Interview

<p>Langzaam begint Tamar de Waal (37) te begrijpen hoe het voelt om klimaatwetenschapper te zijn. ‘Aan de statistieken zie je dat het steeds slechter gaat, en toch gebeurt er veel te weinig om het tij te keren.’</p>
<p>Datzelfde geldt voor de democratische rechtsstaat. Die verkeert in zwaar weer. Als iemand daarvan doordrongen is, dan is het wel rechtsfilosofe Tamar de Waal. Als onderzoeker houdt zij al jaren de democratische rechtsstaat tegen het licht en dan vooral de gaten die daarin ontstaan.</p>
<p>‘In alle eerlijkheid ben ik niet zo optimistisch,’ zegt ze in haar tegen de zon verduisterde werkkamer in een Amsterdamse universiteitstoren. ‘Maar uiteindelijk zit er niet veel anders op dan je blijven inzetten.’</p>
<p>De Waal bekleedt een indrukwekkend aantal functies en docentschappen, waaronder dat van universitair hoofddocent rechtsfilosofie en burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is ze directeur van de Amsterdam Honours College of Law en het universiteitsbrede Universiteitsforum. Ze studeerde filosofie en rechten aan de Universiteit van Amsterdam, en deed onderzoek in onder meer Londen, Montreal, New York en Florence.</p>
<p>‘Ik heb zelf veel aan wijze mensen die zich uitspreken, zoals Femke Halsema, Roxane van Iperen en de anderhalf jaar geleden overleden Mathieu Segers. Ik vind het te prijzen dat ze goed oog houden voor de waarde van de democratische rechtsstaat, en die geïnformeerd en eloquent uitdragen.’</p>
<p><em>Waar maak je je het meest zorgen om?</em></p>
<p>‘Als je kijkt naar internationaal en nationaal wetenschappelijk onderzoek, dan is de democratische rechtsstaat eigenlijk al dertig jaar aan de verliezende hand.’ Ze haalt het nieuwste rapport van het gerenommeerde Zweedse V-Dem Instituut aan, dat trends in democratisering onderzoekt. ‘Dat onderzoek stelt dat autocratisering wereldwijd doorzet. Dat uit zich in verminderde transparantie van de overheid, aantasting van de persvrijheid en het demonstratierecht, mechanismen van in- en uitsluiting van mensen, vrije verkiezingen en onafhankelijke rechtspraak.</p>
<p>‘Slechts 29 landen, waaronder Nederland, kunnen nog volwaardige democratische rechtsstaten worden genoemd. Maar V-Dem signaleert ook in Nederland de eerste tekenen van dergelijke zorgwekkende ontwikkelingen. Daardoor blijft ons land nét onder de drempelwaarde om als bijna autocratiserend te worden geclassificeerd.’</p>
<figure id="attachment_708937" aria-describedby="caption-attachment-708937" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-708937 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522882030_preview-1280x854.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522882030_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522882030_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="Foto: Bert Spiertz / ANP" width="1280" height="854" /><figcaption id="caption-attachment-708937" class="wp-caption-text">Foto: Bert Spiertz / ANP</figcaption></figure>
<p><em>Waar zitten de blinde vlekken?</em></p>
<p>‘De democratische rechtsstaat is niet neutraal, maar behangen met waarden: mensenrechten, waarborgen tegen machtsmisbruik, recht op een eerlijk proces, dat zijn moreel geladen principes – allemaal ethische beginselen van het systeem. Binnen dat systeem zit politiek gezien veel speelruimte, je kunt het over allerlei onderwerpen oneens zijn. Maar dat laat onverlet dat politici, of die nu een liberaal of sociaaldemocratisch perspectief hebben, niet onder die morele grens moeten willen zakken. Het verbaast mij dagelijks dat zo weinig politici bereid zijn die basiswaarden in het oog te houden, en te benadrukken. Het lijkt wel alsof niet helemaal is ingedaald wat er op het spel staat als je als partij in bepaalde zaken meegaat.’</p>
<p><em>Op welke manier zakt onze politiek door die morele ondergrens?</em></p>
<p>‘Er zijn talloze voorbeelden. Neem de effecten op kinderen in de asielopvang van de Asielnoodmaatregelenwet die minister Marjolein Faber voorstelt. Volgens de Ombudsman, de Kinderombuds­man Vluchtelingenwerk én de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd worden kinderen in asielzoekerscentra en noodlocaties nu al onder mensenrechtstandaarden opgevangen. Die inspecties zijn van de overheid zelf, ze bestaan om de ondergrenzen van het optreden van de overheid in de gaten te houden. Zij zeggen: door deze wetgeving van Faber wordt de positie van die kinderen nóg slechter. Ze spreken zelfs van “rampzalige gevolgen”. Het verbaast me dat we hier niet allemaal van wakker liggen: dat onze eigen ethische ondergrenzen er dus zo weinig toe doen. Er zijn nu krachten aan de macht waarbij niemand op de noodrem trapt. Krachten zonder principiële mensen.</p>
<blockquote><p>‘Als je jouw morele kaders niet benoemt en uitdraagt, is dat schadelijk voor het systeem zelf. Alsof die waarden er niet toe doen’</p></blockquote>
<p>‘Datzelfde speelt natuurlijk ook rond Gaza. Los van welk label je er juridisch op wilt plakken – wetenschappelijk gezien is het duidelijk genocide – is het evident dat dit ver onder de ethische ondergrenzen zakt van elk land dat internationaal recht en mensenrechten serieus neemt. Als je, zoals de coalitie verzuimt, jouw morele kaders niet benoemt en uitdraagt, is dat schadelijk voor het systeem zelf. Alsof die waarden er niet toe doen.’</p>
<p>Onlangs schreef De Waal in haar column in weekblad <em>De Groene Amsterdammer</em>: ‘Je hoort weleens dat we in een tijd van domheid leven, maar volgens mij gaat het om wreedheid.’ Ze wees daarbij naar de mondiale turbo-opmars van uiterst rechts, en hoezeer dat een verlammend gevoel geeft. ‘Het is zo schaamteloos wreed allemaal: er valt niet tegenop te praten. Massadeportaties als politiek speerpunt, humanitaire hulp als kostenpost, Gaza als vastgoed, Zelensky als ondankbare dader. (&#8230;) Het is wreedheid als politiek spektakel die medemenselijkheid en democratische controle ondermijnt, omdat het empathie en redelijkheid naar de achtergrond drijft.’</p>
<p>Hoe anders was de tijd toen zij opgroeide, in de ruime eengezinswoning in Rijswijk, vertelt ze. Ouders eerstegeneratiestudenten. Moeder orthopedagoog, vader natuurkundige. Boeken in huis. Naar het gymnasium. Paars was aan de macht. De combinatie kapitalisme en democratische rechtsstaat had volgens Francis Fukuyama gewonnen, en van Albanië tot het Verenigd Koninkrijk ging men vertrouwen op de regulerende werking van de markt.</p>
<p><em>Wanneer begon jij over het thema van de democratie na te denken?</em></p>
<p>‘Toen Pim Fortuyn werd vermoord. Ik was 14, en geïnteresseerd in politieke debatten. Ik keek verwonderd naar wat er toen allemaal gebeurde. Intuïtief vond ik dat Nederland na Paars niet de juiste kant opging, maar ik vond ook niet dat de politieke partijen die <em>niet</em> aan de macht waren, nou zulke verstandige dingen zeiden. Studeren en promoveren waren voor mij een poging om de omwentelingen die ik als puber had gezien, beter te kunnen doorgronden en beoordelen. Zoals de moord op Fortuyn, 9/11, de dominantie van het integratiedebat, de opkomst van radicaalrechts.’</p>
<p><em>Waar komt die democratische erosie vandaan?</em></p>
<p>‘Als je de naoorlogse jaren tot nu analyseert, zie je dat er historische missers zijn gemaakt. Er heerste toen bijvoorbeeld de gedachte van “het wordt alleen maar beter”, en “wij zijn als land helemaal op de goede weg”. De gedachte was dat wij, het Westen, voorop liepen in allerlei rechtsstatelijke beginselen, zoals tolerantie en progressiviteit. Dat we na de Tweede Wereldoorlog instituties van onze democratische rechtsstaat hadden gebouwd en dat het nu allemaal geregeld was. Wij waren “af”. En het waren de migranten die met zichzelf aan de slag moesten, die moesten integreren.</p>
<p>Maar ja, we moeten natuurlijk allemaal de hele tijd met onszelf aan de slag. Migranten daarbij ingesloten. De democratische rechtsstaat vereist een voortdurende waakzaamheid en zelfkritische houding. Daarin hebben we veel te weinig geïnvesteerd. En de gevolgen daarvan zien we nu. We hebben het veel te weinig gehad over waarom de democratische rechtsstaat, en de onderliggende principes, belangrijk zijn. Waarom is gelijkheid belangrijk? Waarom zou de overheid gebonden moeten zijn aan grondrechten? De antwoorden op die vragen hebben we veel te weinig “levend” gehouden.’</p>
<p>De Waal is niet het type rechtsfilosoof dat alleen kijkt vanuit de ijle hoogte van de juridische en filosofische concepten. Zij kijkt juist ook hoe die principes in de praktijk uitwerken. Zo zag ze de gevolgen van de privatisering van de inburgeringscursussen, waarvoor nieuwkomers torenhoge leningen moesten afsluiten en door de bomen het bos niet meer zagen, en oog voor de individuele omstandigheden van inburgeraars totaal ontbreekt. De Waal schreef er een bekroond proefschrift over en richtte de Stichting Civic op, een organisatie van juristen, wetenschappers, vrijwilligers en inburgeraars die zich inspannen voor een goede start voor nieuwkomers.</p>
<figure id="attachment_708940" aria-describedby="caption-attachment-708940" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-708940" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522888337_preview-1280x854.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522888337_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522888337_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="854" /><figcaption id="caption-attachment-708940" class="wp-caption-text">Foto: Sabine Joosten / ANP</figcaption></figure>
<p><em>Hoe wordt er nu over nieuwkomers gesproken?</em></p>
<p>‘Op z’n zachtst gezegd fascinerend. Er wordt in dat debat heel vaak gezegd dat “onze manier van leven op het spel staat”. “Zij” zouden de Nederlandse waarden niet snappen, en de rechtsstaat en de democratie niet steunen.</p>
<p>Vooral politici aan de conservatieve zijde van het politieke spectrum willen die waarden graag tegen nieuwkomers verdedigen.</p>
<p>Maar het gekke is: nu de democratische rechtsstaat daadwerkelijk wordt bedreigd, nu we zien dat die vrije waarden en manier van leven daadwerkelijk afbrokkelen, laten diezelfde opiniemakers en politici opvallend weinig van zich horen.</p>
<p>‘Begrijp me goed, ik denk dat burgers die minder migranten willen in principe democratisch niets verkeerd doen. Maar ik vind het wel fascinerend dat men bereid is te stemmen op politici die allerlei rechtsstatelijke en democratische verworvenheden overboord gooien. Dat zie je ook in de Verenigde Staten. Mensen waren kennelijk zo gevoelig voor “vreemden” in hun midden dat ze er een autocratie en economische achteruitgang voor over hebben.</p>
<p>‘Wat mensen misschien niet door hebben, is dat als dat rechtsstatelijke weefsel eenmaal is aangetast, het ook henzelf kan treffen. Laten we weer de VS nemen als extreem voorbeeld. Er worden daar mensen zonder proces uitgezet naar een gevangenis in El Salvador waar ze misschien nooit meer uitkomen. Voor wie denkt: dat waren immigranten die hier helemaal niet mochten zijn – allereerst weet je dat dus niet, want er is geen rechtsproces geweest. Maar ten tweede: wat denk je dat jou beschermt tegen onrechtmatige deportatie? Een eerlijk proces! Maar wat Trump nu doet, is onderzoeken of deportatie ook mogelijk is bij mensen mét burgerschap. Bedenk eens hoeveel waarborgen en beschermingsmechanismen van de rechtsstaat hij hier opheft. Natuurlijk gaat dat ook niet-migranten treffen. Dat vind ik heel fascinerend, dat de thematiek van migratie díe potentie heeft.’</p>
<blockquote><p>‘Als centrumrechts verslapt of afhaakt, vormt de democratische rechtsstaat niet meer de basis van onze politiek, maar wordt hij onderdeel van de politieke strijd’</p></blockquote>
<p><em>Hoe doordring je mensen van de gevaren hiervan?</em></p>
<p>‘Ik denk dat het gevaarlijk is om te zeggen: we moeten de rechtsstaat gewoon nog een keer aan de burgers uitleggen. Dat is denigrerend. We kunnen beter een brede alliantie vormen om de waarden van die rechtsstaat voor ieder individu te blijven benadrukken; dat het iets is dat iedereen bezit, waar iedereen aan kan bijdragen, wat verbeterd kan en moet worden, door ons allemaal – en dat het iets is wat je bescherming biedt als je in de problemen komt. Daar zijn we nu ver van af, niet in de laatste plaats omdat onze rechtsstaat er de afgelopen decennia niet voor iedereen geweest is. Maar we moeten ook inzien dat als we het over de democratische rechtsstaat hebben, het in de komende dertig, veertig jaar erop of eronder is. Wat zich afspeelt in Hongarije en eerder in Polen had al waarschuwing genoeg moeten zijn. Maar misschien maakt dat wat zich nu in de VS afspeelt meer indruk.’</p>
<p>Peinzend: ‘Burgerschap zou iets moeten zijn dat de hele maatschappij doortrekt. Dat we ons bij elk voorstel kritisch leren afvragen: draagt dit voorstel bij aan de ondermijning van het systeem of niet? Scholen spannen zich daarvoor in met burgerschapsonderwijs, een lastig vak voor leraren om te geven. Ik denk dat het heel belangrijk is dat ook politici en andere beroepsgroepen zich gaan engageren, zoals de groep advocaten die zijn opgestaan tegen de bezuinigingen op de sociale advocatuur, omdat die tot onvoldoende rechtsbescherming leidt voor bepaalde mensen in Nederland. Maar we lopen wat de democratische rechtsstaat als maatschappelijke traditie betreft al erg achter. Het zit niet in onze maatschappelijk dna. Dus wat dat betreft is dit geen optimistisch verhaal. Zeker nu de politiek zich aan het wegbewegen is van de democratie en rechtsstaat.’</p>
<p><em>Wat moet er gebeuren om te zorgen dat het niet erger wordt?</em></p>
<p>‘Komende tijd is het, heel concreet, nodig dat centrumrechts koers houdt als het aankomt op de democratische rechtsstaat. Als zij verslappen of afhaken, zoals we nu zien door coalities aan te gaan met antirechtsstatelijke partijen, vormt de democratische rechtsstaat niet meer de basis van onze politiek, maar wordt hij onderdeel van de politieke strijd, waarbij het steeds makkelijker wordt om hem weg te zetten als “links project”.</p>
<p>‘Kijk. Als je migratie tot speerpunt van je politiek maakt, is dat je goed recht. Maar ik vind het toch buitenproportioneel om te zeggen: wij vinden die migratie zó belangrijk dat we politici in het zadel helpen die de democratische rechtsstaat, het internationaal recht, de Europese samenwerking allemaal overboord willen gooien.</p>
<p>‘Centrumrechts zou moeten zeggen: we mogen het op veel vlakken oneens zijn met andere partijen, maar als het aankomt op Viktor Orbán adoreren houdt het gewoon op. Dat is die morele ondergrens weer. Volgens mij is het echt belangrijk dat de VVD het licht gaat zien.’</p>
<p>In de donker wordende werkkamer van de Universiteit van Amsterdam gaat het nu over het moment op de verkiezingsavond in 2023 toen Pieter Omtzigt van NSC vrijwel meteen begon over ‘bereid zijn om over schaduwen heen te springen’. ‘Een morele en politiek-strategische inschattingsfout’, zegt De Waal op de haar kenmerkende serene toon. ‘Misschien gaan de zetels van het NSC nu weer terug naar het CDA. Het is heel belangrijk dat Henri Bontenbal dan dat democratische ethos blijft onderschrijven. Maar het is altijd afwachten wat mensen daadwerkelijk doen als ze kans maken op macht.’</p>
<div class="info-box">
<p>In de papieren maanduitgave van Vrij Nederland staat per abuis vermeld dat het V-Dem Instituut Nederland als net onder de drempelwaarde van ‘autocratisch’ classificeert. Dat is een onjuiste weergave van de woorden van Tamar de Waal. In het interview sprak ze over ‘bijna autocratiserend’. In deze online publicatie hebben we onze fout hersteld.</p>
</div>
<div class="info-box">
<p>Op 10 juni 2025 werd in De Balie in Amsterdam door Tamar de Waal en co-auteurs een speciale editie van Beleid en <em>Maatschappij over rechtsstatelijke erosie</em> gepresenteerd.</p>
</div>
<div class="info-box">
<p>Annemiek Leclaire is journalist en schrijft sinds 2009 voor Vrij Nederland over leven, vrijheid en democratie.</p>
</div>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Annemiek Leclaire

Tamar de Waal: ‘Waarom trapt niemand op de noodrem?’

Dubbelrecensie

<h5>In de val gelopen, Carel Peeters</h5>
<p>Het blijft wringen dat Willem du Gardijn zijn roman<em> Het koor van de 300 moordenaressen</em> situeert in het voormalige Oost-Duitsland. Dat communistische land is achter de horizon verdwenen. Ervoor in de plaats is het deel van Duitsland gekomen dat massaal extreem-rechts stemt. Nu in een roman nog terugkeren naar de tijd van de Stasi, het afluisteren, het verklikken, het volgen van het doen en laten van gewone mensen en daarvan vette dossiers bijhouden, is zonde van de tijd. Het beste is de mensen en het leven in de roman als exemplarisch te zien voor een autocratische staat: zo gaat het daar aan toe. Maar aan zulke dystopische romans hebben we tegenwoordig geen gebrek. We hebben weleens eerder gelezen dat mensen voor de geringste overtreding van regels worden opgepakt, in elkaar geslagen en opgesloten. En dat de openbare voorzieningen in zulke landen kraken en piepen, dat alles er half stuk is.</p>
<figure id="attachment_709018" aria-describedby="caption-attachment-709018" style="width: 193px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-709018" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/300Moordenaressen.jpg" srcset="" alt="Willem du Gardijn: 'Het koor van de 300 moordenaressen'. Uitgeverij Koppernik " width="193" height="300" /><figcaption id="caption-attachment-709018" class="wp-caption-text">Willem du Gardijn: &#8216;Het koor van de 300 moordenaressen&#8217;. Uitgeverij Koppernik</figcaption></figure>
<p>In<em> Het koor van de 300 moordenaressen</em> is tot vervelens toe sprake van sneeuw, in het bijzonder vuile sneeuw als metafoor voor de grauwe somberheid van de DDR-werkelijkheid. Anders dan in zijn roman <em>Het einde van het lied</em> spreekt de verteller, meestal een van de twee vrouwen die in de roman centraal staan (Lena en Maksa), in beeldspraak. Wanneer Lena op de markt goedkoop fruit heeft gekocht, snijdt ze gewoon de bedorven randjes weg, ‘ook bij mensen doe ik dat’. Wanneer dezelfde Lena voor straf in een atelier kleren moet repareren, zegt ze dat ze ‘met elke reparatie’ zichzelf repareert. De twee vrouwen kennen elkaar al van kindsbeen af, maar hun verhouding is altijd stroef geweest. Lena vertrouwt Maksa niet. Dat blijkt wanneer bewoners van hun straat serieuze plannen hebben om via een geheime tunnel naar het Westen, ‘de andere kant’, te vluchten. Al die mensen lopen in de val van de ‘volksagenten’. Er was helemaal geen tunnel, en Maksa wist dat.</p>
<p>Du Gardijn kan schrijven, maar wat deze roman wil, is mij niet duidelijk geworden. Lena komt in een gevangenis terecht en wordt daar dagelijks flink toegetakeld. Ze wil dit overleven voor haar zoon Rainer. Maar hoe? Du Gardijn voorziet haar tijdens de folteringen van een mentale techniek om uit zichzelf te treden en van boven op zichzelf neer te kijken en zo ongevoelig te worden voor pijn. Afstand van zichzelf te nemen. Ook al ligt haar lichaam ‘in een kom van wanhoop’, geestelijk positioneert ze zich in gedachten in een hoek van het plafond: ‘Ik ben de toeziende aanwezigheid van mijn eigen leven, niemand kan mij kapotmaken (…) ik ben hier in die hoek als observator, ik ben vol mededogen en liefde, ik ben de bezielde liefde van mijn leven.’ Haar wil om te overleven is een protest tegen het regime dat haar gevangen heeft gezet. Lichtelijk surrealistisch wil ze zelfs mededogen tegenover hun dwang, zwaarden, pijn en gevangenissen zetten.</p>
<p>Wanneer aan het slot van de roman de vrouwengevangenis wordt opgeheven omdat de politiek ineens het licht heeft gezien, wordt deze zalvende toon zomaar ook aangeslagen door de leiding van de gevangenis, begeleid zelfs met koorgezang van de 300 gevangenen. Wat moeten we met zo’n verzoening? Aan stilistische gaven heeft Du Gardijn geen gebrek, jammer dat die worden aangewend voor een wazig en zoetsappig verhaal.</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<h5>Eigentlich unvorstellbar, Dieuwertje Mertens</h5>
<p>Wat een rooskleurig beeld schetst Willem du Gardijn van de mensheid met zijn zoetsappige, moralistische slotakkoord. Aan de hand van de titel <em>Het koor van de 300 moordenaressen</em> hadden we op zich kunnen weten dat er sprake zou zijn van samenzang, maar misschien had Du Gardijn een toontje lager moeten zingen.</p>
<p>Talig maakt hij het zichzelf ook al niet makkelijk. Du Gardijns bouwwerk bevat zeker fraai gestileerde zinnen, Carel, maar aangezien hij ze op elkaar heeft gemetseld met komma’s als cement – hij is spaarzaam met punten – had ik het gevoel meteen met mijn hoofd tegen de muur aan te lopen. Als gevolg werd het streven van Lena en Maksa naar een leven aan de andere (west-)kant van de Berlijnse muur wel erg poëtisch invoelbaar. Als lezer moet je je door een brij van eindeloos meanderende, niet altijd even toegankelijke zinnen heenwerken. <em>An die arbeit</em> dus.</p>
<p>Geen lucht, geen licht. Een dergelijke stijl kan natuurlijk functioneel zijn: denk aan de beklemming die onze heldinnen ervaren in het dagelijks leven onder het Stasi-bewind. Lena is het meest aan het woord. Haar gedachten en observaties rijgen zich aaneen. Je zou ook kunnen zeggen dat ze ratelt. Maar Maksa ratelt ook en de officier die Lena in de gevangenis aan een verhoor onderwerpt ook al, alsof ze één en dezelfde persoon zijn. Is dat dan de consequentie van het uniforme leven in de DDR?</p>
<blockquote><p>Aan verbeelding ontbreekt het Du Gardijn niet. En al helemaal niet als de deuren van de gevangenispoort worden geopend en onze heldinnen zich weer bij elkaar voegen</p></blockquote>
<p>Het DDR-decor heeft geen duidelijke functie. Er zijn wat vage tijds- en plaatsaanduidingen: de gevangenis waar Lena en Maksa terechtkomen, heet bijvoorbeeld Hohenbrunnen, wat een verwijzing lijkt te zijn naar de Stasi-gevangenis Hohenschönhausen in Berlijn, waar je vandaag de dag een rondleiding kunt krijgen van een ex-gevangene. Maar aangezien Du Gardijn toch rookgordijnen van dystopische allure opwerpt, had hij het verhaal ook onbepaald kunnen laten. Elke auctoriale samenleving draait immers op angst voor afluisterpraktijken, paranoia en verraad.</p>
<p>Dat verraad de twee vriendinnen uit elkaar zou drijven, ligt aan het begin van de roman al in de lijn der verwachting. De details mag de lezer zelf nagaan. Het is compositorisch gezien ook geen verrassing dat de heldinnen – eerst Lena, dan Maksa – in dezelfde gevangenis belanden. Daar wordt het echt spannend: hoe verhoud je je tot de ander na zo’n groot verraad?</p>
<p>Lena overleeft voor haar zoon Rainer. Maksa overleeft ondanks zichzelf. Hoe nu verder? Daar komt dan eindelijk het koor van de 300 moordenaressen in beeld, gevormd door de vrouwen in de vrouwengevangenis onder de bezielende leiding van een klein bewakersvrouwtje. Ze zingen: ‘Ik ben/ik weet niet wie/Ik kom/ik weet niet van waar (..) Als ik zing/ben ik vrolijk, ben ik licht.’ Toegegeven: dat is een prachtig, sprookjesachtig beeld. Nee, aan verbeelding ontbreekt het Du Gardijn niet. En al helemaal niet als de deuren van de gevangenispoort worden geopend en onze heldinnen zich weer bij elkaar voegen, mild gestemd door de samenzang. <em>Das ist eigentlich unvorstellbar. </em></p>


Carel Peeters

Dieuwertje Mertens

Aan de andere kant van de Berlijnse Muur

Explainer

<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-709139" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Asielplan-wilders-640x800.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Asielplan-wilders-640x800.jpg 640w" alt="" width="640" height="800" /></p>
<p>En weer was het Joost Eerdmans, de geslepen aanvoerder van JA21, die de politieke verhoudingen deze week op scherp zette, nu met een motie om het tienpuntenplan van Geert Wilders voor een strenger asielbeleid alsnog uit te werken en waar mogelijk uit te voeren. Het tienpuntenplan van Wilders leidde tot de val van het kabinet, omdat de PVV-leider van zijn coalitiepartners eiste dat ze er per direct hun handtekening onder zouden zetten. Toen ze dat weigerden, trok Wilders zijn steun aan het kabinet terug. Maar intussen hielden de drie andere coalitieleiders vol dat er best met hen over de tien punten te praten viel, als Wilders de voorstellen eerst zou uitwerken en zou voorleggen aan de Kamer.</p>
<p>Zo kon het gebeuren dat het tienpuntenplan van Wilders alsnog ter stemming werd gebracht door de motie van Joost Eerdmans, die een strenger asielbeleid voor elkaar wil krijgen nu er nog een rechtse meerderheid in de Kamer is. En toen gebeurde wat ruim twee weken eerder nog ondenkbaar was. Zoals verwacht stemden alle progressieve partijen, Denk, CDA en ChristenUnie tegen de uitwerking van de voorstellen, waaronder een asielstop en de inzet van het leger aan de grens, omdat die grotendeels onuitvoerbaar zijn of in strijd met de wet en internationale verdragen. Maar terwijl de drie overgebleven coalitiepartners voor de motie stemden, keerde de PVV zich onder leiding van Wilders tegen uitwerking van zijn eigen tienpuntenplan. Volgens politieke commentatoren was dat puur politiek opportunisme. Wilders zou het de overgebleven coalitiepartijen niet gunnen goede sier te maken met het plan dat hij zelf lanceerde.</p>
<p>Een motie van Joost Eerdmans om het asielbeleid niet controversieel te verklaren, en dus ondanks de kabinetsval de komende maanden door te gaan met het ontwikkelen van nieuw beleid, werd wel aangenomen, met steun van de PVV. Maar het is de vraag wat daarvan terecht komt, als Wilders het de andere partijen in de aanloop naar de verkiezingen niet gunt om effectief asielbeleid voor elkaar te krijgen waar hij zelf faalde.</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>


Thijs Broer

De PVV verhindert haar eigen asielbeleid

Column

<p>Het is soms nauwelijks te verdragen. Verschrikkelijk om te zien hoe wetenschap in twijfel wordt getrokken. Verschrikkelijk om inclusiviteit ingewisseld te zien worden voor willekeur, seksisme, machismo, nihilisme. Verschrikkelijk om mee te maken hoe de rechtsstaat wordt uitgehold. Verschrikkelijk om te zien hoe in Gaza een genocide zonder harde tegenstand kan worden uitgevoerd. Verschrikkelijk om te zien hoe machtswellust zegeviert.<br />
En ondertussen wordt het resterende duurzaamheidsbeleid systematisch afgebroken, alsof het nooit serieus was bedoeld.<br />
Als ik het nieuws volg, voel ik me ook regelmatig machteloos. Hoe vaak kun je blijven uitleggen wat er misgaat? Hoe vaak moet je blijven herhalen wat er anders kan?<br />
Als een hamster in een tredmolen: je loopt je benen uit je lijf, maar je komt geen stap verder. De absurditeit van het moment is zo allesomvattend en de snelheid waarmee het zich ontwikkelt zo groot, dat een weloverwogen reactie telkens te laat komt.</p>
<blockquote><p>Roofkapitalisme, techno-autocratie, of boevenoligarchie zijn werkelijkheid geworden</p></blockquote>
<p>Maar wat we meemaken, is niet alleen chaos of incident. Het is een planmatige verschuiving van macht en moraal. De normalisering van het ondenkbare – Trump, Orban, Wilders – is geen fout in het systeem, maar een teken dat het systeem zelf veranderd is. Wat ooit onbespreekbaar was, is nu regeringsbeleid. Roofkapitalisme, techno-autocratie, of boevenoligarchie zijn werkelijkheid geworden.</p>
<p>Minder besproken, maar minstens zo fundamenteel: dit is ook het einde van het neoliberale tijdperk. De gedachte dat markten alles oplossen, dat economische groei vanzelf leidt tot welvaart en welzijn voor iedereen, is uitgewerkt. Er is geen weg terug naar het ‘normaal’ van de jaren negentig. De crisis van vandaag is vooral ook een systeemcrisis.</p>
<p>Dat biedt perspectief. Want als de dystopie die zich nu ontvouwt politiek mogelijk blijkt, waarom zou dat dan niet gelden voor een utopie? Ideeën voor een andere koers bestaan al decennialang. Een universeel basisinkomen. Wonen als publiek recht. Gezondheidszorg voor iedereen. Een economie die draait om welzijn in plaats van winst. Democratische zeggenschap over energie, zorg, onderwijs. Geen onhaalbare dromen, maar concrete voorstellen, elders al in praktijk gebracht.</p>
<p>De uitdaging zit ’m niet in nieuwe ideeën, maar in de verankering van al bestaande. Het gaat om het normaliseren van een ander wereldbeeld. Een wereldbeeld waarin solidariteit, duurzaamheid en rechtvaardigheid het uitgangspunt zijn. Niet als uitzondering, maar als norm.</p>
<p>Dat vraagt om herhaling, om netwerken, om politieke verbeelding én organisatiekracht. Om het bouwen van een breed gedragen verhaal dat de samenleving opnieuw durft te ontwerpen. En dat vraagt om mensen die zich uitspreken en blijven werken aan verbetering. Het zou toch niet zo moeilijk moeten zijn om een aantoonbaar beter wereldbeeld in een wervend verhaal te gieten voor al die kiezers, ondernemers, huishoudens, studenten, ouders, kinderen en burgers die simpelweg het beste willen voor zichzelf en hun medemens?</p>
<p>Dus ja, ik schrijf uit frustratie. Maar vooral uit overtuiging. Het kan anders. En het moet anders.</p>
<p>Wie doet er mee?</p>


Hans Stegeman

Hoezo utopie?

Onderzoek

<p>Ook onder de laatste twee kabinetten-Rutte hagelde het regelmatig kritiek op de ‘baantjesjagers’ in de Haagse politiek. Vooral bewindslieden en Kamerleden die tussentijds vertrokken, moesten het ontgelden. Dat Jeanine Plasschaert (VVD) in september 2018 voortijdig haar Kamerlidmaatschap opgaf om Speciaal Vertegenwoordiger van de Verenigde Naties in Irak te worden, werd nog wel begrepen: een Nederlander op zo’n invloedrijke functie is in het Nederlands belang. Hetzelfde geldt voor het tussentijdse vertrek van Wopke Hoekstra (CDA) als demissionair minister van Buitenlandse Zaken in september 2023 om Frans Timmermans (PvdA) als Eurocommissaris voor klimaat op te volgen.</p>
<p>Minder begrip oogstten de GroenLinks-Kamerleden Linda Voortman en Liesbeth van Tongeren, die in het voorjaar van 2018, nog geen half jaar na de installatie van het nieuwe kabinet, de Kamer verlieten om wethouder te worden in respectievelijk Utrecht en Den Haag, terwijl ze beiden duizenden voorkeursstemmen hadden gekregen. De strekking van de kritiek: ze lieten hun kiezers in de steek voor een fijne baan. Nog zo’n voorbeeld: VVD-Kamerlid Foort van Oosten, die in 2019 burgemeester werd van Nisserwaard. Zelf beschouwde hij het burgemeesterschap als een mooie nieuwe uitdaging, maar oud-Kamervoorzittter Frans Weisglas noemde het tussentijdse vertrek van zijn partijgenoot ‘gewoon heel slecht’ voor het vertrouwen in de politiek. Ook CDA-Kamerlid Raymond Knops, oud-­militair en oud-bewindsman, kreeg stevige kritiek toen hij in februari 2023 plotseling uit de Kamer verdween om lobbyist te worden voor de Nederlandse defensie-­industrie.</p>
<p>Ook bewindslieden die uit de politiek vertrokken zonder hun demissionaire periode af te maken, kregen het verwijt dat ze hun nieuwe baan belangrijker zouden vinden dan hun publieke verantwoordelijkheid. Die kritiek kreeg bijvoorbeeld demissionair staatssecretaris Stientje van Veldhoven (D66), die in juli 2021 lang voor de installatie van het nieuwe kabinet vicepresident werd van het World Resources Institute, net als staatssecretaris voor Cultuur en Media Gunay Uslu (D66), die al een week na de verkiezingen van november 2023 de politiek verliet om als ceo terug te keren bij haar vroegere bedrijf Corendon, en Ernst Kuipers, die in januari 2024 ontslag aanvroeg vanwege ‘een buitenlandse functie’, naar later bleek bij een prestigieus onderzoeksinstituut in Singapore. En niet te vergeten Cora van Nieuwenhuizen (VVD), die in augustus 2021 opeens afhaakte om voorzitter van Energie-Nederland te worden.</p>
<p>Op social media regende het weer boze commentaren: dat Haagse politici alleen maar bezig zouden zijn met hun volgende baan. Zo laaide de discussie over de Haagse ‘banencarrousel’ de afgelopen jaren telkens weer op. Maar hoe zit het echt?</p>
<p>Net als zeven jaar geleden onderzochten Joost Berkhout en zijn team de banen van Kamerleden voor en na hun periode in het parlement, nu in de jaren 2017-2024. Hoe werkt de beruchte banencarrousel? En wat is er de afgelopen jaren veranderd, met de opkomst van de nieuwe partijen BBB en NSC, die samen met de PVV en de VVD in het hart van de macht zijn doorgedrongen?</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-707750" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Caroussel-1280x1039.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Caroussel-640x519.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Caroussel-1280x1039.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1039" /></p>
<h5>Nieuwkomers</h5>
<p>Volgens Joost Berkhout zijn bij de laatste verkiezingen van 2023 opvallend veel Kamerleden gekozen die niet afkomstig zijn uit het gebruikelijke hoogopgeleide politiek-bestuurlijke wereldje. Vooral de PVV en de nieuwe partijen BBB en NSC kwamen met opmerkelijk veel kandidaten met weinig tot geen politieke en bestuurlijke ervaring. Treffende voorbeelden bij de Kamerfractie van de PVV: Rachel van Meetelen, voormalig uitbater van poffertjeskramen, Erik Esser, oud-metaalbewerker, en Vincent van den Born, voorheen beveiliger en gemeenteraadslid in Den Helder. BBB op zijn beurt lanceerde onder meer Cor Pierik, oud-medewerker van het CBS en uitbater van een bed &amp; breakfast, en Gijs Tuinman, voormalig beroepsmilitair en drager van de Militaire Willemsorde, die na een korte periode als Kamerlid toetrad tot het kabinet als staatssecretaris van Defensie.</p>
<p>Vooral bij NSC, de partij van de ‘nieuwe bestuurscultuur’, deden ze onder leiding van de ervaren hr-manager Kilian Wawoe hun best niet alleen ervaren bestuurders uit andere partijen op de lijst te zetten, maar ook ‘gewone burgers’ met relevante expertise, zoals Agnes Joseph, voormalig actuaris en pensioenexpert bij Achmea, en Faith Bruining, voorheen onder meer assistent-­bedrijfsleider bij Kruidvat, boetespecialist bij de gemeente Amsterdam en projectmanager van een opvangplek voor slachtoffers van de Toeslagenaffaire in Almere.</p>
<blockquote><p> ‘PVV’ers zijn nergens welkom. Ze stromen vooral door naar politieke functies van de eigen partij’</p></blockquote>
<p>‘Dat lijkt me in democratisch opzicht een goede ontwikkeling’, zegt Joost Berkhout. ‘Zo wordt het idee doorbroken dat de Nederlandse politiek uitsluitend fungeert als banencarrousel voor hoogopgeleide mensen uit het politiek-bestuurlijke circuit.’</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<h5>Doorstromende kamerleden</h5>
<p>Maar uit het onderzoek van Berkhout blijkt ook dat oud-Kamerleden nog steeds vooral doorstromen naar andere politiek-bestuurlijke functies. Bijna veertig procent vertrok de afgelopen zeven jaar naar ambten in het openbaar bestuur, zoals staatssecretaris, minister, wethouder, burgemeester of gedeputeerde. Bijna een kwart kwam terecht bij lobby-organisaties, ngo’s of externe adviesbureaus, en tien procent ging naar het bedrijfsleven (zie grafiek ‘Na het Kamerlidmaatschap’).</p>
<p>Van de vertrokken VVD’ers kwamen er relatief veel terecht in het openbaar bestuur (bijna de helft) of in het lobbywerk (bijna een derde), en zo’n dertien procent bij commerciële ondernemingen. Ook van de oud-Kamerleden van de PvdA ging ongeveer de helft naar het openbaar bestuur, en een opvallend hoog percentage naar commerciële ondernemingen: zo’n twintig procent. CDA en D66 kwamen ongeveer uit op het gemiddelde, terwijl GroenLinksers vrijwel uitsluitend doorstroomden naar het openbaar bestuur, net als de vertrokken PVV’ers.</p>
<p>Opvallend is ook dat vooral Kamerleden van regeringspartijen na hun lidmaatschap een grote sprong maken in hun carrière, naar beter betaalde banen met hogere maatschappelijke status. VVD’ers profiteren gemiddeld het meest, als leden van een partij die al ruim veertien jaar onafgebroken aan de macht is. Maar zoals zeven jaar geleden ook al werd vastgesteld in het onderzoek, geldt dat lang niet voor alle volksvertegenwoordigers. Meer dan de helft van de parlementariërs gaat er na het Kamerlidmaatschap juist op achteruit in inkomen en maatschappelijk status, zoals politicoloog Clint Claessen in 2020 in een internationaal vergelijkend onderzoek onderstreepte. Leden van partijen die lang in de oppositie hebben gezeten, en al helemaal de leden van partijen op de linker- en rechterflank, hebben vaak de grootste moeite om na hun Kamerlidmaatschap überhaupt nog aan een baan te komen. Dat geldt vooral voor PVV’ers. ‘Vandaar ook dat ze vaak doorstromen naar politieke posities van hun eigen partij in bijvoorbeeld de gemeenteraden of provinciebesturen’, zegt Joost Berkhout. ‘Elders zijn ze nog steeds nauwelijks welkom.’</p>
<p>De PVV mag dan sinds vorig jaar deel uitmaken van een kabinet met Geert Wilders als schaduwpremier, in grote delen van de samenleving en zeker in het bestuurlijke circuit worden PVV’ers tot nu toe nog steeds met de nek aangekeken,  zoals ook PVV-politicus Reinette Klever heeft meegemaakt. Hoe dat werkt bij NSC’ers en BBB’ers zal nog moeten blijken. ‘Duidelijk is in ieder geval’, zegt Berkhout, ‘dat nog niet eens de helft van de oud-Kamerleden profiteert van de beruchte banencarrousel.’</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-707752" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Burgemeesters2-1280x1039.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Burgemeesters2-640x519.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Burgemeesters2-1280x1039.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1039" /></p>
<h5>Burgermeestersbenoemingen</h5>
<p>Zoals we eerder vaststelden voor de voorzitterschappen van de belangenorganisaties gaan de drie traditionele middenpartijen CDA, VVD en PvdA ook nog steeds voorop in de burgemeestersbenoemingen. In 2024 was bijna een derde van de burgemeesters lid van de VVD, bijna een kwart van het CDA en ruim vijftien procent van de PvdA. Samen zijn de drie partijen goed voor ruim zeventig procent van alle burgemeesters in Nederland, terwijl ze bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen van 2022 samen nog geen 31 procent van de stemmen haalden. Het aandeel van D66, GroenLinks, de ChristenUnie en de SGP in het aantal burgemeestersposten is de afgelopen jaren licht gestegen, net als het aandeel van lokale partijen, maar de SP heeft nog steeds niet meer dan twee burgemeesters in het hele land, en de PVV, Denk, de Partij voor de Dieren, JA21 en FvD hebben er nog altijd geen enkele.</p>
<p>De gemeenteraden, die uiteindelijk over de burgemeestersbenoemingen gaan, hebben nog steeds een sterke voorkeur voor ervaren bestuurders uit het politieke midden met een groot netwerk, en die zijn nog altijd vooral bij de drie traditionele bestuurderspartijen te vinden. De Commissarissen van de Koning, die op grond van een door de betreffende gemeenteraad opgestelde profielschets en een openbare sollicitatieprocedure een shortlist van kandidaten samenstellen om aan de vertrouwenscommissie van de raad voor te leggen, komen vaak uit bij kandidaten van VVD, CDA en PvdA, partijen waar ze in verreweg de meeste gevallen zelf óók deel van uitmaken: maar liefst negen van de twaalf Commissarissen van de Koning zijn lid van de toonaangevende drie.</p>
<p>Bij het onderzoek van zeven jaar geleden constateerden Vrij Nederland en de UvA dat in verschillende provincies, vooral in Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht, opvallend veel burgemeesters benoemd waren van dezelfde politieke kleur als de betreffende Commissaris van de Koning, waardoor de vraag rees: drukken de Commissarissen al dan niet bewust een politiek stempel op hun voordracht aan de vertrouwenscommissies? Maar dat patroon is deze keer in geen enkele provincie vast te stellen. Het lijkt er sterk op dat de Commissarissen sindsdien keurig hun best doen zonder politieke voorkeur de meest geschikte kandidaten voor te dragen, waarna de gemeenteraden dus nog steeds in verreweg de meeste gevallen voor leden van de drie traditionele partijen kiezen.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-707753" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Burgermeesters-1280x1039.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Burgermeesters-640x519.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Burgermeesters-1280x1039.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1039" /></p>
<h5>Meer vrouwen</h5>
<p>Een opvallende verschuiving is wel dat het aantal vrouwelijke burgemeesters de afgelopen zeven jaar flink is gegroeid. Bij het vorige onderzoek stelden we al vast dat het aantal vrouwelijke burgemeesters tussen 1982 en 2017 steeg van drie procent naar twintig procent. De afgelopen jaren kwam daar een flinke kop bovenop: van de burgemeesters in 2024 is 31 procent vrouw.</p>
<p>Helemaal vanzelf is dat niet gegaan. In 2019 zette toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren (D66) in haar nieuwe <em>Handreiking Burgemeesters</em> nadrukkelijk in op meer vrouwelijke bestuurders. Ze riep de gemeenten op tot ‘gendersensitieve selectieprocedures’, met een profielschets waarin zowel mannen als vrouwen zich konden herkennen, en met ten minste één vrouwelijk lid van de vertrouwenscommissie. Bovendien kwam ze met het dringende advies aan de Commissarissen van de Koning om in elke selectie ten minste één vrouwelijke kandidaat op te nemen. Tegelijkertijd kwamen de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en verschillende belangenorganisaties met de oproep om niet alleen ‘inclusievere’ profielschetsen op te stellen maar ook vrouwen actief te benaderen.</p>
<p>In sommige provincies viel het dringende advies van Ollongren als zaad op de rotsen. In Overijssel bijvoorbeeld zijn in 2025 onder de 24 burgemeesters nog steeds maar drie vrouwen. En in Drenthe is het nog treuriger gesteld: de twaalf Drentse gemeenten kennen maar één vrouwelijke burgemeester. Ook onder de verantwoordelijkheid van Jetta Klijnsma (PvdA), sinds 2017 Commissaris van de Koning in Drenthe, en nota bene één van de twee vrouwen onder de twaalf Commissarissen van de Koning, veranderde er helemaal niets in de man-vrouwverhouding onder de burgemeesters, terwijl Klijnsma als staatssecretaris van Sociale Zaken in Balkenende IV en Rutte II nog bekendstond als enthousiast voorvechter van de emancipatie. ‘We werven wel actief vrouwen, in die zin dat de vacature openstaat voor iedereen’, zegt Martin Schutrups, woordvoerder van de provincie Drenthe. ‘We zien ook dat er veel vrouwen solliciteren. Maar in de praktijk kiezen de vertrouwenscommissies van gemeenten toch vaak voor een man, en eindigen vrouwen op de tweede plek.’ De provincie ziet daarin geen reden om actiever naar vrouwen op zoek te gaan: ‘Er komt geen ander beleid.’</p>
<p>In Limburg daarentegen was het advies van Ollongren niet eens nodig. Tussen 2010 en 2020, in de jaren van Theo Bovens als Gouverneur, zoals de Commissaris van de Koning daar wordt genoemd, steeg het percentage vrouwelijke burgemeesters van een magere 12 procent naar maar liefst 38 procent, waarmee de provincie nationaal koploper werd. Inmiddels is zelfs 42 procent van de Limburgse burgemeesters vrouw. Volgens Emile Roemer, voormalig SP-leider en Gouverneur sinds 2021, is dat het effect van bewust beleid. ‘Het aantal vrouwen dat voor het burgemeesterschap solliciteert is nog altijd fors lager dan het aantal mannen’, verklaart hij. ‘Dat zegt niets over de kwaliteit, want de vrouwen die solliciteren zijn bijna allemaal topkandidaten, maar het zegt wel iets over hoe vrouwen hun kansen inschatten. Daarom proberen we het vak van burgemeester toegankelijker te maken, onder andere door gesprekken met talentvolle vrouwen en speciale cursussen van zes dagdelen waarin ze kunnen ontdekken of het vak bij hen past. Dat werpt zijn vruchten af.’</p>
<blockquote><p>In Zeeland is het bolwerk van de schaduwmacht als exclusief domein van de heren doorbroken</p></blockquote>
<p>Inmiddels is Limburg als koploper wat het percentage vrouwelijke burgemeesters betreft ingehaald door Zeeland, een provincie die van ver moest komen. In veel gemeenten werd daar van oudsher de toon gezet door de SGP, de orthodox-christelijke partij van de mannenbroeders, die zich nog altijd verzet tegen vrouwen in politieke en bestuurlijke ambten. In 2010 had Zeeland één vrouwelijke burgemeester, maar sindsdien heeft het aantal vrouwen een hoge vlucht genomen.</p>
<p>Met de komst van Frederiek Schouwenaar naar Veere in 2013 waren voor het eerst maar liefst zeven van de dertien Zeeuwse burgemeesters vrouw, meer dan de helft dus.</p>
<p>Die ontwikkeling is goeddeels tot stand gekomen onder Han Polman, Commissaris van de Koning in Zeeland van 2013 tot 2024, en bovendien partijgenoot van Kajsa Ollongren, die met het dringende advies over de vrouwelijk burgemeesters kwam. Polman zelf, inmiddels lid van de Raad van State, wil er weinig over kwijt, omdat hij zijn opvolger Hugo de Jonge niet voor de voeten wil lopen. Via een woordvoerder laat hij weten dat er in Zeeland ‘geen bewust beleid’ is gevoerd om meer vrouwen in het burgemeestersambt te krijgen, en dat er al helemaal geen ‘methode-Polman’ bestaat. ‘Maar Zeeland staat wel open voor vrouwelijke kandidaten, en we hebben gewoon geluk gehad met veel goede vrouwelijke sollicitanten en prettige bestuurlijke verhoudingen.’</p>
<p>Het valt bijna niet te geloven dat het in Zeeland allemaal vanzelf is gegaan en dat D66’er Han Polman de vrouwenemancipatie nooit een duwtje in de rug heeft gegeven. Misschien is hij iets te bescheiden.</p>
<p>Hoe dan ook wordt het bolwerk van de schaduwmacht als exclusief domein van heren onder elkaar langzamerhand doorbroken.</p>
<div class="info-box">
<h5>Verantwoording</h5>
<p>Dit onderzoek is een samenwerking van Vrij Nederland en de Universiteit van Amsterdam, uitgevoerd door politicoloog Joost Berkhout, met medewerking van politicologiestudenten Elise Teunisse, Amber Beijer en Aliza Bos. De biografische gegevens over de carrières van politici zijn verstrekt door het Parlementair Documentatiecentrum. Het gaat om 434 parlementariërs die tussen 2017 en 2024 in de Tweede Kamer gezeten hebben of nu nog zitten: 3870 functies in totaal. De functies voorafgaand aan het kamerlidmaatschap zijn aselect en clustergewijs bekeken. De aandacht is gegaan naar de 227 volksvertegenwoordigers die uit de tweede kamer zijn weggegaan en geen zitting hebben genomen in de regering. Van de groep vertrokken kamerleden is geclassificeerd in welke sector zij werk hebben gevonden.</p>
</div>


Barbara Knoote

De Haagse banencarrousel bestaat

Literaire kroniek

<p>Omdat ik Saul Bellow’s roman <em>Mr. Sammler’s Planet</em> had gelezen en met bewondering besproken, kreeg ik het in mijn hoofd om te proberen met hem in gesprek raken tijdens zijn bezoek aan het World Jewish Congress dat in 1970 in Brussel werd gehouden. Ik zou daar dan over schrijven voor<em> Elseviers Literair Supplement</em>, waarvan ik redacteur was.</p>
<p>De Sammler in de roman is een New Yorker, in de zeventig, een Holocaustoverlever en een Old School European, zoals de typisch Amerikaanse typering van hem luidde door Anatole Broyard, destijds criticus van <em>The New York Times</em>. Sammler heeft een schoonzoon. Die slaat een zakkenroller die Sammler belaagt tot moes. Hij is net terug uit Israël en had zich daar het principe ‘kill or be killed’ eigen gemaakt.</p>
<p>In de congreszaal kon ik alleen maar een stoel ver van het podium bemachtigen. Ik was iets te laat zodat ik niet had gehoord dat Saul Bellow was verhinderd wegens ziekte. Ik dacht dat hij op het podium zat, ongeveer rechts van het midden. Na een klein uur was de eerste zitting afgelopen en liep ik richting ‘Saul Bellow’, die het bij dichterbij komen niet bleek te zijn. Buiten de congreszaal riep ik recht in het geschreeuw en de vechtpartij van twee mannen waarvan ik de een herkende als de beruchte rechtse politicus Menachem Begin. De ander was de nog extremere rabbijn Meir Kahane, in 1968 oprichter van de Jewish Defence League. Die zorgde nog voor veel onheil, tot Kahane in 1990 bij een aanslag omkwam.</p>
<h5>Antizionisme ≠ antisemitisme</h5>
<p>De schoonzoon in <em>Mr. Sammler’s Planet</em> en het handgemeen op het congres in Brussel zijn maar twee momenten in een hele reeks die zich door de jaren heen rond het conflict tussen Israël en de Palestijnen voordeden. Daarbij hoort ook het verschijnen bij van Renate Rubinsteins <em>Jood in Arabië, goi in Israël</em> (1967), het verslag van haar reizen naar Israël, Jordanië, Libanon en Egypte. Wanneer je zinnen uit dat boek licht zie je meteen dat er in al die jaren niets veranderd is in de kritiek op Israël. Of het nu zeventig, vijftig of vijfentwintig jaar geleden is. Steeds worden voor de hand liggende oplossingen aangedragen en door de Israëlische regeringen weggewuifd. Aan verhelderende inzichten was nooit gebrek. Renate schrijft bijvoorbeeld: ‘Juist omdat de Joden weten wat het betekent om tweederangsburger te zijn, en om vluchteling te worden, zouden zij zich in Palestijnen moeten kunnen verplaatsen. Mij kostte het geen enkele moeite’.</p>
<blockquote><p>‘Het gelijkstellen van kritiek op Israël en antisemitisme is funest’</p></blockquote>
<p>Nu duikt steeds het probleem op dat commentatoren en demonstranten geen kritiek op de oorlogsvoering van Israël in Gaza kunnen hebben zonder te worden beschuldigd van antisemitisme. Vijfenzeventig jaar geleden, in 1950, schreef de toen beroemde journalist Dorothy Thompson in het Joodse tijdschrift <em>Commentary</em> over het gelijkstellen van antizionisme met antisemitisme: ‘Dat komt erop neer dat je per definitie iedereen die niet in zionisme gelooft of kritiek uit op welk aspect van het zionisme en het beleid van Israël dan ook, tot antisemiet verklaart.’</p>
<p>Deze week verschijnt <em>Over antisemitisme</em> van Mark Mazower, die het ook nog maar een keer zegt: ‘Het gelijkstellen van kritiek op Israël en antisemitisme is funest.’ En dat is precies wat de Israëlische minister van defensie Yisrael Katz aanhoudend doet.</p>
<h5>Onbeschrijflijk</h5>
<p>Er zullen wel andere tijden zijn geweest die het alleen met het label ‘onbeschrijflijk’ moesten doen, maar ons tijdperk, dat zich kenmerkt door een genocide die zich voor onze neus afspeelt en waar niemand iets tegen doet/niemand iets tegen kan doen, spant voorlopig de kroon. Zoveel cynische verwoesting door Hamas en Israël. Zoveel doden en gewonden. Zoveel hongersnood.</p>
<p>In zijn boek over de reis die hij eind vorig jaar met een ngo in Israël maakte, <em>Geweten</em>, zegt Maurits de Bruijn dat hij doorgaat met het verzamelen van onaangename feiten en waarheden over de Gaza-oorlog, ondanks het feit dat iedereen alles al weet. Hij doet het nog voor<em> la conscience pour la conscience</em>, het geweten voor het geweten. Er zal niet gezegd kunnen worden dat we het niet hebben geweten. In elk huis met televisie en internet kan die oorlog meerdere keren op een dag gezien worden. Maar niet in Israël zelf: ‘Sinds die ene oktoberdag komt geen enkel bericht uit Gaza binnen.’</p>
<p>Zeker is ook wat Pankaj Mishra in <em>De wereld na Gaza</em> schrijft: ‘de littekens van het onheil zullen nog tientallen jaren in Gaza te zien zijn: aan de verwonde slachtoffers, de verweesde kinderen, het puin van de steden, de dakloze mensen en het bewustzijn van de alomtegenwoordige massale rouw.’ Die littekens zullen ons worden nagedragen. De Bruijn wilde nooit meer naar Israël (‘Ik haat dat hele Israël!’), maar liet zich overhalen door de ngo om ‘het beest in de bek te kijken’. Dus krijgt De Bruijn vijf dagen een inkijkje in de manieren waarop het de Palestijnen op de Westoever onmogelijk wordt gemaakt behoorlijk te leven. Ze worden door de orthodoxe kolonisten bespuwd, ze worden aangevallen, gepest en hun land wordt geconfisqueerd. In gesprekken met oorlogsgezinde Israëliërs liegt hij ‘zich door de smalltalk’ om te voorkomen dat hij als verrader wordt ontmaskerd. Daardoor hoort hij dat in elke klas een Israëlische vlag moet hangen, een foto van de premier moet zijn en een landkaart zonder Palestijnse plaatsnamen. Buurlanden staan er ook niet op. Israël is een geïsoleerd land in het Midden-Oosten. Wanneer hij wordt uitgedaagd te discussiëren klapt De Bruijn dicht. Er valt niet meer te discussiëren. Hij vindt de verdrijving uit Palestina in 1948 van zevenhonderdvijftigduizend Palestijnen (de Nakba, ‘de catastrofe’) etnische zuivering. Punt.</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<h5>In gewetensnood</h5>
<p>De Bruijn en Mishra worden allebei geconfronteerd met het feit dat de rechtvaardiging van de aanvallen op de Palestijnen wordt gezocht in de Shoah, wat de Joden in de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. Onder Menachem Begin als premier (1977) begon het Israëlische establishment met het creëren en verspreiden van een heel specifieke versie van de Shoah: de Shoah als ‘immer dreigend gevaar’. Dat wordt vandaag nog steeds door de Israëlische leiders gebruikt ‘om hun routinematige expansionisme en vlagen van disproportioneel geweld tegen Palestijnen te legitimeren’, schrijft Mishra. Met de Shoah schermen betekent de tegenstander in één keer machteloos maken. Maar er waren Israëliërs die zich er niet door lieten inpakken, zoals de gematigde Abba Eban, diplomaat en minister van Buitenlandse Zaken (1968-1974). Die zei: ‘Het wordt tijd op eigen benen te staan en niet op die van zes miljoen doden.’</p>
<blockquote><p>Wanneer Israël bij de beschaafde wereld wil behoren moet kritiek niet uitgelegd worden als antisemitisme</p></blockquote>
<p>Maurits de Bruijn kreeg tijdens zijn korte verblijf in Israël last van het <em>imposter syndrome</em>, het scherpe besef dat je een soort bedrieger bent door daar rond te lopen en je mening te hebben zonder direct betrokken te zijn bij de oorlog. Dat ze gelijk hebben als ze zeggen dat hij ‘makkelijk praten heeft’ met zijn kritiek op Israël: jij gaat weer veilig weg. Tegelijk hebben ze ongelijk: op welke manier zou je dan wel kritiek op Israël kunnen hebben? Wanneer Israël tot de beschaafde wereld wil behoren moet kritiek niet uitgelegd worden als antisemitisme.</p>
<p>Veel mensen die in Israël zijn geïnteresseerd worden door Israël en Hamas in gewetensnood gebracht, terwijl ze helemaal niet zo’n behoefte hebben om met hun geweten te schermen. Het beste is te doen wat Primo Levi alweer enige tijd geleden deed: ‘We moeten de impuls emotioneel solidair met Israël te zijn onderdrukken om de fouten van Israëls huidige heersende klasse onbevooroordeeld te kunnen bediscussiëren. Weg met die heersende klasse.’</p>
<div class="info-box">
<p><em>Geweten. Over Israël en Palestina</em> door Maurits de Bruijn is uitgegeven door Das Mag.</p>
<p><em>De wereld na Gaza</em> door Pankaj Mishra is vertaald door Nannie de Nijs Bik-Plasman en Arjanne van Luipen en uitgegeven door Atlas Contact.</p>
</div>


Israël doet aan etnische zuivering. Punt

<p>Een recent bericht op X van de Brabantse bestuursrechter Joyce Lie (47), online bekend als Judge Joyce, gaat over de rechtszaak van een man die een muziekzaal wil bouwen in zijn huis. De Judge zet kort uiteen waar het geschil over gaat (man heeft verkennend gesprek met architect, die vervolgens een tekening en een rekening van zesduizend euro stuurt), gevolgd door een cliffhanger. Ze sluit af met een link naar de uitspraak van de kantonrechter in kwestie. Spoiler: de man hoeft de rekening niet te betalen.</p>
<p>Door het plaatsen van dit soort posts probeert Lie het recht op een begrijpelijke manier bij de burger te brengen. In haar hoedanigheid als rechter is ze daar al dertien jaar onvermoeibaar mee bezig. ‘Deelt haar liefde voor &amp; kennis over rechtspraak via X/Fb/LI/Insta/Threads/BlueSky’ staat in haar bio, onder een foto van een stralende Judge Joyce in toga.</p>
<p>Die toga draagt ze al 25 jaar. Toen ze in de jaren negentig studeerde aan de Universiteit van Tilburg had ze al een bijbaan als gerechtssecretaris die kort-gedinguitspraken schreef bij haar huidige werkgever, rechtbank Oost-Brabant in Den Bosch. Daar woont ze nu in de buurt met haar man, twee pubers en een hond, maar ze groeide op in de omgeving van Eindhoven, vertelt ze op een maandagochtend in een lege zittingszaal. ‘Mijn vader was ingenieur bij Philips. Hij maakte software voor de hardware in medische apparatuur. Ook thuis was hij altijd met computers in de weer. In zijn werkkamer kon ik vroeger niet over de vloer lopen, want die lag bezaaid met snoeren, kabels, chips en printplaten. Het zou kunnen dat ik daardoor doe wat ik doe.’</p>
<p><em>Want u dacht: klaar met al die snoeren, ik ga voor dikke wetboeken?</em></p>
<p>‘Nee, juist niet, ik bedoel dat mijn vader mij van kleins af aan in aanraking bracht met digitale technologie. Hij liet mij mijn eerste e-mail schrijven toen ik nog niet wist wat dat was. Hij zei: “Schrijf jij maar een brief aan uncle John”, zijn broer die in de VS woonde. Ik was gewend hem te schrijven op het welbekende ouderwetse airmail-briefpapier dat weken onderweg was. Dat uncle John ineens binnen een paar seconden kon lezen wat ik hem wilde vertellen, vond ik fantastisch. Ik ben nooit meer opgehouden met online communiceren, van ICQ en Hyves in de jaren negentig, met die dansende bananen, tot nu. Daardoor vond ik het ook niet zo spannend om de stap te maken naar een <em>online presence</em> als rechter. Terwijl dat niet gebruikelijk was in onze beroepsgroep.’</p>
<p><em>Nog steeds niet, toch? </em></p>
<p>‘Het begint te komen, maar inderdaad, het aantal rechters dat zich uitspreekt via de socials is nog altijd bescheiden. Ik probeer mijn steentje bij te dragen door samen met een collega, online bekend als Rechter Jos, socialmedia-cursussen voor rechters te geven.’</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-705665" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/PRINT_JUDGE-JOYCE_1_preview-640x800.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/PRINT_JUDGE-JOYCE_1_preview-640x800.jpg 640w" alt="" width="640" height="800" /></p>
<p><em>Waarom bent u rechten gaan studeren en bijvoorbeeld niet informatica?</em></p>
<p>‘Wij zijn allemaal taalgevoelig thuis. Ik kon vroeg schrijven en lezen, nog voor ik naar de kleuterschool ging. Zolang ik me kan herinneren, schreef ik verhalen. Eigenlijk wilde ik schrijfster of journalist worden. Maar ik had ook een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel, al is dat misschien een cliché, want veel pubers hebben dat. Hoe dan ook, in de klas was ik altijd de eerste die riep dat het oneerlijk was als iemand in mijn ogen onterecht op zijn kop kreeg.</p>
<p>‘Aan het einde van mijn middelbareschooltijd kwam het allemaal samen. Mijn vader, die Chinees-Indonesisch is, wilde graag dat ik naar de universiteit ging. Journalistieke studies op universitair niveau waren er toen nog niet, dus besloot ik verder te zoeken. Toen ik in het documentatiecentrum van school een boek over rechten in handen kreeg, dacht ik: dit is het, taal is het instrument van de jurist, én het gaat over rechtvaardigheid. Dat ik rechter wilde worden, wist ik ook al snel zeker. Iedereen denkt altijd dat ik mezelf Judge Joyce ben gaan noemen omdat het online lekker klinkt, maar ik had die bijnaam al in mijn studententijd. Ik was nogal gedreven. Ook buiten de collegebanken. Mijn huisgenoot en ik stuurden elkaar hele epistels met daarin zoveel mogelijk namen van mijlpaalarresten.’</p>
<blockquote><p>‘Het bestuursrecht is op aarde om de burger als zwakkere partij te beschermen tegen de grote overheid’</p></blockquote>
<p>Ze schiet in de lach. ‘O jee, dit is wel echt nerdy. Moet ik misschien niet vertellen. Nou ja, het laat wel zien dat ik echt liefde koester voor het vak, en voor bestuursrecht in het bijzonder.’</p>
<p><em>Voor de gemiddelde burger zit bestuursrecht qua spanning en sensatie in de hoek van een vergunning voor een dakkapel, vermoed ik.</em></p>
<p>‘Zeker. Niet onbelangrijk trouwens, want als je die niet krijgt, kun je bij ons terecht om te bepalen of dat terecht is. Het bestuursrecht is op aarde om de burger als zwakkere partij te beschermen tegen de grote overheid. Dat is wat me erin aantrekt. Bestuursrecht grijpt diep in in mensenlevens, omdat we in Nederland ontzettend veel bestuursorganen en regels hebben. Dat leidt tot een enorme diversiteit aan zaken. Bestuursrechters zijn inmiddels opgedeeld in clusters, zodat we niet overal parate kennis van hoeven te hebben, maar in theorie kun je op een werkdag eerst een zaak krijgen over de meststoffenwet, gevolgd door een evenementenvergunning, dan over een woningsluiting en eindigen met een uitkeringsgeschil.’</p>
<p><em>Die diversiteit is ook terug te zien in uw heerlijke socialemedia-feed: man rijdt hond aan, stopt om hulp te bieden en krijgt boete wegens verkeerd parkeren. Vrouw wil schadevergoeding na twijfel over kwaliteit billenfillers. </em></p>
<p>‘Die laatste zaak is civielrechtelijk, hè. Maar inderdaad, de verscheidenheid is fascinerend. Zelfs parkeerboetes zijn nu bestuursrecht sinds de wetgever ze uit het strafrecht heeft gehaald. Het zijn dus eigenlijk belastingen, al denk ik niet dat de burger dat zo ziet. Wat ik probeer te doen op sociale media is duidelijk maken dat ons werk zich uitstrekt over de gehele maatschappij. Dat geldt natuurlijk niet alleen voor bestuursrechters, maar voor de gehele rechterlijke macht, want wij burgers kunnen voor zo’n beetje alles naar de rechter. Dat is een groot goed, maar niet vanzelfsprekend, bijvoorbeeld door de jarenlange bezuinigingen op de gefinancierde rechtsbijstand.’</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-705666" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/PRINT_JUDGE-JOYCE_6_preview-1280x1024.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/PRINT_JUDGE-JOYCE_6_preview-640x512.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/PRINT_JUDGE-JOYCE_6_preview-1280x1024.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1024" /></p>
<p><em>Over de zwakkere burger tegenover de grote overheid gesproken: uit de Toeslagenaffaire bleek dat minieme foutjes bij het invullen van formulieren hebben geleid tot ernstig onrechtvaardige gevolgen voor slachtoffers, onder andere door de rigide aanpak van bestuursrechters. Hoe heeft het volgens u zo mis kunnen gaan?</em></p>
<p>‘Ik heb begrepen dat veel rechters vrij kritiekloos een voorbeeld volgden; ze handelden zaken af volgens de strikte lijn van de Hoge Raad, ook als ze ergens voelden dat het wrong. De kleine groep rechters die probeerde beweging te krijgen in die striktheid kreeg het deksel op de neus. Dit zijn uitkomsten van een reflecterend onderzoek, uitgevoerd binnen de beroepsgroep, op advies van de parlementaire ondervragingscommissie die rechters adviseerde bij zichzelf te rade te gaan. Door te laten zien dat wij niet te beroerd zijn om het boetekleed aan te trekken waar dat nodig is, kunnen we het gezag van de rechterlijke macht van onderaf versterken.’</p>
<p><em>Wat bedoelt u met gezag van onderaf?</em></p>
<p>‘Nou, je hebt eigenlijk twee vormen van gezag: het gezag van bovenaf, gevormd door symbolen als de toga, en door traditie, zoals het opstaan voor de rechter als ze binnenkomt. Sprookjesgezag, noem ik dat een beetje oneerbiedig. Ik bedoel ermee te zeggen dat ik niet beter recht ga spreken omdat ik een toga draag. Dat betekent niet dat symboliek geen waarde heeft in de rechtszaal, want het vormt het gevoel van de mensen over de rechterlijke macht. Ik denk ook dat de meesten die symbolen prettig vinden; ze geven structuur aan een zitting. Daar moeten we niet al te veel aan tornen, maar deze vorm van gezag is niets zonder het gezag dat ons wordt toegekend door de burgers omdat ze zien dat wij ons werk goed doen: het gezag van onderaf. Dat laatste spreekt mij ontzettend aan.’</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/product/detective-en-thrillergids-2025/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/672075/DT-Gids-2025-520x520-cc.png);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Bestel 'm hier!</span><span class="article-embed__title">Dit verhaal komt uit de 46ste Detective en Thrillergids</span><span class="article-embed__date">31 maart 2025</span></span></a>
<p><em>Waarom?</em></p>
<p>‘Eerst en vooral omdat je als rechter allerlei mogelijkheden hebt om die vorm van gezag te verstevigen. Je kunt laten zien dat je aan de slag gaat met fouten die wij maken, want rechters zijn ook maar gewoon mensen. En we kunnen de boer op om uit te leggen wat ons werk inhoudt, door aan een talkshowtafel te zitten, lezingen te geven op scholen of door een zinnige <em>online presence</em> te hebben, iets waar ik mijn best voor doe.’</p>
<p><em>Wat vonden uw collega’s ervan toen u begon te posten als Judge Joyce?</em></p>
<p>‘In het begin, maar dan heb ik het echt over ruim tien jaar geleden, waren er wat opgetrokken wenkbrauwen binnen de organisatie: we zitten hier toch prima in onze ivoren toren? Waarom moet zij daar nou zo nodig uit? Dat is allang voorbij. Bovendien heb ik altijd rekening gehouden met andermans gereserveerdheid binnen mijn vakgebied door als Judge Joyce binnen de lijntjes te kleuren. Best knap voor mij, want ik ben van karakter een onwijze flapuit. Ook als je bij mij op zitting komt, ben ik niet het rechtertype Sfinx. Ik zit niet achterover geleund te luisteren en af en toe te hummen, om daarna te zeggen: over zes weken uitspraak. Nee, ik ben open, en ik engage met de mensen die ik voor me heb. Er wordt ook wel gelachen bij mij op zitting.</p>
<p>‘Op social media hou ik mijn spontaniteit meer binnen. Jos en ik benadrukken ook in onze cursus dat je moet leren om op je handen te zitten als rechter die zich op de socials begeeft, terwijl je tegelijkertijd midden in de maatschappij moet staan. De meeste rechters slagen daarin alsof het hun tweede natuur is. Niet voor niets hebben ze in de opleiding afgeleerd om meteen een mening klaar te hebben. Zelfs in het dagelijks leven sijpelt dat door, merk ik, soms tot ergernis van mijn man die ook wel eens lekker wil spuien zonder dat ik meteen de andere kant begin te belichten.’</p>
<p><em>Binnen uw vak wordt steeds dringender gewaarschuwd voor de ondermijning van de rechtsstaat door anti-institutionele sentimenten. Zoals na het vonnis van een rechter die een inreisverbod van islamitische predikers afwees. Vervolgens werden de rechter en zijn partner online bedreigd. Op zo’n moment mag je toch wel van je handen afkomen als rechter?</em></p>
<p>‘Zeker. En niet alleen mogen, rechters móeten in het geweer komen wanneer de rechtsstaat in het geding is. Dat is onze plicht als onderdeel van de trias politica.</p>
<blockquote><p>‘De rechtsstaat mag je nooit beschouwen als zorgeloos bezit, maar op dit moment al helemaal niet. Ik vind de situatie zeer onrustig’</p></blockquote>
<p>‘We kunnen niet achteroverleunen en wegdromen bij de gedachte dat wij in Nederland immuun zijn voor wat er gebeurt in Hongarije, Slowakije, Polen, al is dat deels teruggedraaid, en nu in de Verenigde Staten. De rechtsstaat mag je nooit beschouwen als zorgeloos bezit, maar op dit moment al helemaal niet. Ik vind de situatie zeer onrustig. Ook daarom is het cruciaal dat we een fundament leggen onder het vertrouwen van de burger. Goede rechtspraak zal het gezag van onderaf bestendigen.’</p>
<p><em>Uit de meest recente CBS-cijfers blijkt dat bijna tachtig procent van de bevolking vertrouwen heeft in de rechterlijke macht, ondanks pogingen tot ondermijning van rechters door bijvoorbeeld Geert Wilders. Hoe verklaart u dat?</em></p>
<p>‘Onder andere door heldere uitleg. Wij hebben in Nederland aardig wat stappen gezet op het gebied van openbaarheid en begrijpelijkheid. Neem zo’n site als rechtspraak.nl, waar elke dag driehonderd uitspraken op verschijnen. Het streven is dit aantal te verhogen, maar driehonderd is al <em>huge</em> in vergelijking met andere landen. De impact daarvan kun je bijvoorbeeld uitleggen aan de hand van de ophef over de Belgische verkrachtingszaak die nu groot in het nieuws is.’</p>
<p><em>Kunt u deze zaak even samenvatten op de Judge Joyce-manier?</em></p>
<p>‘Student geneeskunde is schuldig verklaard aan verkrachting van een meisje dat zo dronken was dat ze niet bewust kon instemmen met seks. Onder meer omdat hij geen strafblad heeft, krijgt hij geen straf, tenzij hij binnen vijf jaar weer de fout in gaat. Wel moet hij schadevergoeding betalen. Zoiets was het. Ik las het bericht eerst gewoon op nu.nl en fronste ook mijn wenkbrauwen. Hoe zit dat dan, dacht ik. Systeem 1 en systeem 2 in je hoofd. Ken je dat? Van Steven Pinker. Je hebt je limbische systeem dat meteen opspringt: wat?? Schande! En je hebt systeem 2: hm, even nadenken. Dat tweede systeem kickt bij mij snel in.</p>
<p>‘Nou, ik zoeken naar de uitspraak. Nergens te vinden. Toen dacht ik: hoe kunnen media zo vol op het orgel gaan, terwijl de uitspraak niet volledig is gepubliceerd, alleen een paar citaten mondeling geuit door de rechter?’</p>
<p><em>Twee dagen later werd de uitspraak alsnog gepubliceerd, omdat er zoveel onrust ontstond. </em></p>
<p>‘Gelukkig ja, maar zelfs als je een dag later komt aanzetten, is er al veel kwaad geschied en verspreid op basis van onvolledige en eenzijdige informatie. Dat mogen wij rechters niet laten gebeuren in een tijd waarin de waarheid onder druk staat en de publieke opinie op zijn zachtst gezegd licht ontvlambaar is. Zeker in het geval van strafzaken die stof doen opwaaien en allerlei vragen oproepen, kun je niet volstaan met alleen een delictsomschrijving en wat korte citaten over de uitspraak. De weg ernaartoe, de overwegingen en gedachtegang van de rechters zijn megabelangrijk in zo’n geval. Toen de uitspraak van de Vlaamse rechter wel online kwam, zag je ook meteen de reacties veranderen: “O ja, nu heb ik het gelezen. Het zit wel een beetje anders.” Je kunt het nog steeds oneens zijn met de rechters, maar het is wel duidelijk dat ze niet zomaar wat nattevingerwerk toepasten. Er is wel degelijk recht gesproken. Ik kan het niet vaak genoeg zeggen: in het digitale tijdperk voorkom je een heleboel ellende als je bijtijds publiceert. Het draagt bij aan vertrouwen in de rechterlijke macht en daardoor in de rechtsstaat.’</p>
<p><em>Het is natuurlijk wel een kluif, zo’n uitspraak lezen. Wie doet dat nou?</em></p>
<p>‘Niet zoveel mensen misschien, maar als een uitspraak via genuanceerde berichtgeving in de media tot hen komt, is dat ook prima. Ook daarom is het belangrijk dat uitspraken in goede en begrijpelijke taal zijn opgesteld. Is een uitspraak wollig of nodeloos ingewikkeld, dan is de kans groter dat hij verkeerd wordt uitgelegd. Toen ik begon met studeren in 1995 bogen wij ons nog over arresten van de Hoge Raad die overliepen van “overwegende dit” en “overwegende dat”. Nou, dat bestaat gelukkig niet meer.’</p>
<p><em>Ook bij de Hoge Raad niet?</em></p>
<p>‘Nee. Ze hebben daar het project HR gehad. HR van Helder Recht. Dat ging over klare taal, met als doel hun arresten beter over het voetlicht te krijgen.’</p>
<blockquote><p><em>‘</em>Als we ernaar streven dat burgers weten wat er speelt in het recht, omwille van de rechtsstaat, moeten we hen ook ter wille zijn<em>’</em></p></blockquote>
<p><em>Ik vind deze tweet van u uit 2017 heel leuk: ‘Uitspraken aan het nakijken. Voorts = ook, het verhandelde ter zitting = wat er tijdens de zitting is gezegd, hetgeen = wat, alsmede = en, voornoemd gewoon weglaten.’</em></p>
<p>Ze ligt in een deuk. ‘Heb ik dat allemaal geschreven? Ja, zal wel hè? Ik sta hier helemaal achter natuurlijk. Gelukkig komen dat soort woorden steeds minder voor in onze uitspraken. Ik predik dit al sinds ik rechter ben. Ik ijver ook intern erg voor helder geschreven uitspraken en dat deel ik via social media, zodat mensen ook meekrijgen dat deze ontwikkeling aan de gang is en dat we ons best doen. Ik geef ook cursussen in begrijpelijk juridisch schrijven.’</p>
<p><em>Online schreef iemand met een andere mening: als ze het niet snappen, pakken ze maar een woordenboek.</em></p>
<p>‘Daar ben ik het helemaal niet mee eens. Als we ernaar streven dat burgers weten wat er speelt in het recht, omwille van de rechtsstaat, moeten we hen ook ter wille zijn en het recht toegankelijk maken. Natuurlijk niet in kleutertaal, maar wel zo duidelijk mogelijk. En dat kan ook een lange zin zijn die je kunt volgen omdat hij goed is geschreven en de lezer bij de hand neemt, zodat hij snapt waarom we oordelen zoals we oordelen.’</p>
<p><em>Hoe is het met de diversiteit binnen de rechterlijke macht?</em></p>
<p>‘Er werken al jaren meer vrouwen dan mannen als rechter. Het aantal mensen van kleur neemt ook toe, maar dat is wel erg recent, hoor. Toen ik hier binnen kwam als griffier was ik een van de weinigen.’</p>
<p><em>Hoe was dat?</em></p>
<p>‘Ik ben er nooit erg mee bezig geweest, in mijn studententijd niet en ook niet als rechter. Maar dat diversiteit nu landelijk een speerpunt is, vind ik absoluut noodzakelijk. De rechterlijke macht moet een afspiegeling zijn van de samenleving. In je rechtspraak neem je niet de waan van de dag mee, maar wel de persoonlijke omstandigheden van de persoon die voor je zit. Hoe je dat doet, leer je beter binnen een diverse en inclusieve organisatie. Maar goed, het gaat uiteindelijk vooral om de kwaliteit van het werk, wie of wat je ook bent. Het begint ermee dat rechters nieuwsgierig moeten zijn naar iemands verhaal: wat heeft-ie te vertellen?’</p>
<p><em>In die zin bent u toch een beetje journalist geworden.</em></p>
<p>‘Ergens wel, ja. Bij elk nieuw dossier dat ik voor me krijg, denk ik handenwrijvend: waar zou dit over gaan? Alsof ik een boek opensla. Zonder oordeel over de cover en de flaptekst.’</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Els Quaegebeur

Deze rechter heeft een missie: het recht toegankelijk maken voor íédereen

<p>Terwijl VVD-leider Dilan Yeşilgöz zich dagenlang in bochten wrong om zelfs na het opblazen van het kabinet door Geert Wilders de deur naar samenwerking met de PVV open te houden om de rechtse kiezer niet van zich te vervreemden, en de ene dag Frans Timmermans afschilderde als het grootste kwaad om de andere dag toch weer te bedenken dat GL-PvdA weliswaar heel ver van haar afstaat maar eigenlijk een ‘normale partij’ is – moeilijk, moeilijk – bleek uit de zetelpeilingen weer eens dat er in Nederland helemaal geen rechtse meerderheid bestaat.</p>
<p>Volgens de laatste peiling van Maurice de Hond, die na de val van het kabinet is gehouden, is zelfs een volkomen onwaarschijnlijk monsterverbond van PVV, VVD, JA21, SGP, FVD en de noodlijdende clubjes BBB én NSC – voor zover je die laatste partij ‘rechts’ kan noemen – niet genoeg voor een meerderheid in de Tweede Kamer. Dat zou namelijk neerkomen op 71 zetels. In de laatste peiling van Ipsos I&amp;O komt het rechtse gezelschap uit op 74 zetels. Dat is ook al niet voldoende voor een rechtse regering die recht zou doen aan wat ‘de kiezer’ zou willen.</p>
<p>De rechtse meerderheid, kortom, bestaat alleen maar in de koortsige visioenen van rechtse politici, en van degenen die daar veel te bang voor zijn.</p>
<blockquote><p>Wie gaat er profiteren van de ongeloofwaardigheid van Yeşilgöz?</p></blockquote>
<p>In werkelijkheid wil de stille meerderheid van de kiezers, die zelden gehoord wordt in het dolgedraaide maatschappelijke en politieke debat, gewoon een verstandig middenkabinet dat de grote kwesties van deze tijd met spoed aanpakt, die door de tergende stilstand van de afgelopen twee jaar alleen maar dringender zijn geworden: de stikstofcrisis, de wooncrisis, migratie en defensie.</p>
<p>Zo moeilijk zou het voor Yeşilgöz niet moeten zijn om dat gewoon te zeggen.</p>
<p>Het is een raadsel waarom de VVD-top niet direct na de val van het kabinet dezelfde<br />
strategie koos als in de aanloop naar de Kamerverkiezingen van 2017. Na het tweede kabinet-Rutte met de PvdA stond de PVV in de peilingen op meer dan dertig zetels stond en de VVD op 18. Zoals Bas Erlings, toenmalig campagnestrateeg van de VVD, afgelopen weekend in Vrij Nederland uitlegde koos de VVD ervoor de deur voor de ‘wegloper’ Wilders stevig in het slot te houden en Mark Rutte een persoonlijk, optimistisch verhaal te laten brengen dat aansloot bij de zorgen van de VVD-kiezers, met als slogan ‘Normaal. Doen.’</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/ontzettend-gaaf-land/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/697152/ANP-484271587-1-520x520-cc.jpg);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Lees het interview hier</span><span class="article-embed__title">De Rutte-fluisteraar over de beste strategie tegen Wilders</span><span class="article-embed__date">8 juni 2025</span></span></a>
<p>De slogan werkte weliswaar op de lachspieren van de politieke commentatoren, maar was uitvoerig getest in panels van potentiële kiezers. En het werkte ook nog. De VVD werd de grootste, de PVV had het nakijken, en er kwam een middenkabinet met CDA, D66 en ChristenUnie dat ondanks de onderlinge fricties de coronacrisis en de energiecrisis wist te doorstaan.</p>
<p>De ramp was niet te overzien geweest als de VVD er toen al voor had gekozen de deur naar Wilders op een kier te zetten, zoals Yeşilgöz deed tijdens de laatste verkiezingscampagne.</p>
<p>In de Haagse wandelgangen werd er de afgelopen dagen over gespeculeerd dat Yeşilgöz en haar campagneteam een ‘langzame draai’ zouden inzetten, om op een door henzelf gekozen moment de deur voor Wilders in het slot te gooien. Maar die beweging werd met de dag ongeloofwaardiger. Waarom zou de PVV-leider over twee weken of drie maanden geen acceptabele coalitiepartner meer zijn en nu nog wel, nadat hij voor het oog van de natie heeft laten zien dat er niet met hem te regeren valt?</p>
<p>Op maandagavond, nadat een week lang het protest tegen haar besluiteloosheid binnen en buiten de PVV was aangezwollen en nadat Peter Kanne van Ipsos I&amp;O in Trouw op grond van zijn opinieonderzoek had geschreven dat de kiezers schoon genoeg hebben van de polarisatie tussen links en rechts en dat de VVD en GL-PvdA na de verkiezingen tot elkaar veroordeeld zijn, kwam Yeşilgöz in <em>de Telegraaf</em> eindelijk dan toch met het bevrijdende bericht: ‘Geert Wilders is een ongelooflijk onbetrouwbare partner gebleken’, heette het opeens. ‘Dit land heeft volwassen leiderschap nodig. We gaan niet meer met hem samenwerken.’ Dat had ze ook eerder kunnen bedenken.</p>
<p>Al die tijd is Yeşilgöz bezig geweest zichzelf vakkundig in de hoek te schilderen. De grote vraag is wie straks van de besluiteloosheid en het strategisch onvermogen van de VVD-leider gaat profiteren. Frans Timmermans, wiens partij al maanden in de top twee staat in de peilingen? Henri Bontenbal van het CDA, die al twee jaar bezig is met een gestage opmars en inmiddels de VVD in de peilingen op de hielen zit?</p>
<p>Of allebei?</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Yeşilgöz heeft zich vakkundig in de hoek geschilderd

<p>Mannen dragen significant meer bij aan de opwarming van de aarde dan vrouwen, zo blijkt uit nieuw onderzoek van de Franse onderzoeksgroep Crest. Het vele autorijden en de hoeveelheden rood vlees die door onze soortgenoten worden geconsumeerd, leiden tot een shockerende 26 procent meer CO²-uitstoot dan de gemiddelde vrouw.</p>
<p>Maar waarom eet de man al dat vlees? Goed voor zijn spierballen! En waarom rijdt de man zoveel meer in vervuilende auto’s? Heb je ooit het geluid van een ronkende V8 gehoord? Waarom vertoont hij zo weinig drang tot duurzaamheid?</p>
<p>Recyclen, vegetarisch eten, deelauto’s gebruiken, zo blijkt uit ander onderzoek, associëren mannen met feminien gedrag. De man zou doodsbang zijn om deze gendered acties uit te voeren, omdat hij niet gay wil overkomen. Het is deze cocktail van onzekerheid en homofobie die zorgt voor een toxische wereld, met verzuurde zeeën en vervuilde lucht tot gevolg.</p>
<p>Misschien komt daar de benaming voor <em>toxic masculinity</em> ook wel vandaan. Immers dit dominant vervuilende en ongezonde mannengedrag laat zien hoe schadelijk het patriarchale systeem is, ook voor de mannen zelf. Ga maar na: Andrew Tate geeft je darmkanker en wegspoelende auto’s in een overstroming, terwijl de trein en bonensalade een stuk prettiger zijn, voor zowel de man als de toekomst van de mensheid in zijn geheel.</p>
<p>Hoe jammer is het dan dat in de huidige staat van de wereld met verharding en oorlogsdreiging <em>toxic masculinity</em> wordt gevierd in plaats van die te vervangen? Dat moet anders. In het belang van een leefbare toekomst zit er daarom niets anders op: de mannenstapel moet krimpen.</p>
<blockquote><p>Leg eens een asperge op de grill, huur de blitste elektrische deelauto en wandel vol trots naar de papierbak om je spierballen te laten zien</p></blockquote>
<p>We zijn al redelijk goed op weg. Het geboortecijfer in de westerse wereld, de landen die verreweg het meeste uitstoten, ligt schrikbarend laag. In Zuid-Korea is het geboortecijfer al gezakt naar 0,75 kind per vrouw; bij 2,1 kind per vrouw blijft het bevolkingspeil gelijk.</p>
<p>Wij, vrouwen, vinden een man die met ontbloot bovenlijf stukken rood vlees staat te schroeien op de barbecue niet stoer, we willen mannen die geven om de wereld. Een auto en emoties delen is een stuk stoerder dan rondjes rijden in een ronkende diesel.</p>
<p>Maar het gaat mannen vooral om de indruk die ze op andere mannen achterlaten. Dus hup hup, man, wees het goede voorbeeld voor je soortgenoten, anders sterven we straks allemaal uit. Leg eens een asperge op de grill, huur de blitste elektrische deelauto en wandel vol trots naar de papierbak om je spierballen te laten zien aan de hele buurt. Zo gaan we de opwarming van de aarde tegen en verjagen we Andrew Tate.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Hannah Prins

De mannenstapel moet krimpen

<p>Doorgaans worden goed presterende werknemers gedurende hun loopbaan net zo lang gepromoveerd, tot ze in een positie belanden die hen boven de pet gaat. We kennen ze allemaal. De aimabele arts die mislukt als zorgbestuurder. De topambtenaar die verzuipt als premier. De prijswinnende journalist die zijn redactie gek draait als hoofdredacteur.</p>
<p>Bij Mark Rutte is het andersom.</p>
<p>Nadat hij als staatssecretaris van Onderwijs studenten massaal ‘van hun leenangst afhielp’ en hij als premier leidinggaf aan kabinetten die de ideale wegbereider zijn gebleken voor de populistische revolte van 2023, opereert onze voormalige premier nu eindelijk op het bestuurlijke niveau dat past bij zijn bestuurlijke kwaliteiten.</p>
<p>Zoveel durf ik wel te stellen, nadat Rutte deze week het geitenpaadje vond waarover hij alle 32 leiders van de NAVO naar een nieuwe 5-procentnorm wist te loodsen.</p>
<p>Die norm van 5 procent (het percentage van het BBP dat NAVO-landen moeten uitgeven aan Defensie) is de eis die de Amerikaanse president Trump aan zijn vriendschap verbindt. Dat de Amerikanen zelf ‘slechts’ 3,4 procent van hun BBP aan Defensie uitgeven, zegt hij er zelden bij. In debatten over veiligheid blijven de toch al aanzienlijke Europese defensie-uitgaven sowieso al vaak onbenoemd.</p>
<p>De Europese landen besteden samen met 457 miljard euro per jaar nu al bijna drie keer zoveel aan Defensie als de 146 miljard euro die Poetin jaarlijks in zijn krijgsmacht pompt. Natuurlijk kunnen we die bedragen niet één-op-één vergelijken. De soldij van een Russische dienstplichtige staat niet in verhouding tot de cao van een Europese beroepsmilitair.</p>
<p>Toch kun je moeilijk volhouden dat Europa pas veilig is wanneer we de defensie-uitgaven opkrikken naar 5 procent – wat voor Nederland zou neerkomen op een slordige 55 miljard euro per jaar. Afgaande op de omvang en de slagkracht van het Amerikaanse leger, zou een procent of 3,5 ruimschoots voldoende moeten zijn om de Russen geloofwaardig af te schrikken van militaire avonturen op Europese bodem.</p>
<p>Rest de vraag of het ego van de Amerikaanse president kan leven met een compromis.</p>
<p>Enter Mark Rutte.</p>
<p>Waar onze voormalige premier op het Binnenhof steeds meer ergernis opriep met zijn onnavolgbare geitenpaadjes en zijn aan elkaar gelijmde kabinetten, blijkt zijn vermogen om onmogelijke standpunten met elkaar te verenigen in zijn huidige baan als secretaris-generaal van de NAVO ons allemaal uitstekend van pas te komen.</p>
<p>Publiekelijk heeft Rutte de 5 procentnorm met een joviaal gebaar omarmd, terwijl hij achter de schermen heeft afgesproken dat ‘slechts’ 3,5 procent van het budget aan wapens en manschappen hoeft te worden besteed. Het resterende bedrag mag worden aangewend om snelwegen en spoorlijnen aan te leggen. Of om domweg de gaten in de weg te vullen.</p>
<p>Je hebt tenslotte niets aan een leger als het je ontbreekt aan de infrastructuur om je troepen te verplaatsen.</p>
<p>Iedereen die Rutte al langer dan drie kwartier volgt weet, hij heeft al lang gezien dat Europese NAVO-landen deze investeringen al lang doen. Voor het eerst in jaren kost het mij deze week geen enkele moeite om enthousiasme op te brengen voor het instituut Mark Rutte. Als premier mag hij Nederland de verdoemenis in hebben gemanaged. Als chef van de NAVO zou hij zomaar de geschiedenis in kunnen gaan als de bureaucraat die voorkwam dat we ons onderwijs of zorg kapot moesten bezuinigen om aan een hysterische wens van de Amerikaanse president te voldoen.</p>


Sander Heijne

Vintage Mark Rutte

Reportage

<p>In het hart van Umeå staat de grote rode poema, ’s werelds eerste publiekelijke standbeeld ter ere van de #MeToo-beweging. Het toont een grommende kat op een stalen frame dat doet denken aan tralies. De officiële titel, volgens kunstenaar en maker Camilla Akraka, is <em>Listen</em>, maar iedereen noemt het beeld gewoon ‘puman’ – de poema. Sinds het in 2019 op het centrale plein voor het oude stadhuis verscheen, staat het symbool voor dit stille, bescheiden plaatsje een paar honderd kilometer ten zuiden van de poolcirkel, ook wel bekend als ‘de meest feministische stad ter wereld’.</p>
<p>Umeå (uit te spreken als <em>uu-me-joh</em>, met 134.000 inwoners) heeft in Zweden een reputatie als broedplaats van radicale ideeën. In de jaren zeventig werd de ‘rode universiteit’ er het centrum van studentenstakingen en linkse politieke acties. Een Zweedse vriend vertelt me ​​dat ‘iedereen in Umeå helemaal weg is van punk’. Dit lijkt een soort codetaal om aan te geven dat Umeå als ‘cool’ wordt gezien – en zichzelf ook zo beschouwt. Zelfs de website van <a href="https://visitumea.se/en" target="_blank" rel="noopener">Visit Umeå</a>, het lokale toeristenbureau, claimt dat de stad ‘de meest bebaarde en getatoeëerde bevolking ter wereld’ heeft.</p>
<p>Wat helaas dan weer niet geheel op de vrouwen slaat.</p>
<p>Wat maakt Umeå zo’n geweldige plek om vrouw te zijn? Om daarachter te komen, loop ik een dagje mee met Annika Dalén en Linda Gustafsson, medewerkers gendergelijkheid van de gemeenteraad. Je zult niet snel mensen vinden die enthousiaster zijn over de boeiende wereld van ‘genderbewustzijn in de stedelijke omgeving’ dan deze twee.</p>
<div class="info-box">
<h5>Over de auteur</h5>
<p>Viv Groskop (1973) is een journaliste, schrijver en komiek. Ze schrijft onder meer voor <em>The Guardian</em>, <em>Evening Standard</em> en<em> The Observer</em>.</p>
</div>
<h5>Een gendergelijkwaardige gemeente</h5>
<p>Vlakbij de poema, richting de rivier, staat een schommelstoel waarin ik me ongewoon comfortabel voel. Hoe dat komt? De stoel is gemaakt naar aanleiding van een speciaal project waarbij de mening van tienermeisjes werd gepeild en ontworpen met de gemiddelde lengte van vrouwen in gedachten: 165 centimeter. Precies mijn lengte. Hoewel ik niet per se verwacht dat vanaf nu wereldwijd elk stuk gemeentelijk meubilair precies volgens mijn specificaties wordt gemaakt, is het wel erg aangenaam.</p>
<p>‘Toen de universiteit hier (in 1965) werd opgericht, stond Zweden bekend om zijn progressieve ideeën,’ vertelt Dalén. ‘Later werd Umeå de eerste stad in Zweden met een hoogleraar Genderstudies (Britt-Marie Thurén, in 1997). Er is hier altijd sprake geweest van een sterke burgermaatschappij-beweging.’ Een cursus vrouwenstudies verscheen voor het eerst in het universitaire curriculum in 1976. Twee populaire feministische radioprogramma’s (<em>Radio Ellen</em> in de jaren tachtig en <em>Freja</em> in de jaren negentig) en twee van de grootste Zweedse feministische fanzines (<em>Amazon</em> en <em>Radarka</em>, beide eind jaren negentig) kwamen uit Umeå. Marie-Louise Rönnmark, die later burgemeester werd van Umeå, maakte zich in de jaren negentig al hard voor een ‘gendergelijkwaardige gemeente’.</p>
<blockquote><p>Verkeersborden zijn zo gepositioneerd dat het niet lijkt alsof de mannen op de borden achter vrouwen aanzitten</p></blockquote>
<p>Onze ochtendactiviteit bestaat uit een workshop voor onderwijsassistenten in het basisonderwijs, die zich vooral lijkt te richten op het overtuigen van de deelnemers dat vrouwen niet de primaire ouder hoeven te zijn. ’s Middags maken we een speciaal ontworpen bustour langs het zogeheten ‘gendered landscape’. De gemeente is trots op deze rondleiding, die werd opgezet als activiteit voor bezoekende hoogwaardigheidsbekleders. Hij voert langs Umeå’s architectonische wonderen en langs zebrapaden met verkeersborden voor ‘vrouwen die oversteken’. Deze borden staan náást verkeersborden met overstekende mannen, die zo zijn gepositioneerd (tot het genoegen van Dalén en Gustafsson) dat het niet lijkt alsof de mannen achter de vrouwen aanzitten. Helaas is het gemeentelijke team voor verkeersborden er niet in geslaagd om dit consequent door de hele stad door te voeren. (Het gaat om het idee).</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-697192" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/FeminismeTwee-1280x720.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/FeminismeTwee-640x360.png 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/FeminismeTwee-1280x720.png 1280w" alt="" width="1280" height="720" /></p>
<h5>Bushaltecocons</h5>
<p>Zelf ben ik een beetje teleurgesteld dat ik aan het begin van de tour niet in een grote, psychedelisch beschilderde toeristenbus moet stappen. Aangezien ik vandaag de enige bezoeker ben op de tour, is het voertuig van dienst een elektrische stadsauto. De eerste stop is het prototype van een genderbewuste bushalte. Deze beschikt over houten <em>pods</em> die kunnen ronddraaien, zodat je je ofwel van anderen kunt afwenden, ofwel vanuit de veiligheid van je cocon met anderen kunt praten. De pods reiken niet helemaal tot aan de grond, zodat je van een afstandje kunt zien of er iemand bij de bushalte staat. Je kunt je er dus ook niet in ‘verstoppen’. En dat is belangrijk, benadrukt Dalén. ‘Sociale samenlevingen zijn een vaccinatie tegen vervreemding en criminaliteit.’</p>
<p>Bij zulke projecten wordt rekening gehouden met ieders behoeften. Dat de bushaltecocons niet zijn afgesloten, is omdat uit onderzoek bleek dat de Zweden (zowel mannen als vrouwen) zelfs bij vriestemperaturen ver uit de buurt van een bushalte met glazen wanden blijven. Ze staan ​​liever alleen in de kou dan dat ze in een comfortabelere temperatuur naast iemand anders moeten plaatsnemen: ‘Mensen hier houden niet van afgesloten ruimtes of de nabijheid van anderen.’ Maatregelen rondom gendergelijkheid gaan dus niet alleen over het helpen van vrouwen, maar houden ook rekening met bredere sociale en culturele gewoonten.</p>
<h5>Sneeuwruimen</h5>
<p>Geografie en klimaat speelden een grote rol bij de acceptatie van deze experimentele ideeën door de bevolking van Umeå. Het kan er sneeuwen van oktober tot april, en vorig jaar daalde de temperatuur in februari tot -38 °C. ‘Een heel gebruikelijke temperatuur is -5 °C,’ zegt Gustafsson. Dit koude weer speelt vrijwel altijd een grote rol in beslissingen. Zo kunnen de bushaltecabines door een handig mechanisme makkelijk opzij worden geschoven, wat de sneeuwploeg ruimte geeft om erlangs te kunnen en het wegdek schoon te vegen.</p>
<blockquote><p>‘Het sneeuwruimen blijft gewoon een gevoelige kwestie, waar altijd veel aandacht naar uitgaat’</p></blockquote>
<p>‘Maar door veel nadruk op het sneeuwruimen te leggen, geven we voorrang aan mannen,’ vertelt Janet Ågren, locoburgemeester van Umeå, me later. Het zijn namelijk vooral de mannen die de auto pakken, terwijl de vrouwen, zo blijkt, vaker gebruikmaken van wandelpaden en het openbaar vervoer. Als er al weerstand is geweest tegen gendergerelateerde initiatieven in de stad, vertelt Gustafsson, dan heeft die vaak betrekking op de prioriteit voor sneeuwruimen. ‘Deze strategieën (het herverdelen van budgetten ten gunste van vrouwen) zijn geen geheim,’ zegt ze lachend. ‘Maar het sneeuwruimen blijft gewoon een gevoelige kwestie, waar altijd veel aandacht naar uitgaat.’</p>
<p>Je voelt hier over het algemeen een sterke strijdlust en bewijsdrang. ‘Het is een afgelegen plaats, ver van Stockholm,’ zegt Ågren. De hoofdstad ligt 640 kilometer naar het zuiden, een treinreis van zes uur. ‘Als er een probleem is, moeten we het zelf oplossen. We zijn erg op elkaar aangewezen; we moeten elkaar wel vertrouwen. De criminaliteit is zeer laag. Dat is niet gemakkelijk vol te houden, al helemaal niet omdat er elk jaar duizend mensen komen en gaan vanwege de universiteit. Maar in principe zorgen we goed voor elkaar.’</p>
<h5>Een man en zijn sneeuwscooter</h5>
<p>Umeå is de hoofdstad van de provincie Västerbotten, een gebied groter dan Nederland, met uitgestrekte wildernisgebieden. De EU Regional Social Progress Index bevat vijftig afzonderlijke kenmerken die goed leven definiëren, zoals gezondheid, invloed en ontwikkelingsmogelijkheden. Västerbotten is de regio met de hoogste score binnen de EU.</p>
<p>‘Noord-Zweden is dunbevolkt,’ aldus Dalén. ‘Er bestaan ​​veel vooroordelen over ons, zoals dat hier niets is dan bossen. Maar we behoren tot de tien grootste steden van Zweden.’ Desondanks toont het traditionele wapen van de provincie een rendier aan de nachtelijke hemel, drie vissen en een ogenschijnlijk prehistorische man met een knuppel. ‘Er bestaat een beeld van “de eenzame man in het bos op zijn sneeuwscooter”,’ zegt Gustafsson. ‘Maar wij zijn een moderne, feministische stad. Voor mij staat de vraag centraal: wat betekent het om een ​​vrouw te zijn in het Noorden?’</p>
<p>Andere hoogtepunten van de bustour zijn de eerste kleuterschool in Umeå, opgericht in 1966, jaren vóór de Zweedse Wet op de kleuterschool in 1975, die de weg vrijmaakte voor gesubsidieerde kinderopvang voor kinderen van één tot vijf jaar. ‘Dat ging niet van een leien dakje. Er was veel weerstand,’ zegt Gustafsson.</p>
<p>Om de hoek ligt het voetbalstadion van Umeå, met negenduizend zitplaatsen. Eind jaren negentig werd besloten de trainingsuren te verdelen op basis van het voetbalteam – mannelijk of vrouwelijk – dat de meeste kans had om de competitie te winnen. Voorheen kreeg het mannenteam automatisch voorrang bij de trainingsuren, ongeacht hun succes. Ook hierop volgde veel protest. Maar aan het begin van deze eeuw had Umeå het beste vrouwenvoetbalteam van Zweden, met daarin de Braziliaanse Marta Vieira da Silva (‘de beste vrouwelijke voetballer aller tijden’) en won het tweemaal de UEFA Women’s Champions League, in 2003 en 2004.</p>
<p>Bij het succes van het vrouwenteam begon de buitenlandse interesse in Umeå als feministische casestudy. In 2004 kopte <em>Dagens Nyheter</em>, het grootste weekblad van het land: ‘Hoe Umeå een succesvol feministisch bolwerk werd’. Het lot van het vrouwenvoetbalteam (dat uiteindelijk verloor) illustreert het principe achter Umeå’s op gelijkheid gerichte sociale model. Het gaat er niet om dat de ene groep structureel wordt bevoordeeld boven de andere – dat zou geen gelijkheid zijn – maar om het creëren van een gelijk speelveld, zodat iedereen dezelfde kansen krijgt.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Andere vrouwenstemmen</h5>
<p>Dat principe geldt ook bij de volgende halte van de tour: de tunnelinstallatie bij het treinstation, de <em>Lev</em>! (Zweeds voor ‘Leef!’). Deze doorgang voor voetgangers en fietsers baadt in het licht en je kunt er gemakkelijk doorheen kijken; er zijn geen donkere hoekjes. ‘Dit is een ruimte tegen geweld. Het is een ruimte die een gevoel van veiligheid biedt,’ legt Gustafsson uit. ‘We kunnen niet beloven dat er nooit iets zal gebeuren. Je kunt geen gecertificeerde “veilige ruimte” bouwen. Waar het om gaat is dat vrouwen niet bang zijn voor openbare ruimtes. Ze zijn bang voor mannen in de openbare ruimte.’ Veilige openbare ruimtes zijn voor haar niet alleen noodzaak, maar ook een statement: ‘Deze ruimtes zijn van ons – wij betalen er ook belasting voor.’ Op de glazen tegels van de tunnel staan citaten van de dichter Sara Lidman (‘Ik wil de sneeuw zien branden’) en er is een opname van haar stem te horen. ‘Vrouwen voelen zich meer op hun gemak als ze de stem van een andere vrouw horen. Daarom vermijden ze deze tunnel niet.’</p>
<p>Ik realiseer me plotseling dat ik precies dat deed: deze tunnel vermijden. Op mijn eerste dag in Umeå, toen ik bij het station aankwam, was mijn natuurlijke instinct om via de drukke weg erboven over te steken. Dit is dus precies het soort ingesleten mentaliteit – een ‘veiligere route’ kiezen die je statistisch gezien een groter risico oplevert – die deze initiatieven proberen aan te pakken.</p>
<blockquote><p>‘Gelijkheid gaat niet alleen over eerlijkheid – het maakt het leven makkelijker’</p></blockquote>
<p>‘Mensen praten over veiligheid,’ zegt Gustafsson, ‘maar voor mij is dat een te lage inzet. Is je ambitie echt dat vrouwen niet bang hoeven te zijn in openbare ruimtes? Die lat ligt te laag. Is het niet visionair om te zeggen: dit is een plek waar je jezelf kunt zijn? Uiteindelijk draait het erom dat we het leven voor iedereen zo aangenaam mogelijk maken. In de beginjaren van Umeå’s Genderstudies aan de universiteit was de belangrijkste vraag: ‘Wie heeft de macht om de stad in te richten?’ Tot zo’n vijftig jaar geleden luidde het antwoord natuurlijk: mannen. ‘De vragen die we nu stellen, zijn van een andere aard: Wie bezoekt dit park? Wie maakt gebruik van dit fietspad? Wie doet mee aan dit gesprek? Wie wordt buitengesloten? Waarom is die groep ondervertegenwoordigd in deze dialoog? Is de data die we hebben gesorteerd op gender? Natuurlijk doen we niet altijd alles perfect. Maar op politiek niveau hebben we een punt bereikt waarop er altijd wel iemand is die vraagt: ‘“Waarom ontbreekt dit?” Iedereen die hier betrokken is bij politieke, sociale of culturele besluitvorming is inmiddels gewend om te vragen: “Zijn we misschien iemand vergeten?” Een eenvoudige, bescheiden vraag, maar wel een die het verschil maakt.’</p>
<p>Zijn er ook mensen die het daar niet mee eens zijn, of zich ergeren aan de kosten van de artistieke tunnel en de glimmend rode poema? ​​‘Ik weet niet zeker of de gemiddelde burger weet dat deze maatregelen voortkomen uit gendergelijkheidsoverwegingen,’ antwoordt locoburgemeester Ågren. ‘Maar als je mensen vraagt ​​naar hun “veiligheidsgevoel” of hun gevoel “erbij te horen”, dan scoort Umeå heel goed in vergelijking met andere steden.’</p>
<p>En hoe zit het met mannen? ‘Wat de tegenreactie van mannen betreft, die is volgens mij afkomstig van een paar individuen die zich buitengesloten voelen,’ zegt Mikael Brändström, directeur van de ontwikkelingstak bij de gemeente Umeå. ‘Maar die stemmen zijn zeldzaam, en ik heb gemerkt dat veel mannen, vooral jongere generaties, de voordelen inzien van een meer gelijkwaardige samenleving. Persoonlijk zie ik dat deze inspanningen ons allemaal ten goede komen. Gelijkheid gaat niet alleen over eerlijkheid – het maakt het leven makkelijker. Wie wil er nou niet minder gedoe over wie er aan de beurt is om het voetbalveld te gebruiken?’</p>
<p>Volgens Gustafsson is de sleutel tot het omarmen van al deze ideeën voor de meeste mensen het feit dat ze simpelweg gebaseerd zijn op gezond verstand. ‘Toen een Italiaanse collega me een keer aan iemand voorstelde en uitlegde wat we doen, was haar toelichting: “Hun methoden zijn niet ingewikkeld. Ze doen gewoon wat ze moeten doen.”’</p>
<div class="info-box">
<p>Dit artikel verscheen oorspronkelijk in The Guardian. Vertaalt door Laura Weeda voor <em>360 Magazine</em>.</p>
</div>


Viv Groskop

Leven in de meest feministische stad ter wereld

Cultuurtip

<p>Op het ritme van deze protestsong zingt Ukandanz’ frontman Asnake Gebreyes in het Amhaars over de ‘onbekende’ burgeroorlog in Ethiopië. Tussen de snerpende saxofoonriffs en de bombastische drums klinkt Gebreyes fel, alsof de duivel hem op de hielen zit. Zijn stem lijkt haast tremorachtig in deze hartenkreet tegen criminelen in camouflagepak, die sinds 2023 ten minste vijftienduizend burgers uit het leven hebben geschoten. Huis-aan-huis-moorden alom.</p>
<p>Het karaktervolle geluid van Gebreyes lijkt in niets op dat van Black Sabbath-leadzanger Ozzy Osbourne. Gelukkig maar: nu is deze woeste mix van hardrock en jazz tenminste een hoogtepunt van Ukandanz’ vorige maand verschenen EP, met de omineuze titel<em> Evil Plan</em>.</p>
<h5><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-697264" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/IMG_6849-1-1280x960.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/IMG_6849-1-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/IMG_6849-1-1280x960.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="960" /></h5>
<h5></h5>
<h5>Jaren tachtig Superster</h5>
<p>De band gaat al wat langer mee: de huidige samenstelling dateert uit 2015. Asnake Gebreyes, eind jaren tachtig een superster in de jazzscene van de Afrikaanse Hoorn, had toen al enkele spotlight-arme jaren achter de rug. De overige bandleden, afkomstig uit Frankrijk, probeerden in hun geboorteland naam te maken met Bowie-covers – met de nadruk op probeerden.<br />
Pas toen zij besloten zich toe te leggen op Afrikaanse muziek kruisten hun wegen die van de vergeten Ethiopische jazzreus. Sindsdien is de muziek van Ukandanz, zowel inhoudelijk als muzikaal, nauw met Oost-Afrika verweven.</p>
<p>Ook op <em>Evil Plan</em> zijn de roots van de leadzanger onmiskenbaar. Verschillende klassiekers uit de Hoorn, zoals Yene Felagote, worden omgesmeed tot elektronische versies, doortrokken van keyboards en overweldigende drumpartijen. Tegelijk blijft op vrijwel alle nummers de voor Ethiopië kenmerkende vijftonige melodie in tact. Met name op de bluesy ballad <em>Hedech Alu,</em> waarin Gebreyes’ stem aan volume inboet en daardoor haast zoetig klinkt, is dat goed hoorbaar. Ook brullers zijn soms lief.</p>
<p><em>Evil Plan</em> is over het algemeen een triomf. Een plaat die, zoals vrijwel elk werk van Ukandanz, zich niet tot één genre laat reduceren. Misschien zijn de platen van Ukandanz, juist door deze muzikale ballingschap, zo boeiend: de band is zo’n beetje haar eigen genre geworden.</p>
<div class="info-box">
<p><em>Evil Plan</em> is te koop via <a href="https://bandcamp.com/">Bandcamp.com</a>; 7 euro</p>
</div>


Chard van den Berg

Ethiopische jazzformatie blaast protestklassieker nieuw leven in

<p>Voor Bas Erlings kon de timing van de val van het kabinet niet beter zijn: uitgerekend in de week dat zijn boek <em>Het spel van de populist</em>. <em>Hoe zij het spelen, hoe wij het winnen</em> verschijnt. Daarin beschrijft Erlings, oud-campagnestrateeg van de VVD onder Mark Rutte, hoe hij zich verdiepte in de gedragspsychologie, en de campagneboodschappen van de VVD aanpaste aan de instincten en het sentiment van de kiezer. Sindsdien boekte de VVD een reeks overwinningen. Bij de laatste verkiezingen, met Dilan Yesilgöz als lijsttrekker, was Erlings al weg om met Klaas Dijkhoff, oud-fractievoorzitter van de VVD, een adviesbureau te beginnen. Toen de VVD met Geert Wilders in zee ging, zegde Erlings zijn lidmaatschap van de partij per direct op. Maar er bleef ook iets knagen, zoals hij in zijn boek beschrijft: heeft hij door de methode van de populisten over te nemen, niet juist bijgedragen aan een politieke cultuur waarin het populisme om zich heen kon grijpen?</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone wp-image-697146 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-1280x1879.jpg" alt="" width="1280" height="1879" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-1280x1879.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-768x1127.jpg 768w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-1046x1536.jpg 1046w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-1395x2048.jpg 1395w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-600x881.jpg 600w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-640x939.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-204x300.jpg 204w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Erlings-Bas-©-Anouk-van-den-Berk-e1749214812234-698x1024.jpg 698w" sizes="(max-width: 1280px) 100vw, 1280px" /></p>
<p><em>Zag je de val van het kabinet aankomen?</em></p>
<p>‘Ja, maar ik dacht eerlijk gezegd dat Wilders al eerder uit het kabinet zou stappen. Ergens in februari was slimmer geweest. Toen had hij het migratiethema nog beter kunnen claimen. Nu was het thema al wat weggezakt uit de belangstelling door alle aandacht voor Donald Trump en de discussie over de veiligheid, en zag het eruit alsof hij naar een reden zocht om de boel op te blazen. En zijn spel is mislukt, naar mijn idee. Wilders had verwacht dat de coalitiepartners moord en brand zouden schreeuwen toen hij zijn tienpuntenplan presenteerde, zoals het tot nu toe altijd ging als hij weer een stuk rood vlees in de arena gooide, maar dat deden ze niet. Ze reageerden vrij laconiek, en zeiden: ‘‘Dat willen wij ook, werk de plannen maar uit.’’ Daar werd zijn verhaal niet sterker van.’</p>
<p><em>Gaan de PVV-kiezers het slikken dat Wilders de andere partijen de schuld geeft voor het falen van zijn plannen voor ‘het strengste asielbeleid ooit’?</em></p>
<p>‘En deel van zijn kiezers is al weggelopen. Dat zag je de afgelopen maanden al in de peilingen gebeuren: de PVV is weggezakt naar de derde plek, onder de VVD en GroenLinks-PvdA. Maar zijn trouwe achterban van zo’n vijftien à twintig zetels gaat zijn verhaal zeker slikken. Die lezen de analyses in <em>NRC</em> en <em>de Volkskrant</em> niet.’</p>
<p><em>Maar misschien lezen ze wel </em>de Telegraaf<em>, die kopte op de voorpagina: ‘Gefaald’, met een grote foto van Wilders.</em></p>
<p>‘Ja, maar in dezelfde krant schreef Wierd Duk dat de kiezers van Wilders de andere partijen de schuld geven. Al heeft Wierd daar vast niet meer dan drie mensen voor gesproken. Vergis je niet: Wilders is nog lang niet verslagen. De populisten hebben samen op 61 zetels in de peilingen gestaan. Dan zijn er nog maar vijftien zetels nodig voor een absolute meerderheid, en hebben we hier dezelfde situatie als nu onder Donald Trump in de VS.’</p>
<p><em>Toch weigerde Dilan Yeşilgöz deze week uit te sluiten dat ze opnieuw met de PVV gaat samenwerken. Snap je dat?</em></p>
<p>‘Ik denk dat dat een tactische keuze is, en dat ze die omslag over een aantal weken nog gaat maken, op een door haarzelf gekozen moment. Maar ik denk dat de VVD een principiële keuze zou moeten maken, door te zeggen: wij gaan nooit meer met de PVV in een kabinet. Dat blijkt ook uit alle internationale voorbeelden: je kan de populisten niet verslaan door met ze te gaan regeren. Dan word je gedwongen langzamerhand op te schuiven, ten koste van je eigen principes. Dat is niet te winnen. Daarom heb ik ook mijn lidmaatschap opgezegd toen de VVD met Wilders ging samenwerken.’</p>
<p><em>In je boek schrijf je dat we van het populisme moeten leren om het te kunnen verslaan. Welke lessen zouden we daar dan uit moeten trekken?</em></p>
<p>‘Toen ik me voor de verkiezingscampagne van 2017 in de gedragspsychologie ging verdiepen, was de grootste eye-opener het werk van Daniel Kahneman, de Amerikaanse econoom en Nobelprijswinnaar. Hij heeft laten zien dat we denken in twee systemen. Systeem één is instinctief: het gaat om gevoel, om instincten, om oerbehoeften, zoals veiligheid, erkenning, het gevoel bij een groep te horen. Systeem twee is analytisch en rationeel. Maar wat blijkt? De belangrijke keuzes die we maken in ons leven, van het kopen van een auto tot onze stem bij verkiezingen, worden allemaal bepaald door systeem één. Dat is waar we 98 procent van ons brein voor gebruiken. Populisten weten dat, en richten zich continu op het bespelen van het gevoel. Het heeft dus geen enkele zin om daar rationele argumenten tegenover te stellen, want die komen helemaal niet aan. Toen zijn we aan panels gaan vragen welk verhaal Mark Rutte moest vertellen om hen ervan te overtuigen op de VVD te stemmen. Op basis van die antwoorden haalden we elementen uit het verkiezingsprogramma, maakten we spotjes en bereidden we Mark Rutte voor op debatten. En toen wonnen we.’</p>
<blockquote><p>‘Als we willen winnen van de populisten, zullen we hun middelen moeten gebruiken, maar op een positieve manier’</p></blockquote>
<p><em>Wat blijft er dan nog over van je eigen overtuiging? Dan doe je toch juist mee aan wat de populisten doen: de onderbuik bedienen en de burger naar de mond praten?</em></p>
<p>‘In zekere zin wel, maar wat is het alternatief? Het is ook niet zo dat we als campagneteam het hele verkiezingsprogramma schreven. Dat lag er al. We gebruikten er alleen de elementen uit waarvan we wisten dat we er het gevoel van de kiezer mee konden raken, bijvoorbeeld over veiligheid, de hufterigheid, de eigen portemonnee en de zorgen over de toekomst. Mark Rutte presenteerde een persoonlijk plan voor Nederland. Hij schreef een persoonlijke brief aan alle Nederlanders, met als uitsmijter: “Want echt, we zijn een ontzettend gaaf land”. En we gebruikten slogans die we uitvoerig hadden getest in panels, zoals “Zorgen pakken we aan”, “Kansen grijpen we” en “Normaal. Doen.” Met punten dus. Daar kan je om lachen, maar we wisten precies wat we deden. En het werkte.’</p>
<p><em>Je schrijft in je boek: ‘Hadden we er wel goed aan gedaan de gedragspsychologie in te zetten? Was de politiek als geheel daardoor niet in dubieus vaarwater terechtgekomen?’ Daar geef je in het boek niet echt antwoord op. Daarom de vraag: heb je door de methode van de populisten over te nemen, niet juist bijgedragen aan een politiek klimaat waarin het populisme kon bloeien?</em></p>
<p>‘Ik ben er nog steeds niet helemaal uit. Misschien hebben we wel aan dat klimaat bijgedragen, maar als we dat niet hadden gedaan, had de PVV in 2017 al de grootste partij kunnen worden, en waren we nog verder van huis geweest. Ik denk dat we uiteindelijk toch geen keus hadden. Als we willen winnen van de populisten, zullen we hun middelen moeten gebruiken, maar op een positieve manier.’</p>
<p><em>Zou Dilan Yeşilgöz weg moeten, en vervangen moeten worden door bijvoorbeeld Klaas Dijkhoff, die zegt dat de strijd niet meer gaat tussen links en rechts, maar voor of tegen de democratie? Er zijn mensen, ook binnen de VVD, die het een zegen voor het land en voor de partij zouden vinden als hij de VVD zou gaan aanvoeren.</em></p>
<p>‘Binnen de VVD is dat geen grote beweging. Dilan Yeşilgöz is net weer voorgedragen als lijsttrekker, en daar heb ik weinig protest tegen gehoord. Het zit er voorlopig ook niet in dat Klaas lijsttrekker wil worden. Je zou het aan hemzelf moeten vragen, maar ik denk dat het antwoord zou zijn dat hij daar op dit moment nog niet aan moet denken.’</p>
<p><em>Waar denk je dat de komende verkiezingen op uit zullen lopen? Een kabinet met de middenpartijen VVD, PvdA en CDA?</em></p>
<p>‘Dat hoop ik. Het is een enorme kans, nu Geert Wilders zichzelf buitenspel heeft gezet. Er is een grote stille meerderheid in Nederland die genoeg heeft van de polarisatie, de besluiteloosheid en de stilstand. Een middenkabinet dat wél de problemen gaat oplossen zou daar het antwoord op moeten zijn.’</p>
<p><em>Maar Yeşilgöz opent nu al de aanval op GL-PvdA, alsof dat de grootste vijand is.</em><br />
‘Een tweestrijd in de aanloop naar de verkiezingen hoeft helemaal niet erg te zijn, zolang de verhoudingen maar niet beschadigd raken. Mark Rutte en Diederik Samsom stonden tijdens de campagne ook recht tegenover elkaar, maar Rutte II werd een heel succesvol kabinet, dat veel voor elkaar heeft gekregen, en als laatste kabinet ook nog de rit heeft uitgezeten. Dus het kan wel.’</p>
<blockquote><p>‘Het vertrouwen in leiders draait om drie simpele vragen: Vind ik je leuk? Denk ik dat je het kan? En geef je om mij?’</p></blockquote>
<p><em>Wat zou je Frans Timmermans adviseren, in de aanloop naar de verkiezingen?</em></p>
<p>‘Hij zou zich niet meer moeten richten op het schrijven van moeilijke essays, zoals laatst in Vrij Nederland. Het was een heel goed verhaal, maar zulke verhalen komen helemaal niet aan bij de kiezer. Timmermans zou leipe shit moeten gaan doen: telkens nieuwe plannen lanceren, om de campagne te domineren. Toen ik campagnemanager van de VVD was, begonnen we vaak al een half jaar voor de verkiezingen, terwijl andere partijen hun campagneteams nog moesten samenstellen, om thema’s naar ons toe te trekken. Dat zou Timmermans ook moeten doen.</p>
<p>Frances Frei van de Harvard Business School stelt dat het vertrouwen in leiders draait om drie simpele vragen: Vind ik je leuk? Denk ik dat je het kan? En geef je om mij? Uit het kiezersonderzoek blijkt dat veel mensen er wel vertrouwen in hebben dat Timmermans het kan: je ziet hem zo namens Nederland op het internationale toneel opereren. Maar op die twee andere vragen moet hij nog een overtuigend antwoord zien te vinden. Daarom zou ik tegen Timmermans zeggen: schrijf geen essays meer maar ga reizen door Nederland, desnoods op een elektrische fiets, om met mensen te gaan praten, om te laten zien wie hij is en dat hij om de mensen geeft. En ik zou hem aanraden een stembusakkoord te sluiten met de VVD en het CDA om samen op te trekken na de verkiezingen. Daar zou hij meteen mee moeten beginnen. In de strijd tegen het populisme kunnen we geen moment achterover leunen.’</p>
<div class="info-box">
<p><em>Het spel van de populist. Hoe zij het spelen, hoe wij het winnen</em> van Bas Erlings verschijnt op 11 juni, bij Alfabet Uitgevers.</p>
</div>


De man achter ‘een ontzettend gaaf land’

<p>Echt fijn dat u zo gauw kon komen. Ik heb nog nooit een monteur over de vloer gehad, weet u dat? Voor tv&#8217;s, bedoel ik. Nee, echt nog nooit. Ik heb niet eerder problemen gehad waar ik zelf geen raad mee wist. Maar ik ben nu wanhopig, ziet u&#8230; ja, ik had het ook al gezegd aan de telefoon. U heeft gelijk. Ik zal maar gewoon meteen laten zien wat ik bedoel.</p>
<p>Kijk, als ik hem aanzet&#8230; even wachten hoor, het is een oud ding. Maar dat is het probleem niet. Hij mag er van mijn part een halfuur over doen om op te starten. Bij wijze van spreken dan. Een halfuur zou wel onhandig zijn. Sorry, excuus, ik praat te veel; het komt gewoon doordat ik van slag ben, wanhopig – ik val in herhaling. Wilt u me stoppen als ik in herhaling val?</p>
<p>Ah, daar gaan we. Hij staat nu op <em>NPO1</em>. En u ziet dit ook, toch? Daar zit ze, meneer. Dáár. Dilan Yeşilgöz. Aan tafel bij <em>Goedemorgen Nederland</em>. Het kabinet is net gevallen, het kabinet dat zij mede heeft gecreëerd, en ze zít daar maar. Nee, heel gek is dat niet; alle politici gaan de talkshows langs. Maar ik heb haar gister ook gezien in <em>Goedenavond Nederland</em>. En eerder die avond zat ze bij <em>Vandaag Inside</em>.</p>
<p>Daar zie ik haar sowieso heel vaak zitten. Laatst zat ze naast Raymond Mens toen die een filmpje liet zien van iemand die een plopper op het hoofd van een vrouw zet en haar dan van achter neukt, en alle mannen aan die tafel lachtten heel hard, en daarna zei Dilan: mag ik gauw terugkomen? Dan doe ik weer speciaal mijn VI-speldje op. En nu was Dilan dan teruggekomen om met die mannen de kabinetsval te bespreken. Omdat het zulke aimabele, vrouwvriendelijke, politiek geïnteresseerde mannen zijn, denk ik. Het type man van wie je denkt: jouw mening moeten we nou echt héél erg belangrijk maken, daar wordt het land vast beter van.</p>
<p>Maar ik dwaal af.</p>
<p>Mijn punt is dat ik de tv niet meer aan kan doen of Dilan zit ergens. Ze zit aan de desk van <em>VI</em> of <em>Nieuws van de dag</em> of <em>WNL op zondag</em> of<em> Goedemorgen Nederland</em> of<em> Goedenavond Nederland</em> of <em>Goededilan Dilanland</em> of god mag weten wat voor betreurenswaardig programma. Ik zie op alle zenders betreurenswaardige programma&#8217;s en in alle betreurenswaardige programma&#8217;s zie ik Dilan, daar komt het op neer. Mijn tv is stuk, meneer. Dat kan niet anders. Ik weet niet of de tv Dilan gevangen houdt of andersom, maar ze zit duidelijk vast in mijn toestel. Ik krijg haar er niet uit. Kunt u dat voor mij doen? Alstublieft? Nee?</p>
<p>Een landelijk probleem, zegt u? Alle tv&#8217;s zijn erdoor getroffen? Maar dan kunt u dus niet&#8230; nee, ik snap het. U kunt me niet helpen. Dan wil ik u alsnog bedanken dat u bent langsgekomen. Wacht even. Ik heb nog één laatste vraag. Luister eens, meneer: heeft u misschien behoefte aan een gratis tv?</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>


Amber Wiznitzer

Eerste hulp bij te veel Yeşilgöz

Analyse

<p><span style="font-weight: 400;">De val van het kabinet-Schoof markeert allesbehalve het einde van het Europese populisme, maar in Nederland lijkt het experiment voorlopig mislukt: Wilders heeft bewezen onbetrouwbaar te zijn voor coalitiepartners.<br />
</span><span style="font-weight: 400;"><br />
Maar in andere landen is de populistische golf nog volop gaande, zij het lang niet altijd met succes. Het lijkt de nieuwe Europese norm dat wanneer populistische partijen regeringsmacht verwerven, zij er zelden in slagen die macht ook te houden. Net als in Nederland, is in Oostenrijk (FPÖ), Italië (Lega, Vijfsterrenbeweging), Slowakije (OĽaNO) en Bulgarije (ITN) gebleken dat populistische partijen beter gedijen in de oppositie dan in de compromissencultuur van een coalitieregering. Want dan botsen de politiek van grote beloften en de weerbarstige realiteit van regeren. Om bij Wilders te blijven: de man die beloofde met harde hand orde op zaken te stellen in Nederland, blokkeerde de weg naar een bloeiende toekomst door zijn angst voor immigranten, die de vergrijzende economie draaiende zouden kunnen houden. </span></p>
<blockquote><p><span style="font-weight: 400;">De politiek van grote beloften botst met de weerbarstige realiteit van regeren<br />
</span></p></blockquote>
<h5>politieke stilstand</h5>
<p>De reacties in de Europese pers op de kabinetsval zijn dan ook niet heel verrassend. <a href="https://www.theguardian.com/world/2025/jun/04/geert-wilders-plan-netherlands-leader-may-well-backfire"><em>The Guardian</em> </a>wijst op Wilders’ tanende populariteit sinds zijn verkiezingsoverwinning. <a href="https://www.welt.de/politik/ausland/plus256202528/niederlande-das-scheitern-der-haertesten-asylpolitik-aller-zeiten.html"><em>Die Welt</em></a> vreest ‘politieke stilstand’ tot aan de verkiezingen in de herfst. <em>Die Zeit</em> benadrukt de instabiliteit en noemt Nederland een zwakke schakel, net nu Europa slagvaardigheid nodig heeft. De krant schreef dat Wilders met zijn ‘bulderende optreden’ zijn coalitiegenoten ‘<a href="https://www.zeit.de/politik/ausland/2025-06/regierungskrise-niederlande-geert-wilders-austritt-neuwahlen"><em>ins Aus erpresst</em></a>’ heeft, de afgrond in gechanteerd. <em>Die Zeit</em> besluit positief: de val van deze regering maakt duidelijk ‘dat zelfs in Nederland de democratische spelregels niet zo onaantastbaar zijn als lang werd gedacht’.</p>
<p><em>Le Monde</em> plaatst de val in de bredere context van de moeizame integratie van populisten in traditionele bestuursvormen, en ziet in Nederland een laboratorium waar duidelijk is geworden dat politieke macht en populistische retoriek zelden samen kunnen gaan.</p>
<h5>Bondgenoot</h5>
<p>In Hongarije is de toon anders. Daar heet Wilders vooral ‘<a href="https://hvg.hu/vilag/20250603_geert-wilders-holland-kormanykoalicio-felbomlott">de bondgenoot van Viktor Orbán</a>’, een status die we hier te lande misschien ook wat vaker zouden kunnen benadrukken. De staatsgezinde pers beschouwt de Nederlandse politicus als een geestverwant in de strijd tegen liberale waarden en EU-migratiebeleid. In Hongaarse media klinkt begrip voor de principes van Wilders. Het zegt iets over de pan-Europese netwerken die de afgelopen jaren zijn ontstaan tussen populistische leiders: Meloni, Le Pen, Orbán, Wilders. Zij spreken elkaars taal, niet alleen ideologisch, maar ook strategisch. Afgelopen zondag nog was Wilders in Boedapest. Daar stond de politicus op het podium tijdens een conferentie van de uiterst rechtse CPAC-beweging, die het Westen afschildert als verloren aan ‘<em>woke</em>’ en Europa afschildert als etnoculturele vesting.</p>
<p>Wilders’ timing was opmerkelijk: net terug uit Boedapest ging de stekker uit het kabinet. Dat roept de vraag op: wat heeft Viktor Orbán zijn Nederlandse vriend ingefluisterd? Gaf hij Wilders een standje omdat hij na elf maanden als schaduwpremier toch nét niet autocratisch genoeg bleek? Bood de Hongaarse premier hem een Hongaarse villa aan? Of misschien een gouden Hongaars paspoort en een levenslange voorraad Tokaj in ruil voor chaos in Den Haag? De scenarioschrijvers van <em>House of Cards</em> zouden er wel raad mee weten.</p>
<p>Ook de Europese krant <em>Politico Europe</em> noemde <span style="font-weight: 400;">het kabinet-Schoof ‘</span><a href="https://www.politico.eu/article/geert-wilders-dutch-government-collapse/"><span style="font-weight: 400;">gedoemd te mislukken</span></a><span style="font-weight: 400;">’. De Europese website omschrijft coalitieregeringen als een illustratie van de kwetsbaarheid van coalitieregeringen.</span> Daar valt tegenin te brengen dat coalities, juist door hun breekbaarheid, ook een ingebouwd evenwicht kennen. Ze dwingen tot compromissen en bieden stabiliteit op de langere termijn. Zelfs als ze regelmatig vallen, creëren ze een politiek klimaat waarin radicalen moeten matigen en besluitvorming collectief is. Juist dat is de kracht van het Nederlandse model, met al zijn gekibbel: het is zelden spectaculair, maar meestal robuust.</p>
<h5>De exit lonkt</h5>
<p>Wat kan Europa leren van de val van het Nederlandse kabinet? Het allerbelangrijkste: dat het integreren van populistische partijen in coalities vaak leidt tot kortsluiting. Wilders kreeg de kans nu eindelijk de beloften die hij al bijna een kwart eeuw doet uit te voeren. In plaats daarvan besloot hij toch de boel op te blazen. De enige modus waarin populisten lijken uit te blinken is de oppositie. Zodra verantwoordelijkheid lonkt, lonkt ook de exit.</p>
<blockquote><p>De val van het kabinet-Schoof maakt deel uit van een bredere Europese trend waarin populistische partijen wel regeringsmacht verwerven, maar daar zelden duurzaam in slagen</p></blockquote>
<p>Toch heeft de regeringsdeelname en zelfs al succes in de peilingen van populistische partijen grote invloed. Hun woorden en stijl blijven hangen. Ze verschuiven het debat en verleggen de normen. Wanneer ze vertrekken, dan blijft hun erfenis in de ruimte hangen als de geur van een net gedoofde lucifer. De val van het kabinet-Schoof is geen op zichzelf staand incident, maar maakt deel uit van een bredere Europese trend waarin populistische partijen wel regeringsmacht verwerven, maar daar zelden duurzaam in slagen.</p>
<p>Daarnaast verkeert Europa in een periode van electorale drift. Verkiezingen zijn niet langer momenten van bevestiging, maar van afrekening. De oude middenpartijen worden weggevaagd of gemarginaliseerd. Wat terugkomt, is zelden stabiel. Coalities bestaan uit vier, vijf, soms zes partijen met tegengestelde visies, ook in landen met weinig tot geen coalitiegeschiedenis. Het politieke bedrijf is veranderd in een permanente formatie.</p>
<h5>Populistische herfst?</h5>
<p>Na de roep om ‘heel snelle verkiezingen’ wordt het dus 29 oktober. Dan mogen de Nederlanders voor de negende keer deze eeuw stemmen. Alleen de Bulgaren gingen vaker naar de stembus – dertien keer, een record dat voor Nederland over een jaar of vijf, zes binnen handbereik is.</p>
<p>Het is niet het enige land dat in de herfst kiest. Op 3 en 4 oktober zijn er parlementsverkiezingen in Tsjechië. De populistische ANO-partij van Andrej Babiš, zelf ooit premier, leidt daar in de peilingen. In Portugal zijn er die maand lokale verkiezingen. Chega, de rechts-radicale partij van André Ventura, is daar sinds vorige maand de grootste oppositiepartij en oefent druk uit op het minderheidskabinet.</p>
<p>Al die bewegingen wijzen in één richting: de aanhoudende aantrekkingskracht van populistische beloften, vooral in tijden van onzekerheid. Voor Brussel en Straatsburg zijn dit geen geruststellende signalen. De interne stabiliteit van de EU-lidstaten bepaalt in grote mate het geopolitieke gewicht van de Unie. Met een oorlog aan de oostgrens, de ongrijpbare Verenigde Staten en spanningen in het Midden-Oosten is bestuurlijke continuïteit geen luxe maar pure noodzaak. Nederland voegt zich intussen bij het groeiende rijtje EU-landen waar regeringen minder lang standhouden dan een seizoen van<em> Borgen</em> – en waar het script vaak minder goed geschreven is.</p>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>
<p>&nbsp;</p>


Stefan de Vries

Ook in Europa slagen populistische partijen er zelden in regeringsmacht te behouden

<p>Beste Frans Timmermans,</p>
<p>Hoe lang geleden was het dat u even in bloedvorm was? Zo’n half jaar geleden vertelde u in enkele interviews dat u beter in uw vel zat. Ook letterlijk, want u was flink afgevallen. Reuze fijn. Ook had u zich over de moeilijke eerste periode in Den Haag heen gezet, waarin u had moeten wennen aan de ruwe omgangsvormen in de landelijke politiek.</p>
<p>Toen uw vel lekkerder aanvoelde en het debat in de Kamer steeds meer ging over Oekraïne, Poetin, Trump en de noodzaak van Europese samenwerking en meer investeringen in Defensie, begon u te schitteren. Op het gebied van internationale politiek kan niemand in Den Haag aan u tippen, noch qua kennis, noch qua ervaring. Hier zagen we de Timmermans van statuur. Een man die in woelige tijden geen modderfiguur zou slaan als premier tussen andere wereldleiders.</p>
<p>Waar is die man gebleven? Hoe kan het dat u niet direct na de val van het kabinet-Schoof klaarstond met een vlijmscherpe analyse, een campagnestrategie én een plan voor Nederland?</p>
<p>Hoewel Angela de Jong in het AD schreef dat u glunderde toen Wilders er de brui aan had gegeven, zag ik dat totaal anders. Ik zag een vermoeide man, die weliswaar zei dat hij er klaar voor was, maar wiens ogen iets anders vertelden. Heeft u wel zin in de campagne?</p>
<p>Dit zouden feestdagen voor u moeten zijn. U zou een bonk energie moeten zijn. Rechts heeft er een potje van gemaakt. Dat hele zooitje van de coalitie bestaat, om met Logan Roy uit de dramaserie <em>Succession</em> te spreken, uit ‘not serious people’, uit prutsers. De PVV- ministers verlieten na hun ontslag opgelucht, met grappen en grollen, het Catshuis. Kon hun het schelen dat ze het land en hun kiezers in de steek hadden gelaten…</p>
<p>Daar moet je toch wat mee, Frans? Daar kun je toch wat mee? Dit had je toch zien aankomen? Waarom lag er geen goed draaiboek klaar om meteen het initiatief naar je toe te trekken? Het kabinet is nota bene vlak voor de NAVO-top in Den Haag gevallen. De top die gaat over de veiligheid van Europa. Waar moet worden besloten dat we meer geld moeten gaan uitgeven aan defensie. Waar jij voor pleit! En waar Wilders niets in ziet, omdat hij een vriend is van Poetin. Geert kan leuke nieuwe namen bedenken voor NSC, maar dat kan jij ook voor zijn partij: de Partij van de Verraders. Als Yesilgöz de club van deze staatsvijandige, weglopende huilebalk niet uitsluit, dan is de veiligheid van ons land bij de VVD niet in goede handen.</p>
<p>Hoe kan het dat jij in het eerste debat over de val van het kabinet wordt aangevallen? Hoezo wordt links alweer gezien als schuldige van het falen van rechts? Dit is niet de tijd om je te laten slaan, dit is de tijd om je niet verbeten, maar vrolijk en zelfbewust ( je bent verdikkeme de tweede partij van het land, groter dan de VVD!) als serieus alternatief voor deze amateurs te presenteren. Denk er alsjeblieft goed over na of je dit nog wil en kan.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
