Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Opnieuw relevant

<div class="info-box">
<h5>opnieuw relevant, want</h5>
Ilja Leonard Pfeijffer zit zondagavond bij Zomergasten.
</div>
Jarenlang, en misschien nog steeds, liep Ilja Leonard Pfeijffer (Ilja, naar Ilja de kleine ganzenridder, het kinderboek) rond met een fotoportretje van zichzelf ‘as a young man’, dat hij op verzoek liet zien: een keurige, kortgeknipte jongen, richting nerd, waarschijnlijk de student die ooit klassieke talen ging studeren en zich op een onheuglijk moment, ergens voordat wij belangstelling voor hem kregen, daarvoor de doctorshoed op de schedel liet drukken. Het laat zien dat deze schrijver en dichter tot drastische verkleedpartijen in staat is, want inmiddels kennen we hem als enigszins onverzorgde, langharige romantische verschijning, sterk gelijkend op de Franse decadente schrijver Theophile Gautier (en trouwens ook op Michiel de Ruyter uit de onlangs gelanceerde film), een complete make-over.
Verandering, registerwisseling, het zijn sleutelwoorden voor Pfeijffers werk, waarover straks meer. Nu eerst hoe hij begon. Het eerste gedicht uit de bundel De vierkante man, zijn debuut waarmee hij in 1998 direct de C.Buddingh’-prijs won, eindigt met de programmatische woorden: ‘serveer mij in roomboter gebakken beelden / en verzen met boulemie’. Een credo van vraatzucht en braakneiging dat zeker de eerste fase van zijn schrijverschap prima uittekent. Schijnbaar zonder veel discipline, maar in de geest van de door hem weer in volle glorie herstelde Lucebert (vast niet toevallig ook favoriet bij die andere vernieuwende dichter, Tonnus Oosterhoff), vreet hij zich met uiterst barokke poëzie een weg in de Nederlandse literatuur.
Een Rainbowpocket met een keuze uit zijn gedichten, getiteld De maan heeft geen liefde nodig uit 2008, probeert het allemaal gedomesticeerd aan de doorsneelezer te verkopen: ‘Pfeijffer staat bekend om zijn geestige gedichten, ongebruikelijke woorden en hedendaagse thema’s,’ lispelt de flaptekst. Wat u zegt: geestig, ongebruikelijk, hedendaags, dat is echt wel het allerbescheidenste wat je ervan kunt zeggen, nee, het is provocerend, rabelaisiaans, het kotst taal en het houdt zich op in de achterbuurten en de onderbuik van onze wereld. ‘Épater le bourgeois’ lijkt doelstelling nummer één.
<h5>In de uiterwaarden van de taal</h5>
Om te beginnen met de promotie van het werk zelf. Zonder de in onze calvinistische streken gangbare bescheidenheid kondigt Pfeijffer zich aan. ‘Deze toneeltekst (&#8230;) is een huzarenstuk van de bovenste plank,’ roept hij ons toe over zijn theaterstuk De eeuw van mijn dochter, en ‘Een meeslepend avontuur in het baggerwezen’, gevolgd door de aanbeveling uit De Baggerbode: ‘Ontroerend en leerzaam’, als ware het een werk uit de stal van stripuitgeverij Nooitgedacht: lees feestelijk, groei geestelijk. De Idyllen heet ‘bij voorbaat klassieke poëzie’. En op Het ware leven, een roman laat Pfeiffer optekenen ‘Echter is het nooit geweest’ en verder bij wijze van uithangbord: ‘Ilja Leonard Pfeijffer is etc. Librisprijs etc.*****’. Oftewel, Pfeijffer wil bekend zijn, niet anoniem pennend op een zolderkamertje maar welsprekend en omvangrijk in ons midden verkeren.
Sinds de democratisering van de literatuur in de jaren zestig is er geen schrijver geweest die zich zo uitbundig in de uiterwaarden van de taal heeft begeven, in de hoge maar met name ook in de lage registers. Zijn gedichten en romans gaan graag ruimschoots over de schreef als het gaat om traditionele schoonheid en beschaving, en dat in een tijd waarin er toch haast geen heilige huisjes meer bestaan. Hier, een willekeurige greep uit zijn cyclus ‘Touwen’, ‘een baggersonnettenkrans’:
Snollen met snotterend smegma dat druipt uit d’r gleuven. 
Alle gehoerte als kipsaté pront op een stokje, 
nou breekt m’n schoeisel het schompers met pindasaus, wok me 
wokkeltje als het niet waar is. Met lekkende sleuven 
 
alle addergebroed bloedend in Zeist op een rijtje. 
 
Geen poëzie om mee bij je schoonmoeder langs te gaan, maar Pfeijffer exploiteert ongebruikte hoeken en nissen van de taal om te zien wat dat aan poëzie oplevert. Het is overigens een waardevrije onderneming, in de trant van de Vijftigers die de taal omploegden, maar niet de maatschappij.
<blockquote>Geen poëzie om mee bij je schoonmoeder langs te komen, maar Pfeijffer exploiteert ongebruikte hoeken en nissen van de taal.</blockquote>
<h5>Berenlul berenlul</h5>
Hoogte- of zo men wil dieptepunt van deze exercitie is Het grote baggerboek (2004), een grandioze stijloefening in grensoverschrijdend proza, met aan de ene kant een hyper-geaffecteerde psychiater aan het woord, aan de andere kant een meer dan doorleefde baggeraar die zijn beroep vooral verbaal beoefent: ‘Maar dat waren verdullemikkie wel dagen bij de Koninklijke, krijg nou tieten. We liepen daar de godganse etgemalen met onze pikkemansen uit de broek te steigeren en deze jongen toevallig nog wel een beetje krapper als het zooitje als je begrijp wat ik bedoelt. Dus. Er was toen dat liedje van start spreading your legs I’m coming tonight. En wij zingen. En ook die van berenlul berenlul geef me nog wat berenspul. Ook zingen natuurlijk.’
Het verhaal lijkt weinig om het lijf te hebben, baggeraar bouwt onwaarschijnlijke band op met klein oosters jochie en belandt in psychiatrische inrichting, maar verraadt intussen wel iets: het gaat Pfeiffer nogal eens om vriendschap, gemeenzaamheid, goede verstaanders.
Wie daarover meer wil weten, leze de inleiding bij zijn verzamelbundel poëzie De man van vele manieren (2008), waarin hij zichzelf uitroept tot miskend dichter, omdat men hem voor virtuoos en geraffineerd houdt, maar nee, ‘Er is niks virtuoos aan mijn gedichten. Ze zijn hulpeloos en oprecht. Het ziet er hier en daar misschien wat verboos en gewapend uit. Maar prik toch door mij heen. Ga toch niet op mijn robuuste uiterlijk af of op het robuust vertoon van mijn zinnen.’
Om het de lezer gemakkelijk te maken zich met hem te vereenzelvigen, liet hij zich voor de achterflap naakt, maar onglorieus en met een kennelijke kater op de bank voor zijn boekenkast afbeelden. Een portret dat je niet gauw vergeet, en de antipode van de gezonde, heroïsche naakte man die die andere exhibitionist, Jan Wolkers, ooit op een van zijn boeken liet zetten.
<h5>Een illusie van spontaniteit</h5>
Moeten we Pfeijffer eigenlijk geloven als hij zegt dat achter zijn zichzelf nogal eens overschreeuwende gedichten ‘een echt mens temidden van mensen’ schuilgaat? Het doet er weinig toe, zo wil hij zich in elk geval voordoen: grote bek, klein hartje. In een interview liet hij zich ontvallen hoe hij te werk gaat: ‘Steeds als ik de lezer aanspreek, benadruk ik dat hij daar zit en ik hier. Die vorm creëert ook een illusie van spontaniteit, alsof het allemaal ter plekke wordt bedacht. Zo kan ik de interpretatie van het verhaal sturen. En ik hou ervan om de lezer te betrekken bij het proces van hoe een roman tot stand komt. Ik wil de infrastructuur niet aan het zicht onttrekken, maar juist opzichtig buitenom aanleggen. Zoals bij het Centre Pompidou in Parijs.’
<blockquote>
Moeten we Pfeijffer geloven als hij zegt dat achter zijn zichzelf nogal eens overschreeuwende gedichten &#8216;een echt mens temidden van mensen&#8217; schuilgaat?
</blockquote>
Pfeijffers openhartigheid over zijn werkwijze maakt deel uit van zijn belangrijkste wapen: de retorica. Daar weet de classicus Pfeijffer natuurlijk veel meer van dan wij, gewone lezers, die retorica al gauw met het vermaledijde ‘holle retoriek’ associëren. Maar voor classici is het nog altijd een meer dan levend instrumentarium. De classicus en dichter J.P. Guépin schreef zelfs een hele pil, De beschaving geheten, over retorica als fundament van onze cultuur. Aan Pfeijffer is dit alles welbesteed. In De man van vele manieren spreekt hij onder meer zijn banvloek uit over het toverwoord authenticiteit, dat in onze tijden zo makkelijk opgeld doet: ‘Willen we dan soms authenticiteit? Laat me niet lachen. Zoals onze politici zeker. Of onze vrienden. We denken te weten dat ze zijn zoals ze zijn en waarderen hen daarom. Sukkels zijn we. Alles is vorm.’
En omdat alles vorm is, kan alles ook verschillende vormen aannemen. Vandaar zijn identificatie met de mythische man van vele manieren, Odysseus Polytropous, de listenrijke. Nu eens potsenmaker, dan weer ernstig, nu eens liefdevol, dan weer onder de gordel, ‘iemand die telkens iets anders doet’. Het maakt het moeilijk de maker achter al deze romans en gedichten te betrappen, maar daar gaat het hem ook niet om, hij wil ons verleiden, behagen, met provocaties, met charme, met eerlijkheid, al naargelang het hem uitkomt. De waarheid is immers, net als authenticiteit, ook maar een dubieuze categorie: ‘Voor dieren is er niets dan waarheid, dat stemt triest,’ schrijft hij in de derde Idylle van zijn laatst verschenen werk.
<div class="media-wide">
<figure id="post-312743 media-312743" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/01/00025770.jpg" alt="" /><figcaption></figcaption></figure>
</div>
<h5>Had ik dat al gezegd?</h5>
Een van de trucjes waarmee hij ons probeert in te palmen, is dus zijn schaamteloosheid, gesymboliseerd door zijn naakte en onttakelde ik op de foto. Een ander is zijn geveinsde vergeetachtigheid die in bijna al zijn boeken wel een rol speelt en die een soort vertrouwelijkheid suggereert: ‘Ik heb Herexamen gewonnen, of had ik dat al gezegd’ (De man van vele manieren), ‘Mijn gootsteen lekt, had ik dat al verteld’ (Het ware leven), ‘En we hadden elkaar in de ogen gekeken. Of had ik dat al gezegd.’ (La Superba) ‘Er was iets leuks vandaag, wat was het ook al weer?’ (Idyllen). Dat alles volgens het retorische charmeoffensief: ik ben ook maar een gewone jongen.
Ergens aan het begin van La Superba brengt Pfeiffer een ode aan de Genuese Via Amandorla, een steeg van niks, lelijk, ondoelmatig aangelegd met verkeerde stenen: ‘Dit alles maakt mij erg gelukkig.’ Het onaanzienlijke straatje, de lulligheid van de blote dichter. Zo rekent hij op de aantrekkingskracht van het armetierige.
Uiteraard kan de retoricus naar believen zijn stem verheffen en zijn stem dempen. Dat bewijzen zijn twee laatste boeken, de roman La Superba (2014) en de dichtbundel Idyllen (2015), waarin een zachtere toon wordt aangeslagen dan in het vroege werk. Misschien komt het omdat de dichter, die Pfeijffer eigenlijk in al zijn werk is, niet alleen meer op zoek is naar lauwerkransen, maar nadrukkelijker dan ooit ook naar het meisje, de muze, en zelfs naar de zin van het bestaan. In La Superba, dat niet alleen een ode is aan Pfeijffers zelfverkozen woonplaats Genua maar ook aan de vrouwelijke schoonheid. ‘Je moet je leven veranderen, dacht ik toen ik haar zag,’ schrijft Pfeijffer in navolging van Rilke.
Uiteraard loopt de zoektocht op niets uit, anders zou ze literair niet geslaagd zijn. Het vrouwenbeen dat Pfeijffer als een soort onderpand bewaart, blijkt aan een man toe te behoren, de liefdesscènes in het boek, zelfs die met de aanbedene, zijn stuk voor stuk van een ellendige soort. ‘Strak, hard en gelaten’ probeert hij de teleurstellingen te verteren, maar je voelt dat het hem pijn doet. Eigenlijk is de voornaamste liefde die hij vindt de lezer, die hij voortdurend met ‘mijn vriend’ aanspreekt, amicaal, verbroederend, ook weer in de sfeer van de retorica: jij mijn luisteraar bent mijn bondgenoot.
Pfeijffers stem in La Superba is bij alle virtuositeit een tandje kalmer dan we van hem gewend waren, minder provocerend, geen scheldpartijen of vuilbekkerij. Wat dat betreft heeft het boek zelf ook iets superbs. Hij kreeg er de Libris Literatuurprijs 2014 voor, dus de kans bestaat dat hij de toon van dit geslaagde werk in de toekomst vaker uitprobeert.
<h5>De nieuwe Pfeijffer</h5>
In elk geval past ook zijn laatste project, Idyllen, bij de nieuwe Pfeijffer. Het zijn er vijftig, geschreven in de moeilijke want altijd voor stijf en formeel gehouden alexandrijnen. Ze rijmen dus volop en spelen zich af in een streng gedisciplineerd metrum. Dat is allemaal noodzakelijke vorm maar het is vooral de inhoud die raakt. Het lijkt of Pfeijffer wil afrekenen met zijn vroegere ik. In de zevende Idylle lezen we over een soortement paulinische bekering:
Geen deconstructies meer, geen cryptogram, geen quiz. 
we zullen moeten leren zeggen hoe het is. 
Ik heb het zelf in het verleden fout gedaan, 
ontwortelaartje dat ik mij daar was. De waan 
dat ik de toch al losse schroeven nog meer moest 
ontregelen en hoopjes zekerheden woest 
moest ondergraven, heeft de zaak geen goed gedaan. 
Ook wie een goede vraag heeft, wil graag zijn verstaan, 
want anders is er niemand meer die het nog snapt.
en verderop:
De romantiek van épater la bourgeoisie 
heeft stof verzameld als een kostbaar relikwie 
dat relevantie en urgentie heeft verloren. 
 
Ook berouwvolle inkeer kan een retorisch middel zijn.
Intussen geven de Idyllen een tobbende, existentieel verwarde dichter te zien, ‘twijfelend in niemandsland’ en op zoek naar de waarheid, vol momenten van wanhoop, ‘Er is een muur tussen mij en de wereld’ en toch ook weer op zoek naar het eenvoudige geluk dat hij uit zijn jeugd ophaalt, ‘Op foto’s sleutel ik in pyjama aan een truck / van plastic. Maar het was niet erg. Hij ging nooit stuk’, een geluk dat hij in het hier en nu probeert te vinden, hij wil wel ‘met tuinbroekmeisjes grachtenpanden witten’.
Niet toevallig komen er in de Idyllen regelmatig flarden Nijhoff langsdrijven, het gedicht heeft iets weg van Nijhoffs Awater: het is de zoektocht van een man naar een kameraad en bondgenoot, naar een levensdoel; ernstiger toon en thematiek dan die in Idyllen hebben we tot nu toe niet van hem vernomen.
Misschien probeert Pfeijffer in zijn laatste werk zijn zin te krijgen, namelijk dat we door zijn retorica heenprikken en de ware mens achter de coulissen aantreffen. Het is de vraag of we daar in willen tuinen of in alles de retorische illusie blijven zien.

Rob Schouten

Dichter en schrijver Ilja Leonard Pfeijffer: een portret

Waarom Amos Oz (1939 – 2018) zo’n ‘good read’ is

<div class="lead">Je zou maar dichter wezen. Niemand leest je werk, niemand kan het schelen. En wie wel liefhebber is, heeft er een grondige afkeer voor. Waarom? Dat perfecte gedicht blijft maar buiten bereik.</div>
Waarom haten we gedichten eigenlijk zo, vraagt de Amerikaanse schrijver en criticus Ben Lerner (1979) zich af. Zijn persoonlijke en fundamentele essay The Hatred of Poetry verschijnt binnenkort in Nederlandse vertaling als Waarom we poëzie haten bij uitgeverij Atlas-Contact. Haten we gedichten dan? Ja, dat doen we. Dat wil zeggen, het gros der mensheid laat poëzie volkomen koud, dat komt aan iets als haat niet eens toe, maar de gideonsbende die er wel mee bezig is háát haar, in de woorden van Lerner.
Nu is haat wel een erg groot woord, een beetje voor de bühne wellicht, om aandacht te trekken. Misschien moeten we zeggen dat de poëzie ons afkeer inboezemt, dat ze ons frustreert of met lege handen achterlaat, dat we haar steeds weer moeten verdedigen en uitleggen. Feit is dat we in een heleboel opzichten niet goed met poëzie overweg kunnen. Neem alleen al de talloze mensen, onder hen ook getrainde lezers van proza en non-fictie, die keer op keer, op z’n best met een excuusgebaar, zeggen dat ze gedichten niet snappen, dat ze er geen touw aan kunnen vastknopen, dat het flauwekul is, een overbodige tak van de literatuur. Over hen heeft Lerner het niet eens, ze vormen voor de dichtkunst de vox populi die oordeelt zonder zich erin te verdiepen, die niet in het water springt om te kijken of het nat is. Dat zijn de lezers die zodra ze in de gaten krijgen dat dit artikel over poëzie gaat het terzijde leggen.
Nee, Lerner heeft het over de liefhebbers van poëzie, de lezers en beoefenaars ervan. Zij zouden in hun hart de poëzie haten en tot die haters rekent hij ook zichzelf. Is hij dan een nestbevuiler, een afvallige? Nee, hij houdt van de dichtkunst en het is die liefde die hem ook de haat ingeeft want, zo betoogt hij, poëzie, dat prachtige en unieke genre, is meer dan welke andere kunst ook altijd en per definitie gedoemd te falen. Wat ze namelijk ten diepste en steeds opnieuw wil, het volmaakte gedicht voortbrengen, zal haar niet lukken. ‘Wollt er die totale Poesie’ schreef Hans Sleutelaar ooit en die regel kunnen we helaas alleen ironisch lezen.
Lerner noemt de dichter een tragische figuur en het gedicht het verslag van een mislukking. ‘Er bestaat een “onoplosbaar conflict” tussen het verlangen van de dichter om een andere wereld te bezingen en het “verzet tegen een alternatieve schepping dat inherent is aan de materialen waarmee willekeurig welke wereld moet worden geschapen”.’ Wat we poëzie met een hoofdletter ‘P’ zouden kunnen noemen, het abstracte potentieel van het medium zoals de dichter dat ervaart wanneer hij geroepen wordt om te zingen, stelt Lerner tegenover ‘het “feitelijke gedicht”’, dat die impuls wel tekort moet doen wanneer het in de wereld van de representatie belandt.’ Beetje moeizaam geformuleerd maar het gevolg is duidelijk: een gevoel van frustratie, een afkeer, een haat zo men wil, in diverse soorten en maten.
<h5>Gebazel</h5>
Sinds hyper-idealist Plato de poëzie uit zijn ideale Staat verbande omdat ze de lagere in plaats van de hogere werkelijkheid zou schilderen en omdat ze immoreel zou zijn, heeft de poëzie regelmatig as op haar hoofd gestrooid en haar eigen bestaan berouwd. Lerner begint zijn betoog met de befaamde regels van de Amerikaanse dichteres Marianne Moore uit haar gedicht ‘Poetry’: ‘I, too, dislike it. / Reading it, however, with a perfect contempt for it, one discovers in it after all, a place for the genuine.’ In een eerdere versie was de eerste regel van dit gedicht zelfs nog negatiever: ‘I too, dislike it: there are things that are important beyond all this fiddle.’ ‘Gebazel’, aldus vertaalde Bernlef ‘this fiddle’, en het is dit gevoel dat menig heuse dichter dwarszit: dat hij maar wat loopt te bazelen. ‘I too’ zegt Moore, ik ook, net als al die anderen. Ook in Nederland.
Neem bijvoorbeeld de dichters die nadrukkelijk melden dat de dichter en zijn gedicht niet voldoen. Een schoolvoorbeeld is Menno Wigman, die nota bene een boek schreef Red ons van de dichters met daarin als openingszin ‘Je zult maar dichter wezen’. Maar ook in zijn eigen poëzie relativeert hij het belang van de dichtkunst tot het uiterste en steeds weer opnieuw. Hier de slotregels van het gedicht ‘Rien ne va plus’ uit zijn jongste bundel:
En nu, haast zesendertig, ziek en mensenschuw, 
door poëzie van alles om je heen vervreemd, 
nu kijk je naar je hand en spuug je op je pen. 
Is het walging? Onmacht? Zelfhaat misschien? 
Had je maar nooit een gedicht gezien.
Natuurlijk, zoiets is ook pose, de bekende truc om je licht onder de korenmaat te zetten en daarmee de sympathie van de lezer te winnen, maar eentje die een diepere waarheid vertolkt: het gedicht schiet tekort.
Het is vooral de taal die de dichter dwarszit, overal ter wereld. De Chinese dichter Bei Dao: ‘Allerhande talen / vliegen boven deze wereld / dat taal bestaat helpt niets / om de stille pijn van een mens / te verergeren of te verlichten’. Of anders wel de grote Angelsaksische dichter W.H. Auden, in zijn tuinstoel beseffend dat bloemen en vogels beter af zijn dan het denkende, scheppende, dichtende, talige wezen dat hen observeert: ‘Laat ze de taal aan hun eenzame beteren overlaten / Die dagen tellen, bang dat postbodes hen vergaten; / Wanneer we lachen of huilen maken ook wij geluid: / Wie zijn woord geeft komt niet meer onder woorden uit.’
Zelfs een redelijk onbezorgd dichter als bij ons Bertus Aafjes had van tijd tot tijd het gevoel dat hij gebakken lucht verkocht: ‘Een vers wordt als een zeepbel neergeschreven.’
<h5>Zelfhaat</h5>
Het beroemdste onmacht-gedicht uit de Nederlandse literatuur is wel ‘Impasse’ van Nijhoff, waarin de dichter aan zijn vrouw vraagt waarover hij moet schrijven en zij antwoordt ‘Ik weet het niet’. In een latere versie luidt de slotregel in plaats van ‘Ik weet het niet’ ‘Een bruilofslied’, daarmee onbedoeld aangevend dat als je het wél weet er iets heel smakeloos en clichématigs uit voortkomt.
<q class="pull-left">Hoe harder en uitbundiger de dichter schreeuwt, hoe minder je hem gelooft.</q>
Je zou kunnen zeggen dat al die dichters die zo expliciet en nadrukkelijk op hun eigen werk en hun materiaal neerkijken, in het openbaar te biecht gaan. Maar nog veel wijder verbreid, zegt Lerner, en ik zeg het hem na, is een verhulder soort wanhoop en zelfhaat. Poëtische frustratie is vooral stil verdriet. Lerner noemt Shelley en Keats, de romantische kanonnen, als voorbeeld ervan; beiden waren ze zich er maar al te zeer van bewust dat hoe subliem hun verzen de goegemeente ook toeschenen, zij de ware hoogte nooit konden bereiken. Shelley: ‘De roemrijkste poëzie die de wereld ooit gekend heeft zal waarschijnlijk maar een zwakke afspiegeling wezen van het oorspronkelijk gezicht van de poëet.’ Bescheiden en eerlijk in elk geval, een bescheidenheid die sommigen niet wisten te betrachten, zoals bij ons Willem Kloos die zelfgenoegzaam kraaide: ‘De dode bloemen keren niet weêrom, / Maar Ik zal heerlijk in mijn poëzie herrijzen.’ Juist in die blatante grootspraak proef je de onmacht, de twijfel.
Ook minder hoogmoedige dichters die iets van hun dichterlijke roes proberen over te brengen lopen, misschien zelfs zonder het zich te realiseren, tegen een muur aan, zoals Pierre Kemp in dit extatische gedichtje:
Uitbundigheid
Met korven om manen in te vangen, 
met bussen vol gezangen 
met potten om lichten in te drogen 
reis ik langs de ogen van het land. 
Met dozen zonnen, 
met klanken in tonnen 
en glazen gedichten in iedere dwaze hand. 
Waar ik mijn armen ook rek, 
ik ben overal gek.
Leuk leuk, best een verrukt en enthousiast gedicht, denk je op het eerste gezicht maar dan, wat zijn dat eigenlijk allemaal voor beelden? Wat probeert de dichter ons nu precies aan het verstand te timmeren? Ja, dat hij extatisch is, ‘overal gek’ maar zijn beelden blijven van papier, idiosyncrasieën; wat hij werkelijk gezien heeft komt er niet uit in woorden die tenslotte maar een verwaterde afspiegeling van de oorspronkelijke sensatie vormen.
Hoe harder en uitbundiger de dichter schreeuwt, hoe minder je hem gelooft. Wat dat betreft doen dichters die hun mond houden over hun sublieme dan wel ondermaatse prestaties, lyrische dichters als Lucebert en Jan Engelman, het beter. Gewoon niet over zeuren lijkt nog de beste medicatie.
En zit de impasse je toch te zeer dwars, dan kun je er natuurlijk ook nog altijd een schoonklinkende paradox over fabriceren, die het probleem benoemt maar tegelijkertijd camoufleert. ‘Dichters liegen de waarheid’, de oneliner ontsnapt aan de koker van Bertus Aafjes, is daar misschien wel het bekendste voorbeeld van. Het is een duister adagium dat je in allerlei vermommingen ook elders tegenkomt, bijvoorbeeld in dit ‘Credo’ van Hans Andreus: ‘De dichters weten wat zij niet weten.’ Tja.
<h5>Het stijlmiddel der ironie</h5>
Een van de beste en populairste manieren om met het tekort van de dichtkunst om te gaan, lijkt nog wel het stijlmiddel der ironie, een uitweg die Lerner gek genoeg in zijn essay niet noemt, misschien omdat ironie in de Angelsaksische poëzie een minder grote rol speelt dan bij ons. Hele generaties Nederlandse dichters zijn opgegroeid met ironie en skepsis als poëtische spijs, van De Schoolmeester in de negentiende eeuw tot en met Gerrit Komrij in onze dagen. Ironie is de luchtige manier om het ondraaglijke lot dat je je allerschoonste gedachten niet echt uit kunt dragen, te verwoorden. Je gebruikt clichés, doet een beetje plechtstatig en beweert met een knipoog dat je er verdriet van hebt. Komrij schreef de volgende regels:
Eer plant men bomen op de weg, 
Eer zal men kakken in zijn hoed, 
Dan dat ik u mijn ziel bloot leg 
En zeg wat ik thans lijden moet.
De dichter stuurt de lezer op grappige wijze het bos in en bijkomend voordeel is dat hij zelf de regie behoudt. Maar het verhult niet dat hij niet in staat is het diepste wat hem beweegt te uiten.
Allemaal uitwegen om aan de poëtische impasse te ontkomen, zou Lerner zeggen. 
Hij onderscheidt grosso modo vier categorieën vluchters: de grote dichters die ondanks hun hemelbestormende poëzie doorhebben dat het ultieme sublieme gedicht niet mogelijk is. De slechte dichters die met hun miserabele versjes al helemaal demonstreren dat het niet gaat. De avant-gardisten die vergeefs de nieuwe poëzie proberen aan te boren, en de nostalgici die menen dat alle grote poëzie achter ons ligt.
<h5 class="tekst">‘Je houding is verkeerd’</h5>
Maar geldt die poëziehaat eigenlijk wel voor alle dichters? Per slot van rekening zijn er talloze mensen die zo nu en dan maar al te graag een gedichtje opschrijven, om hun gemoed te luchten bijvoorbeeld of een geliefde te paaien, en ook de duizenden inzenders van de jaarlijkse Turingprijs voor het beste gedicht van dat jaar lijken er weinig last van te hebben. Verder heb je zoiets als plezierdichters die al helemaal niet van een grote poëtische frustratie getuigen. En hoe zit het eigenlijk met al die serieuze dichters die op het eerste gezicht helemaal geen hogere ambities dan hun eigen werk lijken te hebben?
<q class="pull-right">Steeds wordt de mooie, romantische, sublieme observatie om zeep geholpen door een redelijke, kritische, zakelijke of wetenschappelijke getuige.</q>
Om Lerners stelling dat de poëzie iets wil wat ze niet kan te beproeven, nam ik een steekproef bij een dichter(es) die ik toevallig net zit te lezen in verband met een te geven poëziecursus: Maria Barnas. Goeie, interessante dichteres van nogal plastische gedichten (ze is ook beeldend kunstenares), zonder wanhoop maar gevoelig de wereld om haar heen registrerend, on-ironisch en ook geen kampioen van het navelstaarderige gedicht, niet superieur, niet slecht, niet avant-gardistisch, niet nostalgisch. Helemaal geen dichteres die je op het eerste gezicht met zo’n verondersteld poëtisch tekort in verband zou brengen. Maar zo makkelijk kom je niet van Lerners stelling af, want als ik wat scherper kijk, zie ik bijvoorbeeld het gedicht ‘Mannen’ over een stel geliefden: ‘Onze borden raakten leger / en aan de rand ligt een bloem, gesneden / uit radijsjes. Een klein uitbundig leven. / Niet om te eten, weet hij.’ Oftewel: gevoelige observatie botst op rationele kijk. In een ander Barnas-gedicht, ‘Erbarme dich’, komt een Engelse pianostemmer bij de dichteres langs, een man met mooie ogen, ‘Ik zou zo met u mee naar Londen gaan’, maar de keurige stemmer reageert natuurlijk niet op dat innerlijke voorstel van de vrouw. Volgende: ‘Vatnajökull’, vrouw stapt op IJsland in een gletscherspleet en wordt geholpen door fysiotherapeut: ‘Hij keek naar mijn heupen / en ik zag een toekomst. Hij zei: “Je houding is verkeerd.”’ En in ‘Het denken en het meisje’ zit de ik dromerig in de trein, vervuld van landschappen en herinneringen, en observeert in een ooghoek een meisje tegenover haar dat een wetenschappelijk boek over hersenanatomie zit te lezen. Steeds wordt de mooie, romantische, sublieme observatie om zeep geholpen door een redelijke, kritische, zakelijke of wetenschappelijke getuige. Het is in feite een en al communicatiestoornis, gebrek aan eensgezindheid, eenheid en harmonie.
<h5 class="tekst">Een feilloos gif</h5>
Wat de schoonheidsaanbidder, die strever naar het sublieme, rest is een soort existentiële eenzaamheid, heel klein en alledaags, niets om je over op te winden, maar niettemin, de dichter moet het in z’n eentje dragen, ook de hedendaagse, filosofische, schijnbaar nuchter registrerende dichter. ‘Their lonely betters’ noemde W.H. Auden de mens in de eerder geciteerde regels en zelfs als die mens de eenzaamheid, die onmacht om echt iets over te brengen voor lief neemt, zoals in de volgende regels van Jan Greshoff, blijf je het bittere tekort proeven: ‘Alleen-zijn is een feilloos gif dat zacht / Bedwelmt met een geluk van ziel en zinnen.’
Bedwelmend gif, beter zal het niet worden. Lerner noemt dat onderliggende gevoel van onmacht, tekortkoming en miscommunicatie ‘poëziehaat’. Tikje overdreven misschien, maar dat de dichter niet krijgt wat hij wil, is maar al te waar. Het is de voornaamste reden dat de poëzie nog niet allang is uitgeblust.
<div class="info-box">
Ben Lerner, ‘Waarom we poëzie haten’, verschijnt in januari bij Atlas-Contact, 80 p., € 17,99 

</div>

Waarom we poëzie haten

<div class="lead">Op zijn tandvlees moest hij sommige romans uitlezen, maar Rob Schouten was vastbesloten het astronomische succes te ontleden van &#8216;het verschijnsel&#8217; Paulo Coelho.</div>
Paolo Coelho (1947) is niet zomaar een schrijver, hij is een verschijnsel. Je kunt hem vergelijken met schildersgoeroe Bob Ross: populair en veelbekeken, maar niet echt serieus genomen. Althans door de literaire critici; de verkoopcijfers spreken andere taal. Coelho’s boeken zijn in meer dan 80 talen vertaald en er zijn wereldwijd meer dan 200 miljoen exemplaren van verkocht. Ook is hij overladen met niet zozeer literaire als wel maatschappelijke eerbewijzen zoals het Franse Légion d’Honneur en de Crystal Award van het World Economic Forum. Verder won hij de Bambi-prijs (ja, genoemd naar het hertje), de grootste Duitse tv- en mediaprijs die eerder werd geïncasseerd door publiekstrekkers als Franz Beckenbauer en Céline Dion. In het juryrapport werd hij ‘niet alleen een van de meest gelezen maar ook een van de invloedrijkste schrijvers van deze tijd’ genoemd. De Verenigde Naties hebben hem benoemd tot ‘Messenger of Peace’, wat dat ook moge beduiden. Van zijn werk zijn musicals, theaterstukken en zelfs twee symfonieën gemaakt. Kortom: al zou je willen, je kunt niet om hem heen.
<figure id="post-342401 media-342401" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Coelho-Mata-Hari-collage.jpeg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Coelho-Mata-Hari-collage-320x162.jpeg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Coelho-Mata-Hari-collage-640x323.jpeg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Coelho-Mata-Hari-collage-1280x646.jpeg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Coelho-Mata-Hari-collage-1920x969.jpeg 1920w" alt="" /><figcaption>Lezers, blij met hun aankoop: &#8216;De spion&#8217;, door Coelho.</figcaption></figure>
<figure id="post-342401 media-342401" class="align-center"></figure>
In letterkundige kringen wordt hij vooral beschouwd als fabrikant van spirituele kitsch, daarbuiten lopen sommige beroemdheden met hem weg, vooral politici zoals Bill Clinton (ooit gesignaleerd met Coelho’s hoofdwerk De alchemist in zijn zak), Jacques Chirac en wijlen Shimon Peres. Verder is hij de favoriete schrijver van Madonna en is Julia Roberts fan. Zijn uitgever (in Nederland de Arbeiderspers) zet Coelho’s licht dan ook niet onder de korenmaat: elk nieuw boek wordt aanbevolen met klinkende getallen en vetlederen medailles.
<h5>Linkse jongen</h5>
Maar Coelho geeft ook het nodige terug. Op zijn officiële site roert hij zich voortdurend met maatschappelijk geëngageerde teksten en mentale hartversterkers, zoals deze oude ode uit de tijd van George W. Bush die hij indertijd als volgt aanriep: ‘Dank u, grote leider, dat u ons het gevoel geeft dat onze woorden misschien niet gehoord worden maar dat ze wel worden uitgesproken, dit maakt ons in de toekomst sterker en dank u dat u ons negeert, en iedereen die tegen u is marginaliseert, want de toekomst van de Aarde is aan de verstotenen.’
<figure id="post-342407 media-342407" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.38.47.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.38.47-320x201.png 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.38.47-640x402.png 640w" alt="" /></figure>
Linkse jongen, die Coelho, en verrassend is dat niet. De in 1947 geboren Braziliaan behoort tot de ouwe maar allerminst sleetse hippies, de babyboomers die hun oude idealen nooit zijn vergeten. Dát, gevoegd bij zijn religieuze inslag, waarin hij zich oriënteert op zowel christelijke als panreligieuze gedachten alsmede op het concept van de Anima mundi, de etherische geest die heel het leven doordringt (‘Wij zijn het die de ziel van de wereld voeden, en de aarde waarop wij leven zal beter of slechter worden naarmate wij beter of slechter zijn’), zijn de ingrediënten voor zijn new-age romans, queesten en geestelijke handleidingen. Hij arbeidt op de vruchtbare bodem van de vernieuwde belangstelling voor esoterie, mystiek en spiritualiteit en weet precies dat er een grote markt voor is: ‘De mensen spreken opnieuw over de spirituele wereld, iets wat nog maar kort geleden typisch iets leek voor onwetende burgermensen,’ constateert hij in De beschermengel uit 1992.
Hij wil de aarde een betere plaats maken, hij verbreidt het evangelie van vrede en broederschap. In het voorwoord van de zoveelste druk van zijn pièce de résistance De alchemist (1988) schrijft hij: ‘Ik herlees De alchemist regelmatig en elke keer weer heb ik hetzelfde gevoel als toen ik het schreef. En wat voel ik? Geluk, omdat het alles over mij en tegelijkertijd over u zegt. Geluk ook omdat ik weet dat ik nooit alleen kan zijn. Waar ik ook ben, begrijpen mensen mij. Ze begrijpen mijn ziel. Dat vervult mij met hoop. Wanneer ik over crisissen en conflicten lees – op economisch, politiek of cultureel vlak – bedenk ik dat het in onze macht ligt om bruggen te slaan. Zelfs als mijn buurman mijn geloof of politieke overtuiging niet begrijpt, kan hij toch mijn verhaal begrijpen.’
<h5>Spirituele wegen</h5>
Met zijn goede bedoelingen, zijn spirituele en maatschappelijke wijsheden die alle letterkundige distantie en cynisme tarten, is Coelho misschien wel een van de grootste literaire raadsels van onze tijd, met een succes dat mysterieuzer is dan dat van J.M. Coetzee of Amos Oz. Hoe krijgt hij het voor elkaar? Wat is het geheim van die immense verkoopcijfers, waarop door de hogere literatuur zo wordt neergekeken? Wie De alchemist, Coelho’s hoofdwerk en doorbraak als schrijver, kritisch leest, snapt er eerst niet veel van. Het is een queeste-roman zoals er dertien in een dozijn gaan: een simpele herdersjongen droomt van een verre schat in een Egyptische piramide. Hij verlaat zijn kudde en gaat erachteraan. Onderweg ontmoet hij personen die hem verder helpen op de spirituele weg naar inzicht. Belangrijke raadgever is de alchemist, een wat schimmige figuur die niet zozeer goud uit lood smeedt als wel wijsheid uit levenservaring: ‘Alchemie is doordringen in de ziel van de wereld en de schat ontdekken die zij voor ons heeft weggelegd.’ Geestelijke alchemie dus, en zo zal de jongen het ook ervaren: aan het eind van zijn zoektocht is hij gelouterd, net als de schrijver zelf die hij representeert.
<figure id="post-342409 media-342409" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.39.52.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.39.52-320x240.png 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.39.52-640x479.png 640w" alt="" /></figure>
<h5>Truc</h5>
Een jaar voor het verschijnen van De alchemist maakte de toen nog onbekende Coelho zelf een pelgrimstocht naar Santiago de Compostella en ingrediënten van zo’n reis tref je in De alchemist aan: tegenslag, medereizigers, goede raad, onbegrip, verlossing et cetera. Maar Coelho heeft ze slim geanonimiseerd en gemythologiseerd; de reis van zijn herdersjongen is daardoor als het ware tijdloos en eeuwig, zodat je je er als lezer makkelijk mee kunt vereenzelvigen. Coelho heeft er hapklare brokken van gemaakt. Hij doet dat bijvoorbeeld door de jongen grotendeels naamloos te houden (hij noemt hem alleen in de eerste regel en in de epiloog: Santiago. What’s in a name). Een ‘truc’ die hij vaker toepast, zoals in de roman Overspel (2014) waarin de ik-figuur, de overspelige vrouw Linda, ook nauwelijks bij haar naam wordt genoemd zodat ze een soort prototype wordt waar je je makkelijk mee vereenzelvigt. Je ziet het ook in de titels van Coelho’s romans, met hun voorkeur voor algemene grootheden: De alchemist, De beschermengel, De spion, Overspel, De Zahir, Aleph – die twee laatste titels lijken trouwens regelrechte derivaten van Jorge Luis Borges, maar als er één schrijver is aan wie Coelho niet doet denken, is het wel de complexe, afstandelijke en intellectuele Argentijn. Met zijn algemene helden en titels lijken Coelho’s boeken universele geldigheid te suggereren. Je zou kunnen zeggen dat zijn werk zich zoveel mogelijk ontdoet van individualistische trekjes – geen wonder bij een schrijver die eropuit is door iedereen begrepen te worden.
<figure id="post-342411 media-342411" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.40.39.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.40.39-320x221.png 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/Schermafbeelding-2016-10-28-om-14.40.39-640x441.png 640w" alt="" /></figure>
<h5>Blijde boodschap</h5>
Dat ze gemiddeld vrij kort zijn, maakt zijn boeken ook makkelijk verteerbaar. De alchemist is zo’n 150 pagina’s dun, De spion nog geen 170 inclusief plaatjes en veel wit. Het zijn echte easyreads – als je tenminste tegen geestverruimende pretenties kunt. Een ander karakteristiek aspect is het beroep dat Coelho doet op religieuze elementen. Zonder zich als specifiek christelijk te doen kennen, speelt hij met bijbelteksten die voor veel lezers een gezonken maar vertrouwd universeel cultuurgoed vertegenwoordigen. Elke roman van Coelho begint zelfs met een bijbeltekst of een gebed en ze eindigen er ook vaak nog eens mee. Ook zijn meest recente roman, De spion, over onze eigen Mata Hari (en behalve in het Nederlands ook in het Fries vertaald!) geeft de lezer aan het slot graag een bijbelse wijsheid mee, ditmaal uit Prediker: ‘Op de plaats van het recht heerst onrecht, op de stoel van de rechter zit de schuldige. God oordeelt over goeden en slechten, want elk ding, elk werk heeft zijn tijd.’ Blijde boodschap: ook de onrechtvaardig behandelde mens (Mata Hari in dit geval) zal ten slotte recht worden gedaan. En anders bewerkt Coelho bijbelse teksten wel voor eigen gebruik, bijvoorbeeld door zijn alchemist te laten zeggen ‘Ik ben een alchemist omdat ik een alchemist ben’ (in Exodus 3:14 zegt God: ‘Ik ben die ik ben’) of ‘Maar vergeet niet dat je hart daar is waar je schat is’ (Mattheus 6:21: ‘Want, waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn’). Dat religieuze sausje, zonder dogmatiek toegediend in dit geseculariseerde tijdperk, geeft de ontvankelijke lezer een mooi, geworteld gevoel.
<q class="pull-left">Hij heeft een culturele mix van onstoffelijke parabels voor ze in petto, en voor de miljoenen lezers die met hem op een betere wereld hopen.</q>
Paolo Coelho heeft een boodschap voor de wereld, hij is de vredes- en liefdesapostel die niet terugdeinst voor volvette, eclatante uitspraken als: ‘Ten volle liefhebben is ten volle leven.’ Dat is vast de reden waarom hij het zo goed doet bij de Verenigde Naties en bij politici. Waren ze vroeger voor de rechtvaardiging van hun missie aangewezen op God, nu kunnen ze voor een wateriger maar bijdetijdser vorm van inspiratie terecht in Coelho’s boeken. Hij heeft een culturele mix van onstoffelijke parabels voor ze in petto, en voor de miljoenen lezers die met hem op een betere wereld hopen. Hoewel zelf onmiskenbaar van rooms-katholieke snit (menig roman begint hij met het weesgegroetje ‘Heilige Maria, onbevlekt ontvangen, bid voor ons die onze toevlucht tot u zoeken. Amen’) husselt hij graag verschillende mythen en verhalen door elkaar. Zo komt hij in diverse romans met het verhaal van Psyche en Eros. Boodschap: liefde is vertrouwen in de ander. Maar even makkelijk citeert hij de parabel van de grootinquisiteur en Jezus uit Dostojevski’s De gebroeders Karamazov: je hoeft bij hem dus niet bang te zijn voor een gekleurde, eenzijdige bron voor je idealisme. Hij schrijft ook wereldwijd, zijn verhalen spelen zich even makkelijk af in de Amerikaanse of Afrikaanse woestijn als in Frankrijk of Schotland; ze doen mij daarin denken aan James Bond-films. Er is voor de ontheemde wereldburger altijd wel een plaats die hij herkent in Coelho’s spirituele avonturenromans.
<h5>Chronische feelgood</h5>
Coelho’s verhalen hebben ongeveer dezelfde overzichtelijke structuur, waarvan hij in De alchemist de werking beproefde: ze gaan per aspera ad astra, de hoofdpersonen ploegen zich door allerlei moeilijkheden heen, maar aan het einde wacht altijd de beloning. In zijn latere romans pakt hij liefst steeds een menselijke zwakte bij de kop: overspelige lust, verraad, twijfels en angst, maar hij zorgt er altijd voor dat het goedkomt, hij is een chronische feelgood-schrijver; er is geen boek van hem waarin niet aan het einde de spirituele schat wacht, al is het na de dood van de protagonist. Dat laatste is letterlijk het geval in De spion, een tamelijk warrig verhaal over de duistere maar vooral door opportunisme gedreven gangen van de Leeuwardense vamp Mata Hari, die, daar kon hij niet omheen, ook bij hem geëxecuteerd werd, maar zie, net als Goethes Gretchen wordt ze alsnog vrijgepleit en verlost: ‘Dat het zo zijn moge. Ga met God, mijn liefste.’ In De heks van Portobello staat de hoofdpersoon na haar dood zelfs weer op. In Coelho’s pan-spirituele universum kan dat natuurlijk allemaal, immers ‘In de spirituele wereld is niets een gril’ (Overspel). En als niets een gril is, dan is alles gepermitteerd.
<h5>Occultisme en esoterie</h5>
Zijn meest exorbitante boek is wat dat aangaat De beschermengel uit 1992, een titel die ik eerlijk gezegd op m’n tandvlees uitlas. Het is het autobiografische verhaal van Paolo Coelho die met zijn vrouw voor 40 dagen, à la Christus dus, de Mojavewoestijn intrekt om gelouterd te worden en zijn verpieterde huwelijk te redden. In plaats van de duivel ontmoeten ze er de Walküren, wilde vrouwen die erop los leven; op de aanvoerster ervan, Vahalla, wordt Paolo verliefd, maar met behulp van zijn beschermengel overwint hij deze aandoening en wordt zijn relatie met Chris gered. Toch ook in verzoeking gebracht dus, maar natuurlijk alles weerstaan.
<q class="pull-right">Coelho propageert de praktijk van channeling, een vorm van hardop tegen jezelf praten die hij tot ‘de meest verfijnde methodes uit de magie’ rekent.</q>
Het is niet zozeer het verhaal zelf dat de lezer beproeft als wel de stortvloed aan expliciete, onontkoombare magische momenten die ermee gepaard gaat : ‘Wij allemaal, mensen of dieren, scheppen een soort “magische ruimte” om ons heen. Over het algemeen is het een cirkel met een straal van een meter of vijf. Alles wat daarbinnen valt, daar letten we op, of het nu mensen zijn, tafels, telefoons of etalages. Zo proberen we vat te hebben op de kleine wereld die we zelf scheppen.’ De occult-esoterische wijze waarop deze wereld wordt ingevuld, is voor de rationele lezer onnavolgbaar: Chris moet haar ‘tweede geest’ ontdekken, die haar dwarszit, de twee moeten ‘het Ritueel dat rituelen vernietigt’ uitvoeren, er is sprake van een Derde Wereldoorlog: ‘We zullen beide legers zien: aan een zijde staan zij die nog in het mensdom geloven, zij die geloven in de occulte krachten van de mens en weten dat onze volgende stap gelegen is in de ontwikkeling van de individuele talenten. Aan de andere zijde zullen zij staan die de toekomst ontkennen, zij die vinden dat het leven eindigt in materie en – helaas – zij die, hoewel ze het geloof hebben, menen de weg van de verlichting gevonden te hebben en de anderen willen dwingen ook die weg te volgen.’ Verder propageert Coelho in deze roman de praktijk van channeling, een vorm van hardop tegen jezelf praten die hij tot ‘de meest verfijnde methodes uit de magie’ rekent. Dat is mooi meegenomen, dat een ongecontroleerd trekje van de moderne gestresste mens tot ‘contact met de Heilige Geest, met de Wereldziel, met de Verlichte Meesters’ wordt gepromoveerd.
De beschermengel is Coelho op z’n persoonlijkst én ondoordringbaarst. Hier spreekt de evangelist van het occultisme en de esoterische spiritualiteit zijn geestverwanten toe. Wie daar niet toe behoort, zoals ik, staat met lege handen.
<h5>Jezusfiguur</h5>
Dan zijn zijn fictionele romans, zoals De spion, met hun vage religieus-humanistische strekking, beter te pruimen. Of het merkwaardige De heks van Portobello uit 2006, geknipt voor de zoekende mens. Het door een Libanees stel geadopteerde zigeunermeisje Athena verbluft de wereld met haar spirituele danssessies, maar sommigen beschouwen haar als een moderne heks. Zij ontmoet moeite en onbegrip en moet soms uitpuffen bij haar geestelijke moeder, een arts in het verre Schotland die haar bijpraat over de cultus van ‘de Grote Moeder’.
Coelho windt weer geen doekjes om zijn bedoelingen met deze roman, die zoiets als het vrouwelijke element in de westerse cultuur wil injecteren. Hij begint met de wederom op een bijbeltekst gebaseerde regels: ‘Je steekt een lamp niet aan om hem achter een deur te verbergen: licht is bedoeld om je omgeving te verlichten, je ogen te openen, de wonderen om je heen zichtbaar te maken.’ De laatste woorden luiden maar liefst: ‘de liefde is’. Maar nog meer dan het onverminderde spirituele bombardement van Coelho treft het verhaal van Athena zelf, verteld door haar omgeving, vader onbekend, de wereld verzaakt, gruwelijke dood maar bij nader inzien toch weer verder levend om haar boodschap te verbreiden. Zoekende geesten die de ridders en indianen uit hun jeugd ontgroeid zijn, kunnen zich in De heks van Portobello, net als nu in De spion met Mata Hari als onschuldig geofferde, identificeren met een onmiskenbare Jezusfiguur. En dat is misschien wel de hoogste droom van Coelho’s lezers.
<div class="info-box">
Paolo Coelho, De spion, vertaald door Piet Jansen, uitg. De Arbeiderspers, 176 blz., € 18,99
</div>

Coelho ontleed (je kunt niet om hem heen, al zou je willen)

Het oeuvre van Coetzee, een reeks zielen in ballingschap

<div class="lead">Zelfs Sartre op z&#8217;n somberst lijkt een vrolijke Frans, vergeleken met Patrick Modiano. Nooit kom je tevreden of gerustgesteld uit zijn romans. Fascinerend in zijn monotone melancholie zet Modiano de mens neer in al zijn vergeefsheid.</div>
Van de Nobelprijs 2014 voor literatuur stond ik indertijd nogal te kijken, niet omdat hij werd toegekend aan iemand van wie ik nog nooit een syllabe had gelezen (zoals J.M.G. le Clézio, Mo Yan, Svetlana Alexijevitsj) maar omdat hij ging naar een schrijver die ik wel degelijk kende maar die mij ook min of meer vergeten voorkwam: Patrick Modiano. Modieus in de jaren zeventig, samen met andere queesteachtige, naar ’s mensens identiteit zoekende schrijvers als Peter Handke, Botho Strauss, bij ons Leon de Winter van voor zijn complete make-over, was Modiano voor mijn gevoel door het postmodernisme met haar ‘anything goes’-gedachte weggedrukt uit het lezerspubliek, al bleef uitgever Querido zijn werk trouw vertalen en uitgeven. Tekenend ook: tot de toekenning van de Nobelprijs was Modiano’s werk in het Engelse taalgebied nauwelijks verkrijgbaar.
Ook ik had hem opgeborgen in mijn literaire geheugen, maar toch niet definitief, want het schaduwrijke, schemerige en schimmige oeuvre van de Fransman is apart en eigen genoeg om sporen in je achter te laten, juist omdat het anders dan de meeste romans bijna alles onbeantwoord laat – zoals het leven zelf, ben ik geneigd te zeggen. ‘Hij toont net te weinig. Met andere woorden: precies genoeg,’ zei Christiaan Weijts er eens over, en dat is precies raak. Nooit kom je tevreden of gerustgesteld uit een roman van Modiano, altijd resten er onrust, vragen, onduidelijkheden.
<h5>Typisch Frans</h5>
Dat is zeker zo in misschien wel zijn beroemdste roman en die waarvoor hij (naast de Nobelprijs) zijn belangrijkste prijs kreeg, de Prix Goncourt: De straat van de donkere winkels uit 1978. Het was ook de eerste Modiano die ik las, direct met je neus in de boter, alleen al vanwege de titel. Veel van Modiano’s werk speelt zich in openbare ruimtes af, op straat, in cafés, hotels, bioscopen. Daarin doet het me trouwens denken aan het werk van Sartre, ook zo’n caféganger en straatslijper in leven en literatuur, aan dat van Julien Green en ook aan Franse striptekenaars als Moebius, Bilal en Tardi. Misschien is het wel typisch Frans, want uit eigen ervaring weet ik dat het Franse gezins- en familieleven weinig gezelligheid kent: je wordt als het ware vanzelf naar buiten gedreven, het café of het park in. Parijs, de biotoop van Modiano, is straatleven, kroegbezoek, uitgaan; zodra je er een huisdeur opentrekt om binnen te gaan, waait je een naargeestige kaalheid tegemoet. Je zou kunnen zeggen dat de Franse cultuur, maar vooral ook het werk van Patrick Modiano lijdt aan het Sans famille-syndroom, naar hét kinderboek dat iedere Fransman gelezen heeft, van Hector Malot.
Maar bij Modiano betekent die openbare ruimte niet bepaald dat alles nu zichtbaar, transparant en openbaar is – integendeel. Zoals Nathalie Sarraute de tropismen, de tussenmomenten, de groeischeuten in het bestaan beschrijft, zo beschrijft Modiano de schemerzones, de onafheden, de marges de secret.
Guy Roland uit De straat van de donkere winkels is een typische Modiano-protagonist (het woord ‘held’ is te veel aan); de man, nota bene een privédetective, is zijn geheugen kwijt en gaat op zoek naar zijn verleden, zijn identiteit. Hij komt in een labyrint van zoektochten en kennismakingen wel een eindje, maar toch heb je aan het slot helemaal niet het gevoel dat zijn leven nu is ingevuld. Integendeel: er blijft een vaag, onuitgesproken gevoel van mislukking en teleurstelling hangen. De flaptekst van mijn editie zegt: ‘Ook daar is weer de intense interesse voor de schemerige wereld uit de oorlogsjaren en vlak daarna, een periode die Modiano zelf niet bewust heeft beleefd, maar die voor hem als voorbeeld mag gelden van het soort menselijke (zelf)vervreemding dat hij in zijn romans telkens weer aan de orde stelt.’
<q class="pull-right">Het is bijna steeds halfduister in zijn tientallen romans. Mensen doen halfslachtige dingen, gesprekken leveren niks op. De mens is niet klein of groot maar iets halfs.</q>
<h5>Louki heet eigenlijk Jacqueline</h5>
Wie over Modiano’s werk leest, wordt telkens weer naar ’s mans biografie gestuurd, die hij trouwens in zijn roman Een stamboek uit 2005 min of meer onverhuld opvoert: Italiaans-joodse vader die schimmige zaakjes deed in de oorlog, een Vlaamse moeder, actrice, bij wier ouders hij zijn vroege jeugd doorbracht, een vroeggestorven broertje. ‘Voor Rudy, voor mijn vader’ is de opdracht in De straat van de donkere winkels, voor de schimmige instanties in zijn leven dus. Intrigerend, zo’n schrijver met een obsessie of misschien zelfs trauma dat zijn hele werk doorgloeit, zoals de Holocaust bij Celan en het vadercomplex bij Kafka. Het geeft de dolende lezer op een paradoxale wijze houvast; in tegenstelling tot de personages van Modiano weet je namelijk precies waar je bij hem aan toe bent, elke roman opnieuw, namelijk: schimmigheid, moeite om dingen te onthouden. ‘Het is waar, ik herinner mij de romans van Modiano nauwelijks. Of ik haal ze door elkaar. Ik zou al zijn boeken opnieuw moeten lezen,’ schrijft Bernlef in zijn postume roman Onbewaakt ogenblik. Hij zal de enige niet zijn. Vaststaat dat niets vaststaat.
Het begin van De straat met de donkere winkeltjes (1978) kan niet modianesker: ‘Ik ben niets. Niets dan een lichte gestalte, die avond, op het terras van een café.’ Je verwacht deze man van ‘niets’ in het vervolg beter te leren kennen, maar nee hoor, eigenlijk weet je aan het eind nauwelijks meer dan aan het begin. Dat is de kunst van Modiano: hij weet je met zijn gedempte, donkere toon bezig te houden met vrijwel niets, geen plot, geen oplossing, er wordt wat geschuifeld, je kijkt door een kier en ziet en hoort iets net niet. Het is bijna steeds halfduister in zijn tientallen romans. Mensen doen halfslachtige dingen, gesprekken leveren niks op. Bij Modiano is de mens niet klein of groot maar iets halfs.
Ook in In het café van de verloren jeugd uit 2006 speelt een speurtocht naar identiteit een belangrijke rol. Wie is de geheimzinnige cafébezoekster Louki, die meedoet maar van wie niemand iets weet? We krijgen een soort speurder te horen, een minnaar, Louki zelf, maar ook hier weer aan het eind geen oplossing, geen opgehelderde identiteit, integendeel: Louki springt om onverklaarbare redenen uit het raam. Alsof Modiano wil zeggen: details, motieven, bekentenissen, het verklaart allemaal niets. Of om het maar eens zwaarwichtig te zeggen: de mens is onkenbaar. Zelfs een naam of registratie levert niets op: Louki heet eigenlijk Jacqueline en is in een ander leven de vrouw van een nette man, haar minnaar Roland heet ook eigenlijk anders, de speurende ik heeft niet eens een naam; dit is een wereld van anoniemen, pseudoniemen en schuilnamen, niemand is wie hij lijkt, zelfs een clochard blijkt een vermomde speurneus.
Zo is het ook met de hoofdpersonen, bijna onveranderlijk ik-figuren; ze doen denken aan Modiano zelf, de biografische details lijken overeen te stemmen, maar zijn ze het ook? In de ene roman heet hij Caisley (een achternaam die trouwens ook weer in een ander boek opduikt), in de andere Roland, weer elders is Roland zijn voornaam, of Jean of Guy: hij is het en hij is het niet en dat stemt wel overeen met de gemiddelde status van Modiano’s personages. In de zojuist vertaalde vroege roman Een jeugd (1981) wordt er over de protagonisten, zwervend door Parijs, gezegd: ‘Ze waren niet meer dan geïriseerde zeepbellen in de kleuren van deze stad: grijs en zwart.’
<h5>Opgerolde pyjamajas</h5>
Het geldt niet alleen voor hun buitenkant, anoniem in de grote stad, maar ook voor hun innerlijk, ze dolen maar wat rond, op zoek naar huis en houvast. In Het café van de verloren jeugd wordt het haast als een levensmotto geformuleerd: ‘In dit leven, dat soms veel weg heeft van een braakliggend terrein zonder wegwijzers, zou je tussen alle vluchtlijnen en verborgen horizonnen een paar aanknopingspunten willen vinden en een soort kadaster opstellen, om niet langer het gevoel te hebben dat je stuurloos rondzwerft.’
Modiano doet helemaal nogal schamper over het menselijk contact in de geürbaniseerde wereld. In Uit verre vergetelheid – dit keer wandelen we door Londen – lees ik: ‘’s Zomers, in de grote steden, komen mensen die elkaar allang uit het oog verloren hebben of elkaar niet kennen elkaar op een terras tegen en zien elkaar dan weer niet meer. En niets is echt belangrijk.’
Tegenover deze opmerkelijk illusieloze houding staan de scherpe details, die in alle romans van Modiano je oog treffen, of het nu een tot een bolletje opgerolde pyjamajas in een slaapkamer is of het atmosferisch geschilderde interieur van een bar: ‘Met hout betimmerde muren, half schemerlicht. Foto’s van paarden en ruiters. Stijgbeugels. Rijzwepen, de geur van leer.’ Het lijkt wel of de mens maar een detail is in die wereld van voorwerpen en verschijnselen en ook of het noteren van die details een soort levensvoorwaarde is: ‘je bent jong en je schenkt geen aandacht aan bepaalde details die later waardevol zouden zijn geweest,’ merkt de hoofdpersoon in Het circus komt voorbij (1992) op.
<h5>Engelenerotiek</h5>
Meest opvallend aan Modiano’s universum is wel de topografische precisie waarmee hij de zwerftochten van zijn hoofdpersonen beschrijft. Wie er een kaart van Parijs bij pakt, kan ze letterlijk volgen: ‘We reden over de pont de la Concorde naar de rechteroever. De kaden waren aan die kant nog verlatener. Na de parkjes van het Trocadéro gepasseerd te hebben stopten we op de hoek van de rue de l’Alboni, onder het metroviaduct’ (Het circus komt voorbij), ‘Een paar honderd meter naar het Neuvotel. Ze passeerden de bioscoop Le Drakkar, beneden langs de weg, alvorens de brug over de Vire over te steken’ (Een jeugd), ‘De auto was een eindje verderop in de rue Cujas geparkeerd, daar waar je langs het trottoir traptreden en ijzeren leuningen hebt’ (Uit verre vergetelheid). Kijken de personages uit een raam, dan zien ze in de verte als een soort archimedische punten in hun verder ankerloze bestaan de Seine, of de Eiffeltoren. Die precisie verschaft natuurlijk authenticiteit aan de beschreven gebeurtenissen, maar het heeft ook iets hallucinerends: schimmige mensen in zo’n uitgesproken wereld.
Bernlef die zoals gezegd in Onbewaakt ogenblik over Modiano peinst, vat het als volgt samen: ‘Je zou met een boek van Modiano in de hand de omgeving waarin het verhaal zich afspeelt van a tot z kunnen nalopen. Deze “scherpte” in de beschrijving van de entourage contrasteert met het vluchtige karakter van zijn verhalen. De personages – die hij in een interview eens vergeleek met “stoompluimpjes” – hebben wel een naam, maar slechts een globaal uiterlijk.’ Over hun innerlijk komen wij weinig tot niets te weten. Zij blijven raadselachtig. Ook in hun diepere gevoelens. Als in Een jeugd de jonge Odile door een liftgever wordt verkracht, krijgen we alleen de uiterlijke feiten te horen, bijna absurd in hun klinische weergave: ‘“Wacht&#8230; ik moet mijn voorzorgsmaatregelen nemen&#8230;” Hij hield op een paar centimeter een half opgerold condoom voor haar gezicht. “Vindt u dat niet vervelend? Ik ben bang voor ziektes.” Hij klemde haar steeds steviger vast en zij probeerde zich los te rukken. Het lukte hem om haar plat op de bank te leggen en hij drukte met zijn hele gewicht op haar. “Het duurt niet lang&#8230; Niet bewegen&#8230;”’
Alsof het om een doktersbezoek gaat. Even onaangedaan als de dader lijkt het slachtoffer als je na afloop van de verkrachtingsscène leest: ‘Uiteindelijk was dat allemaal volstrekt onbelangrijk. Ze zou er niet eens met Bellune over spreken.’
<q class="pull-left">Modiano’s werk is caleidoscopisch, al zijn boeken grijpen in elkaar, ze zijn bezield van één thema: hoe het verleden te doorgronden.</q>
Wie, geprikkeld door het gerucht van Franse ‘olala’-erotiek Modiano’s werk betreedt, komt van een koude kermis thuis. Zijn haast lichaamloze en dadenloze personages geven ook inzake de liefde niet thuis. In In het café van de verloren jeugd hebben Louki en Roland een relatie, maar we krijgen er nauwelijks iets van te zien of te horen. ‘En toen, op een keer, is ze ’s nachts toch in de Rue d’Argentine gebleven,’ te weten de woning van Roland. En als ze een ruimte zoeken om samen te wonen: ‘Een eenpersoonsbed, maar niet te smal voor ons.’ Geeft wannabe-zangeresje Odile in Een jeugd zich in een poging hogerop te komen in deze wereld aan een platenbaas (omhoog neuken heet dat bij ons), dan lezen we: ‘Ze hoefde alleen maar niet te bewegen en, zoals een uitdrukking van Bellune luidde die ze wel mooi vond, op te gaan in het decor.’ Meer horen we er niet over. Het is voor de voyeur die iedere lezer ook is een ware tantaluskwelling, deze engelenerotiek. Je vraagt je geregeld af of de stellen in Modiano’s romans het wel echt doen, of ze niet gewoon stil en maagdelijk naast elkaar op bed liggen.
<h5>Kind van het toeval</h5>
De vraag is wat de lezer eigenlijk moet met Modiano’s werk, zo wazig en onbeslist, zo zonder kleur en drama. Het is door Jan en alleman in verband gebracht met de Tweede Wereldoorlog, waarvan Modiano, pal na de oorlog geboren, zelf het product is. ‘Kind van het toeval’ noemt hij zichzelf in de roman Aardige jongens (1982). Zijn eerste roman De plaats van de ster (1968) gaat erover (joodse sjacheraar doet in duistere zaakjes; vader Modiano die zichzelf erin herkende, probeerde alle exemplaren op te kopen), Dora Bruder (1996) ook, maar het merendeel van zijn romans speelt zich erna af, in de jaren vijftig en zestig, in existentialistisch Parijs, overal intellectuelen en kunstenaars op de been, maar bij Modiano ontbreekt de dynamiek van die stroming geheel en al. Je zou het er zelfs een cynisch of minstens sceptisch commentaar op kunnen noemen: jazeker, de mens is verantwoordelijk voor zijn eigen lot, maar in Modiano’s romans komt daar weinig van terecht. Het is dit deficit dat Modiano genadeloos in beeld brengt, keer op keer. Hoe je ook delft in het verleden, probeert door te dringen tot de kern van het leven, het lukt niet. Dat maakt Modiano een donkere, zwaarmoedige schrijver. Zelfs Sartre op z’n somberst, in Walging, lijkt er een vrolijke Frans bij.
<h5>Het verleden te doorgronden</h5>
Modiano’s werk is caleidoscopisch, al zijn boeken grijpen in elkaar, ze zijn bezield van één thema: hoe het verleden te doorgronden. De jury van de Nobelprijs had het over ‘de kunst van het geheugen waarmee hij het meest ongrijpbare menselijk lot heeft opgeroepen en de leefwereld van de bezetting heeft ontdekt.’ Mooie woorden, maar ik denk dat Modiano gelezen wordt niet om wat hij oproept maar om wat hij allemaal niet oproept, om zijn kunst duisternis duisternis te laten zijn, en desillusie desillusie. Hij is de schrijver van het ultieme gebrek aan effectbejag, van de plotloosheid, van de non-gebeurtenissen. Niet fijn, ook niet voorbeeldig of verheffend, wel fascinerend in zijn monochrome en monotone melancholie. Modiano zet de mens in al zijn vergeefsheid neer, zoals de afgewezen zangeres Odile in Een jeugd: ‘Haar droom is in rook opgegaan. Het is haar niet gelukt zich te laten horen, haar stem is er niet in geslaagd boven de mist en het lawaai uit te stijgen, zoals de stem van de zangeres van wie ze het verhaal had gelezen. Ze heeft geen moed meer.’
<div class="info-box">
Patrick Modiano, <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Een-jeugd-Patrick-Modiano.htm" target="_blank">Een jeugd,</a> vertaald door Edu Borger, Querido, 208 p., € 13,99
</div>

Patrick Modiano: schrijver van de plotloosheid

<div class="lead">De Japanse schrijver Haruki Murakami lijkt wel een wonderdokter. Vooral bij zijn westerse lezeressen maakt hij zich mateloos populair met wegwijzingen naar persoonlijke vrijheid en zijn eenzame, middelmatige Murakami-man.</div>
Soms loont het om lezers te vragen wat ze er eigenlijk van vinden. Zeker als het om het werk van de Japanse cultschrijver Haruki Murakami gaat. Zijn werk wordt door critici wereldwijd in het algemeen positief besproken maar het is toch het lezerspubliek dat van hem een groot, volgens sommigen Nobelprijswaardig wereldschrijver heeft gemaakt. Begin 2015 werd er in Nederland ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag zelfs een heel Murakami-festival voor fans georganiseerd. Vooral lezeressen lopen met hem weg.
Murakami (1949) was in zijn geboorteland Japan al een populaire schrijver voor alle gezindten toen hij met de Bildungsroman Norwegian Wood doorbrak in het Westen en daar vooral de lezende vrouw wist te bereiken. Nu lezen überhaupt alleen vrouwen nog boeken, horen we van iedereen die het weten kan, dus zo bijzonder is dat niet, maar op een of andere manier raakt hij een aparte snaar bij de lezeressen van het Avondland.
‘Meester in de allesverslindende liefde’ wordt hij op de achterflap van zijn jongste boek, Mannen zonder vrouw, genoemd; is er een uitgekauwder thema denkbaar of valt er wel degelijk nog iets nieuws over op te merken? ‘De liefde, niemand kent haar nog goed’, om met een variant op Kouwenaar te spreken.
<h5>De zwaardvechtende samoerai</h5>
Om te peilen wat deze literaire liefdestovenaar bij zijn publiek teweeg brengt, vroeg ik aan vrouwen in mijn omgeving wat hen nu eigenlijk zo trekt in Murakami’s werk. Een mini-onderzoekje. De reacties waren opmerkelijk consistent: ‘Hij schrijft grappig, herkenbaar en absurdistisch.’ ‘Je wordt meegesleept in de waan dat alles logisch is.’ ‘Hij schept al schrijvende een sfeer waarin van alles kan gebeuren&#8230; heerlijk!’ ‘Hij schrijft heel levensecht en herkenbaar en ogenschijnlijk eenvoudig maar ook heel vreemd en bizar over liefde en eenzaamheid.’ Kennelijk bestaat het geheim van Murakami’s boeken uit een paradoxale mengsmering van levensechtheid en illusies, van vertrouwdheid en vreemdheid, een mix die misschien wel kenmerkend is voor de Japanse cultuur, gezien door westerse ogen.
In zijn essaybundel De spiegel van de zonnekoningin, een uitstekende gids voor de westerse lezer over de Japanse populaire cultuur, concludeert Ian Buruma dat Japanners zichzelf als een zachtmoedig volk beschouwen, eerder teder en gevoelig dan hard en rationeel. En dat terwijl hij in het voorafgaande juist heeft uitgelegd hoe agressief en sadistisch de Japanse volkskunst kan zijn, met bijvoorbeeld haar samoerai-cultus en de mangastrips, die in Japan ook door volwassenen worden gelezen. Maar, legt hij uit, dat is slechts spel, geen werkelijkheid; de Japanner zoekt voor zijn vertier misschien hardheid en geweld maar in het echt streeft hij naar geborgenheid. Tegenover de zwaardvechtende samoerai en de vaak extreem emotionele, seksueel geobsedeerde mangastrips staat dan ook de sereniteit van de klassieke Japanse kunst, de haiku met z’n verstilde natuurbeleving, de verfijnde prenten van Hokusai. Harmonie met een flinke scheut spiritualiteit en mysterie. Het zijn contrasten die ook het werk van Murakami kenmerken en die hem zijn populariteit bezorgen.
<q class="pull-right">De Murakami-man: geen macho of hulk, eerder loner dan ridder.</q> Schrijvers van wereldformaat weten vaak heel goed wat er van ze verwacht wordt, welk maatschappelijk of psychologisch probleem ze met succes kunnen aansnijden; dat gold in de negentiende eeuw voor Charles Dickens, het geldt in de eenentwintigste eeuw voor Murakami. Hoe afwisselend in uitvoering ook, zijn boeken voltrekken zich in sjablonen, met verwante hoofdpersonen en geijkte ontwikkelingen. Het zijn eigenlijk keer op keer queestes, ondernomen door een mannelijke antiheld die aan het eind tot een soort fragiel evenwicht in zijn leven komt. Liefdesverhalen met de man als vragende en zoekende partij.
Opmerkelijk voorspelbaar en monotoon is het karakter van de Murakami-man en als het klopt dat vrouwen met Murakami’s boeken weglopen, zegt dat misschien ook iets over hun ideale eenentwintigste-eeuwse man.
<h5>Onbeschrijflijk middelmatig</h5>
De Murakami-man heeft niets van een macho of een hulk, iedere fysieke of psychologische heroïek is hem vreemd, hij is eerder een loner dan een ridder. Eenzaam, bescheiden, lethargisch, sereen en gevoelig gaat hij zijn weg en zijn strijd is een innerlijke strijd. ‘“Hou je van eenzaamheid?” zei ze, met haar kin op haar hand leunend, “je reist alleen, je eet alleen en tijdens college zit je bij de rest vandaan.” “Ik zoek de eenzaamheid niet speciaal. Ik sloof me alleen niet uit om vrienden te maken. Dat leidt alleen maar tot teleurstellingen.”’ Aldus hoofdpersoon Watanabe in Norwegian Wood, Murakami’s geloofsbrief aan de literaire wereld. Het geldt ook voor de hoofdpersonen van zijn latere boeken waarin de schrijver het karakter van zijn protagonisten, als een ware verkoper die de juiste slogan heeft ontdekt, zelfs in de titels thematiseert: De kleurloze Tsukuru Tazaki en zijn pelgrimsjaren, Mannen zonder vrouw. Je weet wat je krijgt: individuen, verdrukt door de maatschappij. Ook de hoofdpersoon in Kafka op het strand is er zo een, bescheiden en getraumatiseerd trekt hij zich terug in een bibliotheek om te ontsnappen aan de onmogelijke eisen en verwachtingen van de grote wereld. En de ‘mannen zonder vrouw’ in Murakami’s jongste verhalenbundel wéten het ook nog eens precies van zichzelf: ‘De manier waarop ik tot dan toe had geleefd en had gedacht was welbeschouwd onbeschrijflijk middelmatig en betreurenswaardig onopmerkelijk geweest.’ Murakami doet dus bepaald geen moeite deze obstinate eigenschap van zijn mannen te verhullen.
Tegenover Murakami’s bescheiden en modale, gevoelige mannen staat een leger van geheimzinnige vrouwen, of het nu de moordende mannenjageres Aomame uit Murakami’s epos 1Q84 is of de mysterieuze mevrouw Saeki in Kafka op het strand danwel de getraumatiseerde Naoko uit Norwegian Wood. Murakami’s mannen, dienstbaar, zoekende, komen niet achter hun ware wezen en voor het raadsel is opgelost, sterven ze nogal eens of plegen ze zelfmoord. Murakami’s mannen kunnen veel beter overweg met hun seksegenoten, met wie ze vaak een soort ‘male bonding’ aangaan, bijvoorbeeld in het verhaal ‘Kino’ waarin Kino gezellig en empathisch met een regelrechte rivaal zit te kouten.
<h5>Elke man een kind</h5>
In veel opzichten zijn Murakami’s verhalen een Japanse variant op onze eigen westerse vraag: Was will das Weib? ‘Wij mannen kunnen nooit helemaal begrijpen wat een vrouw denkt,’ zegt een van de mannelijke hoofdpersonen in het verhaal ‘Drive my car’. De mysterieuze, mooie vrouw is bij Murakami een vast ingrediënt. Geen wonder dat, bijna uit een soort ontzag voor hun ontoegankelijkheid, vrouwen ook nogal eens als leugenaressen worden voorgesteld, bijvoorbeeld in het verhaal ‘Een onafhankelijk orgaan’, over de gedreven womanizer Tokai die ten onder gaat aan een plotse verliefdheid: ‘Op gezette tijden liegen alle vrouwen, maar over iets belangrijks liegen ze altijd. Uiteraard liegen ze ook over onbelangrijke dingen, maar over de belangrijkste dingen liegen ze zonder te aarzelen. Vrijwel alle vrouwen doen dat zonder een spier te vertrekken en zonder dat je het hoort aan hun stem. Want dat liegen doen ze niet zelf; buiten hun weten om doet dat het onafhankelijke orgaan waarmee ze zijn geboren.’ In Norwegian Wood vertelt Reiko hoe hij blind verliefd raakte op een bloedmooie begaafde leugenares: ‘Als zij tegenover me zat, verdween mijn gezonde oordeel. Ze was zo overweldigend jong en mooi dat ik mezelf een volslagen armzalig, onbeholpen wezen vond en alle negatieve gedachten over haar die bij me opkwamen, schreef ik toe aan mijn eigen kleinzieligheid.’ Dat is onverkort ‘la belle dame sans merci’, de duivelse vrouw in optima forma en eigenlijk een andere manier om te zeggen: de eenvoudige man dringt niet door tot de complexe vrouw, misschien ook wel een boodschap die niet verkeerd klinkt in het post-feministische tijdperk. ‘Het is vaak moeilijk de indruk te vermijden dat in Japanse man-vrouwverhoudingen elke vrouw een moeder en elke man een kind is,’ schrijft Buruma, die de afhankelijkheidsrelatie tussen man en vrouw dan weer meer als een typisch Japans fenomeen behandelt.
<figure id="post-325569 media-325569" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview-1280x960.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Haruki Murakami. Foto: Dominik Butzmann/Laif/HH</figcaption></figure>
<h5>Platonische erotiek</h5>
Toch doen deze zo verschillende wezens, aanbidders en muzen, het geregeld met elkaar. De liefde behoort tot de belangrijkste ingrediënten van de Murakami-maaltijd. Liefde en seks. En hoewel ongeveer alle varianten van het liefdesbedrijf wel aan bod komen, van pijpen tot incest, van aftrekken tot SM, van broertje-en-zusje-liefde tot promiscuïteit, van seksblaadjes tot hoerenlopen, wordt alles overschaduwd door een opvallende haast platonische erotiek. Geen sprake van ranzigheid of pornografische effecten: 
‘Ik zou het wel fijn vinden.’ 
‘Goed hoor,’ zei Naoko met een glimlach. Ze maakte de rits van mijn broek los en pakte mijn harde penis in haar hand. 
‘Wat is hij warm,’ zei Naoko. 
Ze begon haar hand te bewegen, maar ik hield haar tegen. Ik knoopte haar blouse los en maakte op de tast het haakje van haar beha op haar rug los. Voorzichtig drukte ik mijn lippen tegen haar zachte, roze borsten. Naoko deed haar ogen dicht en begon langzaam haar vingers te bewegen. 
‘Je bent er goed in,’ zei ik. 
‘En nu braaf zijn en niets meer zeggen,’ zei Naoko. 
Toen ik was klaargekomen, omhelsde ik haar teder en zoende haar nog een keer. Naoko fatsoeneerde haar beha en haar blouse en ik deed mijn rits dicht. 
Geen spoor van de zwaar opgemaakte vrouwen met enorme borsten die smerige taal uitslaan, waaraan wij in het Westen inmiddels gewend zijn. Ongetwijfeld draagt Murakami’s softe erotiek ook bij aan zijn populariteit bij lezeressen, die, naar het cliché wil, nu eenmaal meer van dromerige liefdesscènes op papier dan van harde porno op het scherm houden.
<h5>Westerse iconen</h5>
Toch is het zeker niet zo dat Murakami wreedheid en agressie schuwt. Ook in zíjn werk tref je die typisch Japanse oppositie samoerai-haiku aan. Vreemd gemotiveerde moorden en zelfmoorden zijn zelfs vaste ingrediënten in zijn verhalen. Sportinstructrice Aomame helpt in 1Q84 zonder scrupules een vermeende verkrachter met een ijspriem naar de andere wereld, de pedofiele ‘Leider’ uit dezelfde roman laat zich doden om de schrijver Tengo te sparen, Kafka’s kattenmepper draait op ijzingwekkende wijze katten de nek om om een fluit van ze te maken. Steeds is er ook iets diffuus in Murakami’s weergave van geweld, iets wat geweld met liefde verbindt, zoals Georges Bataille dat voor onze cultuur heeft vastgesteld en waar bij ons Arnon Grunberg zich in heeft gespecialiseerd. In feite komt het erop neer dat agressie en tederheid niet categorisch van elkaar zijn te scheiden en vast te stellen, niet in het leven en niet in de liefde: ‘Geluk? Kino wist niet eens precies wat het voor iets was. Pijn, of woede, of teleurstelling, of berusting – ook van dergelijke gewaarwordingen kon hij er niet één helder definiëren.’ Murakami’s personages leven in een wereld vol onbesliste emoties, ver van maatschappelijke gemeenplaatsen over Goed en Kwaad.
<q class="pull-left">Laten we eerlijk zijn, het is soms ook een soort Harry Potter voor volwassenen.</q>En dat terwijl ze fysiek toch in een duidelijk herkenbare, realistische omgeving rondlopen; ze hebben mobieltjes, ze reizen met de hogesnelheidstrein, ze studeren aan hedendaagse universiteiten, praten over de wereldproblemen van nu. Ook de plaatselijke actualiteit herken je, vooral in de vroege romans: het Japanse oorlogsverleden, de aardbeving in Kobe (Murakami’s geboorteplaats), de Shinrikyo-sekte en haar zenuwgasaanval in de metro van Tokio (het nog niet in het Nederlands vertaalde Underground). Tegelijkertijd verschilt dit universum onmiskenbaar van het onze. Voor de westerse lezer komt dat natuurlijk onder meer door het Japanse patina dat over alles ligt. En dat ondanks het feit dat Murakami zijn werk toch bepaald opzichtig volstouwt met westerse iconen: zo wordt er bij voorkeur naar Hollywood- en westerse cultfilms gekeken en naar Engelstalige popmuziek geluisterd (de roman Norwegian Wood is gebaseerd op de gelijknamige Beatle-song, de naam Kafka in Kafka aan het strand verwijst naar een hoogtepunt uit de westerse cultuur); zijn veelal beschaafde en belezen personages lopen weg met Bach en Brahms en hebben zelfs specifieke voorkeuren voor uitvoeringen van bijvoorbeeld Wilhelm Backhaus of Robert Casadesus; namen als die van Francois Truffaut of Billie Holiday vallen; men discussieert over Marx en Heidegger, kortom Murakami heeft goed op alle bijsluiters gekeken. Als je niet beter wist, zou je menen met typisch westerse cultuurgenieters te maken te hebben. Maar dat is niet zo en juist die bouillon van Japanse belevingswereld en westerse cultuur draagt zeker bij tot het aparte karakter van Murakami’s werk. Het is inderdaad vertrouwd en vreemd tegelijk.
<h5>‘De wereld voelt vreemd aan’</h5>
Daar komt nog bij dat Murakami veel plaats inruimt voor magisch-mystieke belevenissen. Helemaal in Kafka op het strand, waar een zonderlinge oude analfabeet als een soort moderne Franciscus in staat is met katten te spreken en waar op zeker moment een school vissen uit de lucht komt vallen. Ook in 1Q84 zitten verwijzingen naar een mysterieuze parallelwereld van kleine maar machtige wezens waarmee ‘de Leider’, telekinetisch begaafd, weet te communiceren. Murakami hoedt zich er wel voor iets van dit soort geheimenissen te onthullen, laat staan te ontzenuwen. Hij laat het zonder uitleg of verklaring plaatsgrijpen zodat je als lezer maar moet slikken dat het zo is. Daar komt bij dat hij ook zijn alledaagsere verhalen lardeert met spook- en sprookjesscènes; mensen zien geesten of worden ’s nachts door onduidelijke gestalten bezocht.
Murakami schept kortom een realistische wereld vol hyper- en surrealistische trekjes. Het kan zijn dat deze alledaagse spookachtige en spirituele elementen typisch Japans zijn, maar voor de westerse lezer met zijn religieuze ongemak vertegenwoordigen ze ook een post-christelijke en postmoderne vorm van zingeving en hogere betekenis, de letterlijke invulling van het besef dat er meer is tussen hemel en aarde. En laten we eerlijk zijn, het is soms ook een soort Harry Potter voor volwassenen.
Murakami heeft al met al een bijzonder effectieve manier om de lezer duidelijk te maken dat wat hij schrijft niet eenduidig maar ongewis en dubbelzinnig is. In het titelverhaal van Mannen zonder vrouw lijkt hij via de hoofdpersoon zijn eigen schrijverscredo af te geven: ‘Ik begrijp zelf ook niet goed wat ik hier eigenlijk probeer te zeggen. Ik veronderstel dat ik probeer iets te beschrijven wat in feite niet, maar in wezen wél is gebeurd. Maar iets beschrijven wat in feite niet, maar in wezen wél is gebeurd, is net zoiets als een afspraak maken op de achterkant van de maan.’ Door zulke onzekere, voorzichtig tastende sprekers op te voeren verbroedert de schrijver zich als het ware met de lezer(es) die zich ook een weg door een moeilijk te duiden wereld moet vinden. Talloos zijn dan ook de ongewisheden en nuances die hij door zijn teksten strooit: ‘De wereld voelt vreemd aan’ en ‘Wat is werkelijkheid?’ (Norwegian Wood), ‘De wereld is een gelijkenis’ (Kafka op het strand) en mensen moeten hun rechtlijnigheid ‘aanpassen aan de kromme wereld om hen heen’ (‘Het onafhankelijke orgaan’).
<h5 class="tekst">Vorm van boeddhisme</h5>
Tegenover deze voortdurende verplichting tot adaptatie van de mens aan de geheimzinnige wereld om hem heen staat een opmerkelijke sereniteit en berusting, die tot uiting komt in wat je haast schaamteloze gemeenplaatsen mag noemen: ‘Maar het was nu eenmaal zo gelopen, en hoe je het ook wendde of keerde, er was niets aan te doen.’ ‘Een heer is iemand die niet doet waar hij zelf zin in heeft, maar die doet wat hem te doen staat.’ ‘Zo werkt verliefdheid’. Vanzelfsprekendheden die zich vreemd verhouden tot de kronkelweg die de mens in Murakami’s boeken heeft af te leggen. De boodschap moet wel zo’n beetje zijn: de mens probeert van alles te begrijpen maar hij moet zich ook realiseren dat de dingen zijn zoals ze zijn. Een beetje zoals voor Murakami’s mannen ten aanzien van vrouwen geldt: moeilijk te doorgronden, neem ze maar voor lief.
Overigens lijkt Murakami in zijn recente boeken wat spaarzamer met mysterie, mystiek en magie om te gaan dan in zijn vroegere werk. De kleurloze Tsukuri Tasaki en zijn pelgrimsjaren uit 2014 is eigenlijk een vrij naturelle roman over een man die ontdekt dat hij zo kleurloos niet is als hij zelf denkt maar dat hij juist sterk genoeg is om zijn lot te dragen, de verhalen in Mannen zonder vrouw hebben een heldere, minimalistische toets; los van de decorstukken zouden ze ook in West-Europa of in Amerika kunnen spelen. Zijn thematiek van de eenzame mens die het moet opnemen tegen de maatschappij en de sociale verplichtingen krijgt op die manier steeds universelere kantjes.
In Murakami’s wereld kun je al met al gemakkelijk een verwaterde en geseculariseerde vorm van boeddhisme aantreffen: hoe kunnen we verlost worden van het lijden van de wereld. Voor de lezer van hier en nu is hij een wonderdokter die in een woud van maatschappelijke en sociale verplichtingen de kwetsbare reiziger, het slachtoffer van het wispelturige lot, de weg wijst naar persoonlijke vrijheid. De ideale psychiater voor een wereld zonder leidend beginsel, en dat voor de prijs van een gewone roman. Je kunt het er zelf niet voor doen.
<div class="info-box">
Haruki Murakami, <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Mannen-zonder-vrouw-Haruki-Murakami.htm" target="_blank">Mannen zonder vrouw</a>, 
vertaling Jacques Westerhoven, Atlas Contact, 288 p., € 19,99
</div>

Waarom vrouwen van Murakami houden

De zelfgekozen dood van Brands, Zwagerman en Wieg

Het geheim van Menno Wigman, de meest dwarse dichter van Nederland

<div class="lead">
De laatste dichtbundel van Joost Zwagerman: psalmen en klaagliederen van een wanhopige ongelovige die in een duistere wereld naar existentiële betekenis zoekt.
</div>
Wie een jaar geleden had voorspeld dat er begin 2016 postume religieuze gedichten van Joost Zwagerman zouden verschijnen zou voor gek zijn versleten. Toch past de bundel in Zwagermans gang van maximaal naar minimaal, van oproer naar inkeer. De gedichten vormen zo&#8217;n beetje zijn laatste publieke woorden en ze laten zich lezen als een credo maar vooral ook als een &#8216;De profundis&#8217;. Wakend over God heet de bundel en dat is zo&#8217;n beetje de omgekeerde gedachte van een oorspronkelijk over de mensheid wakende God, maar in deze tijd, met God en religie ernstig in de verdrukking, snap je het: God kan wel wat aandacht gebruiken.
Dat een altijd seculier geachte schrijver als Zwagerman zich met zoiets glibberigs als het godsbesef bezighoudt zegt veel over hemzelf in zijn laatste dagen maar ook over onze cultuur: op zoek naar ouderwetse vastigheid. Maar hij vindt die niet; als de dichter hoort over het plotinisme (in elke mensenleven huist God) schrijft hij: &#8216;Niet platonisch maar plotinisch / – zo het woord bestaat – spat / alles tussen God en mensenziel / voorgoed en weergaloos kapot.&#8217; Met de nodige pathetiek, soms manisch, zoekt Zwagerman naar God in maar ook buiten zichzelf, nu eens smachtend, dan weer verongelijkt en egocentrisch: &#8216;weer / moet ik de ruis en echo / van de schepping overdoen.&#8217;
Met het christelijk geloof of de bijbelse God heeft zijn opperwezen weinig te maken, dit zijn psalmen en klaagliederen van een wanhopige ongelovige die in een duistere wereld naar existentiële betekenis zoekt, in kunstwerken, in de oerknal, in zijn kinderen, in dieren. Als hij thuis een dood musje vindt voelt hij dat hier iets van het wereldraadsel of zelfs de wereldbrand in vertegenwoordigd is, maar hoe? &#8216;De mus gebiedt. / Ik moet eten uit Zijn hand.&#8217; Het is die tantaliserende aanwezigheid van een macht die desondanks onzichtbaar blijft, die Joost Zwagerman zijn laatste woorden influistert.
Het is verleidelijk er een bewuste opmaat naar zijn zelfgekozen dood in te lezen, want dood is naast God de voornaamste aanwezige in deze bundel, maar los van zijn persoonlijke inzet verwoordt Zwagerman het algehele verlies aan godsbesef in onze tijd. Overigens, en misschien is dat wel het meest kwellende, is Zwagermans God niet voortdurend absent, een enkele keer is hij juist stralend aanwezig: &#8216;Geniet / er nu eens van. het verdroomde is nu vrij. / Al wat straalt is nu de grootste tover.&#8217; Om vervolgens weer des te pijnlijker gemist te worden. Was Hij er maar nooit geweest, denk je na Wakend over God.
<div class="info-box">
Joost Zwagerman, <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Wakend-over-god-Joost-Zwagerman.htm" target="_blank">Wakend over God,</a> gedichten, uitg. Hollands Diep, 96 blz, € 19,90
</div>

Zwagerman zoekt god, maar vindt hem niet

<div class="summary">
Hymne aan en naar Lucebert
op stralend hogepriesterlijke toon 
 fiolen en retorten uitstortend over 
 o het gansche aardrijk en haar arme blaren 
 en het blèren 
 als de grote eendenpas weer eens stagneerde 
 en 
 het opgezwollen geweten 
 het filigrein filisterdom 
 het groezelige christendom 
 het monolithische ministerdom 
 opspeelde in het luxe vrijheidsbad
hij voer in de mensen de schrikgrage dieren 
 de bloedjassen en de bedeesde jongeling 
 kwam iedereen maar naar zijn voorlaatste oordeel 
 daar was het toet toet uitverkoop 
 voor wie de weg wist en wie niet 
 daar staakten makkers het oude stukmaken 
 werden weer nieuw en zongen: 
 samen kennen wij de muzelman de muzelman 
 de muzelman die woont in nieuw-west
hij leek te ontoegankelijk voor veel benul 
 maar nu het zacht gelispel en geleuter 
 passim verstaanbaarheid bevordert 
 en de koudwatervrees weer breed 
 door hollands palingpolders stroomt 
 waar het zucht van wijs begeren 
 van zoekende boeren en grondige graaiers 
 waar men de oren spitst 
 als er iets matigs opklinkt uit 
 het ongecensureerde modebeeld
</div>
o mestblije lucht en dankbare stank 
 van zijn verzen ik ontbeer dat 
 ik honger naar zijn grote dikke niet-van dale 
 waarvoor men genezing zocht 
 bij de poëtische panfluiters 
 en de afschuwelijke horlepiep 
 te Nederland Europa wereld heelal.
<div class="info-box">
Hogepriesterlijke toon 
Lucebert (1924-1994) was een van de belangrijkste dichters/kunstenaars van de twintigste eeuw. Hij was voorman van de experimentele dichtersgroep de Vijftigers. Zijn onconventionele gedichten weer-spiegelen zijn overtuiging dat de poëzie na de oorlog niet op de oude voet kon doorgaan.
</div>

Lucebert: als van gene zijde

<div class="wpg-element paragraph">
poëtisch proza
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Opmerkelijk, Voor altijd voor het laatst, de recente bundel van Tjitske Jansen, bovenmodaal succesvol dichteres, werd de afgelopen maanden her en der in zowel proza- als poëzierubrieken besproken. Dus wat is het nou, proza of poëzie, vraag je je af. De uitgever laat het wijselijk in het midden; kennelijk bevinden we ons in het schemergebied tussen beide genres. Maar nee, zal de een zeggen, het is wel degelijk proza hoor, van ‘oratio provorsa’, doorlopende rede, en dat doen Jansens zinnen hier overduidelijk: ‘Dat we in Roemenië, Tunesië en Spanje waren, weet ik niet omdat ik het me uit de zomers zelf herinner. Ik weet het omdat mijn ouders het me hebben verteld en door de foto’s die ervan zijn.’ Maar dat zegt niks, werpt de ander tegen: in haar vorige dichtbundel Koerikoeloem liepen de regels ook al zo door: ‘Er was iemand aan wie ik vroeg: “Hoe kan het dat wanneer ik me van binnen zo aan flarden voel, mensen er gelukkig van worden als ik mijn gedichten voordraag? Kan ik als ik me zo voel wel iets geven dat van waarde is?”’ Gewone zinnen zo te zien, vanwege de gevoelige inhoud niettemin overal gelezen als poëzie.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Oftewel, wat we hier hebben is een ‘prozagedicht’, alias ‘poëtisch proza’, die merkwaardige hybride tussen proza en poëzie. En om met een variant op Kouwenaar te spreken: ‘het prozagedicht / het is nuttig daarover eens uit te weiden /zij blijft nieuws /niemand kent haar nog goed’.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>praatziek </h3>
Op school leerden we dat in de achttiende, negentiende eeuw het proza de vertellende functie van poëzie overnam en dat voor de poëzie voortaan de gevoelens resteerden, de expressie, de geheimzinnige marges. Proza, en zeker de roman, die succesvolle negentiende-eeuwse nieuweling, zou daarna de wereld veroveren, het grote publiek. Toch hadden delicate geesten naar het zich laat aanzien algauw weer genoeg van het grovere genre dat in kranten en onder beginnende lezers zoveel opgeld deed. Namens de estheten verwoordde aan het eind van de negentiende eeuw de anemische, nerveuze held Des Esseintes uit Huysmans’ decadente roman À rebours zijn ultieme literaire droom: een roman te schrijven, in enkele zinnen; een roman die het uitgeperste sap van honderden bladzijden zou bevatten. Weg met alle milieuschetsen en karakterbeschrijvingen, alleen nog onherroepelijke woorden! De laatste aanwinst in zijn bibliotheek is dan ook een door hemzelf samengestelde bloemlezing van prozagedichten, de culturele hype van zijn tijd. Het prozagedicht noemde hij ‘het merg, het extract, het wezen van de letterkunde’.Bij ons waren ze er rond de vorige eeuwwisseling ook gevoelig voor: Lodewijk van Deyssel, Aart van der Leeuw, Paul van Ostaijen en bovenal Frans Erens, allemaal schreven ze prozagedichten, in navolging van peetvader Baudelaire met zijn Petits poèmes en prose uit 1867. Hier, Erens’ ‘Amstelveld’ uit zijn Dansen en rhytmen (1893): ‘Met plassen ligt het Amstelveld; ’t schijnt dat je er door henen kijkt, door den grond, als door een versleten stuk tapijt. De plassen spiegelen ’t gouden licht der stijgende zon, stijgend achter de huizenrij van de Prinsengracht. Zie daar gaat een lange meid. Haar schaduw dooft de plassen in het gaan. Zij loopt vóór: de schaduw volgt: dat weet ze niet.’ Ondanks de doorlopende regels toch nog best een dichterlijke tekst. Maar heel lang duurde de bevlieging niet, geen wonder volgens Vestdijk, die in De glanzende kiemcel nogal zuur de balans opmaakte ‘van wat men “poëtisch proza”, of “prozagedicht”, pleegt te noemen. Deze dichtvorm, waarbij ook het rijm en de regelmatige versvorm ontbreken, noemt men het vers libre, – het “vrije vers”, – en de dichter is dan precies waar hij wezen wil; hij is vrij van alle banden, hij heeft van het metrum geen last meer, hij schrijft verzen met het gemak en de onbevangenheid, waarmee de prozaïst proza schrijft, – althans kan hij zich dit inbeelden&#8230; En natuurlijk bevredigt hem dit op den duur allerminst; want een van de bestaansvoorwaarden van het dichterschap is nu eenmaal dat poëzie niet met proza verward wordt, en dan raakt het “vers libre” weer in onbruik.’ Om dan toch na een tijdje ook weer in de mode te raken, want het is waar, Nijhoff, Achterberg en zelfs de Vijftigers, al die kanonnen vóór ons, moesten er niet veel van hebben, met uitzondering overigens van Bert Schierbeek, die met zijn zogeheten ‘proëzie’ in z’n eentje het genre voor uitsterven behoedde. Maar tegenwoordig is het prozagedicht, of als je het van de andere kant wilt benaderen, het poëtisch proza, weer helemaal salonfähig. Je kon er eigenlijk op wachten. De poëzie barstte de laatste jaren, met grensverleggende en -overschrijdende dichters als Tonnus Oosterhoff, K. Michel en Nachoem Wijnberg, al bijkans uit haar voegen en slokte allerlei proza-elementen op, uit reclamefolders, uit de triviale cultuur, uit tv- en filmteksten. Voeg daarbij het succes van de slampoëzie, van nature nu eenmaal behoorlijk praatziek; en ook in de geschreven dichtkunst begon het parlando-element steeds sterker te overheersen, bijvoorbeeld bij dichteressen als Lieke Marsman en Bernke Klein Zandvoort. Vormvaste gedichten raakten steeds verder in het nauw. Ook denk ik dat de totale zonsverduistering in het experimentele proza een rol kan hebben gespeeld bij de wederopbloei van het prozagedicht. Immers wat in die experimentele teksten altijd een voorname rol speelde, ontregeling, lyriek, surrealisme, ex- en impressionisme, vindt nu een nieuw onderkomen in de poëzie.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>vormbesef </h3>
Tonnus Oosterhoff begon zijn bundel (Robuuste tongwerken) een stralend plenum met een prozagedicht waarvan de eerste zin luidt ‘het kan niet beter dan zo over de volle breedte, ik gevoel mij bedronken.’ Die volle breedte, dat is natuurlijk het proza, maar dan wel enigszins beneveld. Veel klassieke prozagedichten hebben zo’n (dag)droomachtig, impressionistisch, koortsig of bedronken karakter. Het al te rationele, rechtdoor lopende past ze niet. Dat droomachtige kenmerkt ook het prozagedicht waarmee Mustafa Stitou’s bundel Tempel opent: ‘Op mijn rug torste ik de doodskist waarin mijn vader lag. Diep voorovergebogen, voetje voor voetje, schreed ik wankelend voort. Het ging steeds moeizamer, de last werd te groot, ik hield het niet meer.’ Wie het hardop leest, merkt dat er een soort dactylisch metrum aan ten grondslag ligt, dat de cadans van de loper verbeeldt. Vestdijk: ‘Zo zien wij dan in het geslaagde “vers libre”, dat zich net voldoende van proza onderscheidt om de naam van poëzie te blijven verdienen, grotere, pseudometrische eenheden de kop opsteken: er valt een zekere regelmaat in de opeenvolging der volzinnen te bespeuren; er treden overeenkomsten in zinsconstructie op; herhaling van woorden en zinsdelen; het gebruik van de zelfde beginwoorden in een bepaalde groep volzinnen; een meer of minder regelmatige afwisseling van langere en kortere regels.’ Anders gezegd, in het ‘geslaagde’ prozagedicht resteert wel degelijk nog het nodige vormbesef. Neem ook deze regels uit Morgen ben ik vrij van Piet Gerbrandy: ‘Van onder vegetatie kropen voeten. Poelen baarden ogen en blazen en monden. Borsten zwollen op uit zandgeel zand. Wie kwam eerder de mond of de roosbenippelde borst. De borst natuurlijk, want melk is woord geworden.’ Proza waar de poëzie onmiskenbaar van afdruppelt. Maar er zijn er ook die op weg naar de ultieme vrijheid zelfs die allerlaatste vormeisen hebben laten vallen. Nyk de Vries is er zo een, zijn debuut uit 2011 bestaat volgens het omslag helemaal uit ‘prozagedichten’ en inderdaad, de titel klinkt nog wel poëtisch De dingen gebeuren omdat ze rijmen maar de teksten die erin staan, gaan als volgt: ‘Begin jaren negentig probeerde ik de jongens van de band te overtuigen van de verschrikkelijke uitwerking van de technologische vooruitgang, maar onze drummer zei: ik geloof jouw voorspellingen niet. De eindtijd is al zo vaak aangekondigd. We zullen het wel weer overleven’ et cetera. Laten we dit dan toch maar gewoon proza noemen, voor alle duidelijkheid, en dat geldt ook voor het werk van Tjitske Jansen, niks op tegen, het is kort, ultrakort proza, noem het boutades, schetsjes, impressies, desnoods ‘teksten’, maar geen poëzie. Hetzelfde geldt voor het zojuist verschenen debuut van Marc van der Holst, Pyjamadagen: De knikkers Als vandaag de eerste dag van de rest van mijn leven is, wat was gisteren dan? Dag nul? En eergisteren dag min een, de dag daarvoor min twee enzovoorts? Het zou zomaar kunnen. Ik ben allang geleden gestopt met tellen. Ik schat zo rond dag min driehonderdzoveel. Ik ben er maar van uitgegaan dat jij de tel wel zou bijhouden. Je was altijd al beter met getallen. We zijn hier wel heel erg ver afgedwaald van de ‘onherroepelijke woorden’ van Des Esseintes en misschien moeten we daarom Vestdijks eenvoudige maxime nog maar eens van stal halen: ‘Het wezen der poëzie is daarin gelegen, dat poëzie geen proza is.’ Trouwens, wie van dit soort teksten toch gedichten wil maken, kan terecht op de website van ‘Poëzie in beweging’: ‘Je kunt met behulp van een krantenbericht een gedicht maken. Neem woorden, zinfragmenten of zinnen uit het bericht en plaats deze in een voor jou poëtische volgorde. Je mag natuurlijk ook woorden toevoegen.’ Even bewerken dus en het is alsnog poëzie. Een kind kan de was doen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
VN Bladwijzers film verdicht Meestal zijn het verhalen die verfilmd worden, maar voor een project van De Wintertuin draaide prozadichter Nyk de Vries het om en bedacht een tekst bij de beelden van een korte film. Het resultaat, ‘Ik verkocht mijn ziel aan een machien’, is een repetitief verhaal over Robert Johnson, een kruispunt en een lief die een slet bleek.
Tjitske Jansen In tv-programma ‘De Nachtzoen’ vertelt Jansen dat ze op haar twaalfde in een pleeggezin kwam, waar ze voor het eerst werd voorgelezen. Dat vond ze zo prettig dat ze haar ogen wijd open hield om te laten zien dat ze goed luisterde. ‘Je mag je ogen wel dicht doen,’ zei haar pleegmoeder toen. Jansen leest haar gedicht daarover voor. Ga naar
 vn.nl/proezie 
</div>

wat is het nou, proza of poëzie?

<div class="lead">Merkt op! In de Boekenweek mag u deze boeken niet missen.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
MICHEL FABER HET BOEK VAN DE WONDERLIJKE NIEUWE DINGEN Vertaald door Harm Damsma en  Niek Miedema, Podium, 672 p., € 25,-
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-12419 media-12419" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/03/08ec05f2-3c28-48bf-9851-7ce4aa573f7e_1MICHEL_FABER_DUTCH_preview-kopie.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Als twee onhandige tieners doen Peter en Beatrice het op de achterbank van hun auto, op de eerste pagina’s van Het boek van de wonderlijke nieuwe dingen. ‘Hij gespte zijn broek los en zij hielp hem die uit te trekken. Toen ging ze op haar rug liggen en wrong haar armen in allerlei bochten om haar beha af te doen, terwijl hij een andere houding probeerde te vinden zonder haar met zijn knieën te pletten.’ Michel Faber beschrijft de realistische seksscène met hetzelfde gemak als waarmee hij zijn hoofdpersoon Peter Leigh even later per raket lanceert naar de Oasis, een bewoonbare planeet waar de dagen tweeënzeventig uur duren. De bekeerde ex-junkie Peter is uitverkoren om als zendeling de buitenaardse wezens daar te voorzien van het woord Gods. Op Oasis raakt Peter steeds meer onder de invloed van het zen-gevoel van de lokale gemeenschap. ‘Niemand worstelde met de vraag: wie ben ik? Ze leefden gewoon.’ 
Peter kan interstellaire sms’jes met zijn Beatrice wisselen. Die tekst binnen een tekst, een middel dat Faber ook in eerdere romans toepaste, laat zien hoe de geliefden steeds  verder van elkaar verwijderd raken. Bea beschrijft hoe de ene na de andere ramp de aarde treft, en hoe ze naar Peter verlangt. Peter voelt dat hij tekortschiet, het lukt hem steeds minder zich in haar te verplaatsen en zijn geringe schrijftalent maakt het hem onmogelijk om haar te uit te leggen waarom hij zich zo thuis voelt op Oasis. Dat Fabers geliefde Eva hem hielp deze roman af te schrijven terwijl zijzelf steeds zieker werd en ten slotte stierf, hoef je niet te weten. Maar het maakt hem zo mogelijk nog ontroerender. Mischa Cohen 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
J.M.A. BIESHEUVEL BRIEF AAN VADER Van Oorschot, 312 p., € 19,95
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-12419 media-12419" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/03/8a3dde91-80c3-4ba7-b609-536a4e0afad9_Brief_aan_Vader._54914e5482550_preview-kopie.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Zeven jaar geleden verscheen het verzameld werk van J.M.A. (Maarten) Biesheuvel, misschien wel de beste korteverhalenschrijver van Nederland, waarmee je zou kunnen zeggen dat zijn carrière afgerond was. Hij was begraven, vond hij zelf. Toch verschijnt nu een nieuwe bundel met ‘een keuze uit eigen werk’.
Dat zal met twee gebeurtenissen te maken hebben: de uitreiking van de eerste Biesheuvelprijs voor Beste Nederlandstalige korteverhalenbundel aan Rob van Essen, vorige week, en Biesheuvels memorabele optreden bij Adriaan van Dis twee jaar geleden, toen hij aan tafel het titelverhaal uit Brief aan Vader voorlas, wenend maar vastberaden: ‘Pa, ik voel me schuldig omdat ik geen plezier heb.’ Dat fragment heb ik inmiddels zo’n vijftien keer teruggekeken, vooral omdat ik nog steeds niet snap hoe je zoveel emoties in tien minuten kan stoppen. Het is een perfecte aanleiding om alle verhalen nog eens te lezen, het zijn odes aan het normale leven, opgeschreven door iemand voor wie niks normaal is. In ‘Brommer op zee’ wordt een matroos op zijn schip bezocht door iemand die over zee op een brommer komt aanrijden. In ‘Reis door mijn kamer’ geeft zowel de briefopener als de Remington-schrijfmachine gelegenheid om van alles over zijn eigen schrijverschap te zeggen. En ‘David Windvaantje’ gaat over de angsten van de schrijver zelf.
Biesheuvel noemt zichzelf krankzinnig, wanhopig, een debiel. Sinds zijn studententijd kampt hij met verschrikkelijke depressies. Hij hoeft niet groots en meeslepend te leven. Hij verlangt gewoon naar warme sokken, een rustige dag of een stukje fietsen. Dat verlangen naar normaliteit zit zelfs in de manier waarop hij schrijft: met soms een schaamteloos cliché en soms een buitenproportionele bewondering voor een warm lentezonnetje, maar dan, onverhoopt, toch weer die briljante poëzie en die dramatische afloop. Normaal wordt het nooit. Hij kan het niet helpen. Tim de Gier
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
J.M.COETZEE &#038; ARABELLA KURTZ EEN GOED VERHAAL. OVER FICTIE, WAARHEID EN PSYCHOTHERAPIE Vertaald door Peter Bergsma en Joost Poort, Cossee, 256 p., € 22,90 
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-12419 media-12419" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/03/b5ad0567-6529-4dce-8551-dd88ae4b9a23_cms_visual_247746.jpg_1415251395000_375x600_preview-kopie.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
J.M. Coetzee, ‘handelaar in fictie’, en Arabella Kurtz, psychoanalytica en docent klinische psychologie aan de Universiteit van Leicester, wisselden met elkaar van gedachten over waarheid en fictie en bundelden het resultaat in Een goed verhaal. Voor Kurtz is dat het ware verhaal waarmee haar patiënten weer goed zullen kunnen functioneren. Kurtz gelooft stellig dat er een, zij het subjectieve, waarheid bestaat die de patiënt moet leren kennen en accepteren. Voor Coetzee is het goede verhaal het fictieve verhaal dat wij voortdurend over onszelf en onze omgeving vertellen, het verhaal waarmee we enigszins comfortabel kunnen leven. Pas als onze wederzijdse ficties elkaar al te zeer tegenspreken, is er een probleem dat moet worden opgelost. Iemand moet worden ontmaskerd, bij de psychotherapeut of in een roman. Maar, merkt Coetzee op, we weten niet hoeveel mensen leven in hun eigen zorgvuldig verzonnen verhaal, zonder dat zij daar ooit wroeging over krijgen, zonder dat dat ooit botst op de net zo goed zelfbedachte verhalen van anderen. De mensen die dat lukt, krijgt Kurtz immers nooit te zien. Iedereen klampt zich vast aan verhalen, zoekt oorzaken, een begin en een einde, betekenis.
In ruim tweehonderd bladzijden komen Kurtz en Coetzee nauwelijks nader tot elkaar. Kurtz komt met voorbeelden uit haar praktijk, stelt hypotheses op, verwerpt ze. Coetzee volgt alleen zijn intuïtie. ‘Uit wat ik schrijf moet je kunnen opmaken dat ik niet veel respect heb voor de werkelijkheid.’ Hij schept zijn eigen werkelijkheid, wat Kurtz ook mag beweren. Nynke van Verschuer
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
PETER VERHELST DE KUNST VAN HET CRASHEN Prometheus, 302 p., € 19,95
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-12419 media-12419" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/03/5e1db903-6735-4cba-9d36-aff60c32f234_Verhelst-De-kunst-van-het-crashen_2_preview-kopie.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
 Literatuur bezingt vele kunsten: de kunst van het motoronderhoud, de kunst van het veldspel, de kunst van het bezorgen van een liefdesbrief. En nu ook de kunst van het crashen. Peter Verhelst, in Vlaanderen cultschrijver, in Nederland vreemde, experimentele eend in de bijt, vloog een paar jaar geleden drie keer met z’n auto over de kop, zo’n ongeluk waarna je in kersenpitten voortaan bloederige tanden ziet.
Die paar tellen bewusteloos, de openbarstende airbags, het asfalt, de pijn, kristalliseerden tot smeulende verhalen over een man die in een dierentuin naaktmodellen schildert tot een tijger hem velt, in de jungle ontwaakt bij een kudde bavianen, als enige een vliegtuigongeluk overleeft, in een vreemde wereld met onbekende mensen en verbanden belandt. En ten slotte weer thuiskomt bij zijn vriendin waar hij zijn ontsnapping aan de dood tot zich laat doordringen. Verhelst wilde ooit schilder worden maar besloot, te weinig getalenteerd, ‘met mijn woorden een lichaam te verkrijgen’ ‘als een stilleven, wachtend op een blos’. Resultaat: de beschrijving van mythische woestenijen, pulserende, organische plekken waarin de logica van waarheid en tijd wordt ondermijnd en de vluchtende mens moet zien te overleven. ‘()veral zijn waarheidsclusters die elk miljarden waarheden bevatten. Er zijn miljarden waarheidsclusters. Tussen die waarheidsclusters liggen superholtes, enorme gebieden waar geen waarheden voorkomen.’ Iemand voor wie waarheid en causaliteit zo meerdimensionaal zijn, moet welhaast visioenenkunst bedrijven en dat gebeurt hier. Zoals Verhelst zelf na zijn ongeluk sterretjes zag, zo tuimelen zijn personages door een onverschillig, vaak dreigend heelal. Vreemd, intrigerend maar ook grotendeels ongrijpbaar, deze herschikkingen van het waarheidsweefsel, zoals Verhelst zijn verhalen zelf ergens noemt.
Je moet er voor openstaan om te snappen dat zo’n openbarstende airbag een verhaal over de oertijd herbergt en redders langs de snelweg samenklonteren tot een visioen over een nieuwe gemeenschap. En zeker, het is makkelijk om in dit alles de kleren van de keizer te zien; Verhelst is ook helemaal niet van plan ons met welgeklede, goed functionerende mensen te behagen, integendeel, hij toont ons de wereld in moleculaire staat, ontregelend, primordiaal. Met de kunst van de experimentele roman was het de laatste decennia in de Nederlandstalige literatuur allermiserabelst gesteld, maar Verhelst houdt als een soort sluiswachter de traditie van het ontwrichtend schrijven hoog. Rob Schouten
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
EDWARD ST ABYN DE PATRICK MELROSE-ROMANS Vertaald door Nicolette Hoekmeijer,  Prometheus, 848 p., € 19,95
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-12419 media-12419" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/03/48083563-4c00-4fa3-850a-d027022b2a07_9789044626476_preview-kopie.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De Engelse adel behoort tot het grootste tuig dat er op de aardkloot rondloopt. Ze vindt elke schoftenstreek geoorloofd omdat die ervan getuigt dat zij, de verhevenen, niet aan de kleinburgerlijke moraal van het gewone volk onderhevig is. Alle anderen, ook de standgenoten, mogen worden gebruikt, vernederd, verkracht en verraden. Moraal is voor de anderen. Ervaringsslachtoffer Edward St Aubyn schrijft onverbloemd op hoe het gajes te werk gaat. Bracht Evelyn Waugh in Brideshead Revisited nog een protagonist die als wannabe eerst nog oog had voor de verblindende pracht en praal waar de vervallen façades uit bestaan, St Aubyns held, Patrick Melrose, vertelt over de lelijkheid, het nare, en hij ondervindt alles aan den lijve – de schrijver laat er geen misverstand over bestaan dat hij zelf die Melrose is. De vijf uiterst leesbare Patrick Melrose-romans verschijnen nu gebundeld in het Nederlands. Strontjaloers kunnen de lezers zijn die ze al hebben gesavoureerd, want St Aubyn beschrijft de scènes zo natuurlijk dat je de herinneringen in zijn hoofd betreedt via de achteloze details waarmee je ook in het echt aan de werkelijkheid blijft hangen. De ruim achthonderd pagina’s tezamen zijn ingrijpender én goedkoper dan een voorjaarsvakantie. Sander Pleij
</div>

Mischa Cohen (archief)

Sander Pleij

Tim de Gier

Nynke van Verschuer

Speciaal uitgelicht en krankzinnig goed

<div class="lead">Lieke Marsman (1990) drukt haar lezers met de neus diep in de eigenaardigheden van het menselijk bewustzijn. Je denkt: moeten we er niet mee naar een therapeut, maar raakt er al lezende van overtuigd dat het ook in de poëzie kan.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Zeker, de genomineerden voor de VSB-prijs zijn allemaal goede, gelouterde dichters met een staat van dienst om u tegen te zeggen: Piet Gerbrandy, Sasja Janssen, Hester Knibbe, Alfred Schaffer, Peter Verhelst. Maar waar blijft de nominatie voor de grote belofte, het aanstormende talent, de dichter van de toekomst, waar blijft de nominatie voor Lieke Marsman?
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Lieke Marsman (1990) is ondanks haar jeugdige leeftijd al een erg goeie dichter. Drie prijzen kreeg ze voor haar debuutbundel uit 2010, Wat ik mijzelf graag voorhoud, en haar tweede bundel De eerste letter doet er niet voor onder, is misschien nog wel beter, als je je niet laat afleiden door de gedachte dat hij volgt op zo’n daverend debuut. Niet toevallig was ze dit voorjaar de ‘festivaldichter’ op het Amsterdamse Poëziefestival.
Marsmans gedichten zijn gevoelig, introvert en afgrondelijk. Ze dwalen door het menselijke innerlijk en laten onderwijl universele zaken zien. Haar belangrijkste poëtische drijfveren zijn onzekerheid en twijfel. In alle soorten en maten: sociale onzekerheid, levensangst, kleine en grote twijfels, hoe moet je je gedragen, waar vind je houvast. Het is poëzie die uitdrukking geeft aan fundamentele levensvragen. Niet sexy (het woord alleen al!), wel ver van die altoos loerende draak die in de Dichtersberg woont: de babbelpoëzie.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Claustrofobisch Lieke Marsman drukt haar lezers met de neus diep in de eigenaardigheden van het menselijk bewustzijn, je herkent van alles, denkt: is dat nou iets voor de poëzie, moeten we er niet mee naar een therapeut, maar raakt al lezende overtuigd dat je er ook hier mee terecht kunt.
De hoofdpersoon in deze gedichten, die we wat mij betreft grotendeels met Lieke Marsman kunnen vereenzelvigen, is onmiskenbaar veel met zichzelf bezig, ze weet het van zichzelf, het was zo in Wat ik mijzelf graag voorhoud: ‘We zijn heel stil terwijl ik haast voor het eerst een gedicht schrijf / waarin ik niet begin met enkel “ik”.’ In De eerste letter is het niet anders: ‘Als ik bang was dat ik opeens zou gaan denken dat alles op mij betrekking had / Als alles op mij betrekking had.’
De bundel opent met een veelzeggend angstcitaat van Rilke: ‘en de angst dat ik niets zou kunnen zeggen, omdat alles onzegbaar is’. Ook in Marsmans gedichten proef je hoe claustrofobisch het zou zijn als je je gedachten en obsessies niet zou kunnen uitspreken; zelfs als ze schijnbaar neutraal of opgewekt klinkt, geeft ze zich allerlei opdrachten om overeind te blijven: ‘opzoeken waar op de wereld het op dit moment / het koudst is / te beginnen bij Novosibirsk’. Er spreekt een enorme controledwang uit dit werk, die ook wel eens uitloopt op het soort concretisme dat je bij in zichzelf mompelende zwervers en tegeltellers op straat ziet. Het heelal met zijn eindeloze diversiteit maakt dat ze wakker ligt en wel ‘zo open dat ik mezelf van de randen afduw’.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Kinderangsten Het zijn vooral kinderangsten die Marsman oprakelt, misschien maakt dat haar werk wel zo fascinerend; hier spreekt een volwassene, natuurlijk, maar eentje die het nog in zich heeft oerangsten puur onder ogen te komen en te benoemen. Je voelt geregeld dat ze dreigt weg te zinken in de eindeloze willekeur van alles, alles kan net zo goed anders zijn en hoe kom je er dus achter waarom dingen en gebeurtenissen zijn zoals ze zijn? ‘en op een andere dag / kijken we naar met het mes op tafel, als het kouder is dan op deze dag / maar vandaag eten we zoutjes’. Je moet wel haast gek worden als je je voortdurend bewust bent van alle alternatieven voor je denken en handelen. Het is een mentaal labyrint waarin ze de weg probeert te vinden.
In een van haar gedichten fantaseert ze vader te zijn van een bang dochtertje dat getroost moet worden: ‘Blijf in het nu. Daar ben ik ook. Misschien ga je denken dat je niets kan, maar uiteindelijk kan je dat wat je wilde, ook als je besluit het niet te doen, omdat het niet gaat.’
In veel van haar gedichten probeert Lieke Marsman zo’n vader te zijn; door tegen zichzelf te praten overwint ze haar angsten, taal is de beste manier om ermee om te gaan, geeft het enige houvast in het grenzeloze universum uit dat benauwde citaat van Rilke: wat als je niets kunt uitdrukken?
Geboren twijfelaarster Taal, het gedicht, lijkt dus zo’n beetje de voornaamste remedie die deze geboren twijfelaarster en zoekster op de been houdt, zinnen, formuleringen maar soms ook alleen woorden of begrippen: bladerdeeg, schipperstrui, eurovisiesongfestival, cryptogram, wagenpark; in welke context ze ook staan, steeds heb je het gevoel dat het maar een willekeurige greep uit een veel te groot arsenaal is, maar we moeten het er mee doen.
Ook het precies omschrijven van zoiets gewoons als een dag kost al de nodige moeite: ‘er beginnen eindelijk woorden te komen / voor een dag als vandaag’ en dan volgt een moeizame inventarisatie: Ik bedoel dat ik kan omschrijven hoe ik in een grote weerklinkende hal de bast van lichtgekleurde platanen afkrab of hoe ik drie dagen lang in m’n eentje verflucht door de hete zomerlucht verspreid met een kwast met een handvat van plastic Et cetera.
Ja, denk je na zo’n gedicht, wat is een dag eigenlijk precies? Het is een vraag die Philip Larkin zich al stelde, in ‘Days’: ‘Where can we live but days? // Ah, solving that question / Brings the priest and the doctor / In their long coats / Running over the fields.’ Misschien zou het beter zijn om bij dit soort zaken wezenloos te worden, niet na te denken, geen woorden te zoeken: ‘De mooiste mens is de mens die niet nadenkt; die zichzelf genoeg vertrouwt om geen woorden nodig te hebben in het hoofd bij het zetten van een kopje thee.’ Lieke Marsmans gedichten vormen een soort mentale statiën op weg naar die vanzelfsprekendheid.
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-13689 media-13689" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/01/5bf6316f-b494-4cf7-ad38-91f65c07eca6_18750055_preview.jpg" alt="Foto Roger Cremers/HH" /><figcaption>Foto Roger Cremers/HH</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In De eerste letter glimpt overigens ook wel degelijk verlossing of zelfs berusting bij al die complexe raadsels, zo eindigt een zoveelste gedachtencluster abrupt met ‘Maar ik heb goed gegeten / en het was lekker.’ Elders hangt ze opeens de doortastende aanpakker uit: ‘Kijk ik kan je niet de hele tijd / met rubber handschoenen aan / naar een nestje dragen’ (&#8230;) Er moeten ook meters gemaakt worden’. Dat klinkt ineens behoorlijk stoer en beslist in deze zoekende, tastende gedichten van een hoog-sensitief wezen. Humoristisch ook. Elders spreekt ze dan weer juist het onbedorven kind in zichzelf aan: ‘maar ik heb hier een fleecedekentje neergelegd / en ik leid je er hand in hand naar toe / en het is hier warm / en je bent veilig / oh’.
De vraag luidt: waarom moeten we Lieke Marsman eigenlijk lezen? Wat vermag deze poëzie wat andere poëzie niet vermag?
Welnu, ze schrijft op een toegankelijke wijze mooie, gevoelige, kwetsbare poëzie. Maar die wordt er wel meer geschreven, zeker ook door jonge vrouwen. Het extra zit ’m in Marsmans peuren door lagen van beschaving en alledaagse handelingen naar de grondzeeën van het menselijk bewustzijn. Gelouterde lezers die het gevoel hebben het hele spectrum aan emoties en gewaarwordingen onderhand wel doorlopen te hebben, zien zich bij haar geconfronteerd met een heel eigen en toch zeer herkenbaar zenuwstelsel. Daarbij komt dat de neuroses zijn verpakt in grappige, soms surrealistische anekdotes, losjes verteld maar strak geregisseerd. Over hoe je zoveel mogelijk indruk op iemand kunt maken of tijdens de voordracht van een medeauteur wegzakt in vakantieherinneringen. Hoe een meisje haar minnaar bij volle bewustzijn pijn doet om te zien hoeveel spijt dat oplevert, en hoe een stel alles samen wil doen om steeds verder van elkaar verwijderd te raken. Bezigheden van mensen van nu maar met de diepte van mensen van altijd.
Genoeg reden om met haar in zee, de gedachtenzee, te gaan en als ze zo doorgaat, almaar dieper wroetend in handelingen en bewustwording, op haar toekomstige werk te rekenen. Want Lieke Marsman heeft het in zich om een groot dichteres te worden, goed voor de VSB-prijs, alleen niet dit jaar. 
U kunt &#8216;Wat ik mijzelf graag voorhoud&#8217; van Lieke Marsman <a href="https://www.vn.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Wat-ik-mijzelf-graag-voorhoud-Lieke-Marsman.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Wat-ik-mijzelf-graag-voorhoud-Lieke-Marsman.htm">hier</a> bestellen. 
</div>

Waarom je Lieke Marsman moet lezen

<div class="lead">Brillende nerds met gymnasiumdiploma en Oedipuscomplex overbevolken de Nederlandse letteren. Een lofzang op mannelijke losers, en waarom superverliezer Wessel te Gussinklo de AKO-prijs hoort te winnen.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
We hadden in Nederland aan het eind van de negentiende eeuw een ruim filiaal voor de vele smachtende, ontevreden vrouwen uit de wereldliteratuur. Emma Bovary, Anna Karenina, Effi Briest, noem ze maar op, bij ons Eline Vere geheten, of Mathilde uit Een liefde, Hedwig uit Van de koele meren des doods. Maar tot een duurzaam type bleken onze overgevoelige vrouwen toch niet uit te groeien, tot ze tenslotte door de zoveelste emancipatiegolf definitief werden verzwolgen.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Zelfs macho-schrijvers als Jan Cremer en Jan Wolkers hebben de loser als (anti)held niet weten uit te roeien
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een veel langer en vruchtbaarder leven is die andere (anti)held beschoren, de mannelijke pendant van de ontevreden vrouwen der Tachtigers: de loser, van grotendeels Nederlandse makelij en tot in onze tijd opmerkelijk goed geconserveerd, prima bestand tegen de maatschappelijke en seksuele revoluties van de afgelopen halve eeuw. Zelfs macho-schrijvers als Jan Cremer en Jan Wolkers hebben hem niet weten uit te roeien met hun adhd-achtige alter ego’s die zich leken te moeten afzetten tegen de brillende nerds die met gymnasiumdiploma en Oedipuscomplex de Nederlandse letteren overbevolken.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Doelloos wachten</h3>
De eerste prominente losers in de Nederlandse literatuur zijn generatiegenoten van Eline, Mathilde en Hedwig. Willem Termeer in Marcellus Emants’ Nagelaten bekentenis uit 1894 vermoordt uit frustratie en jaloezie zijn vrouw. Hij is een behoorlijke ellendelaar, iemand die het niet kan verdragen dat zijn vrouw hem in bed afwijst: ‘Was ’t te verwonderen, dat zich in de onthouding en de dorheid, waartoe Anna me doemde, een gloed in mijn zenuwen ophoopte, die naar een uitweg zocht?’ En dus brengt hij zijn lustobject om zeep. Maar bij alle lamlendigheid zou je hem tenminste nog enige energie kunnen toeschrijven, hij dóet wat met zijn bedorven gevoelens.
Veel erger is het gesteld met Willem Mertens, de hoofdpersoon uit Willem Mertens’ Levensspiegel van J. van Oudshoorn, uit 1914. Het is een boek dat mij op de middelbare school met zoveel woorden werd ontraden. In de Literatuurgeschiedenis van Lodewick lezen we: ‘geen “aangename” lectuur; bovendien eisen zij lezers met een zekere levenservaring.’ Willem Mertens is een alcoholist, een onanist en een hoerenloper. En daar wist je als puber natuurlijk niets van, dat spreekt.
Van Oudshoorn doet geen moeite ons een beter leven voor te stellen, vanaf de eerste pagina hamert hij op Willem Mertens’ deplorabele staat. Mertens is een dorre klerk met schulden, die in ‘ethische verkwijning’ een greep in de kas doet. Zijn smoezelige omgang met kelnerin Helene loopt stuk, en al lijkt het tegen het slot onverwacht en onverdiend goed te komen, toch maakt hij ineens een eind aan zijn leven. Want ‘zijn eigenlijke ik, de harteloze schim (&#8230;) was al bijna dood en had nog nooit geleefd. Hij leefde niet!’
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-15969 media-15969" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/11/ca7c733f-618c-4f27-8335-6785b48fb144_damocles600.jpg" alt="Lex Schoorel als Henri Osewoudt in de verfilming van &lt;i&gt;De donkere kamer van Damocles&lt;/i&gt;. &lt;br&gt;Foto: Photo12/HH" /><figcaption>Lex Schoorel als Henri Osewoudt in de verfilming van De donkere kamer van Damocles. Foto: Photo12/HH</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Op zijn brommer</h3>
Met dat gevoel niet echt te leven is Willem Mertens hét rolmodel voor de Nederlandse loser die vooral ook na de Tweede Wereldoorlog zijn opwachting heeft gemaakt. Over Frits van Egters uit Reve’s De avonden kun je nog twijfelen want zijn geestigheid vormt een probaat middel tegen het grondgevoel dat hij nergens echt voor deugt, maar Henri Osewoudt uit De donkere kamer van Damocles uit 1958 is de onvervalste antiheld, met bijpassende fysionomie: ‘Een half hoofd kleiner dan de andere jongens uit zijn klas (&#8230;) een klein monster, een rechtopstaande pad.’ Niks helpt deze sukkel, bokslessen niet, het huwelijk met een lelijke nicht, zijn vermeende heldendom in de oorlog, hij gaat hopeloos ten onder. Om plaats te maken voor die volgende befaamde sukkel uit de Nederlandse literatuur, Han de Wit, die met goede bedoelingen en al (‘gaat in ontwikkelingshulp’) en gekleed in een ‘korte broek waarin moeder hem thuis het liefst zag’ op zijn brommer, dat armeluissymbool van vaart en mannelijkheid, zijn dood tegemoet tuft.
Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp (1972) kan nog worden gelezen als een satire op de Hollandse geitenbreier. Dat is zeker niet het geval met romans als Een vlucht regenwulpen van Maarten ’t Hart uit 1978 en Opwaaiende zomerjurken van Oek de Jong uit 1979, met hoofdpersonen vol ernstige emoties en moederbindingen, de een vervuld van beeldende kunst, de ander van klassieke muziek, die allebei geïsoleerde en eenkennige levens leiden. Het bracht literatuurwetenschapper Ton Anbeek in 1981 tot zijn befaamde stuk in De Gids tegen de kwintessentiële Nederlandse antiheld, waarin hij om meer straatrumoer en pittiger hoofdpersonen vroeg, mannen die niet langer ‘in de marge van de maatschappij, of liever, het leven staan’ en die ‘geen lust tot enige betrokkenheid bij de gebeurtenissen van de dag tonen.’
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-15969 media-15969" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/11/96a6a12c-e8cd-4538-b4e6-8daab8a4185e_hanwit_preview600.jpg" alt="Hans gaat in ontwikkelingshulp, meer hoeft niet gezegd te worden. Foto: KB" /><figcaption>Hans gaat in ontwikkelingshulp, meer hoeft niet gezegd te worden. Foto: KB</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Door winderigheid geplaagd</h3>
Een oproep met fataal gevolg mag je wel zeggen, want de hoofdpersonen die door zijn cri de coeur gewekt werden, zijn weliswaar minder individualistisch en meer betrokken bij de wereld, maar ze gaan ook direct aan hun betrokkenheid en grotere ambities ten onder. In 1997 schreef een zekere Gert-Jan van Exel een roman getiteld Sneue eikels. Boek en schrijver zijn inmiddels geheel in lijn met de titel vergeten, maar het verschijnsel zelf bloeit als nooit te voren. In de jaren 2007-2010 las ik seizoenen lang Nederlandse literatuur als jurylid van de AKO-literatuurprijs. De oogst aan sneue eikels was indrukwekkend.
Neem Jörgen Hofmeester uit Arnon Grunbergs Tirza, die vergeefs de hedendaagse seksuele mores van zijn dochter probeert tegen te houden, in vermeende werktijd op Schiphol ronddwaalt, het aanlegt met een vriendin van zijn dochter, die dochter vermoordt, kortom het leven volstrekt niet aankan. En anders wel Sebastiaan uit Christiaan Weijts’ eersteling Art. 285b, de jonge pianist die onder invloed van Scarlatti en de seksindustrie een ultra-hedendaags meisje uit een peepshow begint te stalken. 
En dan heb ik het nog niet eens gehad over het sneue-eikelvirus bij mindere literaire goden als Stijn van der Loo, met De held Jacob Mulle, die zijn leerlinge Helena niet weet te versieren en probeert zich neer te leggen bij een middelmatig leven, Frank Ketelaars roman Avond aan avond, variétéartiest bezwangert tienermeisje en snapt niet dat de koek op is, of Man van Michel van Eekeren: musicoloog steekt zijn piemel steeds vaker in het tissuedoosje. Inmiddels vergeten boeken maar karakteristiek voor het klimaat. 
Vergeten is zeker niet de grote roman Gewassen vlees van Thomas Rosenboom (1994), historisch dat wel, maar toch ook met een volkomen wegzakkende man, de door winderigheid geplaagde, voyeuristische neuroot Willem Augustijn van Donck die zit te kicken op andermans paringsdrift. Het is duidelijk dat de seksuele vrijheid en de opbloei van de pornoindustrie een fatale uitwerking hebben gehad op het geestelijk evenwicht van mannelijke literaire personages. We herkennen hier het Professor Unrat- of misschien ook het Humbert Humberts-complex: intelligente man glijdt af door overmatige blootstelling aan vrouwenvlees. Van beschaving tot verslaving.
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-15969 media-15969" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/11/7eb854ab-6fde-4b5f-a0e7-401d21e514db_B_MG_0350b_preview600.jpg" alt="Schrijver Wessel te Gussinklo gunt zijn literaire creaties geen enkele overwinning. Foto: Tom van Dun" /><figcaption>Schrijver Wessel te Gussinklo gunt zijn literaire creaties geen enkele overwinning. Foto: Tom van Dun</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Paradoxaal baltsgedrag </h3>
De grootmeester van het loserschap in de Nederlandse letteren is wel Wessel te Gussinklo, auteur van de geweldige maar weinig salonfähige (geen aangename lectuur! levenservaring!) roman De opdracht uit 1995. Niet toevallig lijkt de titel sterk op die van de Nederlandse vertaling van Botho Strauss’ roman Opdracht, waarin een door zijn vriendin verlaten man steeds verder afglijdt. Te Gussinklo schetst in De opdracht als het ware de prehistorie van dit type loser, diens vergeefse poging gewaardeerd te worden, leuk mee te doen. Gymnasiast (het zal weer eens niet!) Ewout Meyster gaat naar een zomerkamp op de Veluwe, maar in plaats van daar een succesnummer te worden, wordt het hyperbewuste knaapje door iedereen miskend en genegeerd. Zijn plan de campagne om vrienden te maken en populair te worden, valt gedurende liefst 550 pagina’s geheel en al in het water en aan het eind voel je wel dat een ommekeer er ook helemaal niet in zit: ‘Nergens kon hij meer in verdwijnen, niets ánders kon hij worden – niet groter of meer. Geen erbarmen zou er zijn.’ 
In zijn volgende boeken tekent Te Gussinklo geen beter perspectief voor de intelligente, alles overdenkende nerd die het lagerop zoekt. In de novelle Het engeltje wordt de volwassen maar beschonken opvolger van Ewout Meyster in een Amsterdamse uitgaansgelegenheid door twee vrouwen uitgeschud en op straat gezet, en onlangs verscheen Zeer helder licht, een roman met een misleidende titel want ook hier overheerst een levenswalging welke die van Sartre’s hoofdpersoon in La nausée overtreft. Het boek, uitgegeven bij de volkomen onbekende uitgeverij Koppernik, reikte in één klap tot de shortlist van de AKO Literatuurprijs 2014. Terecht.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Het is een kwaal waaraan al die literaire losers lijden: ze zijn te intelligent, te gevoelig om het niet van zichzelf te weten
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Niet zelden zijn het (jonge) vrouwen die de losers in het verderf storten, wat dat betreft lijkt dit soort mannen de vrouwenemancipatie en de feministische golven bepaald niet goed te hebben verteerd. In Zeer helder licht is het de negentienjarige Hannah die dertiger Warner aanhaalt en vervolgens onder druk van haar ouders weer dumpt. Een zware depressie is het gevolg. Loser Warner is zich ten volle bewust van zijn waardeloze leven: ‘Een mislukkeling was ik voor iedereen, haast al nu ik ouder werd een zonderling. En ik voelde dat; een blik die mij veranderde, mij misvormde.’ Het is een kwaal waaraan al die literaire losers lijden: ze zijn te intelligent, te gevoelig om het niet van zichzelf te weten. Ze proberen zich uit alle macht te wapenen, beproeven strategieën om niet ten onder te gaan maar het onverschillige leven is sterker dan zij.
Met zijn misantropische levensvisie is Te Gussinklo in elk geval de waardige fakkeldrager van Van Oudshoorn, die precies honderd jaar geleden met Willem Mertens het prototype van de literaire loser schiep.
Opmerkelijk trouwens dat het allemaal mannen zijn die zulke mislukkelingen beschrijven. Misschien is het van hun kant wel een soort paradoxaal baltsgedrag: moet je eens zien hoe kwetsbaar ik ben. Het nieuwe zwakke geslacht. Vrouwelijke schrijvers hebben zo te zien wel wat anders aan hun hoofd dan zich bezig te houden met deze nerds, stalkers en zeurpieten. Die zien wellicht liever weer een Walewein, Max Havelaar of beeldhouwer Erik uit Turks fruit. In Een sterke man van Renate Dorrestein staat: ‘Ik weet nog precies waarom ik hem bewonderde. Hij was zo’n doordouwer. Altijd de eerste om ijzer met handen te breken. Iemand die zich niets in de weg liet leggen. Als kind al niet.’ 
Vergeet het maar, als het aan de bijzonderste kandidaat voor de AKO Literatuurprijs ligt. 
</div>

De losers in de letteren

<div class="wpg-element paragraph">
portret
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Toen Dylan Thomas’ woeste en losbandige leven na negenendertig jaar tijdens een tournee door Amerika voortijdig in alcohol smoorde, schreef de schijnbaar kalme en beheerste Amerikaanse dichteres Elizabeth Bishop, ongeveer zijn poëtische tegenpool, in een brief: ‘De eerste keer dat ik Dylan ontmoette&#8230; zelfs na hem drie of vier uur te kennen, gaf hij me een angstig en depressief gevoel. Toch vond ik hem tegelijkertijd geweldig sympathiek.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Er zullen er meer zijn geweest die deze Dionysus van de twintigste eeuw zo ten grave droegen, als een betreurde arme held, iemand van wie je wel moest houden hoe vreselijk hij zich ook misdroeg. Arme Dylan, een heuse knuffeldichter voor zielen in de jaren vijftig en zestig die zich ook verloren waanden. Maar wat is er honderd jaar na zijn geboorte nog van hem over? Oh, er is heus nog het boothuis in Laugharne, Wales, waar Dylan Thomas met zijn ruïneuze echtgenote Caitlin woonde, er is een Dylan Thomas Centrum in zijn geboorteplaats Swansea, je kunt er een Dylan Thomas wandeling maken en een poster kopen met zijn beroemdste gedicht erop: ‘Do not go gentle into that good night’, er komt zelfs binnenkort een film over hem uit: Set Fire to the Stars. Maar lezen we hem nog, of is hij doodgeknuffeld als icoon voor popmuzikanten uit de jaren zestig, John Lennon die hem per se als enige echte dichter op de hoes van Sgt. Peppers Lonely Hearts Club Band wilde, Bob Dylan die zijn voornaam voor eigen gebruik plukte? Trouwens, Stravinsky schreef een In memoriam Dylan Thomas. Een dichter voor musici.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>voordrachtskunstenaar </h3>
In 2005 namen Menno Wigman en ik in onze bloemlezing A Thing of Beauty zegge en schrijve één gedicht van Dylan Thomas op, uit beleefdheid en omdat we op niet veel anders konden komen z’n bekendste natuurlijk, de villanelle ‘Do not go gentle into that good night’. Ook Engelse bloemlezingen lijken enigszins in verlegenheid. Ik checkte er vier die ik in mijn kast heb staan op Thomas’ aanwezigheid en het ziet er naar uit dat hij met zo’n vier, vijf gedichten bezig is over te blijven, overal dus ‘Do not go gentle into that good night’, vergezeld van ‘The force that through the green fuse drives the flower’ en ‘Fern Hill’ (vorig jaar nog door prins Charles voorgedragen op Poetry Day), een paar doen er nog ‘The hand that signed the paper’ en ‘A Refusal to Mourn the Death, by Fire, of A Child in London’ bij, altijd weer die. Zo’n dichter van wie het werk in de loop der jaar zo smal geworden is fossiliseert, Dylan Thomas’ oeuvre is roerloos aan het worden. Het is, dat weet ik wel bijna zeker, te romantisch voor onze tijd, te weinig nuchter, te heftig en te woordenrijk. Door het grootste deel van zijn oeuvre ploeg je alleen maar om begoocheld te worden door de ronkende, retorische taal, maar wat het allemaal moge betekenen blijft duister. Dylan Thomas is een grotendeels cryptische dichter. Soberder generatiegenoten als W.H. Auden en Philip Larkin hebben hem met hun scherpe, kritische parlando gedichten qua populariteit ingehaald en afgezet. En nog iets: Dylan Thomas was een voordrachtskunstenaar, je moest hem meemaken. Zijn grootste triomfen vierde hij op een ouderwets medium waar hij een wekelijkse poëzierubriek bijhield: ‘Zijn betoverende stem kluisterde wekelijks massa’s mensen aan de radio,’ beweert Wikipedia. Het was de tijd waarin bij ons Albert Vogel nog gedichten van anderen voordroeg: sonoor en gedragen. Ooggetuige Philip Larkin beschrijft een avondje Dylan Thomas: ‘Een klein, ongelikt, hopeloos kwaadaardig mannetje dat honderden grappen maakte en parodieën van iedereen las met bijbehorende stemmetjes. Hij zei: “Ik zou graag iets zeggen over een bundel die ik moet bespreken, een jonge dichter genaamd Rupert Brooke – verbazingwekkend hoe hij is beïnvloed door Stephen Spender&#8230;” er was een moment van blije verbazing, dan brullen van het lachen. Daarna las hij een parodie op Spender getiteld “De parachutist”, de mensen rolden over de vloer. Zo bleef-ie de hele avond bezig, parodieën van iedereen behalve Lawrence – en las tenslotte twee gedichten van zichzelf die erg goed leken.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>overgeven in de haard </h3>
Het lijkt erop dat Dylan Thomas de angst van zijn moeder dat zijn naam op z’n Welsh zou worden uitgesproken als ‘dullun’, the dull one, succesvol bestreden heeft. Hij is de meest besproken en omstreden dichter van de twintigste eeuw, een volbloed bohémien, poète maudit, dronkenlap, rokkenjager. De engelachtige krullenbol die als puber de aandacht trok door met donkere bariton gedichten van eigen en andermans makelij voor te dragen, was op het laatst van zijn leven veranderd in een vadsig, roodhoofdig drankorgel. Biografieën over hem, ik tel er een stuk of vijftig, lezen onveranderd als een imposante lijst van wangedragingen, orgieën, seksschandalen en deconfitures. In veel opzichten gedroeg hij zich als een popster avant la lettre, en de belangstelling uit dat wereldje voor de ontaarde dichter is dan ook niet zo gek. Een onuitstaanbaar ventje als je het zo leest: veelal dronken, en dan her en der kotsend en pissend, geld lenend en niet terugbetalend, de clown uithangend, knopen in z’n neus stoppend, zijn gastheren beledigend of hun vrouwen versierend, een pathologische leugenaar en fabulant, en dat alles ook nog eens omdat hij zo wílde zijn, een poseur: vervloekte dichter. Scènes als deze: ‘Het voorlezen verliep vlekkeloos, maar toen Dylan klaar was moest hij overgeven in de open haard.’ Als je zijn levensverhaal leest, zijn dichters van nu, zeker in Nederland, maar duffe klerken, brave huisvaders, ideale schoonzoons.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>vuurwerk met woorden </h3>
Als dichter was Dylan Thomas een soort instinctieve natuurkracht, precies zoals hij het beschrijft in een van zijn bekendste en ook vroegste gedichten, het orgastische ‘The force that through the green fuse drives the flower’, in de nieuwe vertaling van Cornelis W. Schoneveld, die de boel meer ambachtelijk dan lyrisch vertaalde: ‘De kracht die door groen lont de bloem kan sturen / Stuurt mijn groentijd; die bomenwortels breekt / Zal mij eens ruimen.’ ‘Lont’, ik vind het niet erg fraai maar ergens past het wel bij Dylan Thomas, zijn werk is op z’n best aanstekelijk, maar lijkt nog veel vaker ontstoken. Betekenis en symboliek vond hij niet belangrijk, het ging hem om de woorden zelf. ‘Het enige wat ik weet, is dat het memorabele woorden-in-cadans zijn, die mij innerlijk in beweging brengen en ontroeren. En, als je daarachter bent gekomen en weet hoe je ermee om moet gaan, is het altijd beter om ze hardop voor te lezen of voor te dragen, dan ze in stilte aan je ogen te laten passeren. Altijd!’ Een waar voorvader van de orale poëzie, het publieke optreden, de slam poetry. Lang niet aan iedereen is dit soort luidruchtige, woordenrijke dichtkunst besteed. Seamus Heaney beschreef Dylan Thomas’ gedichten als ‘fallocentrische, kortgesloten slagwerkpoëzie’ en dat was niet vleiend bedoeld. Het geeft denk ik goed aan waar Thomas’ poëzie momenteel staat, al blijft hij ook de auteur van een paar weergaloze gedichten, maar het denkwerk erin is gering, filosofisch en psychologisch stelt het niet veel voor, het is vooral vuurwerk met woorden. Je kunt maar beter zijn korte verhalen lezen, vooral de vroege, net als zijn gedichten lyrisch en in gedragen taal gezet, maar tegelijkertijd verontrustend en fascinerend, zoals ‘De brandende baby’, een verhaal dat Thomas’ tijdgenoten nauwelijks konden verteren, over een dominee die de bij zijn dochter verwekte baby op de brandstapel offert: ‘Arm vlees, zei Rhys Rhys, terwijl hij aan de dode hei en gaspeldoorn stond te plukken. Arme engel, zei hij tegen het luisterende babymondje. De vrucht van het vlees valt met de worm uit de boom. Bij het verwekken van de worm verschrompelt de bast. Daar lag de arme gevallen ster van vlees, als een parel vrouwenmelk uit de tepels van een wormstekige boom.’ Een nachtmerrie uit een soort oer-Wales, waarin Dylan Thomas’ getormenteerde fantasie beter tot z’n recht komt dan in zijn nogal eens geposeerde gedichten. Zijn latere verhalen zijn vooral autobiografisch en realistisch, zoals zijn tot op de dag van vandaag opgevoerde radiospel Under Milk Wood, over de alledaagse belevenissen in een oud Welsh vissersplaatsje. En ‘Oude Garbo’ waarin Thomas een journalist beschrijft die na zijn werk beschonken raakt in een kroeg: ‘De deinende heuvel naar mijn ouderlijk huis klom tot in de hemel. Er was niemand meer op. Ik kroop op handen en voeten naar mijn woeste bed en alle behangmeren liepen in elkaar over en verzwolgen me.’ Een raak zelfportret, onmiskenbaar. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dylan Thomas, ‘Gedichten’, vertaald door Cornelis W. Schoneveld, Prominent, 160 p., € 19,95. Dylan Thomas, ‘Verhalen’, vertaald door Bert Meelker, Prominent, 204 p., € 19,95. Karel Wasch, ‘Zolang als voor altijd is. Het leven van Dylan Thomas (1914-1953)’, Prominent, 174 p., € 19,95.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
VN Bladwijzers Clooney leest Thomas Het gedicht ‘And Death Shall Have No Dominion’ wordt door George Clooney voorgelezen in de slotscène van ‘Solaris’ (2002). Zijn personage reflecteert hier op het weerzien met zijn overleden vrouw, een wonder mogelijk gemaakt door een buitenaardse levensvorm die zo tevergeefs met de mens probeert te communiceren.
Beat generation Het overlijden van Dylan Thomas viel samen met de opkomst van een nieuwe generatie dichters en schrijvers in Amerika. Kunstenaars als Allen Ginsberg en William S. Burroughs maakten deel uit van een stroming die later bekend zou worden als de ‘Beat Generation’. Ze waren net als Thomas opstandig en losbandig. James Franco speelt Allen Ginsberg in ‘Howl’ (2010) en draagt het gelijknamige gedicht voor waarmee Ginsberg beroemd werd. Ga naar
 vn.nl/dylanthomas 
</div>