Afgelopen zomer werden diverse noodklokken geluid: onze democratie wordt bedreigd. Vooral door krachten van buiten, van Trump en Poetin tot desinformatie van Elon Musk. Kun je in een debatklimaat vol ophef en hyperbolen de democratie gezond houden? 

Met stoom en kokend water kwam een nieuw kabinet tot stand vóór het zomerreces. De Tweede Kamer werd op de valreep voorgesteld aan het kabinet-Schoof I. Al snel tekenden zich breuklijnen af in de nieuwe regeringsploeg. En deze etterden door tijdens het zomerreces. Vrij Nederland peilt de diepte.

De een is een Joodse zionist en nam deel aan een programma in het Israëlische leger. De ander een Nederlands-Pakistaanse moslim en pro-Palestina. Sinds 7 oktober lopen de Amsterdamse raadsleden Itay Garmy (Volt) en Sheher Khan (DENK) scholen en buurthuizen af. Vrijdag 16 augustus staan ze op Lowlands: praten mét elkaar in plaats van over elkaar.

Afgelopen week werden in de Tweede Kamer hoorzittingen gehouden met de beoogde bewindslieden van het kabinet-Schoof. Kiezers weten nu dat Mona Keijzer (BBB) dol is op ajour-breien, maar wat Marjolein Faber (PVV) precies bedoelde met de door haar eerder gebruikte term ‘omvolking’ blijft onduidelijk.

De posten zijn verdeeld, de namen van de bewindspersonen zijn bekend. Hoewel dit kabinet zichzelf graag presenteert als een bijzondere constructie met aparte procedures, is het nu vooral aan de Tweede Kamer om het controlerende hoofd koel te houden.

De verkiezingen lijken goed uit te pakken voor radicaal-rechts. De belofte van ‘minder EU’ is ambitieus, de politici zelf zijn dat niet. Die laten het bij het politieke handwerk steevast afweten, wat niet zonder gevolgen blijft.

De formatie verloopt uitermate stroef op het gebied van financiën. Niet geheel verrassend: drie van de vier formerende partijen hebben hun verkiezingsprogramma niet laten doorrekenen. Is daar reden voor?

Anti-establishmentpartijen worden groot dankzij hun kritiek op de zittende macht. Maar wat gebeurt er zodra ze, zoals NSC, BBB en PVV, zelf onderdeel moeten worden van dat eerder zo verfoeide establishment?

Nederlandse kinderen zitten al vanaf groep drie in het leerlingvolgsysteem. De toetsen die zij maken, met de eindtoets in groep acht als grote finale, zijn levensbepalend. In onderwijsland groeit het verzet.

Regeerakkoord, regeringsprogram of programma op hoofdlijnen. Er gaan hoe dan ook afspraken op papier komen. Invloed op de politieke agenda is invloed op de toekomstige regering. Dat maakt de formatietafel een geliefd lobbydoelwit.

Wat doen volksvertegenwoordigers tijdens de formatie, een periode waarin officieel geen oppositie- en coalitiepartijen bestaan? ‘Juist in een coalitieloze periode kun je als Kamerlid de meeste impact hebben.’

In gesprek met Josse de Voogd en Marcelo Mooren, onderzoekers van afgehaakt Nederland. ‘Geef mensen weer vaste grond. Alleen dan kunnen we erger voorkomen.’

De formatie is gepromoveerd van puzzel tot een Rubiks Kubus. Grotendeels dankzij een onnavolgbare discussie over de mogelijke vormen van kabinetten. Kunnen vorm en inhoud eigenlijk wel gescheiden worden?

Tijdens de formatiegesprekken heerst absolute radiostilte. Hoewel in het verleden behaalde resultaten geen garantie bieden voor de toekomst, kunnen we op basis van formatie-ervaringen in Nederland en andere landen wél iets zeggen over wat er een rol speelt in de gesprekken. En dat is niet per se de inhoud van het verkiezingsprogramma.

Het formatie-zoeklicht staat gericht op rechtse nieuwkomers BBB, NSC en establishment-mastodont VVD: het is aan hen of ze de PVV aan een meerderheid willen helpen. Vrij Nederland sprak de Belgische politicologe Laura Jacobs om chocola te maken van de formatiepuzzel.

Met een zege van 37 zetels voor de PVV ligt de bal voor het verkennen van een nieuwe regering bij partijleider Geert Wilders. Opvallend genoeg ging dit deels via sociale media: een nieuw fenomeen in Nederland, maar gebruikelijk in andere Europese landen.