Analyse

Marieke Koekoek (Volt) gaat kamperen en ‘een stapel boeken lezen’, Thom van Campen (VVD) vertrekt naar Frankrijk om ‘lekker uit te rusten’ en Aant Jelle Soepboer (NSC) moet hoognodig zijn dakgoot een lik verf geven. De meeste Kamerleden gebruikten het zomerreces om bij te komen van een turbulent politiek jaar. Alle Kamerleden? Nee, een klein groepje van onverzettelijke politici biedt koppig weerstand aan de coalitie. Waar ze nota bene zelf deel van uitmaken.
Zo voelt NSC-Kamerlid Rosanne Hertzberger zich – dankzij haar achtergrond in de wetenschap – als woordvoerder ongemakkelijk bij de bezuinigingsplannen voor het onderwijs: ‘We willen kijken of het mogelijk is op andere zaken binnen het ministerie te bezuinigen’, liet ze weten. De aangekondigde bezuinigingen, die minister Eppo Bruins (ChristenUnie, maar namens NSC in het kabinet) moet doorvoeren, zorgden deze week voor verhitte gemoederen. Als de besturen meewerken aan het schrappen van 215 miljoen euro op hoger onderwijs en wetenschap, plus jaarlijks 150 miljoen euro op een onderzoeksfonds, kan het kabinet rekenen op <a href="https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2529392-personeel-en-studenten-hoger-onderwijs-dreigen-met-stakingen-om-bezuinigingen">‘massale stakingen’</a> dit najaar, zo kondigden bonden en andere organisaties aan. Studenten zullen mogelijk aanhaken bij de acties wegens de zogeheten langstudeerboete van 3.000 euro, voor studenten die meer dan een jaar langer over hun studie doen.
De pijn bij NSC is niet alleen financieel. Na een ledenbijeenkomst liet Hertzberger via LinkedIn weten de ‘olifant in de Kamer te hebben benoemd’, namelijk ‘de samenwerking met de PVV waar ik groot ongemak bij voel, en daarin ben ik niet alleen’.
Ook de BBB ervaart pijn en wel op ‘hun’ ministerie van Landbouw: minister Femke Wiersma liet weten te zijn geschrokken toen de partijambities op de financiële grenzen van het Hoofdlijnenakkoord bleken te stuiten. De vier coalitiepartijen hadden daarin namelijk het stikstoffonds, met miljarden voor de boerensector, de nek omgedraaid. Hiermee verdween het geld dat was bedoeld om boeren uit te kopen en de stikstofuitstoot naar beneden te krijgen. Niet alleen voor natuurherstel, maar ook om ruimte te creëren voor nieuwe bouwvergunningen, waar BBB-collega Mona Keijzer als minister van Volkshuisvesting de beloofde huizen mee kan neerzetten. Dat wordt dus nog een flinke puzzel.
Daarbij worden de BBB-ministers bepaald niet geholpen door VVD-collega Eelco Heinen van Financiën. De VVD profileert zich deze zomer als de enige regeringspartij die de hand op de knip houdt. Tien dagen na aanvang van het zomerreces kwam Heinen via <a href="https://www.telegraaf.nl/financieel/1310229330/nieuwe-kabinet-schoof-voor-grote-uitdagingen-het-geld-is-op">De Telegraaf</a> met een mededeling voor de coalitiepartners: ‘Het geld is op’. Oftewel: er is geen ruimte voor nieuwe wensenlijstjes. Deze boodschap verkondigde hij ook in Europa: de VVD-minister wist een meerderheid te behalen voor strenger EU-toezicht op landen met hoge tekorten.
<h5>Geert ‘Milders’</h5>
Terwijl BBB, NSC en VVD hun positie proberen te vinden, bakent de PVV die zo luidkeels mogelijk af. Geert ‘Milders’, die zijn provocatieve standpunten deels ‘in de koelkast’ zette toen het regeringspluche in zicht kwam, verdween zodra er een handtekening onder het Hoofdlijnenakkoord stond: als ‘gewoon’ Kamerlid is Geert Wilders weer compromisloos als vanouds. Een bericht op social media van premier Dick Schoof over zijn bezoek aan de NAVO-top in Washington beantwoordde de PVV-leider met: ‘En dan nu snel aan het werk voor de noden van onze eigen Nederlandse bevolking: minder asiel, meer koopkracht, meer woningen!’ Een, om in de woorden van premier Schoof te blijven, ‘merkwaardig Twitter-fenomeen’ ontvouwde zich vervolgens: Pieter Omtzigt (NSC) voelde zich geroepen om als een schoolmeester Wilders tot de orde te roepen: ‘Goed dat onze @MinPres, @ministerBZ en @DefensieMin aanwezig waren in Washington in het NL belang.’
Daarentegen was het geen probleem voor de PVV dat minister van Justitie en Veiligheid David van Weel (VVD) naar een informeel ministersoverleg in de Hongaarse hoofdstad Boedapest afreisde, ondanks een diplomatieke boycot van Hongarije vanuit de Europese Commissie. Dit bezoek leverde geen verontwaardigde tweet van Wilders op, over een minister van Justitie die beter boeven kan gaan vangen in de Nederlandse straten: de PVV-leider beschouwt Viktor Orbán immers als bondgenoot. Wel zorgde het voor gemor in de VVD-fractie, die ook had opgeroepen tot de boycot, die werd ingesteld nadat premier Orbán op eigen houtje een omstreden bezoek aan Rusland en China bracht.
<blockquote>Verrassend is de onenigheid niet. Onderzoek van BNR 
Nieuwsradio toonde aan dat coalitiepartijen PVV, VVD, NSC en BBB het in 
tweederde van de gevallen niet met elkaar eens zijn, en anders stemmen.</blockquote>
Verrassend is de onenigheid niet. Onderzoek van BNR Nieuwsradio toonde aan dat coalitiepartijen PVV, VVD, NSC en BBB het in tweederde van de gevallen niet met elkaar eens zijn,<a href="https://www.bnr.nl/nieuws/nieuws-politiek/10552136/pvv-vvd-nsc-en-bbb-houden-elkaar-niet-vast-bij-stemmingen"> en anders stemmen</a>. ‘In het begin het meteen oneens zijn over veel dingen is meestal niet het beste recept voor stabiliteit’, legt VU-politicoloog Mariken van der Velden uit. Het legt volgens haar pijnlijk bloot hoe de democratie in Nederland is ingericht: ‘Een stabiel kabinet vertaalt zich vaak naar weinig dualisme en andersom. Regering en Kamer staan in ons systeem altijd op gespannen voet met elkaar.’ Deze wrijving is niet erg, al wijst Van der Velden er wel op dat dit kabinet weinig ervaring heeft met regeren én dus ook weinig ervaring met samenwerken.
<h5>‘Normeren werkt twee kanten op!’</h5>
De trubbels tijdens het zomerreces laten zien in wat voor een onmogelijke positie premier Schoof zich bevindt. Zo kreeg hij door het twittergedrag van Geert Wilders zijn eerste diplomatieke rel aan de broek. Nadat Wilders schreef dat Jordanië de ‘enige echte’ Palestijnse staat is, werd de Nederlandse ambassadeur in Jordanië op het matje geroepen. Volgens Jordanië is het een<a href="https://nos.nl/artikel/2529507-kabinet-neemt-afstand-van-standpunt-wilders-over-jordanie-als-palestijnse-staat"> ‘racistisch standpunt’ </a>dat de Palestijnse kwestie ten koste van Jordanië kan worden opgelost. Het kabinet nam daarop direct afstand van Wilders’ tweet.
Het was niet de eerste en zal zeker niet de laatste keer zijn dat de partijloze premier in verlegenheid werd gebracht door de PVV. Wat hem te wachten staat, bleek al tijdens het eerste – chaotische – debat vóór het reces. Nadat Esther Ouwehand (PvdD) tijdens het kennismakingsdebat vroeg naar de ‘aantoonbare racisten in het kabinet’ was voor PVV-leider Geert Wilders de maat vol. Het werd tijd dat premier Schoof ingreep, vond hij: ‘Hij moet het opnemen voor de PVV en zeggen ‘er zitten geen racisten in mijn kabinet’.’ Toen Schoof liet weten over zijn eigen woorden te gaan, schoot Wilders uit zijn slof: ‘Slappe hap! Mag ik dat zeggen? Ja! Slappe hap!’
Schoof bevindt zich in een spagaat. Enerzijds verwacht de PVV dat hij in de bres springt voor PVV-bewindspersonen die onder vuur liggen. Zoals voormalig premier Mark Rutte (VVD) dat deed voor ‘zijn’ ministers in de coalitie, óók – of misschien juist – als ze van een andere partij dan de VVD waren. ‘Normeren werkt twee kanten op’, aldus Wilders, ‘als u minister-president bent van uw club, verwacht ik dat u daar meteen fel op reageert’.
Tegelijkertijd verwacht de oppositie dat premier Schoof zijn ministers in bedwang houdt. De vraag is of dat mogelijk is zonder het kabinet op te blazen: de aanwezigheid van de PVV in het kabinet wordt immers op zichzelf door de oppositie al als grensoverschrijdend gezien. Schoof houdt alles zoveel mogelijk in het midden, maar komt daarin wel alleen te staan.
<h5>(G)eenheid van kabinetsbeleid</h5>
Een andere complicerende factor is dat de PVV moeite heeft om het persoonlijke te scheiden van het professionele. Terwijl premier Schoof hamerde op de ‘eenheid van kabinetsbeleid’, uitlegde hoe zijn uitspraken normerend waren en verzoenende woorden had gesproken over hoofddoekdragende vrouwen, besloot vicepremier Fleur Agema (PVV) haar telefoon te trekken en een schaduwgevecht op X te beginnen over de hoofddoek van Kamerlid Esmah Lahlah (GroenLinks-PvdA). Agema voelde zich in het debat aangevallen en hoopte via X alsnog haar gram te kunnen halen.
De vergadering werd geschorst zodat premier Schoof de tweet van zijn vicepremier kon bekijken en om ruggespraak te houden. Dat ging niet zonder slag of stoot: volgens RTL Nieuws en De Telegraaf zette vicepremier Agema het achter de schermen op een schreeuwen.
<blockquote>De trubbels tijdens het zomerreces laten zien in wat voor een onmogelijke positie premier Schoof zich bevindt.</blockquote>
‘Voorzitter. Wat is Twitter – X, moet ik zeggen – toch een merkwaardig fenomeen. Maar goed, we doen er op onze eigen manier allemaal aan mee’, rapporteerde premier Schoof even later aan de Kamer. Een rake observatie van de premier: waar Agema met haar getwitter tijdens het betoog van Schoof de boel op scherp zette, twitterden Pieter Omtzigt (NSC) en Dilan Yeşilgöz (VVD) pas achteraf. Tijdens het debat zelf bleven zij zwijgend in de Kamerbankjes zitten en lieten Schoof spartelen, maar na afloop hadden ze plechtige tut-tut-tut-tweetjes paraat over de ‘onverantwoorde invulling door Wilders van zijn rol’.
<h5>Samen voor ons eigen</h5>
De inkt van het Hoofdlijnenakkoord was dus nog niet droog of de onderlinge loyaliteit werd al meteen getest. Zo diende GroenLinks-PvdA een motie in met het verzoek om in Europa te pleiten voor de afschaffing van fossiele subsidies, zoals in het akkoord is afgesproken. De helft van de coalitie (PVV en BBB) is tegen. Hoewel Nicolien Vroonhoven (NSC) het uitlegde als versterking van het dualisme – ‘bewindspersonen moeten echt de boer op met hun voorstellen’ – werpt het tegelijkertijd vragen op over de stabiliteit van het kabinet.
‘De kernvraag is of er nu minder coalitiediscipline is dan voorheen’, stelt ook politicoloog Simon Otjes van de Universiteit Leiden. ‘De allereerste resultaten duiden daarop, maar één zwaluw maakt nog geen zomer natuurlijk.’ Los van het stemgedrag in de Kamer tekenen zich andere vormen van een gebrek aan discipline af: het laten bungelen of aanvallen van premier Dick Schoof, maar ook het vroegtijdig luiden van de financiële noodklok tijdens het zomerreces. Van onderling vertrouwen lijkt geen sprake. ‘En dan moeten de moeilijke onderhandelingen nog komen’, constateert politicoloog Van der Velden. ‘En om compromissen te kunnen sluiten – en die komen eraan nu Schoof deze zomer zijn regeerprogramma maakt – moet je elkaar kunnen vertrouwen.’
In allerlei commentaren weerklinkt de vrees dat Geert Wilders in zowel Kamer als kabinet overheerst, maar tegelijkertijd verraadt het kabaal ook dat diezelfde Geert Wilders het meest te bewijzen heeft.
Zijn achterban sloeg al aan het morren toen de coalitie de kandidatuur van Wopke Hoekstra (CDA) als eurocommissaris steunde en heeft weinig begrip voor de geplande bezuinigingen op de langdurige zorg, vooral bestemd voor kwetsbare ouderen en gehandicapten. Ook vindt een<a href="https://eenvandaag.avrotros.nl/panels/opiniepanel/alle-uitslagen/item/eindelijk-een-kabinet-maar-ook-flinke-pijnpunten-bij-formerende-kiezers-asielplannen-gaan-pvv-kiezers-niet-ver-genoeg/"> meerderheid (64 procent) van de PVV-kiezers</a> de positie van het kabinet te soft op migratie: dat Nederland in Brussel op korte termijn vrijstellingen kan bedingen is onrealistisch, wat betekent dat het negeren van de Europese asielregels dit kabinet niet zal lukken. Snel bezuinigen door massaal ambtenaren te ontslaan is tijdens een verkiezingscampagne ook makkelijker gezegd dan in de regeringspraktijk gedaan. De vraag is of de PVV-kiezer bereid is zijn verwachtingen naar beneden bij te stellen: vertrouwen in de aanpak van deze problemen is een sterke voorspeller voor waardering van het kabinet-Schoof.
De kiezer intussen is niet gek. Uit een peiling van IPSOS in mei kwam naar voren dat de tevredenheid onder kiezers over de plannen met 50 procent hoog is, maar het vertrouwen dat het dit kabinet daadwerkelijk gaat lukken is met 35 procent een stuk lager. Er is, zo constateerden de onderzoekers, veel scepsis over de daadkracht van het kabinet. Veel kiezers verwachten dat het kabinet voortijdig zal vallen wegens inhoudelijke verschillen.
Verschillen die vooral duidelijk worden wanneer PVV-bewindspersonen vooral daadkracht willen tonen. Minister Marjolein Faber van Asiel en Migratie liet na een Catshuisoverleg vlak voor het nieuwe politieke jaar weten dat “Nederland in een asielcrisis” zit. Diezelfde dag moest ze toegeven dat een crisis uitroepen &#8211; waardoor Nederland zich kan beroepen op uitzonderingsregels binnen Europa &#8211; wettelijk niet zomaar gaat: “maar als ik dus kijk in de maatschappij, dan hebben we gewoon een crisis”, aldus Faber. Of deze bestuurlijke versie van “mijn tweet klopt” de sfeer in het Catshuis zal verbeteren, is de vraag.
Volgens Vrij Nederland-columnist Thijs Broer is de vraag dan ook niet of maar wanneer het misgaat in Den Haag, en vooral: wie de schuld zal krijgen als ‘kabinet-Schoof I straks roemloos ten onder gaat’. Degenen die zich tijdens een zomerreces geroepen voelen – nog voordat er een definitief regeerakkoord is uitonderhandeld – om vast met veel bombarie te laten weten dat het niet aan hen gelegen heeft áls de boel mocht klappen, zien de bui waarschijnlijk al hangen.

Het zomerreces als politiek voorgeborchte