<div class="lead">De Japanse schrijver Haruki Murakami lijkt wel een wonderdokter. Vooral bij zijn westerse lezeressen maakt hij zich mateloos populair met wegwijzingen naar persoonlijke vrijheid en zijn eenzame, middelmatige Murakami-man.</div>
Soms loont het om lezers te vragen wat ze er eigenlijk van vinden. Zeker als het om het werk van de Japanse cultschrijver Haruki Murakami gaat. Zijn werk wordt door critici wereldwijd in het algemeen positief besproken maar het is toch het lezerspubliek dat van hem een groot, volgens sommigen Nobelprijswaardig wereldschrijver heeft gemaakt. Begin 2015 werd er in Nederland ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag zelfs een heel Murakami-festival voor fans georganiseerd. Vooral lezeressen lopen met hem weg.
Murakami (1949) was in zijn geboorteland Japan al een populaire schrijver voor alle gezindten toen hij met de Bildungsroman Norwegian Wood doorbrak in het Westen en daar vooral de lezende vrouw wist te bereiken. Nu lezen überhaupt alleen vrouwen nog boeken, horen we van iedereen die het weten kan, dus zo bijzonder is dat niet, maar op een of andere manier raakt hij een aparte snaar bij de lezeressen van het Avondland.
‘Meester in de allesverslindende liefde’ wordt hij op de achterflap van zijn jongste boek, Mannen zonder vrouw, genoemd; is er een uitgekauwder thema denkbaar of valt er wel degelijk nog iets nieuws over op te merken? ‘De liefde, niemand kent haar nog goed’, om met een variant op Kouwenaar te spreken.
<h5>De zwaardvechtende samoerai</h5>
Om te peilen wat deze literaire liefdestovenaar bij zijn publiek teweeg brengt, vroeg ik aan vrouwen in mijn omgeving wat hen nu eigenlijk zo trekt in Murakami’s werk. Een mini-onderzoekje. De reacties waren opmerkelijk consistent: ‘Hij schrijft grappig, herkenbaar en absurdistisch.’ ‘Je wordt meegesleept in de waan dat alles logisch is.’ ‘Hij schept al schrijvende een sfeer waarin van alles kan gebeuren&#8230; heerlijk!’ ‘Hij schrijft heel levensecht en herkenbaar en ogenschijnlijk eenvoudig maar ook heel vreemd en bizar over liefde en eenzaamheid.’ Kennelijk bestaat het geheim van Murakami’s boeken uit een paradoxale mengsmering van levensechtheid en illusies, van vertrouwdheid en vreemdheid, een mix die misschien wel kenmerkend is voor de Japanse cultuur, gezien door westerse ogen.
In zijn essaybundel De spiegel van de zonnekoningin, een uitstekende gids voor de westerse lezer over de Japanse populaire cultuur, concludeert Ian Buruma dat Japanners zichzelf als een zachtmoedig volk beschouwen, eerder teder en gevoelig dan hard en rationeel. En dat terwijl hij in het voorafgaande juist heeft uitgelegd hoe agressief en sadistisch de Japanse volkskunst kan zijn, met bijvoorbeeld haar samoerai-cultus en de mangastrips, die in Japan ook door volwassenen worden gelezen. Maar, legt hij uit, dat is slechts spel, geen werkelijkheid; de Japanner zoekt voor zijn vertier misschien hardheid en geweld maar in het echt streeft hij naar geborgenheid. Tegenover de zwaardvechtende samoerai en de vaak extreem emotionele, seksueel geobsedeerde mangastrips staat dan ook de sereniteit van de klassieke Japanse kunst, de haiku met z’n verstilde natuurbeleving, de verfijnde prenten van Hokusai. Harmonie met een flinke scheut spiritualiteit en mysterie. Het zijn contrasten die ook het werk van Murakami kenmerken en die hem zijn populariteit bezorgen.
<q class="pull-right">De Murakami-man: geen macho of hulk, eerder loner dan ridder.</q> Schrijvers van wereldformaat weten vaak heel goed wat er van ze verwacht wordt, welk maatschappelijk of psychologisch probleem ze met succes kunnen aansnijden; dat gold in de negentiende eeuw voor Charles Dickens, het geldt in de eenentwintigste eeuw voor Murakami. Hoe afwisselend in uitvoering ook, zijn boeken voltrekken zich in sjablonen, met verwante hoofdpersonen en geijkte ontwikkelingen. Het zijn eigenlijk keer op keer queestes, ondernomen door een mannelijke antiheld die aan het eind tot een soort fragiel evenwicht in zijn leven komt. Liefdesverhalen met de man als vragende en zoekende partij.
Opmerkelijk voorspelbaar en monotoon is het karakter van de Murakami-man en als het klopt dat vrouwen met Murakami’s boeken weglopen, zegt dat misschien ook iets over hun ideale eenentwintigste-eeuwse man.
<h5>Onbeschrijflijk middelmatig</h5>
De Murakami-man heeft niets van een macho of een hulk, iedere fysieke of psychologische heroïek is hem vreemd, hij is eerder een loner dan een ridder. Eenzaam, bescheiden, lethargisch, sereen en gevoelig gaat hij zijn weg en zijn strijd is een innerlijke strijd. ‘“Hou je van eenzaamheid?” zei ze, met haar kin op haar hand leunend, “je reist alleen, je eet alleen en tijdens college zit je bij de rest vandaan.” “Ik zoek de eenzaamheid niet speciaal. Ik sloof me alleen niet uit om vrienden te maken. Dat leidt alleen maar tot teleurstellingen.”’ Aldus hoofdpersoon Watanabe in Norwegian Wood, Murakami’s geloofsbrief aan de literaire wereld. Het geldt ook voor de hoofdpersonen van zijn latere boeken waarin de schrijver het karakter van zijn protagonisten, als een ware verkoper die de juiste slogan heeft ontdekt, zelfs in de titels thematiseert: De kleurloze Tsukuru Tazaki en zijn pelgrimsjaren, Mannen zonder vrouw. Je weet wat je krijgt: individuen, verdrukt door de maatschappij. Ook de hoofdpersoon in Kafka op het strand is er zo een, bescheiden en getraumatiseerd trekt hij zich terug in een bibliotheek om te ontsnappen aan de onmogelijke eisen en verwachtingen van de grote wereld. En de ‘mannen zonder vrouw’ in Murakami’s jongste verhalenbundel wéten het ook nog eens precies van zichzelf: ‘De manier waarop ik tot dan toe had geleefd en had gedacht was welbeschouwd onbeschrijflijk middelmatig en betreurenswaardig onopmerkelijk geweest.’ Murakami doet dus bepaald geen moeite deze obstinate eigenschap van zijn mannen te verhullen.
Tegenover Murakami’s bescheiden en modale, gevoelige mannen staat een leger van geheimzinnige vrouwen, of het nu de moordende mannenjageres Aomame uit Murakami’s epos 1Q84 is of de mysterieuze mevrouw Saeki in Kafka op het strand danwel de getraumatiseerde Naoko uit Norwegian Wood. Murakami’s mannen, dienstbaar, zoekende, komen niet achter hun ware wezen en voor het raadsel is opgelost, sterven ze nogal eens of plegen ze zelfmoord. Murakami’s mannen kunnen veel beter overweg met hun seksegenoten, met wie ze vaak een soort ‘male bonding’ aangaan, bijvoorbeeld in het verhaal ‘Kino’ waarin Kino gezellig en empathisch met een regelrechte rivaal zit te kouten.
<h5>Elke man een kind</h5>
In veel opzichten zijn Murakami’s verhalen een Japanse variant op onze eigen westerse vraag: Was will das Weib? ‘Wij mannen kunnen nooit helemaal begrijpen wat een vrouw denkt,’ zegt een van de mannelijke hoofdpersonen in het verhaal ‘Drive my car’. De mysterieuze, mooie vrouw is bij Murakami een vast ingrediënt. Geen wonder dat, bijna uit een soort ontzag voor hun ontoegankelijkheid, vrouwen ook nogal eens als leugenaressen worden voorgesteld, bijvoorbeeld in het verhaal ‘Een onafhankelijk orgaan’, over de gedreven womanizer Tokai die ten onder gaat aan een plotse verliefdheid: ‘Op gezette tijden liegen alle vrouwen, maar over iets belangrijks liegen ze altijd. Uiteraard liegen ze ook over onbelangrijke dingen, maar over de belangrijkste dingen liegen ze zonder te aarzelen. Vrijwel alle vrouwen doen dat zonder een spier te vertrekken en zonder dat je het hoort aan hun stem. Want dat liegen doen ze niet zelf; buiten hun weten om doet dat het onafhankelijke orgaan waarmee ze zijn geboren.’ In Norwegian Wood vertelt Reiko hoe hij blind verliefd raakte op een bloedmooie begaafde leugenares: ‘Als zij tegenover me zat, verdween mijn gezonde oordeel. Ze was zo overweldigend jong en mooi dat ik mezelf een volslagen armzalig, onbeholpen wezen vond en alle negatieve gedachten over haar die bij me opkwamen, schreef ik toe aan mijn eigen kleinzieligheid.’ Dat is onverkort ‘la belle dame sans merci’, de duivelse vrouw in optima forma en eigenlijk een andere manier om te zeggen: de eenvoudige man dringt niet door tot de complexe vrouw, misschien ook wel een boodschap die niet verkeerd klinkt in het post-feministische tijdperk. ‘Het is vaak moeilijk de indruk te vermijden dat in Japanse man-vrouwverhoudingen elke vrouw een moeder en elke man een kind is,’ schrijft Buruma, die de afhankelijkheidsrelatie tussen man en vrouw dan weer meer als een typisch Japans fenomeen behandelt.
<figure id="post-325569 media-325569" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_42794953_preview-1280x960.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Haruki Murakami. Foto: Dominik Butzmann/Laif/HH</figcaption></figure>
<h5>Platonische erotiek</h5>
Toch doen deze zo verschillende wezens, aanbidders en muzen, het geregeld met elkaar. De liefde behoort tot de belangrijkste ingrediënten van de Murakami-maaltijd. Liefde en seks. En hoewel ongeveer alle varianten van het liefdesbedrijf wel aan bod komen, van pijpen tot incest, van aftrekken tot SM, van broertje-en-zusje-liefde tot promiscuïteit, van seksblaadjes tot hoerenlopen, wordt alles overschaduwd door een opvallende haast platonische erotiek. Geen sprake van ranzigheid of pornografische effecten: 
‘Ik zou het wel fijn vinden.’ 
‘Goed hoor,’ zei Naoko met een glimlach. Ze maakte de rits van mijn broek los en pakte mijn harde penis in haar hand. 
‘Wat is hij warm,’ zei Naoko. 
Ze begon haar hand te bewegen, maar ik hield haar tegen. Ik knoopte haar blouse los en maakte op de tast het haakje van haar beha op haar rug los. Voorzichtig drukte ik mijn lippen tegen haar zachte, roze borsten. Naoko deed haar ogen dicht en begon langzaam haar vingers te bewegen. 
‘Je bent er goed in,’ zei ik. 
‘En nu braaf zijn en niets meer zeggen,’ zei Naoko. 
Toen ik was klaargekomen, omhelsde ik haar teder en zoende haar nog een keer. Naoko fatsoeneerde haar beha en haar blouse en ik deed mijn rits dicht. 
Geen spoor van de zwaar opgemaakte vrouwen met enorme borsten die smerige taal uitslaan, waaraan wij in het Westen inmiddels gewend zijn. Ongetwijfeld draagt Murakami’s softe erotiek ook bij aan zijn populariteit bij lezeressen, die, naar het cliché wil, nu eenmaal meer van dromerige liefdesscènes op papier dan van harde porno op het scherm houden.
<h5>Westerse iconen</h5>
Toch is het zeker niet zo dat Murakami wreedheid en agressie schuwt. Ook in zíjn werk tref je die typisch Japanse oppositie samoerai-haiku aan. Vreemd gemotiveerde moorden en zelfmoorden zijn zelfs vaste ingrediënten in zijn verhalen. Sportinstructrice Aomame helpt in 1Q84 zonder scrupules een vermeende verkrachter met een ijspriem naar de andere wereld, de pedofiele ‘Leider’ uit dezelfde roman laat zich doden om de schrijver Tengo te sparen, Kafka’s kattenmepper draait op ijzingwekkende wijze katten de nek om om een fluit van ze te maken. Steeds is er ook iets diffuus in Murakami’s weergave van geweld, iets wat geweld met liefde verbindt, zoals Georges Bataille dat voor onze cultuur heeft vastgesteld en waar bij ons Arnon Grunberg zich in heeft gespecialiseerd. In feite komt het erop neer dat agressie en tederheid niet categorisch van elkaar zijn te scheiden en vast te stellen, niet in het leven en niet in de liefde: ‘Geluk? Kino wist niet eens precies wat het voor iets was. Pijn, of woede, of teleurstelling, of berusting – ook van dergelijke gewaarwordingen kon hij er niet één helder definiëren.’ Murakami’s personages leven in een wereld vol onbesliste emoties, ver van maatschappelijke gemeenplaatsen over Goed en Kwaad.
<q class="pull-left">Laten we eerlijk zijn, het is soms ook een soort Harry Potter voor volwassenen.</q>En dat terwijl ze fysiek toch in een duidelijk herkenbare, realistische omgeving rondlopen; ze hebben mobieltjes, ze reizen met de hogesnelheidstrein, ze studeren aan hedendaagse universiteiten, praten over de wereldproblemen van nu. Ook de plaatselijke actualiteit herken je, vooral in de vroege romans: het Japanse oorlogsverleden, de aardbeving in Kobe (Murakami’s geboorteplaats), de Shinrikyo-sekte en haar zenuwgasaanval in de metro van Tokio (het nog niet in het Nederlands vertaalde Underground). Tegelijkertijd verschilt dit universum onmiskenbaar van het onze. Voor de westerse lezer komt dat natuurlijk onder meer door het Japanse patina dat over alles ligt. En dat ondanks het feit dat Murakami zijn werk toch bepaald opzichtig volstouwt met westerse iconen: zo wordt er bij voorkeur naar Hollywood- en westerse cultfilms gekeken en naar Engelstalige popmuziek geluisterd (de roman Norwegian Wood is gebaseerd op de gelijknamige Beatle-song, de naam Kafka in Kafka aan het strand verwijst naar een hoogtepunt uit de westerse cultuur); zijn veelal beschaafde en belezen personages lopen weg met Bach en Brahms en hebben zelfs specifieke voorkeuren voor uitvoeringen van bijvoorbeeld Wilhelm Backhaus of Robert Casadesus; namen als die van Francois Truffaut of Billie Holiday vallen; men discussieert over Marx en Heidegger, kortom Murakami heeft goed op alle bijsluiters gekeken. Als je niet beter wist, zou je menen met typisch westerse cultuurgenieters te maken te hebben. Maar dat is niet zo en juist die bouillon van Japanse belevingswereld en westerse cultuur draagt zeker bij tot het aparte karakter van Murakami’s werk. Het is inderdaad vertrouwd en vreemd tegelijk.
<h5>‘De wereld voelt vreemd aan’</h5>
Daar komt nog bij dat Murakami veel plaats inruimt voor magisch-mystieke belevenissen. Helemaal in Kafka op het strand, waar een zonderlinge oude analfabeet als een soort moderne Franciscus in staat is met katten te spreken en waar op zeker moment een school vissen uit de lucht komt vallen. Ook in 1Q84 zitten verwijzingen naar een mysterieuze parallelwereld van kleine maar machtige wezens waarmee ‘de Leider’, telekinetisch begaafd, weet te communiceren. Murakami hoedt zich er wel voor iets van dit soort geheimenissen te onthullen, laat staan te ontzenuwen. Hij laat het zonder uitleg of verklaring plaatsgrijpen zodat je als lezer maar moet slikken dat het zo is. Daar komt bij dat hij ook zijn alledaagsere verhalen lardeert met spook- en sprookjesscènes; mensen zien geesten of worden ’s nachts door onduidelijke gestalten bezocht.
Murakami schept kortom een realistische wereld vol hyper- en surrealistische trekjes. Het kan zijn dat deze alledaagse spookachtige en spirituele elementen typisch Japans zijn, maar voor de westerse lezer met zijn religieuze ongemak vertegenwoordigen ze ook een post-christelijke en postmoderne vorm van zingeving en hogere betekenis, de letterlijke invulling van het besef dat er meer is tussen hemel en aarde. En laten we eerlijk zijn, het is soms ook een soort Harry Potter voor volwassenen.
Murakami heeft al met al een bijzonder effectieve manier om de lezer duidelijk te maken dat wat hij schrijft niet eenduidig maar ongewis en dubbelzinnig is. In het titelverhaal van Mannen zonder vrouw lijkt hij via de hoofdpersoon zijn eigen schrijverscredo af te geven: ‘Ik begrijp zelf ook niet goed wat ik hier eigenlijk probeer te zeggen. Ik veronderstel dat ik probeer iets te beschrijven wat in feite niet, maar in wezen wél is gebeurd. Maar iets beschrijven wat in feite niet, maar in wezen wél is gebeurd, is net zoiets als een afspraak maken op de achterkant van de maan.’ Door zulke onzekere, voorzichtig tastende sprekers op te voeren verbroedert de schrijver zich als het ware met de lezer(es) die zich ook een weg door een moeilijk te duiden wereld moet vinden. Talloos zijn dan ook de ongewisheden en nuances die hij door zijn teksten strooit: ‘De wereld voelt vreemd aan’ en ‘Wat is werkelijkheid?’ (Norwegian Wood), ‘De wereld is een gelijkenis’ (Kafka op het strand) en mensen moeten hun rechtlijnigheid ‘aanpassen aan de kromme wereld om hen heen’ (‘Het onafhankelijke orgaan’).
<h5 class="tekst">Vorm van boeddhisme</h5>
Tegenover deze voortdurende verplichting tot adaptatie van de mens aan de geheimzinnige wereld om hem heen staat een opmerkelijke sereniteit en berusting, die tot uiting komt in wat je haast schaamteloze gemeenplaatsen mag noemen: ‘Maar het was nu eenmaal zo gelopen, en hoe je het ook wendde of keerde, er was niets aan te doen.’ ‘Een heer is iemand die niet doet waar hij zelf zin in heeft, maar die doet wat hem te doen staat.’ ‘Zo werkt verliefdheid’. Vanzelfsprekendheden die zich vreemd verhouden tot de kronkelweg die de mens in Murakami’s boeken heeft af te leggen. De boodschap moet wel zo’n beetje zijn: de mens probeert van alles te begrijpen maar hij moet zich ook realiseren dat de dingen zijn zoals ze zijn. Een beetje zoals voor Murakami’s mannen ten aanzien van vrouwen geldt: moeilijk te doorgronden, neem ze maar voor lief.
Overigens lijkt Murakami in zijn recente boeken wat spaarzamer met mysterie, mystiek en magie om te gaan dan in zijn vroegere werk. De kleurloze Tsukuri Tasaki en zijn pelgrimsjaren uit 2014 is eigenlijk een vrij naturelle roman over een man die ontdekt dat hij zo kleurloos niet is als hij zelf denkt maar dat hij juist sterk genoeg is om zijn lot te dragen, de verhalen in Mannen zonder vrouw hebben een heldere, minimalistische toets; los van de decorstukken zouden ze ook in West-Europa of in Amerika kunnen spelen. Zijn thematiek van de eenzame mens die het moet opnemen tegen de maatschappij en de sociale verplichtingen krijgt op die manier steeds universelere kantjes.
In Murakami’s wereld kun je al met al gemakkelijk een verwaterde en geseculariseerde vorm van boeddhisme aantreffen: hoe kunnen we verlost worden van het lijden van de wereld. Voor de lezer van hier en nu is hij een wonderdokter die in een woud van maatschappelijke en sociale verplichtingen de kwetsbare reiziger, het slachtoffer van het wispelturige lot, de weg wijst naar persoonlijke vrijheid. De ideale psychiater voor een wereld zonder leidend beginsel, en dat voor de prijs van een gewone roman. Je kunt het er zelf niet voor doen.
<div class="info-box">
Haruki Murakami, <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Mannen-zonder-vrouw-Haruki-Murakami.htm" target="_blank">Mannen zonder vrouw</a>, 
vertaling Jacques Westerhoven, Atlas Contact, 288 p., € 19,99
</div>

Rob Schouten