Schoof trekt de grens

Columns van de week

Teun van de keuken en Chard van den Berg

Roman
Een bureau Gevonden Voorwerpen, van de Spoorwegen, in een Duits stadje. Daar gaat Henry Neff (24) werken. Niet om rijk te worden of om carrière te maken; hij onderscheidt zich van veel van zijn leeftijdsgenoten door daar geen behoefte aan te hebben. Dat zet de toon voor dit boek, met zijn impliciete boodschap: hoe minder een mens zich conformeert aan het courante model van streefzucht en domme massa-idealen, hoe beter. Zo&#8217;n keus voor een afwijkende levensopvatting brengt in de dagelijkse praktijk pijnlijke momenten van confrontatie met zich mee. Lenz beschrijft ze in een droge en heldere stijl. De redelijke individualist krijgt te maken met stompzinnige, concrete bedreigingen door agressieve motorfreaks. Zijn buitenlandse vriend wordt pijnlijk geconfronteerd met schampere xenofobie. En dan is er nog de dreiging van personeelsbeperking.
Siegfried Lenz, &#8216;Bureau Gevonden Voorwerpen&#8217;, vertaling Gerrit Bussink, Van Gennep, 217 p., € 17,90

Aart van Zoest

Siegfried Lenz

Roman / ‘South Wind’ van Norman Douglas
Norman Douglas, zoon van een Schot­se vader en een Oostenrijkse moeder, publiceerde in 1917 South Wind, een van de vroegste echt moderne romans van de twintigste eeuw. Dat plaatst hem in het gezelschap van Marcel Proust en Thomas Mann, de romanvernieuwers van de twintigste eeuw, vooral omdat hij laat zien dat je niet of nauwelijks een plot nodig hebt om een meesterlijke roman te schrijven. Er zal wel een verklaring zijn voor de relatieve onbekendheid die het werk van Douglas ten deel is gevallen, maar wie Zuidenwind leest, krijgt het gevoel dat met de late publicatie van deze vertaling in het Nederlands een daad van gerechtigheid is verricht. Het is waar dat er weinig opzienbarends gebeurt in het boek. De vele bladzijden zijn hoofdzakelijk gevuld met gesprekken. Pas helemaal tegen het eind maakt de hoofdpersoon iets mee: hij is getuige van een moord.
De hoofdpersoon in kwestie is een Anglicaanse bisschop, Thomas Heard, die een bisdom heeft in Afrika. Hij vertrekt per boot om in zijn Britse vaderland zijn verlof door te brengen. Onder­weg bezoekt hij het eiland Nepenthe, waar een neef woont. Te midden van de lokale Afrikaanse bevolking treft Hearst daar een curieuze verzameling Europese immigranten: een Italiaanse priester die in God noch gebod gelooft, een hertog, een hertogin (is ze dat echt?), een extravagante rijkaard, een alcoholische dame die zich publiekelijk van haar kleren ontdoet, een dame van wie gezegd wordt dat zij onder ‘een vernis van conventionaliteit’ een hart verbergt dat ‘klopte van hartstocht’, een zeer artistiek aangelegde graaf, een groep Russen onder aanvoering van een mysticus die als ‘half Raspoetin half bolsjewiek’ wordt aangeduid, een middelbare matrone die een jonge Rus onderhoudt en een historicus die de oude geschiedenis van het eiland bestudeert zoals die door een zeventiende-eeuwse Italiaan is beschreven. Later voegt zich daar nog de immens rijke Amerikaan Van Koppen bij.
Nooit een lapje kleding
Al deze expats discussiëren er lustig op los, over alle mogelijke zaken: het leven zelf (alsof ze voorlopers zijn van het existentialisme), esthetiek, geneeskunst, lekker koken, de uitwassen van het fanatisme, de verschillen tussen godsdiensten. De een zegt: ‘Dat gehunker naar zuiverheid en die hypergevoeligheid voor wat morbide of immoreel is, is bepaald geen goed teken. Een gezonde man weigert zich te laten hinderen door vooroordelen over wat verkeerd of lelijk is.’ Een ander wijst zijn gespreksgenoot op het bestaan van wellust door onthouding: ‘Je schept er een morbide plezier in jezelf de normale emolumenten van het leven te ontzeggen. Het is een vorm van genotzucht.’
Weer een ander wijst erop dat ‘de Spartanen, een moreel zeer hoogstaand volk, het gewoon onfatsoenlijk vonden om niet te stelen. Een hedendaagse zonde, leugenachtigheid, werd door de grootste natie van de klassieke oudheid als een deugd beschouwd. Een hedendaagse deugd als het vergeven van je vijanden gold als een gebrek dat iets was voor slaven. Dronkenschap, door de klassieken evenzeer berispt als in moderne tijden, werd in de tussenliggende perioden het kenmerk van een heer van stand.’
De grote kracht van Douglas is zijn tintelende humor, die zijn uitdrukking vindt in een sardonische stijl. Onbarmhartig overdrijft hij de lelijkheid en bekrompenheid van de westerse hoofdpersonen en de schoonheid en morele onbevangenheid van de inlanders. ‘Er zijn er wel die zich tot het christendom hadden laten bekeren. Die droegen met Pasen hoge hoeden. Maar leugenaars…’ Dat in tegenstelling tot de niet-bekeerden: ‘Die hadden afschuw van liegen. Zij vijlden hun tanden, verorberden hun overtollige vrouwelijke familieleden, wisselden elke nieuwe maan van vrouw en droegen nooit ook maar een lapje kleding. Iemand die zich met een vijgenblad onder hen vertoonde belandde binnen vijf minuten in de kookpot.’
Dat is natuurlijk allemaal boutade. Maar we kunnen ervan op aan dat Douglas iets van zichzelf blootgeeft wanneer een van zijn personages verzucht: ‘Wat hadden ze zich in zijn hart genesteld, al die zwarte knapen! Wat een gezonde dieren!’
Douglas was praktiserend homo en woonde op Capri, dat model heeft gestaan voor Nepenthe. Een veelzeggende naam voor het fictieve eilandje: nepenthe is een soepje, gemaakt van een plantje dat een zorgverdrijvende drug bevat. Aantrekkelijk spul voor een levensgenieter die tijdens zijn volwassenheid twee wereldoorlogen heeft moeten meemaken.
Norman Douglas, ‘Zuidenwind’, Van Oorschot, vertaling Johan Hos, 427 p., € 22,50

‘Wat een gezonde dieren!’

Roman / De twintigste Nothomb
Van Amélie Nothomb zou gezegd kunnen worden wat Roland Holst ooit over Vestdijk zei: dat ze sneller schrijft dan God kan lezen. Ze moet nog vijftig jaar worden, maar heeft al een oeuvre van verbazingwekkende omvang op haar naam staan. Ze is in staat om drie romans per jaar te schrijven, maar laat naar eigen zeggen na om ze allemaal terstond te publiceren. Met haar onlangs verschenen roman, Blauwbaard, hebben haar lezers echter toch al de twintigste roman in handen.
De hoofdpersoon in Blauwbaard, Saturnine, is een Franssprekende Belgische, net als de auteur die haar bedacht heeft. Saturnine heeft werk in Parijs en zoekt een passende woning. Die vindt ze in een herenhuis in een dure buurt. In het huis woont ook de eigenaar, een Spanjaard, don Elemirio Nibal y Milcar. Hij kiest Saturnine als huurster na een casting waar vijftien vrouwelijke kandidaten verschijnen, allemaal aantrekkelijk uiteraard.
Van een medekandidate verneemt Saturnine dat acht huursters die haar zijn voorgegaan de een na de ander ‘verdwenen’ zijn. Die don is kennelijk een blauwbaard. Hoe zal het Saturnine vergaan? Dat is de vraag in dit zoveelste boek van Nothomb, waarin ze opnieuw laat zien dat ze een uitstekend vertelster is, zo een van de oude stempel die de lezer in de greep houdt door een dwingende behoefte te creëren: weten hoe het verder gaat.
Onmiddellijk verliefd
Het bijzondere in Nothombs Blauwbaard-verhaal is dat Saturnine geen onschuldig wichtje is dat in de val loopt. Ze geniet ontspannen van de voortreffelijke maaltijden die haar worden aangeboden, waarbij zeer dure met name genoemde wijnen worden geserveerd, en ze is vastbesloten om, gehoorzaam aan het verbod van de huisheer, de kamer achter de zwarte deur niet te betreden.
Ze ondervraagt de Spaanse blauwbaard wel over wat er in het huis is gebeurd. ‘Die castings gaven u een gevoel van macht, hè?’ De man ontkent het, geeft toe dat hij bij elke casting die hij organiseerde onmiddellijk verliefd werd op een van de aanwezigen. Zo ook nu. Een belangrijk verschil met de vorige keren is dat de voorafgaande dames de liefde onmiddellijk beantwoordden. Saturnine doet dat niet. ‘Al mijn huursters waren in een oogwenk smoor op me, behalve u. Ik vraag me soms af of het komt omdat u Belgische bent.’ ‘Dat strekt mijn land tot eer. Ze noemen het toch “het vlakke land”? Wordt er niet van Belgen gezegd dat ze nogal plat zijn?’ ‘Als iemand platte uitdrukkingen gebruikt, bent u het wel.’
Zo’n woordenwisseling is karakteristiek voor Nothombs pretentieloze vertelwijze. Niet alleen is haar plot rechttoe rechtaan opgezet, ook de schildering van haar personages is uiterst ongecompliceerd. Voor louter postmodern georiënteerde lezers en critici is dat natuurlijk een onoverkomelijk bezwaar. Maar wie een goed verhaal wil, kan bij Nothomb terecht. En neemt zijdelingse malligheden, over de éne foto die van elk slachtoffer is gemaakt en over hun kleur, op de koop toe.
Nothomb verschaft de lezer geregeld speelse ironie. Aan tafel hebben Saturnine en don Elemirio gesprekken op niveau. Over God, over de liefde. Wanneer Saturnine geen antwoord weet op een statement van Elemirio, zegt ze: ‘Uw zarzuela is overheerlijk. Ik weet niet hoe het smaakt als je er kreeft in doet, maar met asperges is hij geweldig.’ Dan herneemt hij onverstoord: ‘U bent mijn negende huurster; U vervangt echter niet de acht vrouwen die u voorafgingen; ik houd nog steeds van hen. De liefde die ik voel, is telkens weer nieuw.’
Saturnine ontdekt dat zij er niet aan is ontsnapt om verliefd te worden op de vrouwenmoordenaar. Op welk einde gaat deze blauwbaard-parabel af? Zal de zwarte deur toch opengaan?
De beste aanbeveling die dit boek kon krijgen is wel dat acteur en cineast Daniel Auteuil er een film van gaat maken en er dan zelf ook de hoofdrol in gaat spelen. Auteuil is niet de eerste de beste; wanneer hij een literaire tekst verfilmt, dan mag dat zonder overdrijving als een soort consecratie worden beschouwd. Nothomb verdient dat. n
Amélie Nothomb, ‘Blauwbaard’, De Bezige Bij Antwerpen, vertaling Daan Pieters, 164 p., € 19,95

Blauwbaard in Parijs

Jan Wolkers. Dagboek. 1970. De Bezige Bij, 167 p., € 16,90
****
Dagboek
In 1970 wordt Jan Wolkers vijfenveertig jaar. Hij heeft dan de status bereikt van eminent Nederlands romanschrijver. In zijn dagboek van dat jaar kunnen we met hem meebeleven hoe hij dat artistieke en maatschappelijke succes beleeft. Natuurlijk is er in zo&#8217;n dagboek ook veel onbeduidends, alleen voor persoonlijk gebruik, zoals &#8216;Vrijdag 11 december. &#8216;s Middags twee roze pillen. Lezing Wageningen. Wandelen in bos met hondje.&#8217; Veel seks met Karina. &#8216;Ik likte haar reet en proefde de bittere smaak van het beetje bruin tussen haar billen. Kwam ondertussen klaar tegen haar onderbeen, liep gewoon leeg over haar enkel.&#8217; Sans gêne is zijn kenmerk; hij heeft platheid de Nederlandse letteren definitief binnengebracht. Ondertussen welgesteld, blijft hij volks en communist. Geniet van het goede leven en van alles wat natuur, literatuur, cultuur en horeca te bieden hebben. Redt een langpootmug uit een spinneweb. Luistert naar Billie Holiday. Schrijft. Geeft veertig jaar oude port aan zijn jarige zoon. Slikt pillen tegen benauwdheid. Doet ochtendgymnastiek. Noemt professor Verkuyl een vuilak en heeft meer duidelijke meningen. Rukt zich af. Maakt affiche voor het Angola Comité. Gaat naar de begrafenis van Ed Hoornik en ziet dat Mulisch, &#8216;die helemaal achter in de rij stond&#8217;, eenmaal binnengekomen &#8216;een fotogeniek plaatsje vooraan&#8217; weet te bezetten. Wolkers schuwt de publiciteit allerminst, komt met foto en al in de krant, waarover hij noteert: &#8216;Ik lach op die foto als een voddenjood die een levende paling in zijn aars voelt kronkelen.&#8217;
Arend Jan Heerma van Voss. Dokie. Een familiebericht. Van Oorschot, 173 p., € 17,50
****
Autobiografische notities
Geen fictie in dit familiebericht. Alle genoemde personen hebben echt bestaan, wat beschreven wordt is echt gebeurd, wat geciteerd wordt is letterlijk zo gezegd. Arend Jan is drie jaar oud wanneer in september 1945 zijn zevenjarige zusje Dokie in hun woonplaats Roosendaal op de rijweg wordt doodgereden door een passerende Nederlandse militair op een motorfiets. Niet met opzet, uiteraard. Ironie van het lot: de oorlog is kort tevoren afgelopen, de Duitse bezetters zijn weg. En dan dít. Andere ironie: de vader van het doodgereden meisje had er in 1938 als docent verkeersonderwijs in een speech op gewezen dat er op de weg veel ongelukken gebeuren en dat dan &#8216;vele malen de schuld aan de slachtoffers zelf ligt&#8217;. Hij besloot met de woorden: &#8216;Noodzakelijk is dus dat dit beperkt moet worden.&#8217; Er zijn meer van dit soort onnadrukkelijke ironische combinaties te vinden in het levensbericht van Heerma van Voss. Na de dood van Dokie wordt daarover binnen de familie niet gesproken &#8211; de kleine jongen krijgt te geloven dat ze in het ziekenhuis ligt, maar begrijpt van spelende buurkinderen wat de waarheid is en zegt tegen zijn moeder: &#8216;Dokie is helemaal niet ziek, die is dood.&#8217; Schrik, want het is taboe om dingen naar waarheid te benoemen. Onwil of onvermogen om te rouwen, geen beschikbare rituelen? Over Dokie werd niet gepraat. Heerma van Voss doet het nu, na zo veel jaren, wél. Resultaat is een meanderende zoektocht door het familieverleden. Documenten, dagboeknotities en dagbladpassages bieden objectieve, verifieerbare realiteiten, die persoonlijke herinneringen eventueel corrigeren: veel namen van personen en plaatsen, specifieke familiegewoontes en familietaal. Leeftijdgenoten van Heerma van Voss zullen menige aha-erlebnis beleven, voetballiefhebbers zien Cootje Bergman, Coen Dillen en anderen uit de vergankelijkheid opdoemen. Zo biedt de auteur, behalve herkenbaarheid op het psychologisch-existentiële vlak zijn lezers ook veel uit een voorbije alledaagse werkelijkheid. Niet te versmaden.

Non-fictie

Threes Anna. Het laatste land. Signatuur, 425 p., € 19,95
****
door Aart van Zoest
Roman
Het laatste land is een onbenoemd eiland, ergens inhet noordelijke deel van de Atlantische Oceaan. Het eiland is fictioneel, en dat geldt eveneens voor de personages. De eilandbewoners moeten meemaken dat degenen die naar het vasteland gaan niet terugkeren. Hoofdpersoon Gunnar ervaart het; zijn ouders vertrekken en hij ziet ze niet terug. De lezer leeft met het joch mee, tot aan het einde, wanneer hij ruim veertig jaar later alleen achterblijft; een oude vrouw, zijn laatste metgezel, sterft en er rest hem niets anders dan haar te begraven.
Tegenover het imaginaire uitgangspunt staat de zeer realistische uitwerking van de roman. Het eilandgevoel komt op vrijwel elke pagina tot uitdrukking. Uiterst gedetailleerd beschrijft Anna wat zich afspeelt onder mensen die hun vertrouwde wereld zien veranderen in een verontrustende context waarbinnen allerlei vanzelfsprekende voorzieningen, zoals geïmporteerd voedsel, verdwenen zijn. Scène voor scène, beeld voor beeld, brengt de schrijfster de kommervolle werkelijkheid tot leven.
Peter Delpeut. Kruisverhoor. Atlas Contact, 208 p., € 19,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Kruisverhoor is een roman in thrillervorm. In een kas bij een geïsoleerde boerderij is een babylijkje gevonden. De geharde rechercheur Esther wil de zaak koste wat het kost met hulp van haar even geharde collega Martin op Kerstavond oplossen. Esther drinkt te veel, ze is in een onevenwichtige relatie verstrikt. Ook Martin heeft problemen, hij kan de onopgehelderde dood van zijn vriendin en hoe hij van moord werd verdacht niet verwerken. De verhouding tussen de twee is amicaal maar gespannen en lijkt veel op die van de rechercheurs Fien en Tom uit de televisieserie Politie Antwerpen. Ook hier lossen een getraumatiseerde politieman en zijn stoere, vrouwelijke collega goed op elkaar ingespeeld de ene na de andere moordzaak op. De inhoud verrast evenmin &#8211; Delpeut gebruikt vooral ingrediënten die je in dit genre kunt verwachten: een verlaten boerenbedoening, een zwakbegaafde boerin met een lepe echtgenoot, twee zonen (de ene mensenhandelaar, de andere achterlijk) die het met hun gestoorde zusje houden, en een handvol uitgebuite illegalen die bijna van kou omkomen. De karakters zijn vlak en de stijl is die van de publieksroman. Om je wakker te houden, lardeert de schrijver zijn verhaal met begeesterde voorwerpen, of geleuter zoals: &#8216;Grote gebaren kwamen in het vocabulaire van haar lichaam niet voor. Soms had je toch echt woorden nodig om te weten wat iemand je wilde zeggen.&#8217; Dat zal wel.
Hannah van Wieringen. De kermis van Gravezuid. De Harmonie, 164 p., € 16,90
***
door Marjolijn Pouw
Verhalen
De verhalen in Hannah van Wieringens prozadebuut spelen zich af in de Noord-Hollandse plattelandsgemeente Gravezuid, waar kermis komt. Het is de motor die de mensen in dit verstilde plaatsje in gang zet: ze duiken op gevaarlijke plaatsen naar verborgen schatten, gaan ervandoor in een kano, rijden zich te pletter of verhangen hun vrouw. Het is niet zozeer dat ze uit hun evenwicht raken, maar ze komen uit hun ruststand en lijken tot een hoger inzicht te komen. Alsof ze menen &#8216;iets te moeten veranderen in hoe de dingen zich aan ons voordoen&#8217;. Alsof ze iets moois willen maken van iets noodzakelijks, zoals het meisje Esther denkt in &#8216;Het eerbetoon van Reinout&#8217;. Soms loopt dat uit de hand. Esther is verwonderd over de poëzie van haar pupil, de verstandelijk gehandicapte Reinout Roos. Elke middag hakt deze pure, beresterke jongen in de tuin van zijn moeder een gevelde woudreus aan stukken om na deze &#8216;deconstructie&#8217; de houtblokken onder een afdak in een nieuwe orde in elkaar te passen. Het doet Esther denken aan schrijven, waarbij je uit de chaos ook een nieuwe werkelijkheid schept. Maar op een andere manier dan bij de halve waarheden of leugens om bestwil die haar vader over de dood van haar moeder vertelt. Het verschil tussen een dichter en haar vader is huizenhoog, want: &#8216;Poëzie is nooit valse troost.&#8217;
De verhalen zijn onderling verbonden door herhaalde beelden, bijvoorbeeld water dat geheugen lijkt te symboliseren. Soms vliegt de schrijfster uit de bocht zoals in het verhaal &#8216;Op de vos zitten&#8217;. Water verwijst er naar opduikende gedachten en schrijverschap. Dat is mooi, maar het is over de rand als Van Wieringen over reclametekstschrijver Kees, die zo graag op Elsschot wil lijken, zegt: &#8216;Hij doopte zijn voet kort in de gedachte op dit punt in zijn leven gelijk aan Elsschot te zijn.&#8217; Dit is &#8216;valse troost&#8217; van mooischrijverij.
Marnix Peeters. De dag dat we Andy zijn arm afzaagden. De Bezige Bij, 288 p., € 19,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Wil je als debutant opvallen, dan moet je met iets bijzonders komen, zal Marnix Peeters hebben gedacht toen hij aan De dag dat we Andy zijn arm afzaagden begon. Het is een schelmenroman over een tiener die na de zelfmoord van zijn moeder door zijn vader bij drie oude heksen wordt gedumpt en na een reeks bizarre avonturen voorgoed in de gevangenis belandt. De dames hebben een handige vriend, hij legt een biogasinstallatie in hun kelder aan die op karkassen draait. Aanvankelijk van met de klem gevangen dieren, later van vermoorde menselijke passanten en opgegraven lijken. De jongen heeft geen bezwaar tegen hun praktijken, maar wel tegen zijn behandeling en neemt al gauw de benen met zijn enige vriend, een driepotige veelvraat. Hij heeft het gevoel dat hij in een wereld leeft &#8216;die telkens weer leek te zeggen: scheer u weg, aap, voor u is hier niets, en voor u zal hier nooit iets zijn&#8217;. Dat moet toch eens stoppen, denkt hij, maar dat doet het niet omdat hij ook zelf de nodige stommiteiten uithaalt.
De roman speelt zich af op het Vlaamse platteland van de vorige eeuw, maar het zou ook elders kunnen zijn of in een andere tijd. Veel doet het er niet toe, want Peeters lijkt het niet om een tijdsbeeld of een zedenspiegel te gaan. Zijn grimmige sprookje lijkt puur onderhoudend bedoeld. Dat is het hier en daar ook wel, maar om ervan te kunnen genieten, moet je wel erg veel van freaks houden, er komt geen gewoon mens in voor.

Marjolijn Pouw

Fictie

***** Kristien Hemmerechts. Kronkelpaden van het geheugen. De Geus, 315 p., € 21,50
door Aart van Zoest
Essay 
De titel van Kristien Hemmerechts nieuwe boek doet de inhoud tekort: de schrijfster biedt meer dan bespiegelingen over de kronkelpaden van het geheugen. Ze vertelt over significante momenten in haar leven, in dit boek vooral het door haar meebeleefde levenseinde van haar Antwerpse vriendin Mischa Peeters. Ze refereert daarbij aan eigen ervaringen en ook aan het dagboek dat Mischa bijhield. Het geheugen speelt daarbij een rol &#8211; de schrijfster kan het verhaal uiteraard niet anders dan achteraf vormgeven. &#8216;Ik heb geselecteerd wat me ontroerde, wat me verbaasde, wat me ergerde, wat me betekenisvol leek; kortom wat voor mij EW had.&#8217; EW is voor Hemmerechts de afkorting van Emotionele Waarde. Haar stelling: de feitelijkheden die het geheugen oplevert, kloppen vaak niet helemaal of helemaal niet met wat zich in werkelijkheid heeft voorgedaan. Veel realiteit gaat verloren of wordt vervormd. Maar de bijbehorende gevoelens blijven intact en geven de herinnering zijn waarde. Google kan in bepaalde gevallen confrontatie met de voorbije realiteit mogelijk maken. Hemmerechts waagt het er zelfs op om te poneren: &#8216;Google zal het hebben van een geheugen volstrekt overbodig maken.&#8217; Discutabel uiteraard, vooral juist vanwege de grote, door Hemmerechts zelf benadrukte, rol die het gevoel bij herinneringsactiviteit speelt. Hemmerechts inspireert tot nadenken. Daarnaast levert ze in het voorbijgaan een soort talige diavoorstelling met grepen uit het Vlaamse literaire leven. Ze noteert een en ander over ontmoetingen met Hugo Claus, die ze goed heeft gekend; menige lezer zal concluderen dat de man een weinig sympathieke egotripper is geweest. Hemmerechts maakte, al filosoferend, een echt mensenboek. Haar herinneringen maken haar herkenbaar. Je verwacht als lezer een schrijver te ontmoeten en ontdekt dat je met een mens te maken hebt. 
*** Russ Kick (ed.). The Graphic Canon Volume 1. Seven Stories Press, 512 p.
door Kees Driessen
Strip 
Het is een dikke pil. En dit is pas deel één: als in maart 2013 het afsluitende derde deel verschijnt, zal The Graphic Canon zo&#8217;n 1500 pagina&#8217;s omvatten. Het Amerikaanse project is ambitieus: een doorsnede van de wereldliteratuur, van West tot Oost, aan de hand van bewerkte fragmenten door zo&#8217;n honderddertig stripmakers.
Het principe van de boekverstripping is niet nieuw. In het verleden had je de Illustrated Classics-reeks, die literatuur vooral wilde versimpelen. Maar we kennen inmiddels voldoende geslaagde voorbeelden. Denk aan de Nederlander Dick Matena, die onder meer De avonden bewerkte, en aan de Amerikaan Robert Crumb, die een uitputtende stripversie maakte van het bijbelboek Genesis. Crumb doet ook mee aan The Graphic Canon, met een solide versie van James Boswells London Journal. Maar lang niet alle deelnemers halen zijn niveau; de selectie had strenger gemogen. De grote hoeveelheid deelnemers levert wel een mooie staalkaart op van manieren om literatuur te verstrippen.Want hoe doe je dat, een strip maken van een tekst? Bij King Lear (geweldig wild getekend door Ian Pollock) is het verdedigbaar om dicht bij de originele woorden te blijven. Veel andere bewerkingen laten zich echter ketenen door trouw aan de tekst. Robert Berry lijkt daarop commentaar te geven in zijn originele interpretatie van Shakespeares &#8216;Sonnet 18&#8217; (&#8216;Shall I compare thee to a summer&#8217;s day?&#8217;), waarin hij de &#8216;eternal lines&#8217;, traditioneel begrepen als de versregels zelf, herinterpreteert als getekende lijnen.Andere uitschieters zijn de bewerkingen van het Indiase Mahabharata-epos, met een origineel gebruik van kaders; de Chinese Tang-gedichten, met filmische close-ups en schaduwen; Dante&#8217;s Goddelijke Komedie, waarin heden en verleden visueel worden vermengd; het Inca-theaterspel Apu Ollantay, met zijn Inca-geïnspireerde tekeningen; en het Japanse Noh-stuk Hagoromo, waarvan gele accenten de zwart-witvertelling versterken. Dit zijn allemaal interessante voorbeelden van hoe je met striptechnieken het origineel niet alleen kunt volgen, maar ook kunt interpreteren. 
**** Edwina Hagen. President van Nederland, Rutger Jan Schimmelpenninck. Balans, 304 p., € 29,95
door Harm Ede Botje
Biografie 
President van Nederland, de biografie van Rutger Jan Schimmelpenninck, de man die Nederland ten tijde van de Bataafse Republiek korte tijd regeerde, is een prachtig voorbeeld van moderne geschied­schrijving. Als lezer zit je dicht op de huid van de hoofdpersoon, het boek leest als een roman. Ook al speelt het verhaal tweehonderd jaar geleden, toch kan ook een niet ingevoerde lezer volgen wat er speelt. En dat is knap van schrijfster Edwina Hagen, want de Bataafse tijd, met zijn opeenvolging van revoluties, machtswisselingen en intriges, is niet eenvoudig te doorgronden. Historica Hagen kreeg van de nazaten van Rutger Jan Schimmelpenninck toegang tot het familie-archief en had dus de beschikking over honderd­tachtig brieven die de politicus aan zijn vrouw Catharina schreef als ze niet samen waren. Die brieven waren op zich wel bekend, eerdere biograaf Theun de Vries had ze ook ingezien. Maar die koos ervoor alleen de politiek relevante passages in zijn boek te verwerken. En daarmee bleef een schat aan informatie onontsloten. Niet alleen Schimmelpennincks politieke leven staat erin beschreven, maar ook het laatste nieuws over de kinderen, zijn ontmoetingen op feestjes en partijen in het Parijs van keizer Napoleon, de kledingkeuzes. Zo krijg je als lezer niet alleen een beeld van de mensch Schimmelpenninck, maar ook een intiem beeld van het leven eind achttiende, begin negentiende eeuw. Lange tijd stond Schimmelpenninck in kwade reuk. Was hij niet net zo iets als Anton Mussert? Een platte imitatie-Napoleon? Onzin, vindt Edwina Hagen. Rutger Jan Schimmelpenninck noemt zij &#8216;een sleutelfiguur in de ontstaansgeschiedenis van onze democratische rechtsstaat&#8217;. Het boek eindigt met de constatering dat Schimmelpenninck in Nederland zo goed als onbekend is. Straatnamen, je moet er met een kaarsje naar zoeken. Standbeelden zijn er niet. Zelfs zijn graf in de Nieuwe Kerk is in de negentiende eeuw geruimd. Is het niet tijd voor een herwaardering?

Harm Ede Botje

Kees Driessen

Niccolò Ammaniti. Een delicaat moment. Lebowski, vertaling Etta Maris, 376 p., € 19,95
***
door Aart van Zoest
Korte verhalen
Zeventien korte verhalen. Het kortste drie bladzijden. Het langste bijna honderd, maar daar zitten dan weer korte schetsen in. Sommige teksten zijn van vroeger, andere recent, sommige geschreven met vader of vriend. Ammaniti is vrijgevochten van elke Systemzwang. Er is wel coherentie in de beschreven Romeinse werkelijkheid. Dat is die van de onderzijde van de samenleving, waar mensen zich losgemaakt hebben van hooggestemdheid in de levensopvatting. In de Romeinse levenssfeer die Ammaniti neerzet in zijn patsboemstijl (veel zinnen van één woord) wordt heel wat afgeneukt en afgepijpt &#8211; incidenteel wordt er ook wel eens iemand afgemaakt. Helemaal geen idealen? Ja toch. Personage Marina tegen vriendin: &#8216;Ik heb besloten: deze winter neem ik een borstvergroting. Ik wil enorme tieten. Ik zal jullie laten doodgaan van afgunst. En dan geef ik ze als kerstcadeau aan Marco.&#8217;
Chris de Stoop. Moedermoord. De Bezige Bij, 208 p., € 17,90
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Chris de Stoop is een geëngageerde schrijver. In zijn romans stelt hij onrecht en criminaliteit aan de orde, waarvan hij de sporen laat zien bij de slachtoffers. Zij kunnen op hun beurt daders worden, zoals Nadia Vonck in Moedermoord. Het meisje is door haar moeder geestelijk mishandeld en verwaarloosd. Aanvankelijk lijkt ze aan de doem van haar liefdeloze opvoeding te kunnen ontsnappen, maar ze is zo vervormd dat ze in het gedrag van haar moeder vervalt. Ze vermoordt haar en slaat ook haar dochtertje dood om haar een treurig leven te besparen. Dan verhangt ze zich. Een familiedrama, schrijven de kranten en ze speculeren over de oorzaak. Nadia&#8217;s oudere zus Nicky wil er niks over kwijt, maar ze heeft altijd een voorgevoel van het drama gehad. De meisjes hebben van hun moeder &#8211; zelf slachtoffer van misbruik &#8211; maar één ding geleerd: mensen, ook je eigen kinderen, zijn er om te gebruiken. Liefde en (belangeloze) vriendschap bestaan niet. Daar word je onrustig van. Had Nadia anders gekund, vraagt Nicky zich af? Voor haar is hun opvoeding &#8216;het ware familiedrama&#8217; en niet de moord. &#8216;Liefdeloos geboren worden om liefdeloos op te groeien. Geen sprankje genegenheid, geen splinter geborgenheid, nooit een opbeurend woord.&#8217; De geharde Nicky ontspringt de dans. Ze mag dan onevenwichtig zijn en mislukt, ze blijft overeind dankzij haar motorclub en de liefde van haar hond.
Het door De Stoop beschreven milieu doet denken aan Herman Brusselmans, maar waar Brusselmans met alles en iedereen de draak steekt, heeft De Stoop zijn aanklacht in de taal van een sociaal werker vervat. Verontwaardiging en bitterheid overheersen in de roman. Het is een ware &#8216;grievenlijst&#8217; geworden, zoals hij Nadia laat opstellen. Heeft hij niet in de gaten dat je van ellende niet alleen kan huilen, maar er ook om kan lachen?
Rosa Liksom. Coupé no. 6. Podium,vertaling Annemarie Raas, 222 p., € 18,50
***
door Aart van Zoest
Roman
Het is een lange reis van Moskou naar Ulanbataar, de hoofdstad van Mongolië. Je kunt de reis afleggen per spoor, met de Transsiberië Express: zesduizend kilometer, drie dagen en nachten onderweg. Je deelt een coupé met z&#8217;n tweeën. Wie alleen reist, krijgt een reisgenoot toegewezen. Zo gebeurt het dat de ik-vertelster Anna, een Finse studente, de coupé moet delen met een ruige Rus. Die natuurlijk zin in haar heeft. Het hoort bij zijn macho-approach dat hij verklaart: &#8216;Ik wil wel eens zien of een Finse kut anders is dan een Russische.&#8217; Hoe moet dat gaan, in coupé no. 6? Het blijft spannend tot het einde toe, maar het verhaal wordt er niet onrustig of heftig van. Ze dammen menig partijtje, de Finse en haar Rus. Tussen het overvloedig innemen van wodka door giet hij levenswijsheden over haar uit. &#8216;Vrouwen zijn bang voor slangen, Finnen voor Russen, Russen voor de Joden en Joden voor…&#8217; De lezer kijkt met Anna mee naar het gedrag van haar imposante, niet onsympathieke reisgezel en nog meer naar de mooi beschreven passerende landschappen en steden als Omsk, Krasnojarsk, Chabarovsk. Aan het eind van het boek kan de lezer het gevoel hebben een interessante transsiberische treinreis te hebben meegemaakt.
Ali Smith. Artful. Hamish Hamilton, 202 p.
****
door Kristien Hemmerechts
Essay
Zelden zal een boek zich zo moeilijk hebben laten benoemen als Artful van Ali Smith. Je kunt het bijvoorbeeld omschrijven als een essay waarin de schrijfster nadenkt over haar vak. Dat doet ze niet in haar eentje. Ze haalt er een stoet andere schrijvers bij die ook allemaal over hun vak hebben nagedacht. Ze citeert hen en toetst hun uitspraken aan haar eigen bevindingen. Je kunt haast niet anders dan concluderen dat het een hebbelijkheid van schrijvers is. Schrijven volstaat niet: er moet over nagedacht worden. En er moet over geschreven worden.
Artful is ook een elegie voor een verloren geliefde. We horen de stem van iemand van wie de partner een jaar eerder is overleden. Zo diep was de rouw dat de broodnodige concentratie om te lezen niet kon worden opgebracht. Maar nu besluit de vrouw dat ze verder moet. Ze kan niet eeuwig treurend bij de pakken neer blijven neerzitten. Om te beginnen kiest ze een nieuwe plek uit voor de stoel waarin ze vroeger altijd zat te lezen. Vervolgens slaat ze voor het eerst sinds lang weer een boek open. Het wordt Oliver Twist van Charles Dickens. Nauwelijks is ze een bladzijde ver wanneer de overleden geliefde de kamer binnenwandelt. &#8216;Het was niet jij. Het was mijn verbeelding.&#8217;
Er zijn uiteraard meer boeken waarin de doden het gezelschap van de levenden opzoeken en weigeren te geloven dat ze dood zijn. Of waarin de levenden zich verbeelden dat de doden hun gezelschap opzoeken en weigeren te geloven dat ze dood zijn. Het wonderlijke aan Artful is de originele manier waarop Ali Smith vertrouwde thema&#8217;s nieuw leven inblaast. Artful is in de eerste plaats een ode aan de verbeelding, gebracht door een schrijfster met een uitzonderlijk rijke verbeeldingskracht.
Arthur Japin. Maar buiten is het feest. De Arbeiderspers, 304 p., € 21,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Kindermisbruik is hot. In zijn nieuwe roman doet ook Arthur Japin een duit in het zakje. Liefst drie kleine meisjes worden er met medeweten van hun moeder stelselmatig door hun ploerterige stiefvader mishandeld en verkracht. Het oudste meisje raakt zelfs zwanger. Ze vlucht het huis uit om van een dochtertje te bevallen, dat na haar moeders dood op haar beurt door haar bloedeigen vader dreigt te worden mishandeld en verkracht. De wettige echtgenote kijkt weg, want ze wil niet voor schut staan. Net zomin als haar vriendinnen, of schoonzussen, die ook allemaal door het monster onder handen zijn genomen. De man is kermisfotograaf en chanteert zijn slachtoffers met door hem gemaakte schunnige foto&#8217;s van hun onwelvoeglijke standjes. Hij laat die door zijn stiefdochtertjes ontwikkelen, want dan went het vast. En zo houdt deze Blauwbaard de wind eronder.
Het verhaal is van alle tijden, de verrassing moet dus van de vorm komen. Die is zo versleten als een smartlap. Japin haalt alle clichés over daders en slachtoffers uit de kast. Zonne, het meisje dat als volwassen vrouw met haar gruwelijke verleden geconfronteerd wordt, durfde niet over het gebeurde te praten want ze voelde zich schuldig: &#8216;Zij mocht er dan misschien uitzien als een kind, ondertussen was zij geen haar beter dan Berthe of Tessa of haar tante Jany met hun verdraaide lijven en verwrongen gezichten en hun onderlichaam open naar de camera.&#8217; Heeft ze zich niet zelf overgegeven aan de man, toen hij dreigde om haar kleine zusje te nemen als zij niet wilde? Gelukkig wordt Zonne door de geheiligde Kunst gered. De leidster van het plaatselijke zangkoortje &#8211; ook al een slachtoffer &#8211; boort haar talent aan, zodat ze kan ontsnappen. Schrijven gaat Japin goed af. Zijn taal is helder en onberispelijk, maar het verhaal is net een suikerspin. Je bijt erin en houdt een hap lucht met zoete nasmaak over.
Mischa Andriessen. Huisverraad. De Bezig Bij, 64 p., € 16,50
****
door Rob Schouten
Poëzie
Je hebt dichters die hun temperament tonen en dichters die zich niet blootgeven. Mischa Andriessen (C. Buddingh&#8217;-prijs 2008) behoort tot de laatste soort. De gedichten in Huisverraad brengen van alles in beeld, iemand die land verbrandt, een stinkende dode in een huis, een richting Mekka biddende vrouw, een reis met vrienden, maar je komt er niet achter hoe de maker ertegenaan kijkt. Andriessens objectivisme intrigeert, de wereld in zijn poëzie is ritueel, onheilspellend, magisch, ze zit vol &#8216;we&#8217;, &#8216;je&#8217; en &#8216;hij&#8217; en de maker van dit alles blijft onzichtbaar, als om de lezer niet voor de voeten te lopen. Huiselijkheid, persoonlijkheid en vertrouwdheid zijn bij Andriessen dan ook misleidende zaken: &#8216;het donker van je eigen / schaduw op de muur zien / en schrikken. Niets is gevaarlijker / dan wat je kunt begrijpen.&#8217; Karakteristiek is het aantal &#8216;lessen&#8217; en &#8216;testen&#8217; dat Andriessen uitvoert, en titels als &#8216;Orde&#8217;, &#8216;Spoor&#8217;. Hij is geen troostende of opwekkende dichter, hij kijkt goed en toont ons, haast wetenschappelijk maar ook met verbeelding en stijl, hoe merkwaardig het leven eruitziet.
Carlos Ruiz Zafón. De gevangene van de hemel. Signatuur, vertaling Nelleke Geel, 318 p., € 19,95
***
door Anne Versloot
Thriller
Alle oude bekenden uit de bestseller De schaduw van de wind zijn in dit derde deel terug: Daniel Sempere, zijn vriend Fermín en het Kerkhof der Vergeten Boeken. Bij vlagen is het weer net zo sfeervol, duister en ronduit huiveringwekkend. Vooral het deel waarin Fermín vertelt over de periode dat hij opgesloten was in de stinkende kerkers van de gruwelijkste gevangenis in Barcelona. De directeur is er eentje van de ergste soort. Wat een narigheid. Wat een hel. En wat prachtig hoe hij daaruit weet te ontsnappen à la de graaf van Montecristo &#8211; lees het boek van Alexandre Dumas, lijkt Zafón te zeggen. De liefde voor literatuur speelt bij hem altijd een grote rol. En dat kunnen we alleen maar toejuichen. De intrige in De gevangene is door Zafón mooi opgezet, maar blijft iets te lang veelbelovend. Het is wachten op deel vier voor een hopelijk bevredigende ontknoping.

Kristien Hemmerechts

Rob Schouten

Cees Nooteboom. Brieven aan Poseidon. De Bezige Bij, 288 p., € 19,90
****
door Aart van Zoest
Notities
In Nootebooms Brieven aan Poseidon staan 75 heel korte notities, waarvan 25 de titel rechtvaardigen. Een aantekening aan het eind doet begrijpen dat de eerste geschreven is in 2008, in woonplaats Menorca, en de laatste in 2012, in een wufte plaats in het Zwarte Woud. De lezer kan in Nootebooms woud van bespiegelingen en observaties rondreizen zoals de auteur het over de wereld doet, zonder een dwingend routeplan. Nooteboom is een wijsgeer zonder vastpinnende denominatie. Fundamenteel is hij een dichter, zijn proza is rijk en intens, houdt hier en daar een risico in, namelijk dat de grens naar het al te precieuze wordt overschreden. Veel vraagtekens, veel formuleringen die niet-weten erkennen, want deze filosoof wil, zoals collega Mulisch het uitdrukte, &#8216;het raadsel vergroten&#8217;. Gelijk collega Socrates geeft Nooteboom toe dat hij steeds minder weet. Terwijl de lezer van pagina tot pagina meer onder de indruk raakt van de zonder enige terughoudendheid geëtaleerde belezenheid en kennis van zaken. Het zou ongeëngageerd kunnen lijken, vrijblijvende spielerei van hoog erudiet gehalte, maar zo is het toch niet, zoals blijkt wanneer hij komt te spreken over Hanny&#8217;s Voorwerp, een groene gaswolk ergens in het heelal, ontdekt door lerares Hanny van Arkel. Nooteboom noteert dan dat er in de dagen na haar ontdekking uit de hele wereld veel wetenschappelijke lof kwam voor de amateur-astronome, &#8216;maar in Nederland ging ook de beerput van het internet open. Het crapuul dat daar woont scheen zich buitengewoon op te winden over het feit dat een vrouw iets van belang gevonden had. Ook dat &#8220;voorwerp&#8221; sprak tot het treurige gebrek aan verbeelding: dildo&#8217;s, woordspelingen, infantiliteiten, kortom, een blik in de afdeling eigentijdse modder.&#8217; Impliciet wordt hier het leidend principe achter Nootebooms informatieoverdaad en stilistische sierkunst zichtbaar: hij onderneemt een kruistocht tegen vulgariteit en intellectuele gemakzucht. Wie het daar niet mee eens is, moet dit boek laten liggen, anderen kan worden aanbevolen het ter hand te nemen als een onorthodoxe reisgids in de wereld van de geest.
Deon Meyer. Onzichtbaar. A.W. Bruna, vertaling Martine Vosmaer en Karina van Santen, 368 p., € 19,95
****
door Pieter Groet
Thriller
De Zuid-Afrikaanse auteur Deon Meyer is met 13 uur doorgebroken in Nederland. In de Detective &#038; Thrillergids werd het vijfsterrenboek bekroond met de titel &#8216;VN Thriller van het Jaar&#8217;. In afwachting van nieuwe boeken kan de uitgever nu met frisse moed oudere titels in vertaling uitbrengen. Onzichtbaar verscheen drie jaar geleden in het Afrikaans en Engels. Lemmer is een particuliere lijfwacht met een donker verleden. Zijn cliënte is een jonge vrouw die denkt dat haar dood gewaande broer nog leeft. De zoektocht voert het tweetal naar de natuurparken in het noordoosten van Zuid-Afrika, waar de broer strijd leverde tegen stropers. Daar blijkt dat zijn verdwijning verband houdt met een groot politiek complot uit de nadagen van het apartheidsbewind.
Net als in zijn andere boeken is het nieuwe Zuid-Afrika ook een &#8216;hoofdpersoon&#8217; in Onzichtbaar. Ras blijft een beslissende factor. De cliënte vraagt haar lijfwacht wanneer er toch een einde komt aan de haat in het land. Hij zwijgt, maar denkt: &#8216;wanneer we allemaal even rijk of arm zijn&#8217;. Rondom de natuurparken woedt een strijd tussen rijk en arm, tussen degenen die land geroofd hebben en die het verloren hebben, tussen natuurbeschermers en projectontwikkelaars. Meyer schetst zijn land en de mensen met liefde en deernis. Maar hij is ook een man van de jacht; van hinderlagen en achtervolgingen. Onzichtbaar is minder spannend dan 13 uur, en de lijfwacht is niet zo&#8217;n tot de verbeelding sprekende hoofdpersoon als rechercheur Bennie Griessel. Het verhaal is ook wat omslachtiger, maar Meyer is en blijft een van de interessantste thrillerauteurs door de wijze waarop hij spanning en engagement weet te verbinden.
Jean Pierre Rawie. De tijd vliegt, maar de dagen gaan te traag. Bert Bakker, 72 p., € 15,-
****
door Rob Schouten
Gedichten
Voor de een is hij een charlatan, voor de ander een waardig opvolger van Petrarca, maar geen lezer kan ontkennen dat Jean Pierre Rawie het vak beheerst. Dat hij er meer dan tien jaar over deed om een nieuwe bundel uit te brengen, wijst ook niet op gemakzucht en veelschrijverij. In De tijd vliegt, maar de dagen gaan te traag staat werk zoals we dat van hem kennen, welgevormd en elegant, maar nog meer dan voorheen gaat het over het onvermijdelijk verglijden van de tijd. Er zijn gedichten over zijn dementerende moeder, zijn overleden vriend Driek van Wissen, de dodenstad Venetië. &#8216;Een leven van negentig jaar / liet zich in een paar uur verpakken, / het was in een halve dag klaar&#8217; schrijft hij over de ontruiming van moeders bejaardenkamer, en die geest van ijdelheid der dingen waait door al deze gedichten. Het is traditioneel, maar in zijn vasthoudendheid aan het vanitasthema toch ook indrukwekkend. De dertig gedichten van eigen hand worden aangevuld met wat vertalingen van vijftiende- en zestiende-eeuwse Italiaanse dichters. Dat die van de hele bundel nog het modernst klinken zegt genoeg.
Charlotte Mutsaers. Dooier op drift. De Bezige Bij, 80 p., € 17,90
***
door Rob Schouten
Gedichten
Inspireerde het gedicht &#8216;Koetsier herfst&#8217; van de dichter Osama bin Laden Charlotte Mutsaers tot een gelijknamige roman, inmiddels is ze ook zelf tot de dichtkunst bekeerd. Het zijn gedichten zoals je die van haar mocht verwachten: grillig, praterig en een beetje knots. Springliedjes worden afgewisseld met gruweltafereeltjes, grappige verhaaltjes met bloeddorstige dieren holadijee, een eigen Goldberg-variatie met de pastiche &#8216;Alles van plastic is weerbaar&#8217;. Het is geen weerbarstige poëzie, integendeel, vlot en verstaanbaar, hier en daar schemert engagement door, vooral met dierenleed, maar nooit opdringerig. Over de jacht bijvoorbeeld: &#8216;Zoals ik al zei. / enkel bloed / zwalk maar / terug naar het dal / waar de echo niet / schalt zoals hier / tot ziens bij / de dierproeverij / een bitterbal / in het vizier&#8217;. Al met al levert deze poëzie over het &#8216;lieve lieve leuke leuke / intens vileine leven&#8217; geen grootse teksten op, maar opgewekt dwars is het allemaal wel.

Pieter Groet

Mirjam Boelsums. Dronk. Augustus, 205 p., € 19,95
***
door Marjolijn Pouw
Verhalen
De verhalen in Dronk zijn mooi opgebouwd. In kort bestek komen mensen in beeld wier leven door een cruciale gebeurtenis op zijn kop gezet wordt. Het zou hun gedrag ingrijpend moeten veranderen, maar dat doet het niet. Ze wachten rustig af, want &#8216;het wordt vanzelf wat het moet worden&#8217;, zoals een van hen zegt, en ze vervolgt: &#8216;Ooit dacht ik dat ik invloed had op mijn leven. (…) Maar dat is niet zo. Hooguit over een heel klein deeltje. Je bent niet zo machtig als je wilt geloven.&#8217; Of ze nou plotsklaps wees zijn geworden, bedrogen of in de steek gelaten, mishandeld worden of ongeneeslijk ziek zijn, de personages waar het om draait grijpen niet in, maar wachten rustig hun kans af en nemen het leven zoals het komt. Zo redden ze het, hun problemen lijken zich op den duur vanzelf op te lossen. Het geeft Boelsums verhalen een plezierige, lichte kant, hoe treurig de ondergrond soms ook is. In het slotverhaal, &#8216;E = MC²&#8217;, over haar bezoek aan een onverwachts opgedoken Braziliaanse naamgenote, beschrijft ze dat het mooist. Haar naamgenote blijkt een nazaat van de ooit als armoe-emigrant naar Zuid-Amerika vertrokken zwierige broer van haar Noord-Hollandse grootvader, die zo uit een verhaal van Machado de Assis gestapt zou kunnen zijn. De schrijfster denkt aanvankelijk haar evenknie te hebben gevonden in haar nicht, met wie ze moeiteloos haar ervaringen in de strijd om het bestaan kan delen, maar het valt tegen; de verschillen zijn groot. Maar ook hier wordt rustig je kans afwachten uiteindelijk beloond.
De strakke opbouw van de verhalen geeft ze iets voorspelbaars. Boelsums zou meer variatie kunnen aanbrengen in de vorm; ze beheerst haar vak goed genoeg voor procedéverandering.
Stefan van Dierendonck. En het regende brood. Thomas Rap, 256 p., € 18,90
****
door Marjolijn Pouw
Roman
&#8216;Credo quia absurdum&#8217; (ik geloof omdat het absurd is). Met deze gevleugelde woorden van Tertullianus, een kerkvader uit de begintijd van het christendom, probeert seminarist Albert zijn medestudent Clemens het mysterie van de consecratie te verklaren: het moment waarop volgens de katholieken bij de eucharistieviering brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus veranderen. Een mysterie is niet te verklaren en Albert wordt er gek van. Medestudenten zien hem &#8216;s nachts &#8216;als een konijntje&#8217; piepend de trap naar de kapel opstormen, en hoe hij even later naar het gekkenhuis wordt afgevoerd. Het is een voorafschaduwing van Clemens&#8217; lot. Vergeefs probeert deze intelligente, begaafde jongen de kerkelijke leer met de rede te verbinden en net als Albert gaat hij eraan te gronde. Clemens blijkt aan een ernstige glutenallergie te lijden, die zijn priesterschap onmogelijk maakt. Want hoe kan hij de mis opdragen als de hostie hem vergiftigt? In Rome vraagt hij de pauselijke toestemming om op glutenvrije hosties over te gaan. &#8216;Dat gaat niet,&#8217; zegt een Poolse prelaat: &#8216;Verboden door kerkelijke wetgeving en traditie, Thomas van Aquino met name, vastgelegd in ons wetboek, canon 924 lid 2.&#8217; En als hij de leer niet kan verdragen, dan moet hij maar naar de psychiater gaan. Clemens voelt zich tot &#8216;een langzame zelfmoord&#8217; veroordeeld, en besluit zich dan maar snel van kant te maken. De dogmatische instelling van de kerk heeft hem vernietigd, zijn geloof is als een zeepbel uit elkaar gespat.
Het verhaal wordt verteld door Clemens&#8217; geestelijke begeleider uit de seminarietijd. Hij bewerkt de onverwacht opgedoken dagboeken van zijn pupil, in wie hij een variant ziet van de Verlosser. Clemens&#8217; boodschap moet als een nieuw evangelie worden opgeschreven en verkondigd. Dagboek en reconstructie verschillen van toon. Waar de begeleider ernstig en naïef is in zijn geloof, neemt Clemens steeds meer afstand. Het dagboek wordt een ironische tegenhanger, waarin de gekke kanten van het katholicisme en de kerk met verfijnde spot belicht worden. Van Dieren­doncks stijl is venijnig, trefzeker en grappig, zijn romandebuut is puur leesgenot.
Ann De Craemer. De seingever. De Bezige Bij, 218 p., € 19,95
***
door Marjolijn Pouw
Vertelling
Een seingever legt bij wedstrijden in opdracht van de organiserende wielervereniging met zijn signaalpannenkoek het verkeer stil. Je kunt ze op zondagen aan het werk zien in Vlaanderen, het land van de plaatselijke wielerwedstrijden. Ann De Craemer vertelt in haar nieuwe boek hoe ze na haar tirade tegen de kerk in Vurige tong (2011) een reeks literaire portretten wilde maken van mensen uit de folklore van het West-Vlaamse stadje waarin ze opgroeide. Het portret van de seingever liep uit op een roman. Het stoorde haar, want daardoor was de man die haar zijn levensverhaal had verteld een vreemde geworden, die ze onder een valse naam en in een verzonnen omgeving dingen liet denken die de echte seingever nooit zou hebben gedacht. Ze wilde evenwel geen &#8216;schoonschrijverij&#8217; in romanvorm produceren, maar &#8216;het grote verhaal&#8217; vertellen dat zich als realiteit aan haar had aangediend. Zo is de vertelling ontstaan over een man wiens hartstocht wielrennen is, maar die al snel begrijpt dat hij nooit bij de top zal horen. Hij draagt zijn passie over op zijn zoon, die de top ook niet haalt en omkomt door doping. Het houdt de seingever niet van zijn geliefde sport af.
Zijn persoonlijke drama is de achtergrond van het &#8216;grote&#8217; verhaal over de teloorgang van de eens zo glorieuze Vlaamse wielersport, waarin het allang niet meer om het wielrennen gaat maar om het winnen vanwege de belangen.
Wat het lezen van dit boek, los van het speelse Vlaams en de nostalgie van voorbije en nog niet voorbije folklore, tot zo&#8217;n genoegen maakt, is De Craemers manier van kijken. Ze tempert haar jeugdige verontwaardiging door er de levenswijsheid van de seingever tegenover te stellen. Hij laat zien dat er ondanks alles een hoop te genieten valt. Zo houdt de schrijfster haar boek licht en scherp, zonder in gemoraliseer te vervallen.
A.M. Homes. May We Be Forgiven. Viking, 480 p., € 24,95
***
door Kristien Hemmerechts
Roman
Halverwege A.M. Homes&#8217; vuistdikke nieuwe roman May We Be Forgiven geeft hoofdpersonage Harold Silver een korte uiteenzetting over &#8216;de Amerikaanse droom&#8217;, een term die blijkbaar in 1931 door James Truslow Adams werd bedacht. &#8216;Het leven moet rijker en beter zijn voor iedereen, met kansen die bepaald worden door talenten en inzet, en niet door afkomst.&#8217; Daarmee is het belangrijkste thema neergezet: wat betekent die Amerikaanse droom in de eenentwintigste eeuw? Is die niet in een nachtmerrie ontaard?
Vraag nummer twee: wat is normaal en wat is abnormaal? Net zoals in eerder werk schetst A.M. Homes een Amerika waarin bizar gedrag regel is geworden. De twaalfjarige Nate zit &#8216;s nachts te breien omdat, zo zegt hij, het hem ontspant. Een zekere Amanda volgt Harold naar zijn huis en gaat ongevraagd mee met hem naar binnen. Harold kijkt dan maar samen met haar televisie. Het bezorgt hem een aha-ervaring: &#8216;Televisie geeft mensen die niets met elkaar gemeen hebben een bezigheid én een gespreksonderwerp. Televisie verbindt Amerikanen. We zijn wat we bekijken.&#8217; Voor Amanda volstaat die televisie niet. Ze stort zich op Harold en ze hebben seks.
Harold ondergaat het alsof het iemand anders overkomt. Hij is de goede broer, die mensen niet wil kwetsen. De slechte broer, George, heeft zijn vrouw vermoord en een ongeluk veroorzaakt waarbij twee mensen het leven hebben verloren. Harold probeert de brokken te lijmen. Hij neemt de zorg op zich voor de kinderen van zijn broer, én voor de zoon van de mensen die bij het auto-ongeluk zijn omgekomen. Met veel vallen en opstaan leert hij langzaam maar zeker hoe het moet.
De roman begint en eindigt met een Thanksgiving-etentje. Het eerste is destructief. De genodigden denken alleen aan zichzelf. Het tweede is harmonieus. Iedereen zorgt voor elkaar en neemt zijn verantwoordelijkheid. Inhoudelijk gaat de roman van donker naar licht; stilistisch evolueert hij in omgekeerde zin. Misschien had Tolstoj gelijk en is geluk inderdaad geen geschikt onderwerp.
Zacht Lawijd 11-2. Paul-Gustave van Hecke nummer. Garant-Uitgevers, € 9,00
*****
door Aart van Zoest
Literair tijdschrift
Een juweel van een tijdschriftnummer, gewijd aan Paul-Gustave van Hecke (P.G.). Wie kent hem? Vrijwel niemand, dat mogen we aannemen. En dat is onterecht; zoveel wordt in dit nummer wel duidelijk gemaakt. De Vlaming Van Hecke was een man zoals de wereld en speciaal de kunstwereld goed gebruiken kan, van node heeft eigenlijk. Een zeer veelzijdige man die vooral als animator een ereplaats in de geschiedenis verdient. Hij werd in 1887 geboren in Gent, als zoon van een aardappelhandelaar en kruidenier. In de jaren van het interbellum bewoog hij zich, en hoe, in het Vlaamse literaire leven. Hij schreef gedichten, in het Frans, want dat kan een Vlaming (terwijl zijn Waalse landgenoot het niet in het Nederlands zal doen). Vóór alles is hij een promotor geweest van literaire en artistieke activiteiten. Hij richtte meerdere letterkundige tijdschriften op; stichtte een galerie waar zijn getalenteerde tijdgenoten zich konden manifesteren. Dankzij de inkomsten van zijn vrouw Norine, begaafd mode-ontwerpster, kon hij zich naast die bijdragen aan de Vlaamse literatuur ook een flamoboyant leven permitteren; hij noteerde &#8216;Norine en P.G. zijn arm geboren en zullen arm sterven, maar zullen geleefd hebben als miljoenairs!&#8217; De artikelen en vooral ook de foto&#8217;s maken aannemelijk dat het zo inderdaad is gegaan. Op aanstekelijke wijze wordt een beeld getoond van de interessante en woelige context waarbinnen Paul-Gustave en Norine zich hebben bewogen. Tot dameskleding met surrealistisch borduursel krijgen we onder ogen. Dit was immers de tijd van dada en surrealisme. Gedegen, als een les in literatuurgeschiedenis, is de bijdrage van Hans Renders en Sjoerd van Faassen. Zij bieden een gedetailleerd beeld van wat er zich aan belangwekkends op het gebied van kunst en letteren met name in Brussel in de topjaren van Van Hecke heeft voorgedaan en is geproduceerd. Dit tijdschriftnummer is aldus geworden tot een boek over een voorbije wereld waarvan je al lezend en kijkend moeilijk anders kan denken dan: ik had erbij willen zijn.

Charles Lewinsky. Terugkeer ongewenst. Signatuur, vertaling Elly Schippers, 445 p., € 22,95
****
door Aart van Zoest
Roman
Kurt Gerron was een succesvolle Duitse entertainer, acteur en cineast, Jood, in de jaren twintig en dertig in Duits­land. Hij had een flinke rol in de film De Blauwe Engel, met Marlene Dietrich, verkeerde met Bertolt Brecht, in wiens Drei­groschen­oper hij Tiger Brown speelde. Toen de nazi&#8217;s aan de macht kwamen in Duitsland, ging hij naar Neder­land om aan de Jodenvervolging te ontkomen, niet naar Hollywood, waarvoor hij een uitnodiging had. In plaats daarvan kwam hij in Westerbork terecht en in Theresienstadt. De Duitse kampcommandant droeg hem op een film te maken die via het Rode Kruis aan de buitenwereld moest tonen hoe goed de gevangen Joden het daar hadden. Kon Gerron weigeren? Natuurlijk wel, maar het zou voor hem en ook voor zijn vrouw onmiddellijke deportatie hebben betekend. Charles Lewinsky heeft Kurt Gerron tot de ik-verteller van zijn roman gemaakt. Historisch bekende feiten, aangelengd met fictie &#8211; overdenkingen van Gerron, vooral betreffende morele dilemma&#8217;s &#8211; brengen enerzijds de menselijke ellende van de slachtoffers en anderzijds de schofterige misdadigheid van de nazi&#8217;s tot leven, zó dat het voor menige lezer moeilijk zal zijn om tranen van medelijden en woede te bedwingen. Lewinsky bereikt dat doordat hij zijn psychologische benadering ingebed heeft in een grondig gedocumenteerde werkelijkheid, de werkelijkheid van Gerrons levensloop. Ter verificatie: zowel van Gerrons acteren als van zijn film zijn fragmenten te zien op internet. Na het maken van de film werd Gerron naar Auschwitz gedeporteerd, met notitie &#8216;T.O.&#8217;, Terugkeer Ongewenst. De meest bittere verwijzing naar de werkelijkheid in het hele boek is de alinea aan het slot. Lewinsky noteert: &#8216;Veel in deze roman is verzonnen. Dit helaas niet: op 30 oktober 1944 werden Kurt Gerron en zijn vrouw Olga in Auschwitz vermoord. Drie dagen later werd het vergassen [op bevel van Himmler] definitief gestaakt.&#8217;
Sophie Zijlstra. Margot. Querido, 224 p., € 18,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Sophie Zijlstra kruipt in de huid van Anne Franks veertienjarige zusje Margot. In de herfst van 1941 wordt haar op last van de Duitsers de toegang tot haar roeivereniging verboden. Margot laat zich niet zo maar wegsturen en dwingt het bestuur de toestemming af om haar alsnog de jaarlijkse afsluiting van het roeiseizoen te laten organiseren. Kort daarop duikt de familie Frank onder. Om het gevaar van ontdekking te verkleinen, wordt Margot als eerste naar het onderduikadres gebracht. Het is er doodstil en koud: &#8216;Zittend op de houten vloer begint ze een idee te krijgen, een idee dat steeds meer vorm krijgt alsof een stem het haar influistert, een idee van wat haar te wachten staat. Stilte, duisternis en kou.&#8217; De passage wijst vooruit naar Margots verblijf in het concentratiekamp Bergen-Belsen, een episode uit haar leven die buiten het bestek van de roman valt. Sophie Zijlstra beschrijft hem in Margots beknopte biografie, achter het nawoord met de rechtvaardiging van de roman. Er zijn in de roman meer nadrukkelijke verwijzingen te vinden naar Margots lot.
De voorzitter van de roeivereniging leest Margot onbewogen de brief voor met het lidmaatschapsverbod. Ze denkt: &#8216;Onverschrokken koning van de vlekkeloosheid, (…) jij morst niet, als kind al geen melk en als volwassene geen sympathie, empathie of andere emotie. In het aquarium van je leven zwem je rond, en rond, en rond. Je hebt het gelijk aan je kant want je kunt niet anders dan rondzwemmen en soms een glimp van je eigen staart opvangen, de achterkant van jouw gelijk, die je snel vergeet omdat die je niet aanstaat en doorzwemmen je enige optie is.&#8217; In haar beknopte biografie verklaart de schrijfster parmantig: &#8216;Ik fantaseer graag over de bekroonde wedstrijd en ik vind dat ik dat mag. Ik permitteer mij de vrijheid.&#8217; Natuurlijk mag dat, maar liever niet zo.
Annemarie de Gee. Kamermensen. Atlas Contact, 176 p., € 18,95
***
door Marjolijn Pouw
Verhalen
De verhalen in deze bundel spelen zich allemaal af op kamer 104 van een gemiddeld hotel in een willekeurige stad. Hij wordt bewoond door mensen die aanvankelijk heel gewoon lijken, maar al gauw in buitensporigheden of dwanghandelingen vervallen. Ze maken slachtoffers of worden het zelf. Zo wordt een jonge vrouw er door een sadistische insluiper met een posttraumatisch stress-syndroom verkracht en laat een verbitterde oud-politicus er zijn vaste Poolse hoertjes komen. Ook klopt een louche zwerver aan bij een vakantie vierend gezinnetje &#8211; bij het kaartspel verandert hij in een soort weerwolf. Zijn het fantasieën, zoals de pronte mevrouw Hindeloopen tegen haar man zegt als ze met hun twee kinderen hun intrek op de kamer hebben genomen: &#8216;Als klein meisje lag ik in mijn bedje met mijn ogen dicht en fantaseerde over avonden op onbekende plekken zoals deze.&#8217; Of zijn de belevenissen echt? Het kamermeisje dat zo nu en dan de rotzooi komt opruimen, treft er geen sporen van aan, en er zijn meer aanwijzingen van dromen. Ze zijn goed verborgen en je wordt moeiteloos de verhalen in gezogen, maar soms zijn ze geforceerd en storen ze. Er zijn ook verhalen die niet bij de andere passen, zoals het toneelstukje van drie langs elkaar heen pratende vriendinnen. Maar De Gee kan je gedachten goed gevangen houden.
Curzio Malaparte. Bloed. IJzer, vertaling Jan van der Haar, 155 p., € 16,50
****
door Aart van Zoest
Verhalen
Malaparte was een felle donder. In de &#8216;Bekentenis&#8217; die hij vooraf laat gaan aan de vijftien literaire schetsen die hij in 1937 onder de titel Sangue bijeen bracht, spreekt hij van de &#8216;wrede tijd&#8217; die hij in zijn jeugd heeft meegemaakt. Zijn felheid is te vinden in zijn grandioze stijl, die zich manifesteert in zinnen als: &#8216;Opeens keek Lavinia hem aan. En plotseling voelde Paolo dat het seizoen al beter begon te worden, de zomer verkoelde al de blaadjes van die witte boom, die zachtjes ruisten in zijn borst.&#8217; Zo&#8217;n citaat laat zien dat Malapartes werk voer is voor fijnproevers. In zijn heel korte levensschetsen komt veelal een jonge vent aan het woord, die bijvoorbeeld verklaart: &#8216;Ik ben bang en gruw van mezelf als kind. In mezelf als man heb ik vertrouwen.&#8217; Eén wat langer verhaal beschrijft een dag uit het leven van Cavalier Bonfante, een Romeinse ambtenaar die in zijn kantoor portretten van de koning, de paus en Mussolini heeft hangen. Op een zaterdag gaat hij waardig de straat op en komt in contact met arbeiders die aanhangers zijn van Mussolini. Die heeft de arbeiders immers een fascistenzaterdag bezorgd. Die ontmoeting van burgerman en proletariërs verloopt uiteraard onhandig. Malaparte, die zich politiek engageerde, wist wel waarover hij het had. In 1937 ging hij nog, net als zijn personages, met de fascisten mee. Hij wendde zich van ze af in 1940 en werd communist.
Willy Linthout. Wat wij moeten weten. De Bezige Bij, 200 p., € 24,95
**
door Kees Driessen
Strip
Tegelijk met Linthouts tweede striproman verschijnt de honderdvijftigste (!) aflevering van zijn Urbanus-serie. Het was in 2009 een grote verrassing toen de maker van de maffe Urbanus-strips Jaren van de olifant presenteerde, een striproman over de zelfmoord van zijn zoon. Het &#8216;driekwart autobiografische&#8217; Wat wij moeten weten vormt daarop een soort aanvulling, in dezelfde tekenstijl: louter potloodschetsen, niet gegumd, niet geïnkt, niet ingekleurd. Die onaffe stijl paste uitstekend bij het gevoel van gemis in Jaren van de olifant, maar voegt ditmaal minder toe. Door de wisselende hoofdpersonen, naast Linthouts alter ego zijn dominante moeder en twee drankzuchtige broers, is Wat wij moeten weten emotioneel bovendien minder gefocust dan zijn voorganger. Het boek is vooral interessant als aanvullend perspectief: waar Jaren van de olifant zich op het verdriet van de vader richtte, is hier te zien hoe de rest van de familie reageert op de zelfmoord van de zoon.
Kira Wuck. Finse meisjes. Podium, 56 p., € 15,-
***1/2
door Rob Schouten
Poëzie
In het debuut van slamkampioen Kira Wuck (1978), van Indonesisch-Finse afkomst, draait het steeds om menselijke betrekkingen, familiebanden, liefde, vriendschap. Maar anekdotisch is het allerminst. Integendeel, over alles hangt een waas van geheimzinnigheid en magie. Steeds wordt er iets opgetild, bijvoorbeeld in de wasserette waar je &#8216;voordat je het weet samen in een flamencobar belandt&#8217;. Zelfs in de illusieloze overblijvers van de maatschappij ziet deze dichteres nog iets moois: &#8216;Zijn ziel heeft de pureermachine niet overleefd / nu leeft hij verfijnd&#8217;.
Alle mensen lijken familie van elkaar in Finse meisjes, en zo zie je omgekeerd in al die gedichten over anderen de maakster terug met haar gevoelige oog voor ieders uitzonderlijkheid. Een ontvankelijk meisje in een vreemde wereld. Tegelijkertijd is dit kruidige, krachtige poëzie. Maar soms zou het nog iets heksachtiger mogen zijn, zoals in de laatste regels: &#8216;we halen er een spiegeltje bij / als het niet beslaat &#8211; / dan ben je vertrokken.&#8217;
Lucas Hirsch. Dolhuis. Arbeiderspers, 70 p., € 18,95
****
door Rob Schouten
Poëzie
Lucas Hirsch is een potig dichter die de lezer geen stroop om de mond smeert: &#8216;Vergeet niet dat alles poëzie is vandaag de dag&#8217; schrijft hij in het laatste gedicht van Dolhuis en dat betekent in zijn geval dat het om de strijd om het bestaan gaat, agressie, onmenselijkheid. Hij schrijft met een &#8216;pistool in mijn schoot&#8217; en zou graag een Tokkie aan stukken snijden of &#8216;dat spuitlijf volkwakken&#8217;. Hirsch&#8217; gedichten zitten vol hufters. Iemand komt gewoon met een blote pik de trein binnen, maar pas als hij met zijn andere hand een boek gaat lezen, wordt alles anders, oftewel: het traditionele literaire bedrijf is ongewoon geworden.
Hirsch&#8217; &#8216;gitzwarte psalmen&#8217; zijn onthutsend en grappig tegelijk. In een zelfreflecterend gedicht geeft hij toe ook evengoed een sukkel te zijn en in de laatste afdeling lijkt het met de wereld zelfs nog goed te komen: &#8216;Wuif met je pompons / dan wekken we vreugde op&#8217;. Messcherpe gedichten, niet om in te geloven want Hirsch drijft het graag op de spits, maar prima spul om je weltschmerz aan te slijpen.

Marie Darrieussecq. Solange. Meulenhoff, vertaling Mirjam de Veth, 254 p., € 18,95
****
door Aart van Zoest
Roman
In het Frans is de titel van dit boek Clèves, naar het fictieve provinciestadje waar alles zich afspeelt. Die titel is in de Nederlandse uitgave terecht vervangen door de naam van de hoofdpersoon (zie Flauberts Madame Bovary). Deze roman biedt namelijk het portret van een hedendaags meisje dat vrouw aan het worden is in een onaanzienlijk provinciestadje. Het boek heeft nauwelijks een plot. De vertelwijze is pointillistisch, per minimale sprongetjes, dikwijls losse gedachtes of observaties. Darrieussecq maakt daarbij gebruik van een heel divers arsenaal van narratieve mogelijkheden, directe en indirecte rede, wisselend vertelperspectief, all that, een tijdlang pittig, met het risico van verveling op den duur. Fundamenteel gaat het om wat zich afspeelt in de geest van Solange. De wereld om haar heen is onbeduidend. Voor haar draait vrijwel alles om seks. Van het platte soort, zonder romantische versiering. Daarbij past laag-bij-de-gronds taalgebruik. De tersluiks-ironische verwijzing naar de Franse klassieker La Princesse de Clèves, vol nobele kuisheid, zal aan weinig Nederlandse lezers besteed zijn. De weergave van het taalgedrag van Solange sluit aan bij de verbluffende precisie waarmee haar gedachten en drijfveren, haar reacties op haar onmiddellijke Umwelt, haar oordelen en haar verlangens zijn weergegeven. De miezerigheid van het waardenstelsel dat zij aan het ontwikkelen is in haar even miezerige context blijkt wel uit haar levensdroom: ze ziet zichzelf over een paar jaar aan de rand van een zwembad terwijl ze geel-rode cocktails drinkt met parasolletjes. Daar zou ze liggen in Clèves, in de zon. Ze zou vijf kilo zijn afgevallen, ze zou naar de televisie kijken en zich bezighouden met lezen, kruiswoordpuzzels en de nouvelle cuisine. Darrieussecq geeft willens en wetens meedogenloos uitzicht op de treurnis van een bepaald soort hedendaags hedonisme.
John Williams. Stoner. Lebowski, vertaling Edzard Krol, 319 p. € 19,95
***1/2
door Kristien Hemmerechts
Roman
&#8216;Amerikaanse klassieker uit 1965 wordt nu wereldwijd herontdekt.&#8217; Met die kreet stuurt uitgeverij Lebowski Stoner van John Williams Nederland en Vlaanderen in. In de Verenigde Staten werd de roman al in 2006 opnieuw uitgegeven, én bejubeld onder andere door The New York Times. Stoner is inderdaad zorgvuldig geschreven en gecomponeerd, maar de roman is ook sterk gedateerd. John Williams beschrijft de gemoedstoestand van zijn personages zo uitvoerig, dat je beseft dat we intussen net zoals bij films en televisiereeksen een veel hoger vertelritme gewend zijn. Ook het vrouwbeeld dat in de roman wordt gepresenteerd, is niet meer van deze tijd.
De roman toont hoe een liefdeloos huwelijk beide partners emotioneel en zelfs fysiek sloopt. Stoners vrouw Edith ziet het huwelijk als een doem waaraan ze niet kan ontsnappen. De eerste huwelijksnacht ondergaat ze volstrekt passief, bijna alsof ze dood naast haar kersverse echtgenoot in het huwelijksbed ligt. Stoner kwijt zich zonder vreugde van zijn taak. Hij ontmaagdt het &#8216;lijk&#8217; en zaait voor eeuwig haat bij zijn vrouw. Als enkele jaren later de lust in haar ontwaakt, is het resultaat beangstigend én grotesk.
&#8216;Plotseling kwamen haar handen als klauwen op hem af en hij deinsde achteruit. Ze besprong hem met wilde, claimende handen.&#8217; Een zwangerschap maakt abrupt een eind aan deze woeste opflakkering. Na de bevalling, die drie (!) dagen duurt, blijft Edith een jaar &#8216;min of meer bedlegerig&#8217;. Wat er precies met haar aan de hand is, verneemt de lezer niet.
Ik betwijfel of het in Williams&#8217; bedoeling lag, maar deze roman houdt indirect een pleidooi voor gelijkheid tussen mannen en vrouwen op professioneel, financieel en seksueel vlak. Zonder die gelijkheid worden ze elkaars rivalen of zelfs vijanden. Ze richten zichzelf en elkaar te gronde. Als iemand aan de waarheid van dat inzicht twijfelde, zal Stoner hem er vast van overtuigen.
Randy Noorman. Dagboek van augustus. Aspekt, 264 p., € 19,75
**
door Marjolijn Pouw
Roman
In deze historische roman leggen drie soldaten uit de legers van enkele bij de Eerste Wereldoorlog betrokken grootmachten in hetzelfde dagboek de eerste gevechtsmaand vast. Soldaat Lionell Dubois uit het Franse Dôle wordt in augustus 1914 opgeroepen voor het front en vertrekt, voorzien van een schrift met harde kaft voor zijn herinneringen. Na een paar dagen sneuvelt hij. Zijn dagboek wordt op het slagveld gevonden door de Duitse officier Geomar Schulz, die besluit het voort te zetten. Hij wil het verhaal vastleggen van: &#8216;Ons, zijnde de soldaten. De vele miljoenen, samengetrokken op alle fronten, ongeacht nationaliteit, rang of leeftijd. Om te voorkomen dat onze levens en onze doden voor latere generaties zullen vervagen tot naamloze statistieken op vergeten velden.&#8217; Geomar wordt krijgsgevangen gemaakt door de Russen, waarbij het dagboek in beslag wordt genomen door de Russische inlichtingenofficier kapitein Nicolai Yaroslav Vjazemsky. Het wekt zijn nieuwsgierigheid, omdat het in twee talen is geschreven. Na lezing getuigt hij ten slotte: &#8216;Ongeacht of we deze oorlog nou zullen winnen of verliezen. Uiteindelijk komt het altijd op hetzelfde neer; dat we ons zullen moeten voorbereiden op de volgende, want dat is de les die de geschiedenis ons leert.&#8217;
Noorman schetst de hel van de slagvelden. De filmromantiek van opofferingsgezindheid en kameraadschap is daar ver te zoeken. Angst en overlevingsdrang beheersen de soldaten, of pijn als ze worden getroffen. De meesten sterven een gruwelijke dood. Maar of het nou om Russen, Fransen of Duitsers gaat, er is nauwelijks verschil tussen de jongens. Ze zijn allemaal even aardig, beschaafd en om hun geliefden bekommerd. Er zit de geen haartje kwaad bij en dat is te mooi om waar te zijn. Bij al deze aandacht voor de mannen blijft er weinig over voor de complexiteit van de oorlog. Het boek komt maar niet uit de verf, het blijft folklore.
Shane Jones. Daniel Fights a Hurricane. Penguin, 209 p., € 14,99
****
door Henk van Renssen
Roman
Shane Jones (1980) is een jonge schrijver en dichter die zich graag buiten de gebaande paden begeeft. Dat wil zeggen: hij speelt op de momenteel behoorlijk verlaten literaire trapveldjes van het surrealisme en het absurdisme. Zijn debuut, Light Boxes, gaat bijvoorbeeld over een dorp waar het eeuwig februari is omdat de god Februari boos is op de inwoners. In Jones&#8217; tweede roman, Daniel Fights a Hurricane, moet een jongeman (Daniel) een pijplijn naar zee aanleggen om een dorp voor uitdroging te behoeden. Allerlei vreemde figuren helpen hem hierbij, zoals de knapste man van de wereld met het slechtste gebit ter wereld, de &#8216;twee-seconden-dromer&#8217; en een jongen die voortdurend opschrijft wat anderen denken.
Gaandeweg het in korte hoofdstukjes geknipte verhaal wordt duidelijk dat dit bizarre avontuur zich afspeelt in Daniels hoofd. Daniel is bang voor orkanen en heeft zich in een bos verscholen. Zijn vriendin Karen probeert hem te vinden en te redden, maar dan komt er écht een orkaan. Of toch niet. Heel aardige roman, extra ster voor literaire moed.

Henk van Renssen

Hans Dütting. Cees Nooteboom. Aspekt, 250 p., € 24,95
****
door Aart van Zoest
Biografie
Behalve met Rembrandt, Van Gogh en onze kaas kunnen we nu, aldus Hans Dütting, in de wereld ook met Nooteboom voor de dag komen, omdat hij in tientallen buitenlandse talen vertaald is. Laten we het aannemen en ons aldus, zo nodig, troosten over de relatieve onaanzienlijkheid van onze letteren, vergeleken met wat andere naties te bieden hebben. De bladzijden gewijd aan de receptie van Nootebooms werk in Nederland en daarbuiten zijn niet de minst interessante in dit boek. Dütting heeft in het geheel genomen een voortreffelijke opvatting over de aanpak van zo&#8217;n schrijverspresentatie: hij geeft het goede overzicht, stelt de goede vragen en laat aldus de behandelde auteur uitgebreid aan het woord. In het geval van Nooteboom is dat speciaal gerechtvaardigd omdat hij meer nog dan een verteller een filosoof is. Zonder aanmatiging, bijna zachtmoedig doet hij pertinente uitspraken met algemene geldigheid over literatuur, maatschappij en de menselijke conditie. Hij poneert waarheden van het type &#8216;Versnipperde eruditie behoort bij creativiteit.&#8217; Zo&#8217;n adagium is, net als andere die Dütting Nooteboom weet te ontlokken, de moeite van het overdenken waard. Vooral in onze dagen.
Onze tijd is immers, zoals ook Nooteboom verzucht, niet rijk aan reizigers die zoals hij op zoek zijn naar kennis en wijsheid.
Max van Rooy. Leve het been. Prometheus, 239 p., € 14,95
****
Memoir
Een bewonderenswaardig boek. In een volmaakte no-nonsense-stijl, recht voor z&#8217;n raap, vertelt Van Rooy wat hij meegemaakt heeft nadat een jaar geleden een kwaadaardige tumor in een bovenbeen amputatie noodzakelijk maakte. Hoe hij zich éénbenig redden moet.
Hoe hij zichzelf in de spiegel ziet, naakt onder de douche. Hoe zijn dierbaren, vrouw en jonge zonen liefderijk reageren. Hoe hij zijn lot draagt, als een man, zoals dat heet. Maar er is meer in dit boek. Hij vertelt met onverbiddelijke precisie over de levensperiode met zijn eerste echtgenote, die dement werd en stierf. Juist door zijn onsentimentele vertelwijze komen zijn ervaringen en bijbehorende gevoelens en gedachten indringend bij de lezer binnen. Op die manier wordt zo&#8217;n literaire biecht als het ware een leerboek voor zijn medemensen. Er komt een genoegen bij: onbevangen plaatst hij wat hij te vertellen heeft in de context &#8211; vooral Amsterdam, ook elders &#8211; waar alles zich heeft afgespeeld; dat draagt bij aan de impact van zijn ongekunsteldheid. Het is alsof je een vriend aanhoort over zijn ellende en vreugden.

Tjalie Robinson. Een land met gesloten deuren. In de Knipscheer, 224 p., € 17,50
****
door Aart van Zoest
Opstellen
Na een half leven in zijn geboorteland Indonesië trok Tjalie Robinson naar Nederland en bleef daar zijn superieur neergeschreven waarnemingen en overdenkingen publiceren. Tjalie-biograaf Wim Willems heeft er een selectie van bijeengebracht onder de titel van een van die stukken, &#8216;Een land met gesloten deuren&#8217;.
Daarin besteedt Robinson aandacht aan de gewoonte van Nederlanders om de deur van hun huis te sluiten, dit in tegenstelling tot de open toegang in Indonesië. Over de Nederlandse jeugd lezen we: &#8216;Stapt er een stelletje schooljongens in een tram, dan trekken alle passagiers een gelaten gezicht en houden zich zo koest mogelijk, terwijl de schavuitjes luide en twistzieke gesprekken beginnen, voor de neuzen van passagiers langs op ruiten tokkelen, aan de lus hangen en slingeren, hoesten zonder de hand voor de mond of grove woorden gebruiken, waar niemand wat van zegt. Iedereen zucht als de school bereikt is en de jongelui uitstappen.&#8217; Hij zag constanten in onze levensgewoonten en gaf ze goed weer, niet belerend, wel inzichtelijk, in een superheldere stijl die op schrijfcursussen als voorbeeld kan dienen.
Hans Heesen. Wie zijn ogen niet gebruikt, is een verloren mens. &#8216;Nijgh &#038; Van Ditmar, 224 p., € 19,95
***
door Kees Driessen
Portret
Een volwaardige biografie van regisseur George Sluizer (1932) zou te lang hebben geduurd. Omdat de zieke Sluizer misschien nog maar &#8216;een week, een dag, een uur&#8217; te leven had, was auteur Heesen zo snel mogelijk begonnen met interviewen. Dit is dus geen biografie; dit is &#8216;Sluizer volgens Sluizer&#8217;. Of de Braziliaanse grondwet daadwerkelijk voor hem is aangepast, zodat João en het mes de Braziliaanse Oscar-inzending kon worden? Of hij echt een vliegtuigvleugel repareerde met takken en gaffertape, zodat hij uit de jungle kon terugkeren?
Of zijn gevecht met Klaus Kinski echt zo verliep? Dat moet iemand anders uitzoeken. Maar wat een verhalen! Als zelfs maar de helft klopt, heb je al een achterflap van jewelste. Spielberg, Depp, Kubrick, Antonioni, Jagger, zelfs JFK &#8211; ze spelen allemaal een rol. Plus enkele mooie opmerkingen over cinema. Zoals deze: &#8216;Je ademt het leven in via documentaires en ademt het weer uit via speelfilms.

Gerrit Komrij. Boemerang en andere gedichten. De Bezige Bij, 110 p., € 19,90
*****
door Rob Schouten
Poëzie
Gerrit Komrij was dichter van de maskerade. Je kon hem niet betrappen op waarheidsvinding, consequente gedachten of Prinzipienreiterei. Hij kon alles zijn: ernstig, boertig, cynisch, een onheilsprofeet, potsenmaker. In de bundel Boemerang refereert hij eraan, in het gedicht &#8216;Bijna volmaakt&#8217;: &#8221;t Wordt druk voor het Pessoaatje in ons&#8217;, naar de Portugese dichter met de vele persoonlijkheden. En in &#8216;De gewone man&#8217; verlangt hij ernaar &#8216;Kameleon, bastaard, hermafrodiet&#8217; te zijn.Boemerang is Komrijs postume bundel, hij lag bijna af op zijn bureau in Portugal toen hij afgelopen juli overleed. Het is een bundel vol vergankelijkheid en gesublimeerde doodsangst. Een groot deel van de gedichten moet geschreven zijn in de wetenschap dat het einde eraan kwam. Tegelijkertijd getuigen ze ook van een drang tot overleven; er zullen weinig dichters zijn die in het aangezicht van de dood nog zo vruchtbaar konden of durfden te zijn. Nergens larmoyant of sentimenteel, hij verloochende zijn oude ik niet.
En toch zijn ze anders, en dat niet alleen omdat we ze nu, met zijn dood nog maar net op zak, anders lezen. Zo komen er opmerkelijk veel engelen in deze bundel voor, beschermengelen, doodsengelen. Ook de toespelingen op de dood zijn talrijk: de eerste regel in de bundel luidt: &#8216;de avond vrees je en het grote krimpen&#8217;, gevolgd door talloze andere verwijzingen: &#8216;Hij is veroordeeld uitgewist te worden&#8217;, &#8216;De engel die ik had is op de loop&#8217;, &#8216;Ik maak nu al mijn eigen hemel klaar.&#8217;
Maar de naderende dood heeft ook heel andere bijwerkingen. Zo beschrijft hij in een viertal gedichten zijn opname in een oosters ziekenhuis, waar ze voor het eerst zijn dodelijke ziekte vaststelden: Ik sloeg mijn ogen open en daar zat / Een man met zwarte haarwrong op mijn bed. / Een prins of sultan uit een damesblad, / Voor mijn plezier daar even neergezet.
Als je niet beter zou weten, zou het een typisch komrijaanse hallucinatie uit zijn vroege werk kunnen zijn. In een andere cyclus droomt hij van een weergaloos mooie oosterse efebe die zo&#8217;n beetje als zijn doodsengel dienstdoet. Zijn naderend einde moet Komrij ergens als de verwezenlijking van zijn angsten en dromen hebben ervaren, een enorme inspiratiebron. Wat dat aangaat, treft de titel doel: wat hij ooit opwierp, komt ten slotte onherroepelijk terug.
Gelouterd door wijsheid en vergankelijkheidsbesef waait er een bijzondere wind door deze gedichten. De combinatie van oud en vilein sarcasme en ontvankelijkheid voor diepere gevoelens geeft de verzen een aparte afsmaak. Zo nu en dan timmert hij nog lustig los op de burgerlijke en maatschappelijke zelfgenoegzaamheid, maar in veel gedichten schemert door zijn satirische toon er een van verdriet en berusting. In &#8216;Eeuwigheid&#8217; beschrijft hij op die typische Komrij-wijze het leven van een fantasievol jongetje: Totdat hij stokt. Het komt er niet meer van. / Hij wordt volwassen en hij is weer bang. Bijna openhartig, zou je zeggen. Bijna, want helemaal geeft hij zich ook nu niet.
Het bijzondere van Boemerang is ook dat de bundel niet helemaal af is, sommige verzen zijn voltooid, aan andere werd nog geprutst. Het is werk vol varianten en rafelige randjes. Je ziet de dichter nog wikken en wegen. Zo kent het gedicht &#8216;Jongensdromen&#8217; twee alternatieve slotregels. De ik-persoon droomt van allerlei onmogelijkheden en besluit: Een droom is ijle wind, ik weet het wel, / En toch, bedrog of niet, verdom ik het / Om te ontwaken op mijn spijkerbed. De tweede versie van de slotregel luidt: Een stap te zetten uit mijn spijkerbed. In de eerste versie droomt hij voort, in de tweede blijft hij moedwillig wakker liggen. Zo tegenstrijdig kon Komrij in zijn gedichten zijn.
Lion Feuchtwanger. Succes. Wereldbibliotheek, vertaling Anthonie Donker, 640 p., € 19,90
****
door Aart van Zoest
Roman
Dit meesterwerk van Feuchtwanger verscheen in Duitsland, in 1930. Het is een historische sleutelroman: achter de fictieve personages en beschreven gebeurtenissen zijn niet-fictieve realiteiten te herkennen. De ruim 650 pagina&#8217;s bieden een beklemmend beeld van het Duitsland waar, in de jaren twintig, de nazi&#8217;s hun aanloop namen tot de uiteindelijke machtsgreep. Het krioelt in de plot, die vooral in München gecentreerd is, van de fascinerende figuren.
Een bezwaar is wel dat het er erg veel zijn; in de wirwar van intriges en verwikkelingen kan de lezer onzer dagen de neiging krijgen om pagina&#8217;s soms wat vlugger om te slaan. Dat doet aan de informatieve waarde van het boek niets af.
De meest intrigerende romanfiguur is Kutzner. Deze politieke fanaticus houdt redevoeringen die vier uur kunnen duren. Dat is Hitler. Zijn nazibeweging, de NSDAP, heet bij Feuchtwanger &#8216;Ware Duitsers&#8217;. Het succes van die, dan nog kleine, partij houdt verband met treurige maatschappelijke omstandigheden die voor ontevredenheid onder het volk zorgen. Er is armoede, nationalistische schaamte door de verloren oorlog. En een waanzinnige inflatie, waaraan pas in november 1923 een einde komt. Binnen al die ellende heeft de communist Feucht­wanger zichzelf in zijn roman ook een rol gegeven, onder de naam Tüverlin.
Deze Tüverlin citeert in een discussie met ene Pröckl (Brecht!) een uitspraak van Marx, die als het ware een rechtvaardiging betekent voor het maken van dit werk. &#8216;Men moet de verstarde toestanden in de Duitse samenleving beschrijven en in beweging brengen, door ze hun eigen liedje voor te zingen. Men moet het volk van zichzelf doen schrikken om het moed te doen vatten.&#8217;
Gelukkig is er meer dan leerzame treurnis. Daarvoor zorgt de begeerlijke Johanna Kain (wie stond model?) en haar woelige liefdesleven. Wanneer haar minnaar, een museumcurator, op grond van meinedige verklaringen in de gevangenis raakt, zet ze zich &#8211; zonder succes &#8211; voor hem in. Ze zal meer geliefden hebben, onder wie een machtige grootindustrieel (Krupp?) en Tüverlin. Aldus krijgt ook het Menschliches, Allzumenschliches in deze tendens­roman zijn plaats.
Wim Duijst. De engel van Spakenburg. Marmer, 312 p., € 18,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Gelovigen bespreken bij een kraamvisite de pas bij hun gemeente beroepen dominee. Hij is een aanhanger van Kuitert, de VU-hoogleraar die vindt dat je de Bijbel niet letterlijk moet nemen: een hellend vlak dat al eerder was betreden door dominee Geelkerken, die in 1926 daarom door zijn broeders in de Synode van Assen was afgezet, wat een kerkscheuring veroorzaakte. De Spakenburgers winden zich op: zouden de Bijbelse slang en de ezel van Bileam echt hebben gesproken? Het staat er, maar: &#8216;Er staat zoveel in de Bijbel,&#8217; zegt de oom van Sjoerd, het jongetje dat de spreekbuis is van de schrijver. &#8216;Maar moet je dat allemaal letterlijk nemen? Tijden veranderen.&#8217; Sjoerds streng gereformeerde moeder verstrakt en snauwt: &#8216;Eerst is het de slang, dan de ezel en straks wordt het de opstanding. En al die nieuwigheid komt van die zogenaamde godgeleerden van de VU.&#8217; Zij staat sterk onder de invloed van een soort Greet Hofmans, die lid is van de zwartekousenkerk. De moeder hoopt vergeefs daar verlichting te vinden voor haar somberte, ze voelt zich in een donker dal.
Duijst weet in zijn in de liberaliserende jaren zestig spelende roman de armoedige sfeer van wereldmijding en bekrompenheid die om streng gereformeerden hangt, mooi op te roepen. Vooral in gesprekken is hij goed. De ruzie tussen Sjoerds ouders over de televisie, waarin zijn moeder een werktuig van de duivel ziet, is prachtig opgeschreven. Jammer genoeg is de opbouw van het boek nogal traditioneel en zijn de ontwikkelingen zo oubollig dat het vervelend wordt. De in zijn huwelijk afgewezen, gefrustreerde vader is een al te makkelijke prooi voor een gescheiden, wufte dorpsgenote. De jarenlange verkrachting en mishandeling door haar vader en broers zijn als oorzaak van de depressie van Sjoerds moeder al even uitgekauwd, net als de dommige plattelandsvrouwen.

Pat Barker. Toby&#8217;s Room. Hamish Hamilton, 264 p., € 19,95
***
door Kristien Hemmerechts
Roman
Nu de honderdste verjaardag van de Eerste Wereldoorlog nadert, is het misschien logisch en zelfs een tikkeltje voorspelbaar dat Pat Barker zich opnieuw door die gruwelijke oorlog laat inspireren. Voor het derde deel van haar bejubelde Regeneration-oorlogstrilogie (1991-1995) ontving ze de Booker Prize. Met Toby&#8217;s Room bewijst ze dat het &#8216;materiaal&#8217; onuitputtelijk is. Ze betreedt vertrouwde paden, maar weet de lezer moeiteloos te boeien en te ontroeren. Net als in de trilogie laat Barker ook hier historische figuren optreden, zoals de zusjes Vanessa Bell en Virginia Woolf. De titel Toby&#8217;s Room is trouwens een nadrukkelijke knipoog naar Woolfs Jacob&#8217;s Room. Opnieuw verweeft ze de fictie met &#8216;echte&#8217; weetjes. Zo vernemen we dat de Britse koning, in navolging van menige Duitser die toen in Engeland woonde, een andere achternaam koos. Saxe-Coburg-Gotha werd Windsor, een naam die de huidige royals nog altijd dragen. In een nawoord attendeert Barker de lezer op een website met geschilderde portretten van gewonde soldaten, portretten die in de roman ter sprake komen. Barker is zowel romanschrijfster als historica als docente. Die laatste rol vervult ze lichtvoetig, zonder ooit belerend te worden.
Vitaliano Brancati. Mooie Antonio. Athenaeum-Polak &#038; Van Gennep, vertaling Yond Boeke &#038; Patty Krone, 319 p., € 19,95
**
door Aart van Zoest
Roman
Antonio is een Siciliaan en zó mooi dat niet alleen op zijn eiland maar ook in Rome, wanneer hij daar is, alle vrouwen hem begeren. De gelukkige die hem als man weet te verwerven, is Barbara. Hij heeft haar op straat aanschouwd; ze had &#8216;een misboek tegen haar boezem geklemd waardoor ze een beetje voorovergebogen liep, zodat de weelderigheid en het élan van haar jeugd op allerbevalligste wijze aan het oog werden onttrokken&#8217;. De begeleidende moeder gaf het meisje een por. En toen? &#8216;Schoorvoetend draaide Barbara haar ovale, in een paarse kanten sluier gehulde gezicht iets naar links, draaide haar pupillen nog iets verder waarbij haar oogwit verblindend oplichtte&#8217;. Zulke zinnen, in zo&#8217;n stijl, maken een boek dik. De roman vertelt vooral van Antonio&#8217;s onvermogen om &#8216;m omhoog te krijgen. Vreselijk, uiteraard, in het kader van een viriliteitsideologie die aan zoiets minachting verbindt. Het verhaal speelt zich af in de Mussolini-tijd; er is zijdelings ook onbeholpen aandacht voor de schande van het Italiaanse fascisme. In de geest van de lezer doemen de woorden van Gide op: met mooie gevoelens wordt slechte literatuur gemaakt.
Lisette Lewin. Bach onder de palmen. Nijgh &#038; Van Ditmar, 256 p., € 19,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
In het Cambodjaanse Sihanoukville leuren straatkinderen met het boek First they killed my father van mensenrechtenactiviste Loung Ung, die als kind de moordkampen van dictator Pol Pot overleefde. Ze vertelt hoe soldaten van de Rode Khmer de familie thuis ophalen, en hoe haar mooie, nieuwe rode jurkje in het kamp verscheurd wordt: &#8216;Eén zo&#8217;n persoonlijk verslag doet je meer dan statistieken (&#8230;) Zoals dat van Anne Frank,&#8217; zegt de Nederlandse vrouw die Loung Ungs verhaal aan haar vriend vertelt. Met deze vriend bezoekt ze diens aangenomen familie op het platteland; ze wordt er misselijk van. Ooit was deze verlopen maar nog steeds charmante man een muzikaal wonderkind dat overal ter wereld optrad. Nu is hij verloren, hij joeg er twee erfenissen doorheen en leeft met zijn Cambodjaanse liefje van zijn AOW en een pensioentje in een hutje in Thailand. Hij en zijn verlopen, blanke vrienden geven zich in hun laatste toevluchtsoord over aan seks, drugs en drank, uitgezogen door hun veel jongere vriendinnetjes en hun pooiers. Met zijn eigen familie of vrienden heeft de man geen contact, behalve met de vrijgevochten, cynische Lotte. Ze ziet hem steeds meer in een wrak veranderen.
Tussen de bedrijven door komt de geschiedenis van deze ooit zo paradijselijke landen aan bod. Als een volleerde buitenlandjournaliste vertelt Lotte hoeveel er in de loop van de eeuwen is veranderd. Niets deugt er in deze door revolutie en massatoerisme geteisterde gemeenschap. Regeringen zijn corrupt, de bevolking is straatarm. Geen wonder dat de mensen zich met seksindustrie en diefstal in leven moeten houden. De aanklacht tegen de nieuwe vorm van uitbuiting is helder, maar onduidelijk blijft waarom Lotte door de treurige leegte van haar vriend wordt aangetrokken. Anne Frank en Loung Ung zijn in hun geschriften betrokken en persoonlijk, Lotte blijft op veilige afstand. We lezen dat ze &#8216;een ongelukkig en cynisch kind&#8217; was en we moeten haar op haar woord geloven. Leven zit er niet in, ze blijft vlak.
Joke van Leeuwen. Feest van het begin. Querido, 208 p., € 18,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Een getreiterde vondeling en een onhandelbare, door haar ouders in het klooster gestopte rijke non raken innig bevriend in het weeshuis waar ze zitten, tot ze door de jaloerse congregatie gescheiden worden. Ze verliezen elkaar uit het oog, maar dan breekt de Franse Revolutie uit. De meiden nemen de benen en zwerven rond. Ze blijven aan elkaar denken en gaan uiteraard naar elkaar op zoek. Los van elkaar komen ze dan met andere lieve en minder lieve figuren in aanraking, die net als zij het geluk zoeken. Zo zijn er de aardige, buitenlandse pianofortebouwer en zijn jonge, Franse vrouw en de even aardige beul van Parijs met wie hij bevriend raakt, een verlopen schilder die van een van hen het nieuwe, revolutionaire vrijheidssymbool maakt, een rancuneuze bediende en zijn hebberige familie. Maar of je nu de meiden neemt of een van de anderen: het blijven poppen, opgedoft met historiserende couleur locale. Het boek leest als een oefening in schrijftechniek, inclusief vervelende woordgrappen en taalvondsten.

Valeria Luiselli. Valse papieren. Karaat, vertaling Merijn Verhulst, 143 p., € 16,90
****
door Aart van Zoest
Essayistische notities
For the happy few. De jonge Mexicaanse schrijfster Valeria Luiselli had het vooraf aan haar notities met hoog essaygehalte kunnen schrijven. Ze heeft zich daadwerkelijk door de wereld verplaatst (Mexico City, New York City, Venetië), maar reist vooral door de wereldliteratuur. Haar leeservaringen met de meesterwerken van Ezra Pound, Edgar Allen Poe, Borges, Baudelaire, Unamuno, Melville, Conrad, Defoe, Deleuze en vele vele anderen inspireren haar tot bespiegelingen, vaak ook snelle verwijzingen, die haar goede smaak en scherp inzicht verraden. Haar favoriet Joseph Brodsky en al die anderen zijn dierbare vrienden voor haar, van wie ze de graven bezoekt en die ze op heel pertinente wijze citeert wanneer ze vertelt van haar omzwervingen en van haar interpretaties getuigt. Ze rijdt ook rond per fiets, door Mexico City bijvoorbeeld, zodat ze haar paragrafen tussentitels kan geven als &#8216;Voetgangersoversteekplaats&#8217;, &#8216;Houd afstand&#8217;, &#8216;Stop&#8217;. Dat maakt haar concrete Umwelt tot een metafoor van de geestelijke wereld waarbinnen haar leesactiviteit zich afspeelt: de zwerftochten die we gedurende onze lectuur maken, brengen op de ene of de andere manier ruimtes in beeld waarin we ons tijdens onze intieme momenten begeven.
Frida Vogels. Dagboek 1972-1973. Van Oorschot, 496 p., € 29,50
**
door Marjolijn Pouw
Dagboek
&#8216;E. (haar echtgenoot, MP) weet niets van mijn correspondentie met monna,&#8217; schrijft Frida Vogels in het onlangs verschenen negende deel van haar dagboek: &#8216;Ik houd een groot deel van mijn leven voor mijzelf. Ook de brief van oom Jan waar ik zo blij mee was en mijn antwoord daarop heb ik hem niet laten lezen.&#8217; Vogels&#8217; wens om een groot deel van haar leven voor zichzelf te houden, is verwonderlijk voor iemand die wat er in de loop van de jaren om haar heen gebeurde en wat ze daarvan vond minutieus in haar dagboek opschreef om het later in kloeke boekdelen uit te laten geven, aangevuld met een gedichtenbundel en enkele even kloeke, autobiografische romans. Vogels sluit haar echtgenoot doelbewust buiten, zoals ze iedereen buitensluit die niet denkt of doet zoals zij. Een afwijkende mening of aanpak kwetsen haar, ze houdt alleen van zichzelf: &#8216;Ik zou zoiets nooit gedaan hebben,&#8217; zegt ze tegen E. in een van haar vele beschouwingen van zijn karakter: &#8216;ik bedoel de ernst waarmee jij je in de dingen verdiept. (…) Ik wijd me niet aan anderen. Ik ben te vol van mezelf.&#8217; Niets of niemand mag haar gemier verstoren, en gebeurt dat toch, dan wordt ze ziek, gaat ze in haar kamertje zitten mokken of verbreekt ze de vriendschap, zoals met de schrijver Voskuil en diens Lousje. Deze wordt later dan weer met groot genot vanwege het schuldgevoel hersteld. Natuurlijk, navelstaren hoort bij het genre, maar Vogels&#8217; angstige zelfgenoegzaamheid is zo treurig dat je er mismoedig van wordt. Nergens is een lichtpuntje te vinden, nergens kan ze om lachen. Het boek heeft ook mooie passages, zoals de geërgerde beschrijving van logé Lilina&#8217;s gestuntel met plastic zakken op de gang als ze boodschappen wil gaan doen, maar als geheel kan dit zelfingenomen getob me gestolen worden.
Hans Goedkoop. De laatste man. Een herinnering. Atlas Contact, 91 p., € 14,95
****
door Harm Ede Botje
Biografie
Hoe kan het dat een legerofficier die een belangrijke rol speelde bij de dekolonisatie van Nederlands Indië bij terugkeer slechts adviseur van de brandweer wordt? Die vraag staat centraal in een mooi geschreven, afgewogen en persoonlijke monografie die Andere Tijden-presentator Hans Goedkoop schreef over zijn opa, generaal majoor D.R.A. Van Langen. Van Langen, verdwenen &#8216;in een kier van de tijd&#8217;, stond in 1948 aan het hoofd van de troepen die de stad Djokja binnen trokken en daar Soekarno inrekenden. Toen in 1949 de soevereiniteitsoverdracht werd getekend, stortte Van Langens wereld in. Hij kwam bij zijn superieuren op voor de Ambonezen en zijn andere &#8216;inheemse manschappen&#8217; die in Indonesië moesten achterblijven, maar kreeg geen gehoor. &#8216;Hij nam het op voor wat over het hoofd werd gezien, weggemoffeld, stilgezwegen.&#8217; In de maanden voor en na de soevereiniteitsoverdracht trok Van Langen (loyaal als hij was) op verzoek van de legerleiding door de archipel om de gemoederen te sussen, hem vertrouwden de uitgerangeerde militairen nog. Maar toen was zijn rol uitgespeeld. In Nederland werd Van Langen aanvankelijk een mooie baan beloofd: militair attaché in Washington. Maar het kabinet viel, sleutelfiguren verdwenen naar de achtergrond, en de beloftes ook. Het werd stil rondom de generaal majoor buiten dienst. Met zijn &#8216;loyaliteit aan het Indische leven&#8217; had Van Langen niet alleen een ander kamp gekozen dan de politici en hoge ambtenaren in Den Haag, hij gaf ze volgens kleinzoon Goedkoop ook een ongemakkelijk gevoel. Híj was opgekomen voor zijn manschappen. Híj was principieel geweest. De anderen niet. Zijn aanwezigheid &#8216;zou hen daaraan blijven herinneren zolang hij in hun kring verkeerde&#8217;. En dus groeide er &#8216;in stilte&#8217; een &#8216;gedeeld belang&#8217; om hem uit die kring te laten verdwijnen. Goedkoop noemt dit &#8216;de trap na in het proces van uitsluiting&#8217;. Iedereen moest door, zijn opa en al die anderen die uit Indië kwamen werden gemeden, als belichaming van de herinnering aan een verdwenen rijk, verdampte status en geknakte trots.