Column

<p>Je kent ze wel. Die tante op het familiefeest, of die buurman die bij de borreltafel, tussen stokbrood en smeersels door, zegt: ‘Ja hoor, het is simpel. We zijn gewoon met veel te veel mensen. En dan ook nog al die buitenlanders erbij, waar moet dat heen?’</p>
<p>Klaar. Opgelost.</p>
<p>De klimaatcrisis? Grondstoffenprobleem? Biodiversiteitsverlies? Migratie? Het komt allemaal maar door een ding: overbevolking.</p>
<p>Paul Ehrlich had het begin jaren zeventig al over<em> the population bomb:</em> te veel mensen zou onvermijdelijk leiden tot een ineenstorting van de samenleving. Net als Malthus twee eeuwen eerder. En toegegeven, het klinkt nog steeds logisch. Meer mensen betekent meer monden, meer auto’s, meer uitstoot. Dus: minder mensen, minder problemen. Toch?</p>
<p>Was het maar zo makkelijk.</p>
<p>Het gaat niet om hoeveel mensen er zijn, maar om hoeveel we per persoon verbruiken. De landen met de snelstgroeiende bevolking – vaak arm, vaak met een kleine ecologische voetafdruk – dragen het minst bij aan de uitputting van de planeet. Terwijl wij, met onze vliegvakanties, verwarmde huizen en kasten vol spullen, een ecologische afdruk hebben die alle perken te buiten gaat.</p>
<p>En wie denkt dat bevolkingskrimp vanzelf goed is voor de natuur, vergist zich. In Japan, waar dorpen leeglopen en steden krimpen, verdwijnt de biodiversiteit alsnog. Niet omdat er te veel mensen zijn, maar omdat landgebruik verandert. Akkers worden verlaten, steden dijen uit, ecosystemen versnipperen. Soms is menselijk onderhoud juist nodig om natuur te laten bloeien.</p>
<blockquote><p>Ons economische systeem lijkt op een kind dat altijd meer wil, maar weigert de verantwoordelijkheid te dragen voor de gevolgen</p></blockquote>
<p>Maar de echte crisis zit dieper. De fixatie op geboortecijfers is als een samenleving die bang is voor het baren, maar weigert volwassen te worden. We willen wel economische groei, maar liever geen kinderen. Of liever: geen arme kinderen, geen migrantenkinderen, geen kinderen die niet in ons model passen.</p>
<p>Ons economische systeem lijkt op een kind dat altijd meer wil, maar weigert de verantwoordelijkheid te dragen voor de gevolgen. In een recent VN-rapport wordt bevolkingskrimp genoemd als structureel risico voor de economie. Minder baby’s betekent minder werkenden, minder belastinginkomsten, minder zorgpersoneel. En dus: meer zorgen over groei. Want onze economie draait op meer, meer, meer. Niet op genoeg.</p>
<p>En zo ontstaat een absurde paradox. Aan de ene kant klinkt de roep om meer geboortes om het systeem te redden. Aan de andere kant wordt in arme landen juist gepleit voor minder kinderen – vaak verpakt als een maatregel om het milieu te sparen. Maar nergens staat de keuzevrijheid van vrouwen centraal. Terwijl dat, volgens datzelfde VN-rapport, de echte vruchtbaarheidscrisis is: honderden miljoenen vrouwen hebben geen toegang tot anticonceptie of zeggenschap over hun lichaam.</p>
<p>Dus als tante zich echt zorgen maakt over bevolkingsgroei én het systeem wil behouden, zou ze vóór migratie moeten zijn. Want migranten die goed integreren, krijgen gemiddeld minder kinderen en dragen bij aan de economie en de zorg. Maar dat is natuurlijk weer niet de bedoeling.</p>
<p>De vraag is niet hoeveel mensen de aarde aankan, maar hoeveel verantwoordelijkheid ons systeem aankan. We moeten niet minder mensen willen, maar minder mensen met een verslindende levensstijl. En vooral: een economie die volwassen durft te worden – die niet instort zodra er even minder luiers worden verkocht, maar waarin menselijke waardigheid en planetaire grenzen de maatstaf zijn.</p>
<p>Zolang we blijven hopen dat het probleem vanzelf verdwijnt als onze wiegjes maar leeg blijven, zonder onze systemen aan te passen, gedragen we ons als kinderen die weigeren op te groeien. Tijd om eindelijk eens volwassen te worden – als mensheid, als economie, als samenleving.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Hans Stegeman

Ons economische systeem is als een kind dat altijd maar meer wil

Rondgang

<h5>Ariejan Korteweg, journalist en auteur van Lobbyland</h5>
<p>‘Bij het onderzoek voor ons boek <em>Lobbyland</em> stelden Eline Huisman en ik vast dat het lobbycircuit in Nederland tamelijk ondoorzichtig is. Sindsdien zijn er vanuit de politiek wel pogingen gedaan tot meer transparantie. Maar in de praktijk is er niet veel veranderd. Er is bijvoorbeeld nog steeds geen lobbyregister. Maar informele contacten blijven sowieso buiten beeld.’ ‘Er stromen nog steeds veel oud-politici door naar lobbybureaus en belangenorganisaties. Er bestaat een politieke elite die denkt: we kunnen zelf onze ethische grenzen bewaren. Maar de toegang tot de macht is ongelijk verdeeld. En politici hebben soms zelf niet door dat ze belobbyd worden door organisaties, zoals BBB door Campina, GroenLinks door Greenpeace of de VVD door ING.’</p>
https://www.vn.nl/product/vrij-nederland-nr-5-2025/
<h5>Bert Bakker, mede-eigenaar van Meimnes Holla &amp; Partners, Public and Government Affairs</h5>
<p>‘Ik moet er altijd een beetje om lachen als mensen zich boos maken over oud-politici die lobbyist worden of voorzitter van een belangenorganisatie, alsof er een geheim netwerk aan de touwtjes trekt. Oud-politici, zoals ik, zijn juist extra zichtbaar. Anderen vallen minder op, maar hebben misschien veel meer invloed. Als lobbyist weet je ook heel goed dat lobbyen onder valse vlag zich uiteindelijk tegen je keert. Het is aan de lobbyist om betrouwbare informatie onder de aandacht te brengen, en aan de politicus om daar al dan niet naar te luisteren, en daar vervolgens publiek verantwoording over af te leggen.</p>
<p class="p3">‘Van mij mag het allemaal transparant zijn. Het hoeft bijvoorbeeld helemaal niet erg te zijn als een wetstekst op het hoofdkantoor van ING is geschreven, zolang het maar niet stiekem gebeurt.’</p>
<h5>Henk Vermeer, Tweede Kamerlid BBB</h5>
<p class="p2">‘In principe praat ik met iedereen. Lobbyisten en belangenorganisaties, van bedrijven tot ngo’s, kunnen belangrijke informatie aanleveren, die je niet krijgt van de ministeries of het kabinet. Het gaat erom wat je er als politicus mee doet. Ik kom zelf uit het bedrijfsleven, en kan wel aardig inschatten welke belangen er meespelen. Dat moet je als politicus goed afwegen.’</p>
<p class="p3">‘Ik probeer ook zo transparant mogelijk te zijn. Laatst werd ik bijvoorbeeld door de directeur van Bavaria uitgenodigd om mee te gaan naar PSV-Ajax. Dat zet ik allemaal op mijn Linked­Inpagina en geef ik door aan het geschenkenregister van de Kamer.’</p>
<p class="p3">‘Als politicus krijg je al snel het verwijt dat je aan de leiband van bedrijven loopt. Zoals toen we bij de Voorjaarsnota besloten de energiebelasting voor de glastuinbouw te verlagen. Maar dat is onzin. Alsof wij zo’n maatregel zelf niet kunnen bedenken, als partij die zich sterk maakt voor de voedselproductie in Nederland.’</p>
<h5>Leonie Heres, bijzonder hoogleraar Integriteit van het Lokaal Bestuur van de Erasmus Universiteit Rotterdam</h5>
<p class="p1">‘Integriteit is niet iets wat je in je eentje bepaalt, dat doet de samenleving. Het moreel besef van lobbyisten, politici en bestuurders doet ertoe, maar is niet voldoende. Juist mensen met goede intenties kunnen last hebben van blinde vlekken. Organisatiepsycholoog Naomi Ellemers noemt dat de moraliteitsparadox. Daarom moet je je morele vaardigheden voortdurend ontwikkelen, en goed bedenken: welke belangen spelen mee? Met wie zit ik aan tafel? En wie zit er níet aan tafel? Het is van groot belang dat politici en bestuurders hun eigen tegenspraak organiseren, en hun besluitvormingsprocessen transparant maken, om alle belangen en perspectieven boven tafel te krijgen die tegen elkaar worden afgewogen. Moreel vakmanschap is iets wat je voortdurend moet onderhouden, in samenspraak met anderen.’</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Joost Berkhout, politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam</h5>
<p><em>Joost Berkhout deed voor Vrij Nederland onderzoek naar schaduwmacht. Lees zijn conclusies in dit verhaal. </em></p>
<p>‘In onze poldercultuur zijn belangenbehartigers veel beter georganiseerd dan in andere landen. De overlegorganen van het maatschappelijk middenveld, van de vakbonden en de werkgeversorganisaties tot de zorgkoepels en de ngo’s, zorgen voor een gelijk speelveld. Ze leveren via hun lobbyisten input voor het beleidsproces, ook als de politiek er zelf niet uitkomt. Dat is goed voor de continuïteit van het landsbestuur. Ethisch lijkt me daar niets mis mee.’</p>
<p class="p3">‘Maar de vraag blijft in hoeverre al die belangenorganisaties met hun lobbyisten een goede afspiegeling van de samenleving zijn. Grote bedrijven hebben bijvoorbeeld veel meer toegang tot de macht dan consumenten. Een belangrijke ethische vraag is ook hoe die belangenorganisaties zelf georganiseerd zijn. In veel gevallen worden ze bijvoorbeeld bestuurd door oud-politici van VVD, CDA en PvdA, waardoor die partijen onevenredig veel invloed hebben in het lobbycircuit.’</p>


Thijs Broer

Hoe ethisch is de lobby?

Literaire kroniek

<p>Wanneer Jan Siebelink voor het open graf van zijn vouw Gerda staat, kijkt hij naar beneden en ziet de kist. Ze ligt wel erg diep, denkt hij, te ver voor zijn gevoelens. Die willen dichterbij haar zijn. Wanneer hij een paar dagen later aan haar denkt stelt hij zich haar voor, ‘jij opgesloten, diep onder de grond’. Deze fysieke voorstelling van haar begraven lichaam keert geregeld terug en veroorzaakt de aanvechting om bij haar te willen liggen. Bij die gedachte (‘Dichterbij zijn. Haar aanraken’) wisselen ontroering en afschuw elkaar af.</p>
<p>De aarzelende manier waarop Siebelink zijn gevoelens en gedachten soms opschrijft, alsof hij iets moet overwinnen, maakt het des te indringender, zeker als het gaat om zoiets begrijpelijks en tegelijk vergaands als bij je levenloze geliefde willen zijn.</p>
<p>Siebelinks <em>Rouwjournaal</em> is, zoals zijn andere werk, weloverwogen aarzelend, maar tegelijk grensoverschrijdend in het vertellen van de intiemste details. Siebelink vertelt de weken voor en na Gerda’s zachte euthanasie (77) niet op een chronologische manier, maar door elkaar, als verbrokkeld verhaal: de laatste dag gevolgd door een week eerder, het cruciale huisartsbezoek (‘de dood is voor jou nabij, Gerda’) nadat ze al begraven is. Dat past heel goed bij de niets verhullende openhartigheid en zelfreflectie: zijn gevoelens, de fysieke verzorging door de thuiszorg, het bezoek, haar slechte zus, de kinderen, herinneringen, haar karakter, zijn vader die verliefd op haar was, de gymleraar die wraak nam omdat ze niet op zijn avances inging, hun eerste ontmoeting. Uitspraken die ze zo maar voor zich uit deed als ‘Ik heb, voor mijn huwelijk, een heel wild leven geleid’.</p>
<p>Alles zoals het min of meer in hem opkomt.</p>
<p>Dit onbeschermde vertellen zorgt ervoor dat flarden uit hun bijna zestigjarige huwelijk langskomen. Hij aanbad haar. Siebelink voelde zich de mindere van Gerda, zij was ‘puur’, zuiver, deed geen rare dingen. Hij was niet zuiver. Ze begroetten elkaar soms met ‘Dag Zeer Zuivere’, ‘Dag Zeer Onzuivere’, Gerda wetend dat Jan wel eens ‘kennis had’ aan een andere vrouw – het succes van <em>Knielen op een bed violen</em> bracht hem door het hele land en bij vrouwen die verliefd op hem werden. Gerda was ook sterker, minder beïnvloedbaar. Jan is met een natte vinger te lijmen. Ze sprak zoveel beter Frans dat hij (leraar Frans) niet het woord nam als ze in de buurt was. Gerda kon ‘denken’, een gedachte doordenken, hij kon ‘alleen maar associëren’. Jan voelde zich altijd schuldig, schoot altijd tekort. Zij was ook erotisch zijn meerdere, hij was zelfs een beetje ‘bang’ voor haar. Bij een andere vrouw zocht hij ‘een gelijke’. Zijn ‘scabreuze perioden’ deden niet veel af aan hun hechte liefdesverhouding. Jan zou altijd bij haar terugkomen.</p>
<h5>Perenijs</h5>
<p>Na de begrafenis wordt Siebelink geconfronteerd met de eenzaamheid. Zijn drie kinderen (alle drie in de vijftig) kunnen door hun werk en gezinnen niet veel bij hem zijn. Hij is totaal geen eenzaamheid gewend. Hij heeft wel zijn trouwe hond Sarah. De Franse schrijver Roland Barthes, die zijn hele leven bij zijn moeder woonde, wist ook niet wat eenzaamheid was, maar in zijn <em>Rouwdagboek</em> (2009) na de dood van zijn moeder heeft hij het geregeld over ‘het diepe verlangen naar alleen zijn, naar afzondering’. Barthes wilde het verdriet onvermengd ondergaan: ‘Ik ben vervuld van mijn verdriet en dat maakt me gelukkig.’ Hij gaat zelfs nog wat verder: ‘Alles wat mij belet van mijn verdriet vervuld te zijn, is voor mij ondraaglijk.’ Siebelink gaat niet op in zijn verdriet, het belaagt hem, het maakt hem onmachtig. Hij ziet alleen maar leegte, voelt de eenzaamheid als een atmosfeer in huis wanneer hij weer een eindeloos lange dag voor zich ziet en ‘Dit kan ik niet aan’ verzucht.</p>
<blockquote><p>‘Ik wil terug! Ik wil naar huis terug! Hoewel ik weet dat ze daar niet is om op mij te wachten’</p></blockquote>
<p>Wanneer Roland Barthes op reis is weet hij niet hoe snel hij weer terug naar huis kan gaan. ‘Bij elke reis, uiteindelijk, deze kreet – telkens wanneer ik aan haar [zijn moeder] denk: Ik wil terug! (Ik wil naar huis terug!) Hoewel ik weet dat ze daar niet is om op mij te wachten’. Siebelink ondergaat zijn huis juist zonder Gerda als een vreemde, hij moet het ‘terugveroveren. De ziel is eruit.’ Hij roept haar naam in het lege huis, ‘steeds luider, ik kan niet ophouden, dit red ik niet, en ik voel hoe de bovenverdieping, de zolder met de vroegere kinderkamers alle lawaai dat ik maak opslurpen.’</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Dezelfde gedachte</h5>
<p>In de 125 korte en langere hoofdstukken komen ontroerende fragmenten voor waarin het is alsof Siebelink zijn pen zijn eigen gang laat gaan, door emotie geleid: ‘Om beurten zaten we aan je bed, we spraken tegen je, we zagen dat je luisterde, soms knikte je of zei “ja”, heel zacht, maar duidelijk…ik vroeg of je een waterijsje wilde, je knikte, heftig. Dat wilde je heel graag. Ik heb perenijs. Je knikte heftiger… je begint hartstochtelijk te zuigen, je houdt het stevig omklemd, ik blijf naar je kijken, mijn liefste, je zuigt en geniet als een dreumes, mijn allerliefste, de dood is nabij, let wel… je doet je ogen halfopen, en je zegt, met een blik van verstandhouding, ook het hele gezicht krijgt een speelse uitdrukking: “we hadden allebei dezelfde gedachte”… Haar laatste woorden’.</p>
<p>Siebelink beschouwt zichzelf als zijn vaders ‘schildknaap’ en vermoedt zelfs dat hij een mystieke verhouding heeft met de man van ‘die hele glorieuze kwekerij’. Van die diepgelovige vader leerde hij dat het leven niet licht mag zijn. Daar heeft hij altijd een ambivalente verhouding toe gehad. Hij neemt het leven ernstig, maar ook niet. Aan de tevreden foto op de achterkant van het <em>Rouwjournaal</em> te zien vat Siebelink het leven niet altijd zo zwaar op en heeft hij ‘dit kan ik [zonder Gerda] niet aan’ achter zich gelaten.</p>
<p>Door zonder meer te kiezen voor een dagboekachtige vorm waarin alles gezegd kan worden, van de lichamelijke verzorging van Gerda, liefdesbekentenissen, beschamende herinneringen tot zijn vaders verliefdheid op haar, komt de wond van de rouw soms ruw, aangrijpend en soms larmoyant tot zijn recht. De wond is duidelijk nog geen litteken. En het graf blijft erg diep.</p>
<div class="info-box">
<p>Rouwjournaal door Jan Siebelink is uitgegeven door De Bezige Bij.</p>
</div>


Carel Peeters

De wond is nog geen litteken

Interview

<p>Toen Eric de Vroedt (53) in 2002 zijn eerste theatervoorstellingen ging regisseren, stond de gevoelstemperatuur van het maatschappelijke debat op standje turbo. Terwijl de aanslag op de Twin Towers nadreunde, werd Nederland opgeschrikt door de moord op Pim Fortuyn. ‘Overal werden hevige debatten gevoerd over de multiculturele samenleving en de islam, maar in het theater bleef men Tsjechov, Shakespeare en Ibsen spelen’, blikt De Vroedt terug, achter zijn bureau bij Het Nationale Theater (HNT) in Den Haag, waar hij sinds 2018 artistiek leider is. Met een lach: ‘Ik riep, vrij arrogant: ga eens schrijven over nu!’</p>
<p>Die handschoen pakte de Rotterdammer zelf op: met een wisselende cast maakte hij van 2004 tot 2012 <em>Mightysociety 10</em>, tien voorstellingen over actuele thema’s, van het wereldbeeld van Geert Wilders tot globalisering – een lijn die hij daarna doortrekt bij HNT.</p>
<p>Als we elkaar eind april ontmoeten, sleutelt De Vroedt met HNT aan <em>De seizoenen</em>, naar de vier romans van de Britse auteur Ali Smith. Daarin zet zij de poëzie van het verstrijken van de seizoenen af tegen de geopolitieke en morele dilemma’s van deze tijd, zoals onze omgang met vluchtelingen, Europa en klimaatverandering. De zeven uur durende theatermarathon gaat in première op het Holland Festival. De Vroedt: ‘Smith beschrijft onze kapotte wereld en vraagt: hoe blijf je mentaal gezond, hoe blijf je mens, waar haal je hoop vandaan? Voor haar zit dat in onverwachte ontmoetingen, die je even optillen uit de hyperactualiteit.’</p>
<p>Dat maatschappelijke tegenstellingen het hart van zijn oeuvre vormen, is geen toeval. Van jongs af aan was de kloof tussen links en rechts en tussen arm en rijk het decor van zijn leven. ‘Mijn vader had een bouwbedrijf en was miljonair. We woonden in een enorm huis. Op mijn vijfde zat ik in sterrenrestaurants escargots te eten. Maar op mijn negende gingen mijn ouders scheiden, mijn vaders bedrijf ging failliet en hij weigerde alimentatie te betalen. Mijn moeder kwam in de bijstand en ging met ons in een rijtjeshuis in Capelle aan den IJssel wonen. Ik vond het heel gênant en loog erover op school. Mijn moeder – typisch Indisch – wilde er voor de buitenwereld goed uit blijven zien. Ze ging wekelijks naar een dure kapper, maar vervolgens werd het gas afgesloten en kon ze geen boodschappen meer betalen.’</p>
<p>Die omwenteling voedde De Vroedts politieke bewustzijn. ‘Lubbers bezuinigde op de bijstand en bijstandsmoeders werden neergezet als luie vrouwen die hun hand ophielden. Zo dacht mijn vader er ook over, hij was heel rechts, terwijl mijn moeder PSP stemde. Rond mijn vijftiende werd ik fan van Joop den Uyl. Tot diep in de nacht lag ik <em>Het Vrije Volk</em> te lezen. Ik wilde mijn moeder verdedigen, ook tegenover mijn vader, maar ik had daarvoor politieke argumenten nodig, ook om te snappen: hoezo werkt mijn moeder niet? O ja, er is werkloosheid. Ik zat op een rechtse, christelijke school, sommige klasgenoten waren voor de Centrumpartij. In de krant verzamelde ik argumenten waarom ze ongelijk hadden over Turken en Marokkanen. Ik wilde opkomen voor de underdog, maar tegelijkertijd voelden wij ons ook de underdog, want we waren arm. Ik was me continu aan het aanpassen aan die twee kanten, en waar ik zelf was, geen idee. Daar kwam ik pas achter in therapie, toen ik ver in de twintig was.’</p>
<p>In het reusachtige gebouw van HNT heeft De Vroedt zich genesteld in een piepklein kantoor. ‘Deze kamer voelt geborgen. Het doet me denken aan een televisieserie uit de jaren tachtig waarin Herman van Veen met zijn band in een groot huis woonde. Zijn pianist woonde in een kast, dat leek me nou zo gezellig. Later werd dat door een vriendin ook psychologisch geduid, vanwege mijn emotionele geslotenheid, onderdrukking van gevoelens. Het moeilijk contact maken met mij. ‘Eric in de kast’ is voor mij altijd een prettig beeld geweest. Ik ben graag alleen, dan kan ik bij mijn eigen impulsen en gevoel blijven. Menselijk contact vind ik vaak ingewikkeld, soms zelfs met mijn vrouw, mijn diepste liefde. Dat vind ik verdrietig en pijnlijk.’</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-712931" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/000008800004_preview-1280x1261.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/000008800004_preview-640x630.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/000008800004_preview-1280x1261.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1261" /></p>
<p><em>Hoe kwam dat gevoel in je leven?</em></p>
<p>‘Mijn ouders communiceerden emotieloos. Onderdrukte emotie is dat eerder – weinig echt contact maken of liefde kunnen geven. Pas op het sterfbed van mijn moeder zei ik dat ik van haar hield, en toen zei zij: ik ook van jou.’</p>
<p><em>Waarom was zij zo, denk je?</em></p>
<p>‘Haar persoonlijkheid is gevormd door haar Indische achtergrond. Daar ging de voorstelling <em>De eeuw van mijn moeder</em> over. Zij is in Nederlands-Indië geboren in 1940. Haar vader heeft ze nooit gekend. Hij belandde na de Japanse bezetting in een krijgsgevangenkamp en is omgekomen. Haar moeder was ‘Indonesisch genoeg’, dus bruin genoeg, om niet in een kamp te komen waar de Japanners witte mensen opsloten. Maar als ‘buitenkamper’ was ze aan haar lot overgelaten, want ze werd als Indische ook niet geaccepteerd door de Indonesiërs.</p>
<p>‘Na de bezetting begon de Bersiap, de onafhankelijkheidsstrijd, en werden ze opgejaagd door jongens met speren. Daarna kwam de koloniale oorlog. Mijn moeder heeft daar nooit over verteld. Op haar achtste stapte ze op de boot naar Nederland en heeft zij alles wat zij was doorgeknipt. Dat was ook de opdracht voor Indische migranten: we moeten Nederlandser dan de Nederlanders worden.’</p>
<blockquote><p>‘De tranen schoten in mijn ogen. Wauw, dacht ik. Zo voelt dat dus voor iemand die echt van kleur is’</p></blockquote>
<p><em>In hoeverre identificeer jij jezelf met de Indische cultuur?</em></p>
<p>‘Als er ergens een Indisch festival is, voel ik direct aversie, dat heeft te maken met de geschiedenis van het Indisch-zijn in Nederland, dat is ook overheidsbeleid geweest: de pijnlijke geschiedenis werd onschuldig gemaakt door te focussen op de cultuur. Het eten, de Pasar Malam, leuk iets met wajang. De <em>Late Late Lien Show</em> met Wieteke van Dort was een typisch voorbeeld van het kinderlijk maken van zo’n bevolkingsgroep.’</p>
<p><em>Is je Indische achtergrond waardevol voor je?</em></p>
<p>‘Ja, maar het geeft ook een gevoel van vervreemding, van tussen bevolkingsgroepen staan, wat ook het lot van Indische mensen is. We zijn niet echt allochtonen meer, destijds in de kolonie ook niet echt, want Indiërs zaten tussen de Indonesische massa en Nederlandse bovenlaag, als een soort bemiddelaars. Ik word hier sinds een jaar of vijf ook opeens als regisseur van kleur gezien, terwijl ik dat niet ben, maar het komt net goed uit. In communicatie met verschillende bevolkingsgroepen ben ik voor iedereen net acceptabel genoeg.’</p>
<p><em>Wat vind je van die ontwikkeling?</em></p>
<p>‘Ik kijk er met een gemengd gevoel naar. Het lijkt hip en tof om van kleur te zijn en het doet recht aan mijn familiegeschiedenis, maar soms is het pijnlijk. In een chic restaurant kreeg ik een keer een conflict met een andere gast, omdat ik vond dat hij de ober van kleur neerbuigend behandelde. Toen zei die man: ‘Houd je bek, poepchinees.’ Hè? Ineens zo: jij doet er niet toe. De tranen schoten in mijn ogen. Wauw, zo voelt dat dus voor iemand die echt van kleur is.’</p>
<p><em>Hoe werd die pijnlijke achtergrond van je moeder voelbaar voor jou?</em></p>
<p>‘Ik herinner me mijn moeder als een boze vrouw. Dat kwam ook door mijn vader, een gesloten man die te veel dronk en vreemdging. Ze was perfectionistisch, dat herken ik. Op mijn jeugdfoto’s zie je haar boos een taart serveren, omdat zo’n verjaardag perfect gevierd moest worden en daarom veel te zwaar werd, dus het jaar erop niet meer werd gevierd. Er zat een soort onrust in. Mijn moeder praatte ook veel en snel, ik herinner me geen moment van stilte. Eigenlijk is dat heel onprettig.’</p>
<p><em>Toch staan jouw stukken ook bol van tekst.</em></p>
<p>‘Haha, precies. Ik heb ook de neiging alles dicht te plamuren met taal. Mijn moeder zit altijd op mijn schouder – het kan nog beter, slimmer. Het moet intellectueler. Na afloop van mijn voorstellingen gaf ze geen complimenten, maar <em>notes</em>: “Ik zag ze improviseren, je moet wel zorgen dat ze scherp blijven, hoor”.’</p>
<p><em>Dat ging je dan ook meteen doen.</em></p>
<p>‘Het kroop onder mijn huid, ik werd steeds dwingender. Ik kon tegen acteurs zeggen: aan het begin van de zin doe je een zucht, halverwege houd je een mini-stilte en de laatste drie woorden raffel je af. Zo was de hele tekst ingedeeld.’</p>
<p><em>Waarbij je de kans loopt om al het leven uit een stuk te knijpen.</em></p>
<p>‘Zeker. Bij mijn voorstelling <em>Brown Sugar Baby</em>, vorig jaar zomer, voelde ik: jezus, ik heb het leven, precies waar ik naar streef in mijn werk, er misschien wel uit gezogen. Het is een familieverhaal over de jazz­band van mijn opa in Nederlands-­Indië en over een incestgeschiedenis rond mijn oudtante. Dat verhaal was zo belangrijk voor me dat ik het als een klok in elkaar wilde zetten, maar al die verhaallijnen waren een overload voor de kijker. Met <em>De seizoenen</em> wilde ik alles 180 graden anders doen. Ik ben erop gaan vertrouwen dat de ideeën van acteurs geen bedreiging voor mij zijn.’</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-712934" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/000008800009_preview-1280x1261.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/000008800009_preview-640x630.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/000008800009_preview-1280x1261.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1261" /></p>
<p><em>Had ik in jouw jongenskamer al de regisseur kunnen ontdekken?</em></p>
<p>‘Ik was als kind al een control freak, alles moest een plaats hebben. Voor mij was dat een soort enscenering, ook mentaal. Ik denk dat jij het bij mij thuis heel klinisch en dwangmatig zou vinden. In mijn repetitielokaal moet het ook netjes zijn, om mijn hyperfocus vast te houden. Die behoefte aan ordening heb ik van mijn ouders. Als mijn moeder klaar was met stofzuigen, stonden alle draadjes van het tapijt overeind, dat moest een paar dagen in volle glorie blijven staan voor we eroverheen mochten lopen. Dat was ook echt een mooi beeld, net als pas gevallen sneeuw.’</p>
<p><em>Als je ouders gevoelsarm waren, hoe kwam je dan bij theater uit?</em></p>
<p>‘Mijn tante was jazzballetlerares en nam ons mee naar musicals. Ik vond het te gek: zo’n dans is een afspraak, maar die zit vol leven. Ik ging balletdansen en toneelspelen. Mijn moeder en ik gingen veel naar toneel. We zaten vaak samen te janken bij een voorstelling. Alle ontroering of verdriet die we in het dagelijks leven nooit deelden, beleefden we via theater, stiekem in het donker, zonder dat we elkaar aankeken.’</p>
<p>‘Ik was een studiebol. Ik leefde alleen in het weekend, bij het theater, verder was alles dof. Maar ik weet nog dat ik naar de dijk in Capelle aan den IJssel was gefietst, vol depressieve gedachten. Ik was vijftien. Terwijl ik over het water keek, kreeg ik een visioen: ik wil een leven in Amsterdam als kunstenaar en reizen voor mijn werk. Precies het leven dat ik nu leid.’</p>
<p><em>Eens in de twee weken was je bij je vader. Wat voor man was hij?</em></p>
<p>‘Stil, geïmplodeerd, cynisch. Ik voelde me continu tekortschieten bij hem, want omdat ik op ballet zat, vond hij mij een potentiële homoseksueel, alsof ik niet mans genoeg was. Hij hielp me ook op geen enkele manier om mans te worden. Als ik in deze tijd was opgegroeid, was ik vast een soort Andrew Tate geworden, dat je online gaat opzoeken: hoe word ik man voor mijn vader?’</p>
<blockquote><p>‘Ik heb die scènes vaak in de coulissen teruggehoord en daar dikke tranen bij gehuild’</p></blockquote>
<p><em>Hebben jullie de kloof ooit kunnen dichten?</em></p>
<p>‘Soms, via onze liefde voor jazzmuziek. Dan was hij ineens zo’n vader die kon zeggen: dit is een goed stukje. Een soort mentor. Dat heb ik gemist bij mijn ouders: een helpende hand, die je stimuleert. Het ontroert me altijd, nu ook merk ik, als mensen elkaar helpen om verder te komen in het leven.’</p>
<p><em>Jullie contact verwaterde, begreep ik.</em></p>
<p>‘Ja, uiteindelijk is mijn vader hertrouwd. Toen die vrouw stierf, ging hij fanatiek internetdaten en vertelde hij dat hij op Bali ‘een vriendinnetje’ had. O, wat klonk dat ranzig. In 2010 overleed hij aan een herseninfarct. Ik ben naar Bali gegaan, om te reconstrueren wat daar nou precies was gebeurd, voor mijn voorstelling<em> Mightysociety 10</em>.’</p>
<p><em>Je ging niet voor jezelf?</em></p>
<p>‘Nee, dat gaat altijd andersom. Ik doe het voor mezelf, met mijn werk als alibi. Toen ik op Bali kwam, bleek dat hij helemaal geen vriendinnetje had. Dat hoorde ik van zijn chauffeur, die hem naar discotheken en massagesalons waar jonge vrouwen kwamen had gereden. Wat ik treurig vond: die chauffeur liet mij allemaal foto’s zien van zijn gezin met mijn vader. Er was een vriendschap ontstaan. Op die foto’s staat mijn vader gezellig tussen die kinderen, als een soort surrogaatfamilie. Ik voelde me verraden. Waarom kon hij dat niet met ons hebben? Dat gezin dat ik op Bali op die foto’s zag, dat waren wij ook vroeger. In het zwembad op hem klimmen, stoeien op de grond, bij hem op schoot zitten. Hij was echt mijn vader, ik was trots op hem, wilde bij hem wonen, we hadden echt contact. Maar dat heeft hij volledig laten verwateren, kapot gemaakt, weggedronken.’</p>
<p><em>Toen hij was overleden, heb je aan zijn ziekenhuisbed gestaan en hem verteld wat je van hem dacht.</em></p>
<p>‘We waren net te laat, maar hij was nog warm. Aan zijn voeteneind heb ik een monoloog gehouden over alles wat ik gemist heb en waar ik boos en verdrietig over ben. Maar tegen een lijk, heel raar. Het voelde wel goed, om me voor het eerst uit te spreken tegen hem. <em>Mightysociety 10</em> eindigt met een discussie met mijn vader, net zoals<em> De eeuw van mijn moeder</em> eindigt met een gesprek met mijn moeder. Gesprekken die ik in het echt nooit heb gevoerd. Ik heb die scènes vaak in de coulissen teruggehoord en daar dikke tranen bij gehuild.’</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-712936" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/dh_preview-1-1280x1261.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/dh_preview-1-640x630.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/dh_preview-1-1280x1261.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1261" /></p>
<p><em>Lost dat iets op?</em></p>
<p>‘Het geeft een soort vrede. Dat ik nu toch met warme gevoelens aan mijn ouders terugdenk, ook al hebben ze alles fout gedaan. Toen mijn ouders nog leefden, kropte ik het op en dan gaat het dwarszitten in relaties, werk en vriendschappen. Dat is rustiger geworden.’</p>
<p><em>En waarom maak je al die maatschappelijke stukken? Maak je je zorgen om de toenemende polarisatie?</em></p>
<p>‘Het is andersom. Het lijkt steeds: je maakt je zorgen om iets en daarom ga je er een voorstelling over maken. Nee, ik creëer iets op toneel, zodat ik er iets bij kan voelen. Want mijn eigen leven voelt vaak zo betekenisloos en banaal.’</p>
<p><em>Pardon?</em></p>
<p>‘Ik word geleefd, ik ren van afspraak naar afspraak. Ik heb iets met familie, er zijn iets van vrienden, maar ik heb voor niemand echt tijd. Ik heb een heel goed huwelijk, denk ik, ja, vind ik. Maar ik heb het gevoel dat ik daarin ook continu tekortschiet. Ik heb mijn familie in Ambon opgezocht, maar vervolgens kan ik daar geen contact mee houden. Ik heb research gedaan om familieverhalen op te rakelen, maar het verdwijnt ook weer. Voor mij krijgt niks in het dagelijks leven echt betekenis. Omdat het niet echt een vorm of een concentratie krijgt. Maar ik wil niet stoppen met zo gestoord veel werken. Want als het klopt op het toneel, als ik het kan ensceneren, merk ik dat ik ineens wel betekenis voel, en überhaupt iets kan voelen. Het is toneel, maar het is bijna waarachtiger dan het echte leven.’</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<p><em>Wat wil je de kijker in de zaal meegeven?</em></p>
<p>‘Ik wil met mijn voorstellingen de discussie die op je telefoon of in je krant potdicht zit, openbreken. In seizoen 28-29 komen we met Het Nationale Theater met een groot project, <em>The System</em>, over hoe we het vastgelopen economische systeem, de zorg, de internationale rechtsorde weer in beweging kunnen brengen. We gaan de komende jaren tien eenmalige avonden maken, als vooronderzoek. Dat wordt een mini-burgerberaad met het publiek en experts, over hoe we samen in actie kunnen komen. Als een soort tegenbeweging, tegen de gekte, de onverschilligheid, het cynisme.’</p>
<p><em>Intussen is de kloof in de maatschappij, die je al twintig jaar op het toneel verkent, alleen maar dieper geworden.</em></p>
<p>‘Dat klopt, maar daar hoeven we niet bang voor te zijn. Het mooie aan theater is dat het een oefening is in gezond ruzie maken. Want de belangrijkste theaterregel is: we zijn het niet eens, maar we verlaten niet de ruimte. Antigone en Kreon moeten samen op het toneel blijven om hun gevecht te voeren en een oplossing te vinden. Dat vind ik zo’n mooie les voor nu en voor ons allen. Want we zijn gepolariseerd, maar waar blijft het gesprek?’</p>
<div class="info-box">
<p><em>De seizoenen</em> is te zien op 21, 22, 23 juni (try-outs) in Den Haag en op 27, 28, 29 juni (première) bij het Holland Festival in ­Amsterdam. Na de zomer gaat de voorstelling op tournee door Nederland.</p>
</div>
<div class="info-box">
<p>Minou op den Velde (1970) schrijft grote interviews voor Vrij Nederland, <em>NRC</em> en <em>Het Parool</em> en voor de journalistieke platforms van Tilburg University en Universiteit Twente.</p>
</div>


Minou op den Velde

Regisseur Eric de Vroedt: ‘Ik creëer om iets te voelen’

<p>‘Het ligt niet aan de auto, het ligt niet aan de wegen, het ligt aan de chauffeur.’ Ooit maakte ik een uitzending over verkeersveiligheid. Zou de EU het enorme aantal verkeersdoden kunnen terugdringen door auto’s veiliger te maken en de gevaarlijkste wegen minder gevaarlijk? Iedere keer dat ik deze vraag stelde, kreeg ik bovenstaande riedel als antwoord. Telkens exact hetzelfde zinnetje.</p>
<p>Na spitwerk van de redactie bleek het zinnetje bedacht door een lobbybureau van de industrie, die geen gemorrel aan de auto’s wilde en ook geen snelheidsbeperkende maatregelen. Lekker blijven scheuren. De tekst was eerst overgenomen door hoge Europese ambtenaren in zogenaamde <em>high level groups</em> en uiteindelijk ook door de Eurocommissaris, die ik op een onbewaakt ogenblik één vraag kon stellen. Hup, daar rolde de riedel eruit! Op 705 Europarlementariërs werken er in Brussel zo’n 25 duizend businesslobbyisten, die dag in dag uit bezig zijn hun zakelijke belangen te verdedigen. Hun kracht is veel groter dan die van bijvoorbeeld ngo’s. Alleen al in geld uitgedrukt, hebben multinationals tientallen keer meer te besteden aan beïnvloeding. Bij 75 procent van de vergaderingen van die eerdergenoemde <em>high level groups</em> van topambtenaren en commissarissen zijn vertegenwoordigers van het bedrijfsleven aanwezig. Zo kan het dus gebeuren dat lobbyteksten rechtstreeks in documenten en speeches van parlementariërs en bestuurders terechtkomen. Lekker makkelijk toch? Waarom zou je het niet doen, als je het er toch mee eens bent?</p>
<blockquote><p>Zo komen lobbyteksten in documenten en speeches van bestuurders terecht</p></blockquote>
<p>Daar zit hem denk ik de kneep. Veel bestuurders houden van het grootkapitaal. Sterker nog: er staat een flinke, immer draaiende draaideur tussen de zakenwereld, de hogere politiek en vooraanstaande lobbykantoren. Ambitieuze lui kunnen makkelijk van de ene naar de andere functie hoppen. En intussen tijdens een lunch met een oud-collega en minister subtiel de aanstaande stemming over de vergunningen voor het taxi- of verhuurplatform ter sprake brengen.</p>
<p>Toen ik ooit FrieslandCampina sprak over een voorgenomen belasting op suikerhoudende dranken, hing de zuivelgigant een paar uur later al aan de lijn bij de staatssecretaris. Dat deze elke medewerking met andere beleidsplannen kon vergeten als de bewindsman deze onzalige plannen zou doorvoeren. Zo zijn de bedrijvenjongens. Ze denken (niet ten onrechte) dat zij de ware machthebbers zijn. Als een overheid (per definitie lastig) een ongunstige belastingmaatregel voorstelt, dan bellen ze de minister en dreigen ze het land te verlaten.</p>
<p>Deze macht moeten we terugdringen. Dat kan natuurlijk met maatregelen zoals een goed en open lobbyregister en het verbod voor bewindslieden om (binnen vijf jaar) over te stappen op een baan op hun eigen beleidsterrein. Heel goed, maar het zal weinig helpen zolang bussiness lovers de dienst uitmaken. Zelfs zonder lobby zullen zij de belangen van multinationals vooropstellen. Stem links en groen.]</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>


Teun van de Keuken

Haal de business lovers uit Brussel

Portretten

<div class="info-box">
<h5>Schaduwmacht</h5>
<p>De afgelopen maanden deed Vrij Nederland onderzoek naar de schaduwmacht in Nederland. Wie stuurt Den Haag aan? Naast de <a href="https://www.vn.nl/wie-stuurt-den-haag-aan/" target="_blank" rel="noopener">invloedrijkste belangenclubs</a> keken we naar de <a href="https://www.vn.nl/de-haagse-banencarrousel-bestaat/" target="_blank" rel="noopener">beruchte banencarrousel</a>: de politici en oud-politici die elkaar baantjes toespelen. We zetten vier typische profielen op een rij.</p>
</div>
<figure id="attachment_710961" aria-describedby="caption-attachment-710961" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-710961 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Baantjes1-1280x720.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Baantjes1-640x360.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Baantjes1-1280x720.jpg 1280w" alt="Cora van Nieuwenhuizen en Raymond Knops" width="1280" height="720" /><figcaption id="caption-attachment-710961" class="wp-caption-text">Cora van Nieuwenhuizen en Raymond Knops</figcaption></figure>
<h5>Cora van Nieuwenhuizen (VVD)</h5>
<p><em>Oud-minister, voorzitter Energie-Nederland</em></p>
<p>Een typerend voorbeeld van een VVD-loopbaan in de Haagse banencarrousel is die van Cora van Nieuwenhuizen. Opgeleid in de sociale geografie en aan de Nyenrode Business Universiteit belandde ze, na enige jaren bij Crédit Lyonnais, voor de VVD in de gemeenteraad van Oisterwijk en de Provinciale Staten van Noord-Brabant, waar ze fractievoorzitter werd. Als gedeputeerde werd ze vervolgens onder meer verantwoordelijk voor mobiliteit en infrastructuur. In 2010 kwam Van Nieuwenhuizen in de Tweede Kamer en in 2014 in het Europees Parlement, om in 2017 gevraagd te worden als Minister van Infrastructuur en Waterstaat in Rutte III.</p>
<p>Na de voortijdige val van het kabinet maar lang voor de installatie van Rutte IV trad Van Nieuwenhuizen in augustus 2021 terug als demissionair minister om voorzitter te worden van Energie-Nederland, de lobbyorganisatie van energiebedrijven. Die overstap leidde tot grote ophef, omdat de deal over de nieuwe baan al ruim een maand eerder was beklonken, waar premier Rutte van wist. In de tussentijd was Van Nieuwenhuizen bij begrotingsgesprekken, waar ze waardevolle informatie kon vergaren voor haar nieuwe baan als lobbyist. De Kamer sprak er schande van: de gang van zaken zou in strijd zijn met het <em>Blauwe Boek</em>, het handboek voor bewindslieden.</p>
<p>‘Ethisch klopt dit van geen kant’, zeiden staatsrechtgeleerden. Maar het <em>Blauwe Boek</em> heeft geen wettelijke basis, en is dus niet af te dwingen. Wel moest Van Nieuwenhuizen zich volgens het kabinet houden aan het lobbyverbod: de eerste twee jaar van haar nieuwe baan mocht ze niet praten met ambtenaren van haar oude ministerie. Maar wel met alle parlementariërs en bestuurders, met medeneming van al haar kennis als minister. Van Nieuwenhuizen is bepaald niet de eerste VVD’er die in de banencarrousel haar publieke ervaring als lobbyist te gelde maakt, en zal ook niet de laatste zijn.</p>
<h5>Raymond Knops (CDA)</h5>
<p><em>Oud-staatssecretaris, voorzitter Stichting Nederlandse Industrie voor Defensie en Veiligheid</em></p>
<p>Toen Raymond Knops in januari 2022 na zijn aftreden als staatssecretaris van Binnenlandse Zaken terugkeerde in de Tweede Kamer en niet per direct vertrok naar een nieuwe baan, werd hij daarom geprezen: het is altijd mooi als oud-bewindslieden weer nederig hun zetel in de Kamer innemen. Maar in januari 2023 vertrok Knops alsnog, om bestuursvoorzitter te worden van de Stichting Nederlandse Industrie voor Defensie en Veiligheid (NIDV), de lobbyorganisatie van de Nederlandse defensie-industrie.</p>
<p>De bedrijfstak heeft de wind mee, nu het kabinet door de oorlog in Oekraïne de komende jaren miljarden extra in defensie gaat investeren, en kan Knops goed gebruiken om leiding te geven aan de lobby. Als oud-militair (hij doorliep onder meer de Koninklijke Militaire Academie en diende in Irak), als oud-Kamerlid met onder meer Defensie en Europese Zaken in portefeuille, én als oud-staatssecretaris en oud-minister (tussentijds verving hij Kajsa Ollongren tijdens haar ziekteverlof) beschikt hij over de juiste expertise en over een groot bestuurlijk en politiek netwerk. Bovendien staat hij bekend als een aimabele man, die goed door een deur kan met politici en bestuurders aan alle kanten van het spectrum.</p>
<p>Maar er klonk ook kritiek. ‘Knops is overgelopen naar de commercie’, heette het op Joop.nl ‘Hij wordt betaald om zijn vrienden en vriendinnen van weleer te lijmen.’</p>
<p>Met zijn overstap naar het lobbycircuit treedt Knops in de voetsporen van zijn partijgenoot en voormalig minister van Defensie Hans Hillen, die het voorzitterschap van de NIDV aan hem overdroeg. Voorganger van Hillen op die positie was oud-PvdA-Kamerlid en defensiespecialist Angelien Eijsink. Kortom: een treffend voorbeeld van de Haagse banencarrousel.</p>
<figure id="attachment_710962" aria-describedby="caption-attachment-710962" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-710962 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Baantjes2-1280x720.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Baantjes2-640x360.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Baantjes2-1280x720.jpg 1280w" alt="Frederiek Schouwenaar en Reinette Klever" width="1280" height="720" /><figcaption id="caption-attachment-710962" class="wp-caption-text">Frederiek Schouwenaar en Reinette Klever</figcaption></figure>
<h5>Frederiek Schouwenaar (VVD)</h5>
<p><em>Burgemeester van Veere<br />
</em>Sinds Frederiek Schouwenaar in februari 2023 tot burgemeester van Veere werd benoemd, zijn maar liefst zeven van de dertien Zeeuwse burgemeesters vrouw. Daarmee is Zeeland koploper onder de provincies in het percentage vrouwelijke burgemeesters. Zelf vond Schouwenaar dat niet zo bijzonder. ‘Eerlijk gezegd: ik ben voor emancipatie, maar wat is het vrouw-zijn dan? Het gaat om wie je bent en wat je meebrengt’, verklaarde ze kort na haar aantreden voor Omroep Zeeland. ‘Ik vind het wel mooi dat de gemeenschappen er zo voor openstaan.’</p>
<p class="p1">Voorheen werkte Schouwenaar bij de Nationale Politie, onder meer als sectorhoofd van de Regionale Eenheid Zeeland-West-Brabant en teamchef in de regio Rotterdam. Als dochter van Koos Schouwenaar, van 2002 tot 2012 burgemeester van Middelburg en tot 2019 Eerste Kamerlid voor de VVD, kreeg ze bestuur en politiek met de paplepel ingegoten. Als gemeenteraadslid voor de VVD in Gorinchem van 2014 tot 2017 deed ze politieke ervaring op. In 2017 stond Schouwenaar als hoogste nieuwkomer op plek zeven van de VVD-kieslijst voor de Tweede Kamer, maar trok ze zich op het laatste moment terug vanwege een promotie bij de Nationale Politie.</p>
<p class="p1">Bij de installatie van Schouwenaar als burgemeester in februari 2023 ging het even mis. Toen fractievoorzitter Peter Meijs van GroenLinkls-PvdA Veere haar tijdens een welkomstwoord ‘enorm veel succes’ wilde wensen, versprak hij zich en wenste hij de nieuwe burgemeester per abuis ‘<a href="https://www.omroepzeeland.nl/nieuws/15324722/slip-of-the-tongue-bij-installatie-burgemeester-ik-wens-jou-enorm-veel-seks" target="_blank" rel="noopener">enorm veel seks</a>’, tot hilariteit van de raad, de andere aanwezigen en Frederiek Schouwenaar zelf. Het filmpje ging viral op social media.</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<h5 class="p1">Reinette Klever (PVV)</h5>
<p><em>Staatssecretaris voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp</em></p>
<p>De voordracht van Reinette Klever als staatssecretaris in het kabinet-Schoof kwam voor velen als grote verrassing, al was het maar vanwege haar totale gebrek aan expertise op dat terrein. De benoeming was een teken dat PVV-leider Geert Wilders over een miniem reservoir aan ervaren bestuurders beschikt. Zo werd zijn handjevol getrouwen de afgelopen jaren steeds op andere posities ingezet, van de gemeenteraden tot de provincie tot de Kamer of weer terug, bij gebrek aan andere kandidaten.</p>
<p>Klever maakte in 2011 haar politieke entree als senator voor de PVV, na een carrière in de logistiek en als vermogensbeheerder in het bedrijf van haar man. Nog geen vier maanden later stapte ze over naar de Tweede Kamer. Bij de verkiezingen van 2017 wilde ze niet opnieuw op de lijst, vanwege de druk op haar privéleven. Bij het zoeken naar een nieuwe baan ondervond ze wat veel andere PVV’ers al jaren meemaken: ze werd nergens aangenomen. ‘Dat er PVV op mijn cv staat, is toch een extra barrière.’ Waarna ze weer ging werken bij het bedrijf van haar echtgenoot, en zich stortte op de oprichting van omroep Ongehoord Nederland, die namens de ‘ongehoorde burgers’ de strijd aanbond met de ‘mainstream media’.</p>
<p>Rond haar aantreden als staatssecretaris kwam Klever onder vuur te liggen vanwege de complottheorieën die ze bij ON! had helpen verspreiden, en negen maanden later opnieuw toen bleek dat ze als zakelijk directeur ruim 16.000 euro meer aan salaris had opgestreken dan volgens de eigen regels van de nieuwe omroep was toegestaan. Zo stond de PVV-politica zelf opeens te kijk als zakkenvuller op kosten van de belastingbetaler, precies het verwijt dat ON! en de PVV de ‘linkse omroepbestuurders’ al jaren maken.</p>


Barbara Knoote

De banencarrousel draait door: vier profielen

Cultuurtip

<p>De tentoonstelling <em>Vrouwen als technologie</em> heeft op het eerste oog iets weg van een verrassend strak vormgegeven rommelmarkt (op een goede manier). Neem het affiche met de lachende huisvrouw die dolblij is met haar uitklapbare strijkplank, of de dubbelzinnige advertenties voor vibrators uit een tijd dat het officieel nog massage-apparaten waren: c<em>ordless vibrator gives deep, gentle penetrating massage… the kind that works away aches and pains</em>.</p>
<p>Maar de tentoonstelling maakt ook indringend duidelijk waar die<em> Stepford Wives</em>-achtige façade van technologie voor dient: om de traditionele rol van de vrouw vast te leggen in apparaten. Door vrouwen die geen trek meer hebben in het huishouden te sussen met een nog snellere vaatwasser, door vrouwen die ‘nee’ zeggen tegen seks te vervangen door een gehoorzame robot, of door almaar toenemende controle over het zwangere lichaam te maskeren als zorg.</p>
<figure id="attachment_710925" aria-describedby="caption-attachment-710925" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-710925" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/De-‘ARRA-Amsterdam-1952.-Collectie-IISG.-Foto-door-Ben-van-Meerendonk-CC-BY-SA-20-via-Wikimedia-Commons-scaled-1-1280x1045.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/De-‘ARRA-Amsterdam-1952.-Collectie-IISG.-Foto-door-Ben-van-Meerendonk-CC-BY-SA-20-via-Wikimedia-Commons-scaled-1-640x522.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/De-‘ARRA-Amsterdam-1952.-Collectie-IISG.-Foto-door-Ben-van-Meerendonk-CC-BY-SA-20-via-Wikimedia-Commons-scaled-1-1280x1045.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1045" /><figcaption id="caption-attachment-710925" class="wp-caption-text">De ARRA I, de allereerste in Nederland gebouwde computer.</figcaption></figure>
<p>De manier waarop vrouwen buiten het ontwerpproces zijn en worden gehouden is dan ook meer dan een klassiek gevalletje vrouwenonderschatting (of, meer waarschijnlijk, mannenoverschatting). Het is een uitzonderlijk succesvolle poging om de sociale macht van technologie, de manier waarop technologie ons gedrag stuurt en maatschappelijke structuren bestendigt, aan een kritisch oog te onttrekken.</p>
<p>Met veel tekst, maar gelukkig ook genoeg in audio en beeld, ontvouwt zich die pijnlijke waarheid: dat zowel de coole <em>sixties</em>-secretaresse met haar supergeavanceerde typemachine als de levenloze, siliconen lichamen die aan vleeshaken hangen in de Realdoll-fabriek het product zijn van een mannelijke blik die technologie toe-eigent om vrouwen te besturen.</p>
<blockquote><p>Vrouwen zijn verweefd met technologie – als stuwende kracht, als kritische consument en als geniale ontwerper</p></blockquote>
<p>Toch gloort er hoop tussen de snoepkleuren en neonlichten. We krijgen namelijk ook te zien wat er gebeurt als vrouwen het emancipatoire potentieel van machines herkennen: bijvoorbeeld een tuinslangachtig apparaat dat zogenaamd dient voor “menstruele extractie”, maar dat toevallig ook effectief is om zonder arts een vroege abortus uit te voeren.</p>
<p>Sinds Ada Lovelace (1815-1852), de vrouwelijke en schandalig onbekende uitvinder van de computer, hebben vrouwen technologie ingezet voor maatschappelijke vooruitgang. De expositie heet niet voor niets <em>Vrouwen als technologie</em>: niet alleen omdat vrouwen vaak worden gereduceerd tot machines, maar ook omdat ze zijn verweven met technologie – als stuwende kracht, als kritische consument en als geniale ontwerper. Kortom: als oneindig veel meer dan de glimlachende gebruikers van huishoudelijke apparaten en heimelijke vibrators.</p>
<div class="info-box">
<p><em>Vrouwen als technologie</em> is t/m 26 oktober 2025 te zien in Design Museum Den Bosch, de bijbehorende <a href="https://designmuseum.nl/derde-verdieping/podcast-vrouwen-als-technologie/" target="_blank" rel="noopener">podcastserie</a> is beschikbaar op de website en alle podcastapps.</p>
</div>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>


Doortje Lenders

Technologie is altijd al vrouwelijk geweest

Opnieuw relevant

Ingrid Harms

Dagboek uit de aidskliniek

<p>Dat groepjes burgers na de jarenlange politieke hetze tegen asielzoekers zelf naar de grens zouden trekken op zoek naar mensen van kleur, viel te verwachten. Net zoals het weinig mensen nog zal verbazen dat PVV-leider Wilders burgers aanmoedigt om de grenzen eigenhandig te sluiten.</p>
<p>Maar dat we worden geregeerd door een minister van Justitie – de VVD’er David van Weel – die begrip toont voor ‘frustraties’ van wat door velen is afgedaan als ‘bezorgde burgers’, geeft blijk van een totaal gebrek aan normbesef. De politieke reactie op de illegale grenscontrole in Groningen, toont ons dat onze rechtsstaat na elf maanden Schoof al veel verder is geërodeerd dan we eerder al vreesden.</p>
<p>Laten we beginnen met de semantiek.</p>
<p>Het bijvoeglijk gebruikte ‘bezorgd’, duidt op een onschuldige handeling. Zoals demonstreren op het Malieveld een onschuldige handeling is. Of het schrijven van een ingezonden brief aan de krant.</p>
<p>Het aantrekken van zelfbedachte uniformen, om langs de grens op zoek te gaan naar mensen van kleur, is van een heel andere orde. Burgers die zich voordoen als politieagenten, plegen een strafbaar feit. Burgers die eigenhandig jacht maken op vermeende vreemdelingen, maken zich schuldig aan eigenrichting.</p>
<p>Nog ernstiger is de opstelling van de minister van Justitie die dergelijke inbreuken op geweldsmonopolie van de staat onbeantwoord laat. Het geweldsmonopolie van de staat behoort tot de meest fundamentele waarden van de vrije samenleving. Het beschermt ons tegen willekeur, misdaad en het recht van de sterkste.</p>
<p>Landen die het gezag van de staat uit handen geven aan ongereguleerde bendes, lopen het risico om te vervallen tot wat in de vakliteratuur te boek staat als een<em> failed state</em>. Het uitblijven van een scherpe veroordeling van de illegale grenscontroles door het demissionaire kabinet, is daarmee niet zomaar een laffe reactie. Het is het bewijs dat we worden bestuurd door lieden die bereid zijn onze hele beschaving op het spel te zetten in de hoop bij de volgende verkiezing een paar zeteltjes te heroveren op Geert Wilders.</p>
<p>Met zulke bestuurders hebben we geen tsunami aan migranten of Russische agressie meer nodig om onze cultuur te vernietigen. Onder de bezielende leiding van Dick Schoof en David van Weel blijken we uitstekend zelf in staat om onze beschaving te gronde te richten.</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>


Sander Heijne

Verwordt Nederland tot een failed state?

<p>De vooraanstaande Britse historicus Mark Mazower (1958), gespecialiseerd in Europese geschiedenis en werkzaam aan Columbia University in New York, is een paar dagen in Nederland voor de promotie van zijn boek <em>Over antisemitisme – de geschiedenis van een woord.</em></p>
<p>Jodenhaat bestaat al eeuwen en wordt zelfs in de Bijbel omschreven in tegenstelling tot ‘antisemitisme’. In <em>Over antisemitisme</em> beschrijft Mazower hoe het begip ‘antisemitisme’ eind negentiende eeuw begon als politieke beweging tegen de emancipatie van Joden, maar tegenwoordig wordt misbruikt om kritiek op het beleid van de staat Israël mee aan te duiden. ‘Als historicus met een Joodse achtergrond zag ik het als mijn intellectuele en morele plicht om de verwarring rondom dit begrip te onderzoeken’, vertelt hij in een hotel in Amsterdam.</p>
<p>Mazower beschrijft in zijn boek verschillende sleutelmomenten in de Europese geschiedenis die bepalend zijn voor de geschiedenis van het antisemitisme, zoals de Holocaust, de stichting van de staat Israël in 1948 en de latere Amerikaanse identiteitspolitiek, waarin verschillende sociale groepen die zich achtergesteld voelen op basis van bijvoorbeeld hun etniciteit, klasse, gender en seksuele oriëntatie, vanuit een gevoel van onrecht strijden tegen discriminatie en opkomen voor hun belangen.</p>
<figure id="attachment_711064" aria-describedby="caption-attachment-711064" style="width: 640px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-711064 size-image_640" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Mazower-Mark-2-640x957.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/Mazower-Mark-2-640x957.jpg 640w" alt="Mark Mazower" width="640" height="957" /><figcaption id="caption-attachment-711064" class="wp-caption-text">Mark Mazower</figcaption></figure>
<p><em>Het huidige handelen van de staat Israël in Gaza wordt door veel linkse mensen bestempeld als koloniaal en genocidaal gedrag. En dat wordt door veel conservatieve Israëli’s weer gezien als ‘nieuw antisemitisme’. Heeft het woord daarmee een andere betekenis gekregen?</em></p>
<p>‘Antizionisme is een van de manieren waarop je de politieke oppositie tegen het zionisme kunt aanduiden – een vorm van Joods nationalisme die dateert van eind negentiende eeuw – en antisemitisme is in de basis etnische en religieuze haat jegens Joden. Antizionisme kán antisemitisch zijn. Dat heeft de geschiedenis uitgewezen. Maar door te zeggen dat deze twee gelijk staan aan elkaar, kom je al snel in een situatie terecht waarin het min of meer onmogelijk wordt om kritiek te uiten op de staat Israël. Dat is onwenselijk. Waarom zou Israël een land zijn waar je geen kritiek op mag uiten?’</p>
<p><em>De nieuwe betekenis die bijvoorbeeld de Israëlische regering aan antisemitisme geeft – namelijk dat mensen die tegen de oorlog in Gaza zijn antisemitisch zijn – wordt overgenomen door veel Europese overheden en pro-Israëlische organisaties, zoals de Anti-Defamation League (ADL). Daarmee lijkt die steeds gangbaarder te worden. </em></p>
<p>‘Inflatie van het begrip ligt op de loer. Hoe is een kwestie van etnisch vooroordeel verstrengeld geraakt met de politiek van het Midden-Oosten? We moeten ons er bewust van zijn dat begrippen als politiek middel worden ingezet. Het grootste probleem binnen het huidige discours is dat zij, die het hardst roepen dat het debat over de oorlog in Gaza gemotiveerd wordt door antisemitisme, negeren dat de toename van antisemitische uitingen geworteld is in de afwezigheid van vrede in het Midden-Oosten.’</p>
<p><em>Wat dacht u toen conservatieve media als Wall Street Journal en The Daily Wire berichtten dat er sprake was van een golf van antisemitisme op Amerikaanse topuniversiteiten, waaronder Columbia?</em></p>
<p>‘Na de aanslagen van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 braken protesten uit op de Columbia Universiteit. Studenten die pro-Palestina zijn en studenten die pro-Israël zijn kwamen tegenover elkaar te staan. Dat zorgde voor een hoop spanningen. Het was bijna onmogelijk geworden om er een gesprek over te voeren. Media deden hier desondanks verslag over op een manier die weinig relatie met de werkelijkheid had. Het universiteitsterrein is alleen toegankelijk voor bevoegden. Op sommige dagen stond een lange rij sensatiebeluste journalisten buiten de campus te wachten in de hoop toegang te krijgen. Ze deden dus verslag van buitenaf. Het beeld dat door deze media werd geschetst herken ik niet.’</p>
<p><em>Waar kwam dat beeld dan vandaan?</em></p>
<p>‘Al voor de oorlog in Gaza uitbrak, bestond in de Amerikaanse samenleving een neiging van mensen om hun eigen subjectieve gevoelens van slachtofferschap naar voren te schuiven. Maar een vooroordeel is niet hetzelfde als de perceptie van een vooroordeel. Dat is precies wat in deze situatie is gebeurd: pro-Israël-studenten hadden de percéptie dat de protesten van andere studenten antisemitisch waren. Is er sprake antisemitisme omdat jij het zo voelt? Of zijn er andere criteria? Als we leven in een wereld waarin ieders kwetsuren voorop staan, is er geen ruimte meer voor discussie.’</p>
<p><em>Is dat een gevolg van identiteitspolitiek?</em></p>
<p>‘Identiteitspolitiek begon in de jaren zeventig als een reeks sociale bewegingen die de solidariteit vanuit klasse (zoals het socialisme, red.) vervingen door solidariteit vanuit bijvoorbeeld etniciteit of gender (zoals het feminisme, red). Wat begon vanuit een reële behoefte aan emancipatie van verschillende onderdrukte groepen in de maatschappij, heeft zich ontwikkeld op een manier die een onwenselijke invloed uitoefent op het debat. Het is tegenwoordig lastig om les te geven, omdat je voortdurend het risico loopt iemand te beledigen. Ik merk dat veel studenten het gevoel hebben omgeven te zijn door antisemitisme, terwijl ze niet precies weten waar het begrip naar verwijst. Het woord is ambigu geworden.’</p>
<div class="info-box">
<p>Mark Mazower (1958) is hoogleraar geschiedenis aan Columbia University in New York, gespecialiseerd in het Europa van de 20ste eeuw, modern Griekenland en internationale geschiedenis. Hij schreef bekroonde bestsellers als <em>Duister continent: Europa in de 20ste eeuw</em> (2000), <em>De Balkan</em> (2002) en <em>Hitlers wereldrijk: de overheersing van Europa door de nazi’s</em> (2009). Hij schrijft regelmatig voor<em> The New York Times</em>, <em>The New York Review of Books</em> en <em>The Financial Times</em>.</p>
</div>
<p><em>U schrijft dat deelnemers aan protesten, die erg zeker van hun zaak lijken, vaak ook niet weten wat de leuzen die ze roepen betekenen. </em></p>
<p>‘Dat lijkt me normaal: mensen gaan naar een demonstratie. Iemand scandeert ‘Free Palestine’ en je begint mee te roepen. Wat betekent dat? Hebben ze het over de grenzen van 1947 die de VN hadden voorgesteld of de grenzen van voor 1967 die het resultaat waren van de Arabisch-Israëlische oorlog van 1948? We kunnen niet verwachten dat demonstranten allemaal zoveel kennis van zaken hebben dat ze deze vragen op voorhand kunnen beantwoorden. Maar het is op zichzelf goed als ze betrokken zijn, want daar kunnen mensen ook van leren.’</p>
<p><em>Tot mijn verbazing beschrijft u dat antisemitisme pas in de jaren zeventig opkomt in de Arabische wereld. Bestond antisemitisme daar voor die tijd helemaal niet?</em></p>
<p>‘Tijdens de dekolonisatie van de Arabische landen in de jaren vijftig en zestig begon antisemitische westerse literatuur – het soort boeken over rassenleer dat populair was onder de nazi’s – te circuleren in de Arabische wereld. Ik denk dat je dit moet zien in het licht van de veranderingen in de moslimwereld indertijd waarbij de Israëli’s de Arabieren in verschillende conflicten wisten te verslaan, in het bijzonder de Nakba en de Arabisch-Israëlische oorlog van 1948 waarbij het pas gestichte Israël tegen de verwachtingen in de legers van alle Arabische buurlanden versloeg. Een onverklaarbare ramp voor die landen. Hoe kon Israël, dat nog maar net bestond, dit voor elkaar krijgen? Men ging onder andere op zoek naar verklaringen in antisemitische complottheorieën.’</p>
<p><em>Hoe keken zionisten voor de jaren zeventig naar de Arabieren?<br />
</em></p>
<p>‘Zionistische denkers in de jaren twintig en dertig, dus vóór de stichting van de staat Israël in 1948, begrepen over het algemeen nog dat als Arabieren Joden niet mochten, het was omdat ze hun land bezetten en niet zozeer omdat ze iets tegen Joden hadden. Deze opvatting was ook nog wijdverbreid onder zionisten in de jaren vijftig en zestig onder David Ben-Gurion, de eerste premier van Israël. Maar nu is zo’n in essentie politieke benadering vervangen door beschuldigingen van etnisch vooroordeel. Het gaat niet meer om land, het gaat nu om irrationele gevoelens waarmee je het politieke gesprek vermijdt.’</p>
<p><em>Een leraar op een middelbare school in Amsterdam met veel leerlingen met een migratieachtergrond vertelde me dat zijn leerlingen op grote schaal swastika’s tekenen en voor de grap de Hitlergroet uitbrengen. Hoe denkt u dat we dit soort uitingen moeten lezen?</em></p>
<p>‘Hier is een hypothese: deze kinderen hebben misschien gehoord dat de nazi’s de vijand van de Joden waren. Ze redeneren vanuit het principe: de vijand van mijn vijand is mijn vriend. Die symbolen zijn een totem van vijandelijkheid jegens Israël. Ze horen bovendien hoe Israëlische politici herhaaldelijk hebben geroepen dat ze omringd zijn door nazi’s. Als kind kun je dan denken: ze hebben het over mij. Ze vereenzelvigen zich met de vijand van de vijand.</p>
<p>‘Daar komt bij dat we in Europa de Holocaust als absoluut ijkpunt voor het lijden zien. De Palestijnen kunnen daar weinig mee: ze worden geacht de Holocaust te respecteren en tegelijkertijd hun eigen lijden te vergeten. Jij en ik leven in een wereld waarin we zowel om de Holocaust als het Palestijnse lijden kunnen treuren. Deze kinderen hebben dat niet geleerd: hun geschiedenis is verzwegen. Door deze symbolen – swastika’s en de Hitlergroet – in te zetten vragen ze aandacht voor de Arabische kant van het verhaal.’</p>
<p><em>Dat doet de Indiase schrijver Pankaj Mishra ook in zijn boek</em> The World After Gaza <em>(2025) dat erg populair is onder pro-Palestinademonstranten. Hij schrijft dat de collectieve herinnering aan de Holocaust ‘niet zozeer is voortgekomen uit wat tussen 1939 en 1945 is gebeurd, maar later is opgetuigd met specifieke politieke doeleinden’ en nu is ‘geperverteerd om massamoord mogelijk te maken’. Wat vindt u van deze uitspraken?</em></p>
<p>‘Kort na de Tweede Wereldoorlog wilden veel mensen de genocide van de Joden niet herdenken. Dat vonden ze te pijnlijk. Het gedenken begon pas echt op gang te komen in de jaren zeventig en tachtig. Die interesse heeft ook veel kennis van de Holocaust opgeleverd, want hierdoor is er veel historisch onderzoek naar gedaan. De aandacht voor de Holocaust heeft een politieke kant met goede en slechte eigenschappen. Pankaj Mishra focust op de negatieve eigenschappen en reduceert de Holocaust tot een politiek instrument. In Europa heeft de Holocaust een belangrijke morele betekenis en begrijpen we ook de educatieve relevantie. In andere delen van de wereld, waar de Holocaust niet heeft plaatsgevonden, heeft men minder oog voor die kant.’</p>
<p><em>Ook onder Amerikanen is de Holocaust een van de bekendste historische gebeurtenissen.</em></p>
<p>‘Er heeft een enorme verschuiving plaatsgevonden. Vanuit identiteitspolitiek is een soort culture strijd ontstaan in Amerika om het herdenken van lijden met aan de ene kant de slavernij en burgeroorlog en aan de andere kant de Holocaust. In de jaren vijftig en zestig wilde niemand aan het leed herinnerd worden, vanaf de jaren zeventig en tachtig wilde iedereen erkenning voor zijn leed. In Noord-Amerika kwam racisme tot uiting in het feit dat mensen er problemen mee hadden om het belang van de geschiedenis van slavernij te erkennen. Het herdenken van de Holocaust bracht geen morele ongemakken voor Amerikanen met zich mee, omdat het in essentie een Europees verhaal was.’</p>
<p><em>Volgens historicus David Sorkin moeten we zowel de Holocaust als de stichting van de staat Israël zien als reacties op en ontwikkelingen vanuit Joodse emancipatie. Bent u het met hem eens?</em></p>
<p>‘Sommige mensen kijken naar antisemitisme als een geschiedenis van vooroordelen jegens Joden. Sorkin denkt dat het beter is om antisemitisme als een politieke beweging te zien. Ik denk net als hij dat het handig is om een onderscheid te maken tussen enerzijds vooroordelen en anderzijds politieke beweging. Antisemitisme als politieke beweging ontstond als reactie op emancipatie in heel Europa toen samenlevingen eind 19de eeuw massapolitiek ontwikkelden en kiesrecht uitbreidden. Het was een periode waarin de moderne politiek en het bijbehorende moderne burgerschap opkwamen met de bijbehorende politieke rechten en burgerrechten. Allerlei groepen streden voor emancipatie: katholieken, vrouwen, en ook Joden. Er zijn altijd groepen geweest die hiertegen in verzet kwamen. Antisemitisme is dus een politieke reactie op Joodse emancipatie.’</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<p><em>Welke betekenis hebben historische gebeurtenissen als de Tweede Wereldoorlog en de stichting van de staat Israël voor het antisemitisme van nu?</em></p>
<p>‘In georganiseerde vorm beleefde het antisemitisme zijn hoogtijdagen in de Tweede Wereldoorlog; het werd de basis van de nazi-ideologie van Hitler. De nederlaag van de nazi&#8217;s in 1945 betekende dan ook een vernietigende klap voor de georganiseerde politieke antisemitische bewegingen. Antisemitisme was zeker niet uit de wereld verdwenen en overleefde zowel in kleine extreemrechtse groeperingen als in communistisch Oost-Europa. Het verspreidde zich ook naar het Midden-Oosten. De oprichting van de staat Israël in 1948 kreeg veel internationale steun omdat het werd geassocieerd met de noodzaak om een thuis te vinden voor de slachtoffers van de Jodenvervolging in Europa. Maar vandaag de dag zijn de omstandigheden heel anders en wanneer mensen over antisemitisme praten, is dat in de context van een heel andere wereld dan die van voor de Tweede Wereldoorlog.’</p>
<div class="info-box">
<p><span style="font-weight: 400;">Mark Mazower, </span><i><span style="font-weight: 400;">Over antisemitisme – de geschiedenis van een woord</span></i><span style="font-weight: 400;">, vertaald door Auke van den Berg, Nieuwezijds, 315 blz. </span></p>
</div>


Dieuwertje Mertens

Mark Mazower: ‘Antisemitisme wordt ingezet als politiek middel’

Analyse

<p>Het was <em>de Telegraaf</em>, doorgaans hofleverancier van artikelen ten gunste van de VVD, die afgelopen week de aanval opende op Dilan Yeşilgöz, de geplaagde partijleider. In de aanloop naar het VVD-congres dit weekend kopte de krant: ‘Vertwijfelde VVD’ers verdeeld over koers Yeşilgöz’. Algemeen verslaggever Wierd Duk bleek niet alleen een reeks VVD’ers te hebben gevonden die zich kwaad maakten over het uitsluiten van Wilders door Yeşilgöz (‘Dat zal Nederland en de VVD duur komen te staan!’) maar ook enkele verstandige liberalen zoals raadslid Haitske van der Linden uit Hilversum, die juist blij bleek te zijn met deze eerste stap. ‘Maar hier moet het niet bij blijven’, verklaarde ze. ‘We moeten als VVD een beweging maken op de inhoud en samen met andere democratische partijen werken aan het versterken van onze democratie en het terugwinnen van kiezers.’<br />
De grote vraag is alleen: hoe?</p>
<p>Op het congres dit weekend wordt Dilan Yeşilgöz ongetwijfeld tot lijsttrekker gekozen, omdat dit niet het moment is om haar leiderschap ter discussie te stellen. Maar met nieuwe verkiezingen in zicht beginnen de ideeënarmoede en het gebrek aan strategisch inzicht van Yeşilgöz zich te wreken.</p>
<h5>gebrek aan strategisch inzicht</h5>
<p>Eerst zette de VVD-leider tijdens de vorige verkiezingscampagne, nog geen twee jaar geleden, de deur op een kier voor samenwerking met Geert Wilders. Toen ze daar vlak voor de verkiezingen opeens van terugkwam, was het al te laat en werd de PVV de grootste partij.</p>
<p>Vervolgens negeerde Yeşilgöz de goede raad van oude rotten als Ed Nijpels en Frans Weisglas om de partij niet aan Geert Wilders uit te leveren en luisterde ze zelfs niet naar het dringende advies van erelid Johan Remkes om enkel en alleen met de PVV in zee te gaan als gedoogpartner van een echt extraparlementair kabinet.</p>
<p>In plaats daarvan liet ze tijdens het kabinet-Schoof, dat het tegenovergestelde van extraparlementair bleek te zijn, schaduwpremier Geert Wilders en asielminister Marjolein Faber onbekommerd hun gang gaan met hun ongrondwettelijke asielnoodwet, ondanks de ‘rechtsstaatverklaring’ die de coalitiepartners ondertekenden.</p>
<blockquote><p>In een appgroep van oud-VVD-politici worden de strategische fouten van Yeşilgöz nauwgezet bijgehouden. De teller staat inmiddels op 32</p></blockquote>
<p>Rond de onvermijdelijke val van het kabinet beweerde Yeşilgöz dat het tienpuntenplan waarmee Wilders het kabinet opblies eigenlijk ‘helemaal van de VVD’ was, terwijl het grootste deel van de voorstellen, zoals een asielstop en het inzetten van het leger aan de grens, niet alleen onuitvoerbaar is maar ook nog onrechtsstatelijk.</p>
<p>En vervolgens liet ze dagenlang in de lucht hangen of ze Wilders voortaan uit zou sluiten of niet, om na een week en onder zware druk van partijgenoten opeens tot de conclusie te komen dat Wilders ‘totaal onbetrouwbaar’ is en dat er niet met hem te regeren valt, alsof ze dat niet allang wist. In een appgroep van oud-VVD-politici worden de strategische fouten van Yeşilgöz nauwgezet bijgehouden. De teller staat inmiddels op 32.</p>
<h5>uitholling</h5>
<p>Nog dramatischer voor de VVD is de ideeënarmoede die de VVD-leider tentoonspreidt.<br />
In al haar jaren als raadslid in Amsterdam, Kamerlid, minister van Justitie en partijleider kwam Yesilgöz niet veel verder dan een drietal geharnaste thema’s: veiligheid, asiel en integratie en de ‘hardwerkende Nederlander’, verpakt in tactische reclameboodschappen.</p>
<p>Dat zou je kunnen wijten aan het onvermogen van Yeşilgöz zelf, zoals oud-VVD-spindoctor Henri Kruithof doet: als enige min of meer bekende VVD’er stelt hij al maanden klip en klaar dat Yeşilgöz weg moet omdat ze te licht is voor haar functie.</p>
<p>Maar de kritiek op de ideeënarmoede geldt ook voor de partij als geheel. Na bijna vijftien jaar aan de macht is de VVD stilstaand water.</p>
<p>Het was Klaas Dijkhoff die ruim zeven jaar geleden als fractievoorzitter van de VVD het probleem onder ogen zag. In een manmoedige poging om de dreigende uitholling van de VVD tegen te gaan en de partij ideologisch te vernieuwen schreef hij het discussiestuk ‘Liberalisme dat werkt voor mensen’, waarin hij onder meer de aandacht vestigde op de bedreigde middenklasse die zich door de politiek in de steek gelaten voelde, en trok hij het land in om tijdens een reeks sessies met bier en bitterballen het debat in de partij op gang te brengen.</p>
<blockquote><p>Maar terwijl de VVD aan de macht is, blijkt het al helemaal een onmogelijke opgave om de liberale achterban tot een inhoudelijk debat te bewegen</p></blockquote>
<h5>partijcultuur</h5>
<p>Een debat in de VVD op gang brengen is op zichzelf al een hele tour. Dat hebben ook eerdere partijleiders als Jozias van Aartsen en Mark Rutte gemerkt. Als ze met een discussiestuk of pamflet kwamen waarvan ze hoopten dat het tot levendig discussies in de partij zou leiden, was de reactie van de leden op VVD-congressen steevast: ‘Prima, ga lekker je gang. Is de bar al open?’<br />
Maar terwijl de VVD aan de macht is, blijkt het al helemaal een onmogelijke opgave om de liberale achterban tot een inhoudelijk debat te bewegen. ‘Herbronnen’, zoals dat heet bij het CDA, kunnen partijen doorgaans het best proberen als ze in de oppositie zitten en de vrijheid voelen zichzelf opnieuw uit te vinden, zonder de kluisters en de verleidingen van de macht. Dat heeft ook Klaas Dijkhoff mogen ervaren.</p>
<p>Toen ik hem kort na zijn afscheid in 2020 sprak, vertelde Dijkhoff dat hij na het schrijven van de eerste versie van zijn discussiestuk bij iedere paragraaf de conclusie had weggehaald, om te voorkomen dat partijgenoten hem naar de mond zouden praten. Maar die list had niet echt geholpen, zei hij: tijdens de bijeenkomsten in de zaaltjes waren het vrijwel alleen de buitenstaanders die met originele ideeën kwamen; partijgenoten in het land bleken de onbedwingbare neiging te hebben vooral naar voren te brengen wat ze dáchten dat de partijtop wilde horen. Zo hardnekkig is dus de cultuur in een partij die al jaren aan de macht is.<br />
En bij de VVD is dat sindsdien alleen maar erger geworden.</p>
<h5>Nieuw liberaal manifest</h5>
<p>Na het vertrek van Klaas Dijkhoff in 2020 belandde zijn discussiestuk grotendeels in de la, op een paar frasen over de middenklasse na die het verkiezingsprogramma haalden. In mei 2024 moest er een lezing van oud-staatssecretaris Dick Dees – gesteund door een groepje andere oudgedienden – aan te pas komen om het hoofdbestuur ertoe te bewegen de voorbereidingen voor een nieuw Liberaal Manifest in gang te zetten. Inmiddels is een commissie al een tijdje bezig met gesprekken om de liberale beginselen bij de tijd te brengen, met het jaar 2048, een eeuw na de oprichting van de VVD, als ‘stip op de horizon’.</p>
<blockquote><p>De VVD heeft meer dan voldoende reden om zich per direct te bezinnen op waar de partij nou eigenlijk voor staat</p></blockquote>
<p>Deze zomer zou in de partij het debat over de concepttekst worden gevoerd, waarna het nieuwe manifest op het congres in november zou worden vastgesteld. Maar te vrezen valt dat de behandeling voor onbepaalde tijd vooruit zal worden geschoven, nu de komende verkiezingen en de campagne alle aandacht opeisen en er inderhaast een verkiezingsprogramma moet worden geschreven, of geknipt en geplakt uit het oude.</p>
<p>En dat, terwijl er voor de VVD ruim voldoende reden is om zich per direct te bezinnen op waar de partij nou eigenlijk voor staat. Wat betekent de lofzang op de vrije markt uit het oude Liberaal Manifest van 2005 in een tijd dat de rijken alleen maar rijker worden en grote groepen in de samenleving steeds verder achterblijven, zoals Klaas Dijkhoff signaleerde?<br />
Wat betekent het liberale verhaal over een kleine overheid nu de wooncrisis, de stikstofcrisis, de klimaatcrisis en de energiecrisis juist om een krachtige overheid vragen die durft in te grijpen in de markt?</p>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>
<h5>Tijd voor de Oppositie</h5>
<p>Wat betekent de inzet van de VVD voor duurzaamheid, nu het Klimaatfonds van VVD-minister Sophie Hermans bij de Voorjaarsnota met instemming van haar eigen partij werd leeggeplunderd omdat rechtse kiezers daar toch niet mee bezig zouden zijn?<br />
En wat betekenen de gedragen teksten in het oude manifest over de rechtsstaat en de democratie voor de liberalen, nu de democratie in de westerse wereld steeds meer onder druk staat door populisten als Trump, Orbán, Weidel en Wilders, en de VVD als coalitiepartner in het kabinet-Schoof heeft meegeholpen de rechtsstaat op losse schroeven te zetten?</p>
<p>Het was dezelfde Klaas Dijkhoff die laatst in een interview in het blad <em>Maarten</em> betoogde dat democratische partijen als de VVD en GL-PvdA een alliantie zouden moeten vormen tegen het antidemocratisch populisme. ‘Het gaat niet meer om socialisme versus liberalisme of markt versus overheid,’ stelde hij, ‘maar om democratie versus niet-democratie’.</p>
<p>Je zou de VVD haast een tijdje in de oppositie toewensen om daar eens flink over na te denken.</p>
<p>&nbsp;</p>


Ideeënarmoede troef bij Yeşilgöz en de VVD

<p>Ook ik ben benieuwd wie de BN’er is die undercover-journalist Alberto Stegeman aantrof in een praatgroep voor mensen met pedofiele gevoelens.</p>
<p>In zijn nieuwe sensatieboek schrijft Stegeman dat het gaat om een ‘heel bekende talkshowgast’. Een naam noemde hij niet, evenmin was zeker of de BN’er zijn gevoelens in daden omzet.</p>
<p>Toch werd er de afgelopen dagen een <a href="https://www.telegraaf.nl/entertainment/sterren/alberto-stegeman-geschrokken-door-ophef-vermeende-pedofiele-bn-er-die-storm-wilde-ik-niet/70750559.html" target="_blank" rel="noopener">heksenjacht ontketend</a>. Nederland vraagt zich af welke kop, bekend van talkshowgesprekken over wereldtrammelant, in zijn vrije tijd met zijn gedachten heel ergens anders zit.</p>
<p>Maar dit gaat me, en het overige deel van Nederland, niets aan. Tenminste, als de BN’er in kwestie zijn gevoelens inderdaad in toom weet te houden; als hij het hulppunt alleen bezocht om steun te zoeken voor zijn Lolita-gedachten; als hij pedofiel is en geen pedoseksueel.</p>
<p>Toch gonzen er online, dankzij Stegemans onthulling, inmiddels allerlei namen rond. Vroeg of laat zal zijn identiteit uitlekken, en dan is zijn carrière voorbij – zelfs als de persoon in kwestie onschuldig is.</p>
<p>‘Probleemloze’ pedofielen worden helaas gestraft voor een misdrijf dat ze nooit hebben gepleegd.</p>
<p>Want zelfs aan pedofielen, het niet-praktiserende soort, zit een luchtje, vinden we. We wantrouwen ze, vragen ons toch af of ze niet de fout in gaan zodra ze langs een basisschoolpleintje lopen, of ze hun nachten niet doorbrengen, kijkend naar illegale beelden van minderjarigen die allerlei walgelijke handelingen uitvoeren.</p>
<p>Om nog maar te zwijgen over pedohunters die er niet rouwig om zijn als ‘probleemloze’ pedofielen te lijf worden gegaan met knuppels of ander wapentuig.</p>
<p>Ergens is dat gek. We moeten naast het streng afkeuren van pedoseksuele gevoelens ook empathie opbrengen voor degenen die ze weten te beteugelen. Pedofielen kunnen er niets aan doen dat ze pedofiele gevoelens hebben, het is net zo onveranderlijk als de seksuele voorkeur van heteroseksuele mensen. En vaak doet het niet eens ter zake.</p>
<h5>Stofjes</h5>
<p>Stel, de stofjes in mijn rechterhersenhelft ondergaan al vanaf mijn geboorte een<em> bad trip</em> en verplichten me tot perverse gevoelens die ik succesvol onderdruk; maakt dat mij een slechter mens? Geen zorgen: dit is een louter hypothetisch gedachte-experiment. Maar het feit dat ik de behoefte heb om dit expliciet te benadrukken, illustreert hoe groot het taboe is.</p>
<p>En toch. Als ik een oppas moet inschakelen voor mijn neefjes, en ik heb de keuze tussen iemand waarvan ik weet dat hij pedoseksuele gevoelens heeft en een oppas zonder die gevoelens, dan is de keuze snel gemaakt. Hoe rationeel ik ook probeer te zijn, de vooroordelen zijn diep verankerd.</p>
<p>Als Stegemans BN’er een ‘probleemloze’ pedofiel is, hoop ik vooral dat hij nog heel lang in dat kastje kan blijven zitten. Voor zijn eigen veiligheid. Ironisch, dat dit land kennelijk te onvolwassen is om mensen met pedoseksuele gevoelens als volwaardig te beschouwen.</p>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>


Chard van den Berg

Het probleem van Alberto Stegemans’ pedo-rel

<p>Een avond in het Amsterdamse debatcentrum de Balie zoals zovelen. Boer, klimaatactivist, diervriendelijk vlees, debat, klimaatdoelen, vegan, luisteren, mestoverschot, werkgelegenheid, legbatterij.</p>
<p>Tegen het einde van de avond stelde ik aan de melkveehouder tegenover mij voor dat ze misschien wel een bed en breakfast op haar erf kon beginnen, het zag eruit als een prachtige plek middenin de weilanden en dan zou ze misschien wat minder koeien nodig hebben.</p>
<p>Zij legde geduldig uit dat ze boer wilde zijn. En daar had ze volkomen gelijk in. Ze had wel vaker mensen uit de stad meegemaakt die haar dit goedbedoelde doch onnozele advies gaven. Boeren willen geen mini-hagelslagjes klaarzetten, bedden opmaken en leuke fietsroutes aanwijzen. Boeren willen boeren.</p>
<p>Momenteel zijn boeren alleen weinig boer en vooral fabriekseigenaar. De intensivering van de veehouderij is zo exponentieel toegenomen dat het moeilijk voor te stellen is hoe het ook kan. Op Terschelling sprak ik eens met een man die in een boerenfamilie op het eiland was opgegroeid. Zijn ouders hadden vijf koeien op hun boerderij: een volwaardig boerenbedrijf waarvan een heel gezin kon rondkomen én de oorlog mee kon door komen.</p>
<p>Wie <a href="http://melkvee.nl/">melkvee.nl</a> erop naslaat, ziet promotiefilmpjes van een boerderij met bijna 2500 koeien. Per uur worden er 560 koeien gemolken. Ik wil niet stads en onwetend overkomen, maar ik vermoed dat het leuker is om je eigen koeien te kennen.</p>
<h5>biologisch dynamisch</h5>
<p>Er is een nieuwe generatie die het anders doet. Die zet haar zeer terechte woede over een compleet vastgelopen systeem niet om in brandende hooibalen op een snelweg, maar gaat aan de slag met het vak. Jonge mensen starten voedselbossen waar zonder kunstmest en pesticiden eten groeit én waar ruimte is voor de biodiversiteit om te herstellen.</p>
<p>Je hebt ook boeren die het bedrijf van hun ouders overnemen, afscheid nemen van een deel van het vee en hennep, een <em>carbon sink</em> en geweldig isolatiemateriaal, gaan kweken. En mensen met hernieuwde interesse voor het ambacht. Een advocatenvriend heeft zijn toga aan de fruitbomen gehangen en is met de opleiding tot biologisch dynamische boer begonnen. AI kan zijn oude werk misschien overnemen, maar zijn nieuwe werk niet. En die hernieuwde interesse voor het ambacht is meer dan welkom: in instabiele tijden moet de voedselvoorziening stabiel blijven. En daar hebben we meer boeren en minder vee voor nodig. En voor wie wil is er vast ruimte op het erf voor een kneuterige bed &amp; breakfast.</p>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>


Hannah Prins

Wat is er mis met bed & breakfast-boeren? 

Voorpublicatie

<p>Voor iedereen die nog gelooft in bijna vergeten waarden zoals het ware, het schone en het goede, was het een zorgelijk gezicht: terwijl duidelijk werd dat Geert Wilders de coalitie wilde laten struikelen over zijn antirechtsstatelijke tienpuntenplan, deden de overige coalitiepartners er álles aan om uit te stralen dat hij het verkeerd begreep. Mensen op straat zetten, de grenzen dicht, paspoorten afpakken: zij wilden precíes hetzelfde. Het moest alleen kundig worden uitgevoerd, en daar maakten ze zich zorgen om.</p>
<p>Met dezelfde argumentatie onderbouwde Dilan Yeşilgöz een aantal dagen later haar besluit om de PVV uit te sluiten: de VVD-leider deelt zijn standpunten, maar met hem zijn ze niet te bewerkstelligen. Er moet ingegrepen worden op asiel en wel nu. Kies mij.</p>
<p>Met de werkelijkheid heeft dit alles niets te maken. De asielcijfers zijn over een langere periode tamelijk stabiel. Het afgelopen jaar liep de instroom door de val van het regime van Assad snel terug. De grootste problemen zijn eigenlijk heel lokaal: in Ter Apel en Budel, waar de overlast door de grote aanmeldcentra groot is. Een functionerend landsbestuur zou dit relatief makkelijk kunnen oplossen.</p>
<p>Maar de strategie van Yeşilgöz heeft weinig met de werkelijkheid op. Of het oplossen van problemen. Hier is iets anders aan de hand.</p>
<h5>Een land met twee gezichten</h5>
<p>Nederland is een land met twee gezichten. Vraag ons naar economische onderwerpen en we zijn opvallend links. Een meerderheid van de mensen vindt bijvoorbeeld dat de inkomensongelijkheid kleiner zou moeten worden en gelooft dat grote ondernemingen meer belasting moeten betalen. Zou de politiek alleen uit economische vragen bestaan, dan was SP-leider Jimmy Dijk premierskandidaat.</p>
<p>Maar vraag ons naar culturele onderwerpen en we tonen een ander gezicht. Wie zich precies Nederlander mag noemen, bijvoorbeeld. Welke tradities ‘oer-Hollands’ zijn. Of we kritisch mogen zijn op de VOC. En in welke mate vluchtelingen hier welkom zijn. We zijn in meerderheid conservatief. Bij verkiezingen gedomineerd door deze vragen hebben rechtse partijen plots zicht op het Torentje.</p>
<blockquote><p>Campagnes zijn er niet op gericht ons van mening te doen veranderen. Ze zijn erop gericht ons aan één van beide kanten te doen denken</p></blockquote>
<p>Een Nederlander kan beide gezichten hebben en toch in het stemhokje met één gezicht stemmen. Welke mening op verkiezingsdag de boventoon voert, bepaalt in hoge mate de uitslag van verkiezingen. Het klinkt gek, maar campagnes zijn er niet op gericht ons van mening te doen veranderen. Ze zijn erop gericht ons naar één van beide kanten te trekken. En Dilan Yeşilgöz wil ons er keer op keer aan helpen herinneren dat we ons echt heel erg zorgen moeten maken over het verdwijnen van de Nederlandse cultuur – bijvoorbeeld door grote aantallen vluchtelingen.</p>
<h5>Bullshit</h5>
<p>In 2005 publiceert de gepensioneerde Princeton-professor Harry Frankfurt een boek dat hem op 75-jarige leeftijd in een internationale bestsellerauteur verandert. De titel:<em> On Bullshit</em>.</p>
<p>In het boek probeert Frankfurt het (figuurlijke) verschijnsel van <em>bullshit</em> filosofisch te conceptualiseren. Hij betoogt dat de waarheid, en het respect voor de zoektocht naar waarheid, een van de basisprincipes van de moderne samenleving vormt. Precies om die reden was bullshit volgens hem een steeds groter probleem.</p>
<p>Iemand die liegt, onderneemt volgens Frankfurt een bewuste poging om de waarheid te verhullen. De leugenaar beschikt daarmee paradoxaal genoeg over een zekere eerbied voor de waarheid. Hij of zij vreest die waarheid en probeert de ander te misleiden, maar juist die vrees komt voort uit ontzag voor de feiten. De leugenaar deelt daarom, volgens Frankfurt, hetzelfde uitgangspunt als diegene die de waarheid spreekt. Het doel is weliswaar anders – de waarheid presenteren versus de waarheid verhullen – maar beiden erkennen het belang van diezelfde waarheid.</p>
<p>Bullshit onderscheidt zich volgens Frankfurt van leugens in de zin dat de waarheid er niet toe doet. Voor de bullshitter telt maar één ding: het overtuigen van zijn publiek. Of de gepresenteerde informatie klopt of niet is van geen enkel belang. Die vraag is irrelevant geworden. Het enige wat telt is of de gepresenteerde informatie bijdraagt aan het overtuigen van de ander.</p>
<p>En precies in die overtuigingsdrang schuilt een gevaar.</p>
<h5>De overtuigingsethiek</h5>
<p>In 1919 houdt de beroemde Duitse socioloog Max Weber een van zijn invloedrijkste politieke lezingen. De voordracht heeft als titel ‘Politiek als beroep’ en gaat in op de vraag over welke kwaliteiten een politicus idealiter moet beschikken.</p>
<p>Weber is op uitnodiging van een studentenvereniging in München en de zaal zit vol met pacifistische én revolutionaire studenten. Het broeit en stoomt in de ruimte. Het moment van de lezing is belangrijk: de Eerste Wereldoorlog is uitgelopen op een nederlaag voor de keizerlijke troepen en het keizerrijk is ingestort. Vanuit allerlei hoeken strijden idealistische groeperingen met elkaar over de toekomst van de piepjonge Duitse republiek. Wat Weber dan nog niet weet – maar in zijn lezing al wel voorvoelt – is de duistere wending die deze energie uiteindelijk zal nemen.</p>
<blockquote><p>Kiezend tussen overtuiging en verantwoordelijkheid, stelt Weber die laatste voorop. De overtuiging moet altijd binnen de grenzen van de verantwoordelijkheid blijven</p></blockquote>
<p>Webers betoog rust op de gedachte dat betekenisvolle politiek over meer – of misschien wel minder – dan gloedvolle idealen moet gaan. Politiek is niet alleen een kwestie van ergens in geloven, het is een vak apart.</p>
<p>In de lezing bespreekt hij de twee grondhoudingen die een politicus volgens hem moet hebben: die van de verantwoordelijkheid en van de overtuiging. Politici moeten collega’s en kiezers overtuigen van hun ideeën en idealen. Dit is het terrein van vurige politieke strijd. Tegelijkertijd mogen zij nooit vergeten dat ze verantwoordelijk zijn voor de samenleving als geheel. Kiezend tussen de overtuiging en de verantwoordelijkheid, stelt Weber die laatste daarom voorop. De overtuiging moet altijd binnen de grenzen van de verantwoordelijkheid blijven.</p>
<p>De grondlegger van de sociologie overleed in 1920, te vroeg om zijn eigen angst voor een uit de hand gelopen overtuigingsdrang in de jaren dertig bewaarheid te zien worden. Maar hij besluit zijn lezing: ‘Een poolnacht van ijzige duisternis en hardheid ligt voor ons, welke partij ook op dit moment van buitenaf mag winnen. Want waar niets is, daar heeft niet alleen de keizer, maar ook de proletariër zijn recht verloren.’</p>
<p>Een land geregeerd zonder verantwoordelijke politiek zal vervallen tot een oord waar niemand nog het goede leven kan leiden, aldus Weber. Uiteindelijk is het aan iedereen om de democratische rechtsstaat – een geschenk waar onze voorouders vele offers voor brachten – te beschermen, opdat we haar weer door kunnen geven aan de generaties na ons. Dat is niet alleen een collectieve verantwoordelijkheid, maar zoals Weber stelt, ook een collectief belang: van keizer tot proletariër.</p>
<p>Wie vandaag de dag de Nederlandse politiek vol bullshit aanschouwt, moet zich afvragen van hoeveel verantwoordelijkheidsgevoel er nog sprake is.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>In ophef kan je niet wonen</h5>
<p>Twee kabinetten op rij vielen over niet-bestaande problemen. Van nareizende-op-nareizende-op-nareizende vluchtelingen tot de zoveelste veronderstelde ontploffende asielstroom. Mocht de formatie, zoals verwacht, tot mei 2026 duren, dan heeft Nederland gedurende het afgelopen decennium de helft van de tijd een demissionair landsbestuur gekend. Problemen zoals de woningnood, stikstof en het grote aantal mensen rond de armoedegrens blijven verweesd liggen.</p>
<p>Dat zijn schrijnende materiële problemen.</p>
<p>Toch is er nog een dieperliggend vraagstuk. Wie vaandeldrager in de cultuurstrijd wil zijn, zal continu moeten bewijzen dat die cultuur onder vuur ligt. Bullshit helpt daarbij. We moeten ons doorlopend bedreigd voelen. Door asielzoekers, door woke, door dat verdraaid radicale GroenLinks vol Hamasknuffelaars, door klimaatdemonstranten, door milieuorganisaties, door Frans Timmermans, door Frans Timmermans, door Frans Timmermans.</p>
<p>Het zijn electorale strategieën met een hoge prijs. Want wat als gedroomde maatregelen buiten de grenzen van de rechtsstaat vallen? Wat als de varkenskoppen aan hekken van azc’s bungelen en het illegale vuurwerk door de lucht vliegt? Wat als burgers zelf maar auto’s gaan aanhouden bij de Duitse grens, op zoek naar mensen van kleur, daarbij aangemoedigd door Geert Wilders ten overstaand van zijn miljoenen tellende online publiek, en je als minister van Justitie niet verder komt dan ‘begrip hebben voor de frustraties’? Terwijl je ook had kunnen zeggen: dit riekt naar fascisme!</p>
<p>Wie eenmaal een politiek van cultuurstrijd heeft omarmd, kan niet meer terug. Bij een gevoel van dreiging hoort verdediging – en dat doe je niet halfslachtig.</p>
<p>Plotseling heeft de bullshit heel concrete consequenties.</p>
<h5>Tegenmacht, en wel nu</h5>
<p>De relevantie van de stellingname van Yeşilgöz, schuilt erin dat we voor onze ogen zien voltrekken hoe een liberale partij langzaam de illiberale kleuren van de populistische concurrent overneemt. Een oplettend electoraat kan dit afstraffen, maar dan moet ze wel weten wat er op het spel staat.</p>
<p>In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober hebben de media daarom een cruciale rol te spelen. In tegenstelling tot de vorige verkiezingen – beheerst door leugens over nareizigers en de introductie van ‘Geert Milders’ – is de ruimte voor lollige beschouwingen dit keer nagenoeg nul.</p>
<blockquote><p>De echte dreiging voor onze cultuur is de doorlopende ophef erover</p></blockquote>
<p>We zullen de woorden van politici kritisch moeten kunnen bespreken en toetsen in hoeverre ze passen binnen de grenzen van de verantwoordelijkheid. Dat betekent ook dat we erkennen dat sommige woorden meer waard zijn dan andere. Onderbouwde argumenten voor inhoudelijke problemen brengen de samenleving meer dan vijandbeelden die zijn gebouwd op een volledig gebrek aan interesse in de waarheid.</p>
<p>De echte dreiging voor onze cultuur is de doorlopende ophef erover. Wanneer bullshit het blijft winnen van inhoud, kan er binnenkort een woningzoekende worden toegevoegd aan de inmiddels ellenlange wachtlijsten: het gedachtegoed van Thorbecke. Niet zo lang geleden nog een oer-Hollands principe.</p>
<div class="info-box">
<p>Dit is een voorpublicatie van <em>De prijs van ophef,</em> dat op 17 juni verschijnt bij Atlas Contact.</p>
</div>


Hendrik Noten

Niet migratie maar ophef is de grootste bedreiging voor onze cultuur

<p>Langzaam begint Tamar de Waal (37) te begrijpen hoe het voelt om klimaatwetenschapper te zijn. ‘Aan de statistieken zie je dat het steeds slechter gaat, en toch gebeurt er veel te weinig om het tij te keren.’</p>
<p>Datzelfde geldt voor de democratische rechtsstaat. Die verkeert in zwaar weer. Als iemand daarvan doordrongen is, dan is het wel rechtsfilosofe Tamar de Waal. Als onderzoeker houdt zij al jaren de democratische rechtsstaat tegen het licht en dan vooral de gaten die daarin ontstaan.</p>
<p>‘In alle eerlijkheid ben ik niet zo optimistisch,’ zegt ze in haar tegen de zon verduisterde werkkamer in een Amsterdamse universiteitstoren. ‘Maar uiteindelijk zit er niet veel anders op dan je blijven inzetten.’</p>
<p>De Waal bekleedt een indrukwekkend aantal functies en docentschappen, waaronder dat van universitair hoofddocent rechtsfilosofie en burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is ze directeur van de Amsterdam Honours College of Law en het universiteitsbrede Universiteitsforum. Ze studeerde filosofie en rechten aan de Universiteit van Amsterdam, en deed onderzoek in onder meer Londen, Montreal, New York en Florence.</p>
<p>‘Ik heb zelf veel aan wijze mensen die zich uitspreken, zoals Femke Halsema, Roxane van Iperen en de anderhalf jaar geleden overleden Mathieu Segers. Ik vind het te prijzen dat ze goed oog houden voor de waarde van de democratische rechtsstaat, en die geïnformeerd en eloquent uitdragen.’</p>
<p><em>Waar maak je je het meest zorgen om?</em></p>
<p>‘Als je kijkt naar internationaal en nationaal wetenschappelijk onderzoek, dan is de democratische rechtsstaat eigenlijk al dertig jaar aan de verliezende hand.’ Ze haalt het nieuwste rapport van het gerenommeerde Zweedse V-Dem Instituut aan, dat trends in democratisering onderzoekt. ‘Dat onderzoek stelt dat autocratisering wereldwijd doorzet. Dat uit zich in verminderde transparantie van de overheid, aantasting van de persvrijheid en het demonstratierecht, mechanismen van in- en uitsluiting van mensen, vrije verkiezingen en onafhankelijke rechtspraak.</p>
<p>‘Slechts 29 landen, waaronder Nederland, kunnen nog volwaardige democratische rechtsstaten worden genoemd. Maar V-Dem signaleert ook in Nederland de eerste tekenen van dergelijke zorgwekkende ontwikkelingen. Daardoor blijft ons land nét onder de drempelwaarde om als bijna autocratiserend te worden geclassificeerd.’</p>
<figure id="attachment_708937" aria-describedby="caption-attachment-708937" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-708937 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522882030_preview-1280x854.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522882030_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522882030_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="Foto: Bert Spiertz / ANP" width="1280" height="854" /><figcaption id="caption-attachment-708937" class="wp-caption-text">Foto: Bert Spiertz / ANP</figcaption></figure>
<p><em>Waar zitten de blinde vlekken?</em></p>
<p>‘De democratische rechtsstaat is niet neutraal, maar behangen met waarden: mensenrechten, waarborgen tegen machtsmisbruik, recht op een eerlijk proces, dat zijn moreel geladen principes – allemaal ethische beginselen van het systeem. Binnen dat systeem zit politiek gezien veel speelruimte, je kunt het over allerlei onderwerpen oneens zijn. Maar dat laat onverlet dat politici, of die nu een liberaal of sociaaldemocratisch perspectief hebben, niet onder die morele grens moeten willen zakken. Het verbaast mij dagelijks dat zo weinig politici bereid zijn die basiswaarden in het oog te houden, en te benadrukken. Het lijkt wel alsof niet helemaal is ingedaald wat er op het spel staat als je als partij in bepaalde zaken meegaat.’</p>
<p><em>Op welke manier zakt onze politiek door die morele ondergrens?</em></p>
<p>‘Er zijn talloze voorbeelden. Neem de effecten op kinderen in de asielopvang van de Asielnoodmaatregelenwet die minister Marjolein Faber voorstelt. Volgens de Ombudsman, de Kinderombuds­man Vluchtelingenwerk én de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd worden kinderen in asielzoekerscentra en noodlocaties nu al onder mensenrechtstandaarden opgevangen. Die inspecties zijn van de overheid zelf, ze bestaan om de ondergrenzen van het optreden van de overheid in de gaten te houden. Zij zeggen: door deze wetgeving van Faber wordt de positie van die kinderen nóg slechter. Ze spreken zelfs van “rampzalige gevolgen”. Het verbaast me dat we hier niet allemaal van wakker liggen: dat onze eigen ethische ondergrenzen er dus zo weinig toe doen. Er zijn nu krachten aan de macht waarbij niemand op de noodrem trapt. Krachten zonder principiële mensen.</p>
<blockquote><p>‘Als je jouw morele kaders niet benoemt en uitdraagt, is dat schadelijk voor het systeem zelf. Alsof die waarden er niet toe doen’</p></blockquote>
<p>‘Datzelfde speelt natuurlijk ook rond Gaza. Los van welk label je er juridisch op wilt plakken – wetenschappelijk gezien is het duidelijk genocide – is het evident dat dit ver onder de ethische ondergrenzen zakt van elk land dat internationaal recht en mensenrechten serieus neemt. Als je, zoals de coalitie verzuimt, jouw morele kaders niet benoemt en uitdraagt, is dat schadelijk voor het systeem zelf. Alsof die waarden er niet toe doen.’</p>
<p>Onlangs schreef De Waal in haar column in weekblad <em>De Groene Amsterdammer</em>: ‘Je hoort weleens dat we in een tijd van domheid leven, maar volgens mij gaat het om wreedheid.’ Ze wees daarbij naar de mondiale turbo-opmars van uiterst rechts, en hoezeer dat een verlammend gevoel geeft. ‘Het is zo schaamteloos wreed allemaal: er valt niet tegenop te praten. Massadeportaties als politiek speerpunt, humanitaire hulp als kostenpost, Gaza als vastgoed, Zelensky als ondankbare dader. (&#8230;) Het is wreedheid als politiek spektakel die medemenselijkheid en democratische controle ondermijnt, omdat het empathie en redelijkheid naar de achtergrond drijft.’</p>
<p>Hoe anders was de tijd toen zij opgroeide, in de ruime eengezinswoning in Rijswijk, vertelt ze. Ouders eerstegeneratiestudenten. Moeder orthopedagoog, vader natuurkundige. Boeken in huis. Naar het gymnasium. Paars was aan de macht. De combinatie kapitalisme en democratische rechtsstaat had volgens Francis Fukuyama gewonnen, en van Albanië tot het Verenigd Koninkrijk ging men vertrouwen op de regulerende werking van de markt.</p>
<p><em>Wanneer begon jij over het thema van de democratie na te denken?</em></p>
<p>‘Toen Pim Fortuyn werd vermoord. Ik was 14, en geïnteresseerd in politieke debatten. Ik keek verwonderd naar wat er toen allemaal gebeurde. Intuïtief vond ik dat Nederland na Paars niet de juiste kant opging, maar ik vond ook niet dat de politieke partijen die <em>niet</em> aan de macht waren, nou zulke verstandige dingen zeiden. Studeren en promoveren waren voor mij een poging om de omwentelingen die ik als puber had gezien, beter te kunnen doorgronden en beoordelen. Zoals de moord op Fortuyn, 9/11, de dominantie van het integratiedebat, de opkomst van radicaalrechts.’</p>
<p><em>Waar komt die democratische erosie vandaan?</em></p>
<p>‘Als je de naoorlogse jaren tot nu analyseert, zie je dat er historische missers zijn gemaakt. Er heerste toen bijvoorbeeld de gedachte van “het wordt alleen maar beter”, en “wij zijn als land helemaal op de goede weg”. De gedachte was dat wij, het Westen, voorop liepen in allerlei rechtsstatelijke beginselen, zoals tolerantie en progressiviteit. Dat we na de Tweede Wereldoorlog instituties van onze democratische rechtsstaat hadden gebouwd en dat het nu allemaal geregeld was. Wij waren “af”. En het waren de migranten die met zichzelf aan de slag moesten, die moesten integreren.</p>
<p>Maar ja, we moeten natuurlijk allemaal de hele tijd met onszelf aan de slag. Migranten daarbij ingesloten. De democratische rechtsstaat vereist een voortdurende waakzaamheid en zelfkritische houding. Daarin hebben we veel te weinig geïnvesteerd. En de gevolgen daarvan zien we nu. We hebben het veel te weinig gehad over waarom de democratische rechtsstaat, en de onderliggende principes, belangrijk zijn. Waarom is gelijkheid belangrijk? Waarom zou de overheid gebonden moeten zijn aan grondrechten? De antwoorden op die vragen hebben we veel te weinig “levend” gehouden.’</p>
<p>De Waal is niet het type rechtsfilosoof dat alleen kijkt vanuit de ijle hoogte van de juridische en filosofische concepten. Zij kijkt juist ook hoe die principes in de praktijk uitwerken. Zo zag ze de gevolgen van de privatisering van de inburgeringscursussen, waarvoor nieuwkomers torenhoge leningen moesten afsluiten en door de bomen het bos niet meer zagen, en oog voor de individuele omstandigheden van inburgeraars totaal ontbreekt. De Waal schreef er een bekroond proefschrift over en richtte de Stichting Civic op, een organisatie van juristen, wetenschappers, vrijwilligers en inburgeraars die zich inspannen voor een goede start voor nieuwkomers.</p>
<figure id="attachment_708940" aria-describedby="caption-attachment-708940" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-708940" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522888337_preview-1280x854.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522888337_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/ANP-522888337_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="854" /><figcaption id="caption-attachment-708940" class="wp-caption-text">Foto: Sabine Joosten / ANP</figcaption></figure>
<p><em>Hoe wordt er nu over nieuwkomers gesproken?</em></p>
<p>‘Op z’n zachtst gezegd fascinerend. Er wordt in dat debat heel vaak gezegd dat “onze manier van leven op het spel staat”. “Zij” zouden de Nederlandse waarden niet snappen, en de rechtsstaat en de democratie niet steunen.</p>
<p>Vooral politici aan de conservatieve zijde van het politieke spectrum willen die waarden graag tegen nieuwkomers verdedigen.</p>
<p>Maar het gekke is: nu de democratische rechtsstaat daadwerkelijk wordt bedreigd, nu we zien dat die vrije waarden en manier van leven daadwerkelijk afbrokkelen, laten diezelfde opiniemakers en politici opvallend weinig van zich horen.</p>
<p>‘Begrijp me goed, ik denk dat burgers die minder migranten willen in principe democratisch niets verkeerd doen. Maar ik vind het wel fascinerend dat men bereid is te stemmen op politici die allerlei rechtsstatelijke en democratische verworvenheden overboord gooien. Dat zie je ook in de Verenigde Staten. Mensen waren kennelijk zo gevoelig voor “vreemden” in hun midden dat ze er een autocratie en economische achteruitgang voor over hebben.</p>
<p>‘Wat mensen misschien niet door hebben, is dat als dat rechtsstatelijke weefsel eenmaal is aangetast, het ook henzelf kan treffen. Laten we weer de VS nemen als extreem voorbeeld. Er worden daar mensen zonder proces uitgezet naar een gevangenis in El Salvador waar ze misschien nooit meer uitkomen. Voor wie denkt: dat waren immigranten die hier helemaal niet mochten zijn – allereerst weet je dat dus niet, want er is geen rechtsproces geweest. Maar ten tweede: wat denk je dat jou beschermt tegen onrechtmatige deportatie? Een eerlijk proces! Maar wat Trump nu doet, is onderzoeken of deportatie ook mogelijk is bij mensen mét burgerschap. Bedenk eens hoeveel waarborgen en beschermingsmechanismen van de rechtsstaat hij hier opheft. Natuurlijk gaat dat ook niet-migranten treffen. Dat vind ik heel fascinerend, dat de thematiek van migratie díe potentie heeft.’</p>
<blockquote><p>‘Als centrumrechts verslapt of afhaakt, vormt de democratische rechtsstaat niet meer de basis van onze politiek, maar wordt hij onderdeel van de politieke strijd’</p></blockquote>
<p><em>Hoe doordring je mensen van de gevaren hiervan?</em></p>
<p>‘Ik denk dat het gevaarlijk is om te zeggen: we moeten de rechtsstaat gewoon nog een keer aan de burgers uitleggen. Dat is denigrerend. We kunnen beter een brede alliantie vormen om de waarden van die rechtsstaat voor ieder individu te blijven benadrukken; dat het iets is dat iedereen bezit, waar iedereen aan kan bijdragen, wat verbeterd kan en moet worden, door ons allemaal – en dat het iets is wat je bescherming biedt als je in de problemen komt. Daar zijn we nu ver van af, niet in de laatste plaats omdat onze rechtsstaat er de afgelopen decennia niet voor iedereen geweest is. Maar we moeten ook inzien dat als we het over de democratische rechtsstaat hebben, het in de komende dertig, veertig jaar erop of eronder is. Wat zich afspeelt in Hongarije en eerder in Polen had al waarschuwing genoeg moeten zijn. Maar misschien maakt dat wat zich nu in de VS afspeelt meer indruk.’</p>
<p>Peinzend: ‘Burgerschap zou iets moeten zijn dat de hele maatschappij doortrekt. Dat we ons bij elk voorstel kritisch leren afvragen: draagt dit voorstel bij aan de ondermijning van het systeem of niet? Scholen spannen zich daarvoor in met burgerschapsonderwijs, een lastig vak voor leraren om te geven. Ik denk dat het heel belangrijk is dat ook politici en andere beroepsgroepen zich gaan engageren, zoals de groep advocaten die zijn opgestaan tegen de bezuinigingen op de sociale advocatuur, omdat die tot onvoldoende rechtsbescherming leidt voor bepaalde mensen in Nederland. Maar we lopen wat de democratische rechtsstaat als maatschappelijke traditie betreft al erg achter. Het zit niet in onze maatschappelijk dna. Dus wat dat betreft is dit geen optimistisch verhaal. Zeker nu de politiek zich aan het wegbewegen is van de democratie en rechtsstaat.’</p>
<p><em>Wat moet er gebeuren om te zorgen dat het niet erger wordt?</em></p>
<p>‘Komende tijd is het, heel concreet, nodig dat centrumrechts koers houdt als het aankomt op de democratische rechtsstaat. Als zij verslappen of afhaken, zoals we nu zien door coalities aan te gaan met antirechtsstatelijke partijen, vormt de democratische rechtsstaat niet meer de basis van onze politiek, maar wordt hij onderdeel van de politieke strijd, waarbij het steeds makkelijker wordt om hem weg te zetten als “links project”.</p>
<p>‘Kijk. Als je migratie tot speerpunt van je politiek maakt, is dat je goed recht. Maar ik vind het toch buitenproportioneel om te zeggen: wij vinden die migratie zó belangrijk dat we politici in het zadel helpen die de democratische rechtsstaat, het internationaal recht, de Europese samenwerking allemaal overboord willen gooien.</p>
<p>‘Centrumrechts zou moeten zeggen: we mogen het op veel vlakken oneens zijn met andere partijen, maar als het aankomt op Viktor Orbán adoreren houdt het gewoon op. Dat is die morele ondergrens weer. Volgens mij is het echt belangrijk dat de VVD het licht gaat zien.’</p>
<p>In de donker wordende werkkamer van de Universiteit van Amsterdam gaat het nu over het moment op de verkiezingsavond in 2023 toen Pieter Omtzigt van NSC vrijwel meteen begon over ‘bereid zijn om over schaduwen heen te springen’. ‘Een morele en politiek-strategische inschattingsfout’, zegt De Waal op de haar kenmerkende serene toon. ‘Misschien gaan de zetels van het NSC nu weer terug naar het CDA. Het is heel belangrijk dat Henri Bontenbal dan dat democratische ethos blijft onderschrijven. Maar het is altijd afwachten wat mensen daadwerkelijk doen als ze kans maken op macht.’</p>
<div class="info-box">
<p>In de papieren maanduitgave van Vrij Nederland staat per abuis vermeld dat het V-Dem Instituut Nederland als net onder de drempelwaarde van ‘autocratisch’ classificeert. Dat is een onjuiste weergave van de woorden van Tamar de Waal. In het interview sprak ze over ‘bijna autocratiserend’. In deze online publicatie hebben we onze fout hersteld.</p>
</div>
<div class="info-box">
<p>Op 10 juni 2025 werd in De Balie in Amsterdam door Tamar de Waal en co-auteurs een speciale editie van Beleid en <em>Maatschappij over rechtsstatelijke erosie</em> gepresenteerd.</p>
</div>
<div class="info-box">
<p>Annemiek Leclaire is journalist en schrijft sinds 2009 voor Vrij Nederland over leven, vrijheid en democratie.</p>
</div>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Annemiek Leclaire

Tamar de Waal: ‘Waarom trapt niemand op de noodrem?’

Dubbelrecensie

<h5>In de val gelopen, Carel Peeters</h5>
<p>Het blijft wringen dat Willem du Gardijn zijn roman<em> Het koor van de 300 moordenaressen</em> situeert in het voormalige Oost-Duitsland. Dat communistische land is achter de horizon verdwenen. Ervoor in de plaats is het deel van Duitsland gekomen dat massaal extreem-rechts stemt. Nu in een roman nog terugkeren naar de tijd van de Stasi, het afluisteren, het verklikken, het volgen van het doen en laten van gewone mensen en daarvan vette dossiers bijhouden, is zonde van de tijd. Het beste is de mensen en het leven in de roman als exemplarisch te zien voor een autocratische staat: zo gaat het daar aan toe. Maar aan zulke dystopische romans hebben we tegenwoordig geen gebrek. We hebben weleens eerder gelezen dat mensen voor de geringste overtreding van regels worden opgepakt, in elkaar geslagen en opgesloten. En dat de openbare voorzieningen in zulke landen kraken en piepen, dat alles er half stuk is.</p>
<figure id="attachment_709018" aria-describedby="caption-attachment-709018" style="width: 193px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-709018" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/06/300Moordenaressen.jpg" srcset="" alt="Willem du Gardijn: 'Het koor van de 300 moordenaressen'. Uitgeverij Koppernik " width="193" height="300" /><figcaption id="caption-attachment-709018" class="wp-caption-text">Willem du Gardijn: &#8216;Het koor van de 300 moordenaressen&#8217;. Uitgeverij Koppernik</figcaption></figure>
<p>In<em> Het koor van de 300 moordenaressen</em> is tot vervelens toe sprake van sneeuw, in het bijzonder vuile sneeuw als metafoor voor de grauwe somberheid van de DDR-werkelijkheid. Anders dan in zijn roman <em>Het einde van het lied</em> spreekt de verteller, meestal een van de twee vrouwen die in de roman centraal staan (Lena en Maksa), in beeldspraak. Wanneer Lena op de markt goedkoop fruit heeft gekocht, snijdt ze gewoon de bedorven randjes weg, ‘ook bij mensen doe ik dat’. Wanneer dezelfde Lena voor straf in een atelier kleren moet repareren, zegt ze dat ze ‘met elke reparatie’ zichzelf repareert. De twee vrouwen kennen elkaar al van kindsbeen af, maar hun verhouding is altijd stroef geweest. Lena vertrouwt Maksa niet. Dat blijkt wanneer bewoners van hun straat serieuze plannen hebben om via een geheime tunnel naar het Westen, ‘de andere kant’, te vluchten. Al die mensen lopen in de val van de ‘volksagenten’. Er was helemaal geen tunnel, en Maksa wist dat.</p>
<p>Du Gardijn kan schrijven, maar wat deze roman wil, is mij niet duidelijk geworden. Lena komt in een gevangenis terecht en wordt daar dagelijks flink toegetakeld. Ze wil dit overleven voor haar zoon Rainer. Maar hoe? Du Gardijn voorziet haar tijdens de folteringen van een mentale techniek om uit zichzelf te treden en van boven op zichzelf neer te kijken en zo ongevoelig te worden voor pijn. Afstand van zichzelf te nemen. Ook al ligt haar lichaam ‘in een kom van wanhoop’, geestelijk positioneert ze zich in gedachten in een hoek van het plafond: ‘Ik ben de toeziende aanwezigheid van mijn eigen leven, niemand kan mij kapotmaken (…) ik ben hier in die hoek als observator, ik ben vol mededogen en liefde, ik ben de bezielde liefde van mijn leven.’ Haar wil om te overleven is een protest tegen het regime dat haar gevangen heeft gezet. Lichtelijk surrealistisch wil ze zelfs mededogen tegenover hun dwang, zwaarden, pijn en gevangenissen zetten.</p>
<p>Wanneer aan het slot van de roman de vrouwengevangenis wordt opgeheven omdat de politiek ineens het licht heeft gezien, wordt deze zalvende toon zomaar ook aangeslagen door de leiding van de gevangenis, begeleid zelfs met koorgezang van de 300 gevangenen. Wat moeten we met zo’n verzoening? Aan stilistische gaven heeft Du Gardijn geen gebrek, jammer dat die worden aangewend voor een wazig en zoetsappig verhaal.</p>
<p class="p1">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></p>
<h5>Eigentlich unvorstellbar, Dieuwertje Mertens</h5>
<p>Wat een rooskleurig beeld schetst Willem du Gardijn van de mensheid met zijn zoetsappige, moralistische slotakkoord. Aan de hand van de titel <em>Het koor van de 300 moordenaressen</em> hadden we op zich kunnen weten dat er sprake zou zijn van samenzang, maar misschien had Du Gardijn een toontje lager moeten zingen.</p>
<p>Talig maakt hij het zichzelf ook al niet makkelijk. Du Gardijns bouwwerk bevat zeker fraai gestileerde zinnen, Carel, maar aangezien hij ze op elkaar heeft gemetseld met komma’s als cement – hij is spaarzaam met punten – had ik het gevoel meteen met mijn hoofd tegen de muur aan te lopen. Als gevolg werd het streven van Lena en Maksa naar een leven aan de andere (west-)kant van de Berlijnse muur wel erg poëtisch invoelbaar. Als lezer moet je je door een brij van eindeloos meanderende, niet altijd even toegankelijke zinnen heenwerken. <em>An die arbeit</em> dus.</p>
<p>Geen lucht, geen licht. Een dergelijke stijl kan natuurlijk functioneel zijn: denk aan de beklemming die onze heldinnen ervaren in het dagelijks leven onder het Stasi-bewind. Lena is het meest aan het woord. Haar gedachten en observaties rijgen zich aaneen. Je zou ook kunnen zeggen dat ze ratelt. Maar Maksa ratelt ook en de officier die Lena in de gevangenis aan een verhoor onderwerpt ook al, alsof ze één en dezelfde persoon zijn. Is dat dan de consequentie van het uniforme leven in de DDR?</p>
<blockquote><p>Aan verbeelding ontbreekt het Du Gardijn niet. En al helemaal niet als de deuren van de gevangenispoort worden geopend en onze heldinnen zich weer bij elkaar voegen</p></blockquote>
<p>Het DDR-decor heeft geen duidelijke functie. Er zijn wat vage tijds- en plaatsaanduidingen: de gevangenis waar Lena en Maksa terechtkomen, heet bijvoorbeeld Hohenbrunnen, wat een verwijzing lijkt te zijn naar de Stasi-gevangenis Hohenschönhausen in Berlijn, waar je vandaag de dag een rondleiding kunt krijgen van een ex-gevangene. Maar aangezien Du Gardijn toch rookgordijnen van dystopische allure opwerpt, had hij het verhaal ook onbepaald kunnen laten. Elke auctoriale samenleving draait immers op angst voor afluisterpraktijken, paranoia en verraad.</p>
<p>Dat verraad de twee vriendinnen uit elkaar zou drijven, ligt aan het begin van de roman al in de lijn der verwachting. De details mag de lezer zelf nagaan. Het is compositorisch gezien ook geen verrassing dat de heldinnen – eerst Lena, dan Maksa – in dezelfde gevangenis belanden. Daar wordt het echt spannend: hoe verhoud je je tot de ander na zo’n groot verraad?</p>
<p>Lena overleeft voor haar zoon Rainer. Maksa overleeft ondanks zichzelf. Hoe nu verder? Daar komt dan eindelijk het koor van de 300 moordenaressen in beeld, gevormd door de vrouwen in de vrouwengevangenis onder de bezielende leiding van een klein bewakersvrouwtje. Ze zingen: ‘Ik ben/ik weet niet wie/Ik kom/ik weet niet van waar (..) Als ik zing/ben ik vrolijk, ben ik licht.’ Toegegeven: dat is een prachtig, sprookjesachtig beeld. Nee, aan verbeelding ontbreekt het Du Gardijn niet. En al helemaal niet als de deuren van de gevangenispoort worden geopend en onze heldinnen zich weer bij elkaar voegen, mild gestemd door de samenzang. <em>Das ist eigentlich unvorstellbar. </em></p>
