Zieke invloed op de universiteit

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Opnieuw relevant

Harm Ede Botje

Anna Luyten

Christian van Thillo, bevlogen bemoeial

<div class="lead">Voor Bleri Lleshi, politiek filosoof, mensenrechtenactivist en jongerenwerker in Brussel, is liefde een vorm van burgerlijk verzet. ‘Liefde is het middel bij uitstek om de angst te overwinnen. Het is iets wat we zelf in handen hebben.’</div>
Liefde in tijden van angst heet zijn boek. Politiek filosoof en mensenrechtenactivist Bleri Lleshi analyseert daarin de angst die de samenleving in haar greep houdt en pleit voor een ‘liefdessamenleving’ waarin solidariteit, hoop en vertrouwen weer centraal staan. Liefde als tegengif; niet als zoete stroop om te verdoven, maar als lijm om te verbinden.
Bleri Lleshi groeide op in Albanië. Als kind zag hij daar wat een dictatuur met mensen doet. Enver Hoxha, die het land van 1944 tot aan zijn dood in 1985 regeerde, elimineerde elke oppositie en dwong zijn volk tot de verheerlijking van zijn persoon. ‘We waren thuis met vijf kinderen en hadden het niet breed. Mijn moeder lag regelmatig in de clinch met partijfunctionarissen over de slechte leefomstandigheden, wat niet veel hielp. Toch was er thuis warmte en liefde voor ons, dankzij mijn ouders en de familieleden die ons omringden. Mijn moeder sprak niet over solidariteit, wel over delen. Ze sprak niet over liefde, maar ze zei dat we er voor elkaar moesten zijn.’
In de dagelijkse kracht en gebaren van de liefde ziet Lleshi het beste burgerwapen, een politiek en moreel middel om te voorkomen dat we aan angst ten onder gaan. ‘Liefde laat ons groeien en bloeien als mens. Daarmee trek ik ten strijde.’ Lleshi roept op tot het samen creëren van een voedingsbodem voor de liefde. ‘Maar eerst moeten we de liefde redden.’
<q class="pull-left">Liefde laat ons groeien en bloeien als mens. Daarmee trek ik ten strijde.</q>
<h5 class="tekst">Revolutiemodel</h5>
In het begin van deze eeuw kwam Lleshi naar België om internationale politieke wetenschappen en filosofie te studeren. Hij wilde de wereld veranderen. Niet met grote gebaren en lange debatten, maar met daden op het lokale vlak. Dat doet hij nog steeds. De wereld veranderen begint bij een klein gebaar dat langdurige impact heeft. In Brussel en Molenbeek werkt hij met alleenstaande moeders. ‘Mensen kunnen zich niet voorstellen hoeveel alleenstaande, gescheiden moeders er onder de moslimbevolking zijn.’ Al jaren zet hij zich in als jeugdwerker op scholen. Hij noemt zichzelf een Brusselaar maar kijkt als wereldburger naar het Westen. ‘In deze tijden kunnen we zien wie het werkelijk meent met de westerse waarden. De vluchtelingencrisis die we nu meemaken, is in Europa weliswaar de ergste sinds de Tweede Wereldoorlog, maar toch komt maar tweeënhalf procent van alle vluchtelingen hiernaartoe. Kan je dan van een invasie spreken? Luister naar het discours dat nu heerst. Er zijn er zelfs die de Conventie van Genève ter discussie stellen. De kracht en oprechtheid waarmee we mensenrechten nastreven, worden nu getest.’
Twee jaar geleden schreef Lleshi De neoliberale strafstaat, een boek over de toenemende repressie en de pijnen van de welvaartsstaat. Lleshi: ‘Mensen beginnen zich machteloos te voelen. Dat komt de elite goed uit. Maar ik geloof in alternatieven voor het neoliberaal beleid.’
Dit jaar schreef hij een boek tegen de machteloosheid: een boek over de liefde, niet als amoureuze persoonlijke emotie maar als revolutiemodel. De aanleiding voor het schrijven van Liefde in tijden van angst was het relaas van mensen die met hem over hun angst spraken. Wat hij wil bereiken, ligt besloten in het citaat van Nelson Mandela dat hij gebruikt: ‘Moed is niet de afwezigheid van angst, maar de triomf erover. Moedig is niet degene die geen angst voelt, maar degene die zijn angst overwint.’
Hij heeft zijn inspiratiebronnen: ‘De vele mensen die liefdevol in het leven staan en van daaruit iets proberen te veranderen.’ Het is een middel dat ons allen gegeven is: de mogelijkheid iets goeds voor een ander te betekenen. We mogen de angst onze ziel niet laten uitlepelen, we moeten elkaar in moeilijke tijden voeden met mensenkracht.
<figure id="post-324357 media-324357" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Bleri Lleshi. Foto: Jef Boes</figcaption></figure>
<h5>Iedereen is bang</h5>
Na de aanslagen van 21 maart in Brussel begrijpt Lleshi des te beter wat ons zorgen baart, maar hij wil niet fatalistisch worden: ‘In deze tijden hebben we allerlei politici en experts die de angstindustrie draaiende houden. Angst is het heersende discours. We krijgen livestreaming en news alerts van terroristen die in onze straten worden opgepakt. Dat boezemt nog meer angst in. En ook al willen we er niet aan toegeven: het doet iets met ons. We zijn bang voor onze toekomst. We zijn bang voor wat we allemaal te verliezen hebben: een baan, een partner, een huis. En nu komt dit er nog bij: we zijn bang voor onze medemens. Die angst is heel begrijpelijk en ken ik zelf ook. Angst is het vertrekpunt in mijn boek. Iedereen is bang.’ Lleshi besloot dit boek te schrijven toen een Marokkaanse vriend, een mensenrechtenactivist die in de Marokkaanse gevangenis heeft gezeten, hem vertelde dat hij bang was.
‘Het was na de aanslagen op Charlie Hebdo in Parijs. Hoe kan een mensenrechtenactivist die zo sterk in zijn schoenen staat, die in de hoofdstad van Europa leeft, nu bang zijn, vroeg ik me af. Ik werkte in die tijd aan een onderzoek over racisme. Mijn vriend zei dat hij racisme op de arbeidsmarkt al langer meemaakte, maar dat wat hij nu ervaarde, nieuw was. Niet alleen hij, maar zijn vrienden en zelfs zijn moeder ervaarden het: fysiek en verbaal aangevallen worden op straat. Het was begonnen met de opkomst van IS en toegenomen met de aanslagen in Parijs. En het werd elke dag sterker.’ Leshi hield onmiddellijk op met zijn onderzoek naar racisme en begon te schrijven aan dit boek.
<q class="pull-right">Zelfs de Afrikaanse mama’s op de metro kijken jonge mannen met een getinte huid en een baard wat angstiger aan dan vroeger.</q>
‘De cijfers van de laatste maanden bevestigen dat wat mijn vriend toen vertelde zich over heel Europa verspreidt: overal neemt de agressie tegen moslims toe. In mijn praktijk als jongerenwerker zie ik het ook: niet alleen de blanke Europeanen zijn bang, ook de jongeren met een Afrikaanse achtergrond, ook hun ouders, ook de moslims zijn bang. De stoerste jongens durven amper de tram of de bus te nemen om naar school te gaan. Niemand wil naast ze zitten, ze worden aangestaard op straat. Ikzelf ben geen moslim, maar door mijn baard en wat donkerder huidskleur merk ik het ook. Je wordt op een andere manier aangekeken. Ik word op straat tegengehouden door soldaten die mijn rugzak willen controleren. Ik zie dat mensen liever niet in de buurt willen zitten van een man met een iets donkerder huidskleur. Zelfs de Afrikaanse mama’s op de metro kijken jonge mannen met een getinte huid en een baard wat angstiger aan dan vroeger.
Dat is wat angst met ons doet: het scheidt ons van elkaar, het isoleert je van je omgeving. We vervreemden van elkaar. Dat is fataal voor een samenleving. Daarom moeten we, zeker na de aanslagen, op een goede manier met onze angst leren omgaan. 
Er zijn steden buiten Europa waar dergelijke aanslagen dagelijkse kost zijn, maar als er één stad is binnen Europa die de kracht moet en kan tonen om deze aanslagen te boven te komen, is het Brussel wel. Brussel heeft dat ook bewezen: een dag na de aanslagen was de stad weer aan het leven, mensen wilden bij elkaar blijven komen, ze wilden doorgaan met hun leven. Ik wil de stad niet verheerlijken, maar zestig procent van de inwoners heeft een migratieachtergrond. Daar zitten mensen bij die uit oorlogsgebieden komen of familie of vrienden hebben in conflictgebieden. Ik zal niet beweren dat we de oorlog tegen het terrorisme gaan winnen, ik zeg ook niet dat we niet bang mogen zijn, maar we moeten de angst wel overwinnen.’
<h5 class="tekst">Geen hippie-ding</h5>
Lleshi schreef zijn boek vóór de aanslagen in Brussel. En opnieuw is er iets grondig veranderd in de stad. De toeristen mogen er dan wegblijven, de burgers blijven wel op straat komen. Lleshi: ‘Brussel is het ideale laboratorium voor de toekomst. Het is een van de meest diverse steden ter wereld. Brusselaars leren niet alleen omgaan met diversiteit, we vertrekken vanuit die diversiteit. We kunnen niet anders.
Onlangs trokken duizenden mensen de straat op in de Mars tegen Terreur en Haat. De mars trok door Molenbeek, waar achthonderd mensen zich aansloten bij de groep die door de stad heen bleef groeien. Misschien was die aanzwellende beweging wel de grote kracht. Slachtoffers van de aanslagen en familieleden van de overledenen liepen voorop. De zus van een van de slachtoffers sprak vier woorden, waarna iedereen stil werd: ‘Draag zorg voor elkaar.’
Een van de meest gehoorde en gezongen en gebezigde woorden was ‘liefde’. Bleri Lleshi: ‘Liefde is het middel bij uitstek om de angst te overwinnen. Het is iets wat we zelf in handen hebben. Liefde is een vorm van burgerlijk verzet. Als we meer focussen op elkaar is liefde de oorlog tegen de angst. Haar arsenaal is groot.
<figure id="post-324361 media-324361" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_8_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_8_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_8_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_8_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Bleri Lleshi. Foto: Jef Boes</figcaption></figure>
We moeten er met z’n allen werk van maken. Het vraagt een mentaliteitswijziging van iedereen, ook van de media. De media kunnen meer positieve dingen tonen, de kleine heldendaden van alledag. De liefdesbeweging heeft zich al in gang gezet. Op allerlei terreinen in de samenleving groeien projecten waarin mensen iets doen voor elkaar, belangeloos. Mijn oproep tot liefde is geen hippie-ding dat terugverwijst naar de jaren zestig en de strijd tegen de oorlog in Vietnam. Ze kadert juist in wat er nu, bij ons in Europa, aan het begin van de eenentwintigste eeuw gebeurt: burgerbewegingen, solidariteit, ecologische bewegingen. Onze samenleving heeft een liefdesethiek nodig met waarden als zorgzaamheid, kennis, respect en de wil om samen te werken. Liefde is actie.’ Hij verwijst naar de Afro-Amerikaanse schrijver James Baldwin: ‘Die zegt: liefde is een strijd, liefde is een oorlog, liefde is opgroeien. We moeten iets ondernemen met onze liefde.’
<h5>Wat oorlog met mensen doet</h5>
Dat liefde een investering is die maatschappelijk en persoonlijk op lange termijn het meeste opbrengt, weet Bleri Lleshi uit eigen ervaring. Lleshi was zeventien toen hij in Albanië voor het eerst oorlogsvluchtelingen ontmoette. In Bajram Curri, de stad in het noorden van Albanië waar hij opgroeide, verschenen in 1998 duizenden vluchtelingen. ‘Het waren Albanese Kosovaren die vanuit Servië op de vlucht sloegen.
Achthonderdduizend vluchtelingen zijn in die periode uit angst voor de genocide van Milosevic in die arme streek van Albanië aangekomen. De meesten werden opgevangen door families die zelf in grote armoede leefden. Ik ontmoette op een dag Nederlandse journalisten die me vroegen of ik kon tolken. We waren aan de grens met Kosovo. Ik zag de tanks en de soldaten die klaarstonden om de vluchtelingen neer te schieten. In een oude school zaten honderden zwaar getraumatiseerde mensen. Er waren nog geen hulporganisaties, maar de dorpelingen hielpen ze. Ik was zeventien en vertaalde horrorverhalen die mensen hadden meegemaakt.’
Eén verhaal heeft een diepe impact op hem gehad. ‘Ik zag haar in een hoekje staan. Ze was omringd door mensen met wie ze gevlucht was, onder wie haar man en haar kinderen. Ze wiegde een dood kind in haar armen. Ze zei niets. Ze huilde. Ze wilde haar kind niet loslaten. Iemand van het groepje vertelde me dat ze in een grote groep over de bergen waren gevlucht. Op een nacht liepen ze door een streek waar Servische soldaten klaarstonden om alles wat ze hoorden of zagen neer te schieten. Haar dochtertje was aan het huilen en de moeder kreeg haar kind niet stil. De Servische troepen kwamen dichterbij. Om het leven van de hele groep te redden, heeft ze haar kind het zwijgen moeten opleggen door het te verstikken.’
Hij begreep in één klap wat oorlog met mensen doet, wat vluchten betekent, hoeveel leed een vluchteling heeft meegemaakt. Lleshi besloot om niet meer naar school te gaan en zich in te zetten voor de kinderen en jongeren onder de vluchtelingen. ‘Tegenover de onverschilligheid van de politiek staat de solidariteit van burgers onder elkaar. Ik voelde geen haat ten opzichte van de Servische bevolking, mijn focus ging naar wat ik voor de vluchtelingen kon doen. Het waren kleine dingen: wat lesgeven, wat spelen, iemand een andere wereld dan die van oorlog laten ervaren. We hebben even een positieve impact op elkaars leven gehad; dat is van een immense waarde.
<q class="pull-left">Echte aandacht, echt tijd maken voor elkaar, elkaar in levenden lijve ontmoeten. Dat is onze missie nu.</q>
Onlangs vertelde een vrouw die vroeger lerares was geweest, dat er plots een man voor haar deur stond die ze dertig jaar geleden in de klas had gehad. “Ik kom u vertellen hoe het met me gaat,” zei hij. De man was als kind met zijn broers en ouders gevlucht uit het communistische Albanië. Met zijn broers ging het niet goed. Met hem wel. “Hoe komt dat dan?” had ze hem gevraagd. “U hebt me elke dag tijdens het speelkwartier op schoot genomen als ik bang was voor de andere leerlingen,” had hij gezegd. “U was degene die durfde te laten zien dat u om mij gaf, dat heeft mij zelfrespect gegeven.” Niemand had die vrouw verplicht dat te doen, maar ze deed het, omdat ze de liefde in zich had. Ze heeft met haar kleine daad het grote verschil gemaakt in het leven van een ander. En zie wat een betekenis dat heeft.
Wat aandacht hebben voor elkaar, het is niet te onderschatten. En dan bedoel ik echte aandacht, echt tijd maken voor elkaar, elkaar in levenden lijve ontmoeten. Dat is onze missie nu.’
<h5>Een mens zoekt verbinding</h5>
Een mens moet van zichzelf houden, maar dat kan niet zonder gemeenschappelijkheid. ‘Het individualisme en het kapitalisme hebben het gemeenschapsgevoel kapot gemaakt en daarmee de liefde. We beschouwen liefde als iets exclusiefs, als alleen voor onze eigen partner, onze eigen kinderen. We worden platgewalst door de commerciële liefde die grote dromen predikt en spannend, snel en passievol moet zijn. Er worden idealen verkocht. Algoritmen en de datingmarkt richten zich op het zoeken naar iemand die op ons lijkt: “een perfecte match”. Ook in Molenbeek zijn er salafisten die dat soort datingbeurzen houden. Dat soort liefde gaat niet om waar het voor mij echt om draait: weer geduld krijgen in de liefde, rust, weer verbinding vinden met elkaar, je engageren en een verantwoordelijkheid op je nemen.’
Een mens zoekt verbinding, zegt hij. ‘Onderzoek heeft zelfs bewezen dat wat ons het gelukkigst maakt – en dan bedoel ik niet de pseudo-happiness, want af en toe ongelukkig zijn mag best – het delen van geluk met anderen is. We krijgen een gevoel van eigenwaarde door verbindingen aan te gaan.’
Engagement hoort voor Lleshi ook bij de middelen om terrorisme te bestrijden. ‘Vraag de jongeren die naar Syrië en Irak vertrekken om zich in te zetten voor de samenleving. Ze gaan vaak uit van het radicale discours van het onrecht, ze zijn vatbaar voor complottheorieën. Ik tegen ze: “Als je iets wilt doen tegen het onrecht, begin dan vandaag in de wijk en op school. Neem zelf ook verantwoordelijkheid.” Hoe wij als maatschappij nu focussen op moslimextremisme, dat is gevaarlijk. We reageren radicaal. De doodstraf moet weer worden ingevoerd, zegt extreemrechts. Nee, we moeten juist leren denken vanuit de overgrote meerderheid en hoe die elkaar kan versterken, zodat ze van geen van beide extremen het slachtoffer wordt.’
<h5>Cynisme is geen optie</h5>
Hij weet het wel, over de liefde spreken is not done. Maar Lleshi plaatst liefde in een lange traditie, hij ziet de functie die ze heeft in godsdiensten, van christendom tot boeddhisme, en wil haar een plaats geven in het landschap van het hedendaagse burgerschap. Als een horizon. Anderen noemen het betrokkenheid, engagement, verantwoordelijkheid. Hij beschouwt liefde als het antidotum van het recht van de sterkste. Liefhebben is een burgerplicht.
‘Ondanks alle leed, ondanks de Panama Papers, hebben we vertrouwen in elkaar nodig. We hebben geen andere keuze. Cynisme is geen optie. Ik weet dat het cynische verweer tegen een liefdessamenleving groot is. Ik beschouw dat soort verzet als een uiting van angst. Het heeft geen zin de angst te ontkennen, maar we moeten ermee leren omgaan door bewust te leven en met de vrijheid te leren omgaan. Vrijheid is ruimte geven, niet alleen aan onszelf, maar ook aan de ander. Zoveel mensen voelen zich alleen! Je kunt je niet voorstellen hoe groot de eenzaamheid is. Maar als we goed kijken, zullen we zien hoeveel mensen verbinding met elkaar zoeken. Samen actie voeren en niet meer als toeschouwer maar als deelnemer leven, dat maakt van engagement samenzijn. Als we kiezen voor een liefdesethiek en ernaar leven, staan we er niet alleen voor en kunnen we wonderen verrichten. Laten we loskomen uit onze verkrampte houding. Er is geen angst in de liefde.’
<figure id="post-324367 media-324367" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_3_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_3_preview-320x480.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Bleri-Leshi_3_preview-640x960.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Bleri Lleshi. Foto: Jef Boes</figcaption></figure>
<div class="info-box">
<a href="http://blerilleshi.wordpress.com" target="_blank">Bleri Lleshi</a>, ‘Liefde in tijden van angst’, EPO, 171 p., € 15,–.
</div>

Bleri Lleshi trekt ten strijde tegen de angst. Met liefde

<div class="lead">
Brussel, een dag na de aanslagen. Anna Luyten reist rond in de stad. De slachtoffers, de vermisten en ook de daders krijgen een gezicht en een verhaal. &#8216;Have you seen my Atlegrim?&#8217;
</div>
Ze krijgen stilaan een gezicht, de dodelijke slachtoffers. Bij het Beursgebouw, tussen de honderden brandende kaarsen, ligt de dag na de aanslagen de foto van Adelma Marina Tapia Ruiz. Samen met haar vierjarige tweelingdochters en haar man was ze op weg naar New York, waar haar zussen wonen. Ze werd 36 jaar geleden geboren in Peru en woonde sinds acht jaar in België. Om 7 uur 58 minuten en 27 seconden bleef haar blik rusten op een herkenbaar tafereel. Ze keek naar haar twee kinderen die in de vertrekhal van de luchthaven wegrenden en haar man die hen achternaliep. Een seconde later was ze dood.
Naast haar ging de eerste bom af.
En naarmate de dag vordert, plakt er op steeds meer slachtoffers een gezicht: Olivier Delespesse, een man in ruitjeshemd met een ronde glimlach die met de metro op weg was naar zijn werk op de dienst onderwijs. De 20-jarige student Leopold Hecht, die met de metro naar zijn rechtenfaculteit reisde. Hij raakte tijdens de aanslag zwaargewond en stierf de volgende ochtend in het ziekenhuis. De Marokkaanse ambassade identificeerde een Marokkaanse vrouw bij de slachtoffers. Een voorbijganger geeft je een A4 met een vraag: “Have you seen My Atlegrim?’ Een A4 met drie foto’s van een meisje met een bril. Het onderschrift is een telefoonnummer en een smeekbede: &#8216;Mijn Johanna was in de metro op het moment van de aanslag van 22 maart. Alle informatie is welkom.&#8217;
Om klokslag twaalf uur ’s middags houdt het land zich een minuut stil voor al die slachtoffers.
Je luistert naar het oorverdovend zwijgen en vraagt je af hoeveel gezichten je in gedachten in een minuut voorbij kan zien trekken en hoeveel beelden van huisgezinnen van meer dan 40 nationaliteiten die sprakeloos achterblijven. Je belt bekenden op die gewond zijn, met wie het beter gaat. Je krijgt oproepen van mensen die nog hopeloos op zoek zijn naar hun verwanten.
Een uur later hoor je op de persconferentie van het Federaal Parket woorden die door merg en been gaan. Niet omdat ze gruwelijk zijn, wel omdat ze zo’n concrete gedaante geven aan de abstractie van cijfers als in &#8217;32 doden en 260 gewonden.&#8217;
&#8216;De vaststellingen op de plaatsen van de feiten verlopen in extreem moeilijke omstandigheden. De menselijke resten van de slachtoffers van de luchthaven zijn overgebracht naar de Leuvense universiteit, die van de slachtoffers van het metrostation naar het militair hospitaal van Neder-Over-Heembeek. De medewerkers van het Disaster Victim Identification team voeren daar hun onderzoeken uit,&#8217; zegt Catherine De Bolle, commissaris-generaal van de federale politie.
Ongeruste familieleden krijgen de raad niet meer naar alle ziekenhuizen van Brussel en omstreken te bellen, maar naar het militair hospitaal van Neder-Over-Heembeek te gaan. Daar zullen ze worden geholpen.
&#8216;De leden van het DVI team werken niet enkel op basis van een visuele vergelijking maar de identificatie moet ook wetenschappelijk bewezen worden. Hierbij worden onder andere vingerafdrukken, DNA en ontologische informatie vergeleken, en wordt informatie ingewonnen over bijvoorbeeld juwelen en kledij.&#8217;
En je weet dat er nu mensen naar de tandarts bellen, op zoek naar de afdruk van een gebit van iemand die ze missen. Of in fotoalbums bladeren, speurend naar een afbeelding van een ketting om een hals, een ring aan een hand of een hemd aan een lijf van iemand die voorgoed weg is. En je weet hoe hun blik afglijdt naar dat gezicht dat alleen nog in hun hoofd en op papier bestaat.
*
De daders hadden al een bekend gezicht. In de stad, op de televisie, duiken hun foto’s overal op: drie mannen met hun bagage op een kar. Maar wat speelde er door hun hoofd?
Een van hen liet zijn testament na in een vuilnisbak. Op zijn laptop die de speurders gisteren na een huiszoeking in de vuilnisbak op de Schaarbeekse stoep vonden, heeft de 29-jarige Ibrahim El Bakraoui zijn gemoedstoestand ingetikt. &#8216;Overijld tewerk gaan&#8217;, schreef hij, &#8216;niet meer weten wat te doen&#8217;, &#8216;overal gezocht worden&#8217;, &#8216;niet meer veilig te zijn&#8217;. Hij schreef dat wanneer &#8216;ze zo zouden doorgaan, ze riskeerden naast hem in een cel te belanden.&#8217; Met ‘hem’ bedoelde hij waarschijnlijk Salah Abdeslam. Ibraham El Bakraoui is herkend aan de hand van zijn vingerafdrukken. In 2010 had hij met zijn rechterhand na een mislukte overval op een wisselkantoor, enkele honderden meters van het Beursplein, met een kalasjnikov op de politie geschoten.
In een huis waar de speurders gisteren naartoe geleid zijn door de taxichauffeur die de drie mannen naar de luchthaven had vervoerd, stond een arsenaal te wachten: 15 kilo explosieven, 150 liter aceton, 30 liter zuurstofwater, ontstekingsmechanismen, een grote tas met vijzen en bouten, ventilators, plastic bakken. Een terreur-labo.
Zijn drie jaar jongere broer, Khalid, kon ook aan zijn vingerafdrukken geïdentificeerd worden. Hij is de zelfmoorddader van de aanslag in het metrostation Maalbeek. Hij staat niet op de foto van de drie verdachten van de aanslag van de luchthaven. Hij was in 2011 veroordeeld voor carjacking. Iets voor middernacht komt het bericht binnen dat op de beelden van de bewakingscamera te zien is dat Khalid El Bakraoui vergezeld was door een kompaan in het metrostation. Er wordt naar hem gezocht.
*
De hele dag wordt ook gezocht naar de namen van de mannen die Ibrahim naar de luchthaven van Zaventem vergezeld hebben nadat hij zijn testament schreef. De andere kamikaze, links van hem op de foto, zo blijkt later op de dag, is de 24-jarige Najim Laachraoui. Hij werd gezocht naar aanleiding van de aanslagen van Parijs. Zijn dna werd gevonden op de zelfmoordgordels in het Bataclan-theater en het Stade de France. Hij studeerde elektromechanica in Schaarbeek. De geïdentificeerde mannen groeiden alle drie op in Brussel. De man in het wit is gevlucht. Hij liet voor hij gisteren het luchthavengebouw uit liep voor de twee explosies, een grote tas achter. De ontmijningsdienst ontdekte dat daarin de zwaarste lading springstoffen zaten.
*
En weer valt de avond. In Zaventem wandelt het luchthavenpersoneel samen met inwoners van Zaventem en Brussel de ringlaan op. We worden opgeroepen tot de hoogste graad van paraatheid. De mensen waken.

Brussel: de slachtoffers krijgen een gezicht

<div class="lead">
De Vlaamse filosoof en journalist Anna Luyten werd op een gewone dag wakker, een dag waarop haar dochter naar de Brusselse metro vertrekt. Dit is Luytens verslag.
</div>
Een mens wordt ’s morgens wakker van iets waarvan hij denkt dat het normale geluiden van het centrum van de stad zijn en zet de ramen open. De vuilniswagen haalt de zakken etensresten op. Een politiewagen rijdt met loeiende sirene voorbij.
Dan hoor je de sirenes van de brandweerwagen door de open ramen en roep je om acht uur naar de tienerdochter: &#8216;Pas op dat je niet te laat op school komt!&#8217; Ze is nog maar net de deur uit of je krijgt een twitteralert. En nog een, en dan ook BBC Breaking News. &#8216;Explosions heard at Brussels airport&#8217;. Je krijgt via Periscope beelden vanuit de luchthaven en ziet mensen naar buiten vluchten. Kinderen met koffertjes en volwassen mensen met hun armen grijpend in de lucht. Je kan je ogen niet geloven. Er breekt iets meer dan nieuws.
Je sms’t naar je tienerdochter: &#8216;Wees voorzichtig. Geen metro nemen.&#8217; Ze zit al in de ondergrondse. In het diepste van de stad. In het postkantoor zegt een Turkse vrouw: &#8216;Als dit maar geen vervolg op Istanboel wordt.&#8217; Je koopt sinaasappelen bij de Afghaanse kruidenier. Samen kijk je steeds bezorgerder.
*
Het buurmeisje belt enkele minuten later aan en zegt met haar iPhone in de hand: &#8216;Er is iets aan de hand in metrostation Maalbeek&#8217;, in het centrum van de stad. Je gaat die richting uit en moet in de buurt van de Wetstraat uitwijken voor steeds sneller uitrukkende politiediensten. Je ziet de beelden maar ze dringen niet door. Rook doemt op. Verwarring. Mensen die bloedend op de stoep liggen. Iedereen wil helpen. Iemand zegt: &#8216;We zijn door de donkere tunnel van de metro naar het volgende metrostation gelopen.&#8217; Het verkeer staat niet stil. Vanuit metrostation Kunst-Wet komen mensen als mollen naar boven. Hoopjes ellende worden zichtbaar. De straten worden afgezet. Je hoort van iemand dat er een bomauto in je buurt staat. Je kent het verschil niet meer tussen een gerucht en een waarschuwing.
Je rijdt de andere richting uit. De treinen rijden nog, de trams en metro’s ook. Tram 82 stopt plots en laat iedereen uitstappen. Een moslima stapt ter hoogte van Molenbeek huilend uit de tram. Ze duwt haar kinderen voor zich uit. We begrijpen niet wat er gebeurt maar we weten het wel. We zijn allemaal in wat wij ‘thuis’ noemen getroffen.
Mensen staan met z’n allen verweesd te kijken en zoeken hulp bij sociale media. Iedereen scrollt op zijn of haar mobiele telefoon. Een vrouw roept: &#8216;Metrostation Simonis gaat ook dicht.&#8217; De telefoonlijnen breken. We krijgen de raad niet meer te bellen, maar zoveel mogelijk internet te gebruiken. We kijken bedrukter. Iets komt heel dichtbij. De stad snoert zich dicht.
*
Steeds groter wordt het leger van hulpdiensten. Steeds meer verwarring. Kantoorgebouwen worden geëvacueerd. We worden opgeroepen zeer waakzaam te zijn. Niemand wordt wantrouwend. Mensen blijven door de stad lopen. Wat je hoort is het geluid van voetstappen op de stoep, in een  soort verbijsterende stilte. Mensen beschermen en sussen elkaar. Niemand heeft tijd om zich te verschuilen achter angst. De ontmijningsdienst heeft zijn handen vol. De radio meldt: &#8216;De scholen krijgen de waarschuwing de kinderen binnen te houden.&#8217; Op dat moment wandelt een klasje kleuters voorbij. De juf helpt hen oversteken.
Het verkeer wordt omgeleid. De verkeerstunnels zijn gesloten. Alle openbaar vervoer wordt stilgelegd. Het openbare leven verandert maar legt zichzelf niet stil.
In het noorden van de stad staat een oude Marokkaanse vrouw te liften naast het bushok. Ze heeft een zware boodschappentas bij zich. Ze wil naar haar dochter, zegt ze als ze instapt. Enkele straten verder, in Molenbeek, houdt een andere vrouw ons tegen. Ze wil naar haar zoontje in het zuiden van de stad, zegt ze. En zo rijden wij samen die belegerde stad door. Moeders op zoek naar hun kinderen. Mensen op zoek naar elkaar.
&#8216;Kan ik je telefoonnummer hebben?&#8217;, vraagt de vrouw. &#8216;Ik woon in dat sociale woningblok daar. Ik zal morgen couscous voor je maken.&#8217;
*
Sms-bericht van dochter: &#8216;Ik ben OK.&#8217;
Whatsapp van een vriendin: &#8216;Op de metro op het verkeerde uur.&#8217; Je gaat langs. Je ziet hoe iemand breekt. Je luistert naar het verhaal. Ze vertelt hoe ze haar gewonde vriend achter zich aan heeft gesleept door een donkere tunnel. &#8216;Naast mij krijste een kind mijn angst uit&#8217;, zegt ze.
Vlakbij, in taverne La Galia, op de hoek van het metrostation Maalbeek, zegt de dienster dat enkele van hun dagelijkse klanten zwaargewond zijn. Langzaam dringt het besef door dat steeds meer mensen die je kent en waarvan je vermoedt dat ze in hun dagelijkse doen zijn, direct getroffen zijn. De ene heeft een been verbrijzeld door de spijkerbom in de luchthaven, de andere vecht voor zijn leven. Je ziet de vlaggen halfstok hangen.
*
Rond vier uur komt er een opsporingsbericht: een foto van drie mannen verdacht van de aanslagen in Zaventem. Ze duwen een bagagekar voor zich uit. Twee mannen in het zwart, met alleen de rechterhand ontbloot. De linkerhand in een soort zwarte handschoen. Zij zouden omgekomen zijn bij de aanslag. De derde man, in witte jas met zwarte hoed, is nog op de vlucht. We krijgen de oproep uit te kijken naar die man en worden gemaand niet te spreken over de plaats van de politieinvallen die we rondom de stad zien. Even later wordt bekend dat er in Schaarbeek bij een huiszoeking een spijkerbom, chemische produkten en een vlag van IS gevonden zijn. IS heeft intussen de aanslagen opgeëist. De treinstations gaan terug open. Voor de poorten wachten lange rijen pendelaars die gefouilleerd worden voor ze de trein nemen.
*
<div class="figure--right">
<figure id="post-320233 media-320233" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/IMG_3062.jpg" srcset="" alt="" /><figcaption>Foto: Tato Greve 
</figcaption></figure>
</div>
De avond valt. De straat voor het Beursgebouw, het oude financiële hart van de stad, is intussen geplaveid met goede voornemens. Maar het is niet de weg naar de hel. Het zijn leuzen om de hel te voorkomen. In de vroege namiddag stromen er steeds meer mensen samen. Jongeren en ouderen. Gezinnen van alle nationaliteiten. Het staat er in het Perzisch. In het Arabisch. In het Grieks. In het Nederlands. In het Frans. Woorden als Hoop, Liefde, Sterkte, Samen. &#8216;Pisse no war&#8217;. Een van de vriendinnen van mijn dochter neemt een krijtje uit haar boekentas. Ze schrijft op het asfalt: &#8216;Diversiteit is onze sterkte.&#8217; Des te donkerder het buiten wordt, des te meer kaarsen worden er aangestoken. Mensen pakken elkaar vast. Ze weigeren als bange muizen door de straten te lopen. We willen trotse burgers blijven. Samen.

22 maart 2016: Hoe Brussel zich dichtsnoerde

Deze dokter ontfermt zich over iedereen die aanspoelt op Lampedusa

<div class="lead">Peter Knoope, oud-directeur van het Internationaal Centrum voor Contraterrorisme, waarschuwt: wij dringen ons denken over geschiedenis op aan de rest van de wereld, en dat voedt terrorisme.</div>
‘We denken nog steeds dat we moeten democratiseren, en dat onze seculiere vooruitgangsgedachten enige relevantie hebben in een wereld waarin het merendeel van de mensen antiwesters is. Dat verontrust me,’ zegt Peter Knoope. Hij was tot vorig jaar directeur van het ICCT, het Internationaal Centrum voor Contraterrorisme, waar hij nu associate fellow is. Daarnaast is hij senior visiting fellow bij Clingendael, het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen, en reist hij de wereld rond.
‘Het is het cynisme ten top. Ik vlieg naar Myanmar, naar Mauritanië, naar Zuid-Afrika. Ik ben de hypermobiliteit zelve. En iemand die in de knel zit in Syrië of Irak, is niet welkom in Europa. Daar worden mensen boos van.’ Een opmerking op een van die diplomatieke reizen raakte hem: ‘Het merendeel van de mensen is hier antiwesters.’ Het werd tegen hem gezegd door een Fransman in Niger. De implicatie van wat hier gezegd wordt, is gigantisch, dacht Knoope. Die woorden, in een willekeurig Afrikaans land: ‘Het merendeel van de mensen is hier antiwesters.’ Ze bleven hangen. Als een zwaard van Damocles boven onze Europese hoofden. ‘Want het is niet alleen in Niger zo, in Nigeria, in Tsjaad en in Kameroen, het is in heel Sub-Sahara Afrika zo, en ook in grote delen van Azië.’
Of een ander incident. In de Chinese ambassade in Pretoria las Knoope in een foldertje bedoeld voor de burgers van de Zuid-Afrikaanse republiek: ‘China is blij dat de honderd jaar durende vernedering van de Europese barbaarse dominantie eindelijk ten einde is gekomen.’ Knoope: ‘We hebben geen idee van wat zich aan het ontwikkelen is. De woede, de ontevredenheid, de antiwesterse sentimenten. Onder dat kleine groepje mensen dat gemobiliseerd is door IS en daadwerkelijk de stap naar barbaars geweld wil zetten, zit een zee van mensen die goed begrijpen waarom die mensen dat doen.’ 
Knoope wil afdalen naar de bodem van die zee. De bodem onder het terrorisme wegslaan, vindt hij belangrijker dan alleen maar het fenomeen te bestrijden.
<h5>Oorlogsretoriek</h5>
‘Het heeft heel lang geduurd voor de vraag naar de motivatie van de terroristen mocht worden gesteld. In de jaren na 9/11 was het politiek incorrect die vraag te stellen.’ Tussen 2001 en 2007 maakte de vraag je zelfs verdacht. ‘Het werd beschouwd als een opeisen van begrip voor de daders.’
<q class="pull-right">De eerste stap is proberen te begrijpen waartegen mensen zich verzetten</q> Hij ziet ‘een zekere kentering’ in de Amerikaanse oorlogsretoriek. De grote omslag kwam in 2011. ‘Dat had te maken met de Arabische Lente en de dood van Osama bin Laden. De Arabische lente gaf een gevoel van hoop, ook door het idee dat Al-Qaida er geen rol in speelde, dat het geen religieus gemotiveerde opstand was, maar een civiele opstand. Daarmee werd het failliet van Al-Qaida afgekondigd. Er kwam ruimte om motiveringsfactoren te onderzoeken. President Obama heeft die agenda, geïnspireerd door Hillary Clinton, de afgelopen jaren nog verder uitgebouwd en is met grote kracht bezig om fondsen vrij te maken voor onderzoek naar motivationele factoren en er programma’s op te richten.’
Toch blijven de bombardementen duren. ‘Het Pentagon heeft een eigen agenda en dynamiek die te ingewikkeld zijn om die bij te sturen. Terwijl we weten dat het afzetten van leiders in de regel strategisch niet zo verstandig is. Een terroristische organisatie is als een piramide. Uit onderzoek weten we dat als je de top erafhaalt, deze in de regel vervangen wordt door agressievere mensen. Kijk naar Abubakar Shekau die Mohammed Yusuf als leider van Boko Haram opvolgde in Nigeria. Het is strategisch verstandiger het draagvlak weg te nemen, de bodem eronderuit te slaan. Maar voor militairen is het een ingewikkelde boodschap dat hun machinerie niet voor de volle honderd procent leidt tot het resultaat dat ze ermee hopen te bereiken.’
<h5>Pretentieuze geschiedenisopvatting</h5>
En het wereldwijde karakter van zowel Al-Qaida als IS is nieuw. ‘De globalisering die begon met Christopher Columbus, heeft zich de afgelopen twintig jaar met een enorme snelheid geïntensiveerd. Wat we nu zien, is daar een uitdrukking van. Het wereldwijde karakter van terrorisme is nooit eerder vertoond en niet vergelijkbaar met eerdere golven. Het is als een waterbed. Je drukt het hier naar beneden en het komt aan de andere kant weer boven. Dat leren we de laatste jaren wel.’
<q class="pull-right">Het probleem van de modernisering is vermengd met de postkoloniale bevrijdingsideologie.</q> Maar de bodem eronderuit slaan, hoe doe je dat? ‘De eerste stap is proberen te begrijpen waartegen mensen zich verzetten. Anders kun je geen alternatief bieden. IS heeft aantrekkingskracht in China, Indonesië, Pakistan, Afghanistan en in de Centraal-Aziatische republieken, tot en met Rusland, het Midden-Oosten en Noord- en West-Afrika. Noem maar op. Wat is de onderliggende stroom? Wat bindt deze mensen in het gezamenlijk idee van “we hebben iets om tegen te strijden”. Zolang we dat niet snappen, zolang we er bommen op blijven gooien en met geweld op het fenomeen antwoorden, gaan we het vraagstuk niet oplossen.’
Een beter inzicht in wat geschiedenis voor een ander betekent, is een begin. Want de kiem van het gevaar zit al in onze pretentieuze geschiedenisopvatting. ‘Onze westerse samenleving met haar modernistische kijk op het leven is behept met een geloof in de toekomst. Tijd is iets wat ons ruimte biedt voor verandering. De hele moderniseringsgedachte gaat over de maakbaarheid van de toekomst: de wereld wordt beter, de wereld zal veranderen, onze economie zal groeien. Maar voor veel mensen in deze wereld is tijd iets heel anders. Voor grote delen van de wereldbevolking gaat de wereld niet over morgen maar over gisteren: wat hebben we meegemaakt, wat is er in het verleden met mij en mijn cultuur, met mijn voorouders aan de hand geweest? Die honderden jaren van geschiedenis zijn de bagage op ieders rug. De toekomst is een fantasie.’
En daar ligt volgens hem een deel van het probleem. ‘Het westerse modernisme neigt ertoe die geschiedenisvisie in hoge mate te ontkennen. Dat geeft een enorme kortsluiting. Zelf geloof ik meer in de geschiedenis dan in de toekomst. Je kunt geen duiding aan de toekomst geven zonder het besef van wat er gisteren is gebeurd.’ Hij formuleert het met een levensmotto: ‘Het is onmogelijk om zonder herinnering naar de toekomst te kijken.’
<h5>Modernisme als politiek probleem</h5>
‘Een groep die uit meer dan vijf miljard mensen bestaat, wijst die moderniseringsagenda fundamenteel af. Zij zeggen: ‘Wat jullie ons komen vertellen over de toekomst, is niet onze toekomst maar jullie toekomst.’ Die kortsluiting leidt tot de zoektocht van jongeren naar een alternatief. Knoope: ‘Dan komt de traditie en de geschiedenis en de “ware” interpretatie van de islam tevoorschijn en een groep die zegt: “Wij bieden een alternatief, wij bieden jullie een tehuis waarin jullie kunnen wonen dat gebaseerd is op het verleden, in onze eigen rijke geschiedenis en die een gezamenlijkheid biedt die loopt van Indonesië tot en met Marokko. Feel at home.” Onze overtuiging dat de moderne maatschappij zal leiden tot een wereldwijde seculariteit en groeiende markt en wetenschappelijke kennis, dát modernisme wordt in grote delen van de wereld als een westerse neokoloniale agenda beschouwd. De modernisten hebben dat nooit zo bedoeld, maar als je het de mensen vraagt in Afrika, zeggen ze: “Dat is jullie nieuwe manier om naar ons te kijken en om ons te vertellen dat wij niet deugen. En omdat het afscheid van religie onderdeel uitmaakt van de moderniseringsagenda, leidt dat tot verzet en komt de religieuze component des te sterker naar boven.”’
Is er dan zoiets als fundamentalistisch secularisme? Ja, zegt Knoope. ‘Het is fanatiek. Mensen die deel uitmaakten van de ISAF (International Security Assistance Force, de internationale vredesmacht in Afghanistan, AL) vertellen mij zonder blikken of blozen dat de mensen in Afghanistan tweeduizend jaar achterlopen. Dan vraag ik: “Waarachter precies?” Ze bedoelen achter onze moderne, seculiere, wetenschappelijke toekomstvisie, waaraan volgens het moderne gedachtegoed uiteindelijk de hele wereldbevolking zich zal moeten onderwerpen.’
<h5>Postkoloniale teleurstelling</h5>
Het probleem van de modernisering is volgens Knoope vermengd met de bevrijdingsideologie na de postkoloniale periode die is begonnen rond 1960. Veel mensen in de postkoloniale samenlevingen zijn tot de conclusie gekomen dat de bevrijdingsideologie niet heeft opgeleverd wat zij hadden verwacht. ‘De postkoloniale belofte van verbetering, van we gaan nu onze eigen landen opbouwen, we gaan daar iets moois van maken, is omgeslagen in een postkoloniale woede. Als je de gemiddelde jongere in Noord-Nigeria vraagt wat democratie voor hem gebracht heeft, antwoordt hij: “Niets. Een corrupte politieagent en een levensgevaarlijk leger. Dat is onze democratie. Dank u, beste Europeanen.” De democratie die in grote delen van onze voormalige koloniën is geïnstalleerd, heeft voor de mensen niets opgeleverd. Maar wij blijven hun zeggen dat democratie het wondermiddel is.’
Wat hem nog het meest steekt, is dat in veel van deze landen traditionele conflictoplossende systemen bestonden die werkten. ‘Als de één een koe stal van de ander, gingen ze onder de boom met elkaar in gesprek. Conflicten werden tussen de mensen zelf geregeld. Traditionele conflictoplossing is vervangen door een westers systeem van rechters en advocaten. Dat westerse systeem functioneert er op geen enkele manier, tenzij men geld heeft om de rechter te corrumperen. Gevangenissen zitten overvol met mensen die nog nooit een rechter of een advocaat gezien hebben. Het oude systeem van rechtvaardigheid is compleet teniet gedaan en vervangen door wat het Westen invoerde onder het label democratisering, mensenrechten en “international justice”. Maar in hun dagelijkse praktijk zien de mensen dat het alleen maar ellende bracht. En dan komt Al-Qaida langs, of IS of een van deze groepen en ze zeggen: “Democratie? Wat heb je daar nu aan? Wat heeft het jou gebracht?” 
Het opeisen van politieke ruimte uit zich in zekere zin in de vorm van IS. Maar er zijn natuurlijk massa’s mensen die met dat afschuwelijke, brute geweld van de terreurgroepen enorm veel moeite hebben. Hoewel ze het begrijpen.’
<q class="pull-left">Wij hebben afscheid genomen van dat kolonialisme, maar de mensen die er onderwerp van zijn geweest, hebben dat niet</q> Is er dan een vreedzame oplossing? ‘Als eerste stap moeten we beseffen dat we onze moderniteit niet meer kunnen opdringen aan onze voormalige koloniën. We moeten de nederigheid opbrengen om ons te realiseren dat moderniteit niet voor iedereen aantrekkelijk genoeg is om die te omarmen. Vervolgens is er geen andere oplossing dan binnen niet-westerse samenlevingen te zoeken naar hun eigen oplossing van het rechtvaardigheidsvraagstuk en goed bestuur. En te kijken naar wat de traditie oplevert en hoe die kan worden verrijkt met nieuwe elementen. Dat achteruitkijken is van een ongelooflijk belang. Deze mensen moeten vanuit hun eigen geschiedenis en traditie de organisatie van hun hedendaagse samenleving vormgeven. Hun eigenheid zit in hun verleden en niet in dat van ons. Wij denken dat het kolonialisme na de bevrijdingsbewegingen en onafhankelijkheidsstrijd al enkele decennia volledig ten einde is. Wij hebben afscheid genomen van dat kolonialisme, maar de mensen die er onderwerp van zijn geweest, hebben dat niet. In hun collectieve bewustzijn en geschiedenis, maakt het een belangrijk onderdeel uit van hun identiteit.’
<h5>Vernederingshistoriek</h5>
Het is wel belangrijk om ons te realiseren dat veel mensen die in Boko Haram en IS zitten, ons echt beschouwen als de vijand. ‘Wij deugen niet, dat is hun serieuze overtuiging. Ze zijn er echt van overtuigd dat wij westerlingen moslims proberen te marginaliseren, te vernederen en te kleineren en geen rechtvaardige, geen rechtmatige positie in de wereld gunnen. We vermoorden ze in het Midden-Oosten, we vermoorden ze in Tsjetsjenië, we vermoorden ze in Bosnië, we laten ze doodmaken en martelen in Guantánamo Bay. Zodra een moslim zich aan de grens van een land vertoont, wordt die eruitgepikt en vernederd. En nu komen er stromen moslims naar Europa vanuit Syrië en Irak, nou ja je weet precies hoe het gaat&#8230;’ En zo wordt de vernederingshistoriek gevoed. Daar moeten we ook met de toestroom van vluchtelingen rekening mee houden. 
Knoope trekt een grote les uit de geschiedenis: ‘Generationele solidariteit speelt een veel belangrijker rol dan wij ons realiseren. De boosheid van mensen over wat hun ouders is aangedaan, is vele malen groter dan de boosheid die de ouders zelf voelen over wat hen is overkomen. Die woede reist over generaties heen. Wat je bent, is voor een groot deel ingegeven door de solidariteit met je ouders. Daar moet men niet aan raken, want dan worden mensen fundamenteel in hun kernwaarden geraakt. Dat kan explosief materiaal zijn.’

Peter Knoope: ‘Het merendeel van de mensen is antiwesters’

<div class="lead">Bij schrijver en kunstenaar Douglas Coupland vallen toekomst en heden samen: sciencefiction vermengd met popcultuur. ‘Drie jaar geleden miste ik mijn pre-internet brein nog. Nu wil ik het voor geen geld terug. Totaal nutteloos geworden.&#8217;</div>
Douglas Coupland, de Canadese schrijver en beeldend kunstenaar, geeft ons een blik in zijn brein. Dat hij een geniale tijdsgeestscanner is, bleek vierentwintig jaar geleden al bij het verschijnen van zijn eerste roman Generation X, vertellingen voor een versnelde cultuur. Het werd een cultboek voor een generatie geboren in de jaren zestig. Met een grote interesse voor technologische veranderingen bleef hij zijn ogen openhouden voor wat er in de mens omgaat en hoe snel de mensheid kan veranderen. Visionair is hij, een schrijver en kunstenaar bij wie toekomst en heden samenvallen in sciencefiction vermengd met popcultuur.
Intussen schreef Coupland veertien romans – in 2009 verscheen Generation A, een zoektocht naar nieuwe manieren van vertellen in een digitale wereld –, zeven non-fictieboeken en scenario’s voor film en televisie. De laatste tijd schreef hij non-fictie artikelen voor Financial Times Magazine, Vice Magazine en Edge.org en de art-zines e-flux en DIS magazine. Hij is niet alleen een ziener, hij is ook een kijker en een sterk visueel kunstenaar. Altijd al geweest.
Zijn eerste schrijfopdracht, waaruit Generation X (een boek gelardeerd met tekeningen) voortvloeide, kreeg hij van een uitgever die bij een van Couplands vrienden de ansichtkaart die Coupland vanuit Japan had gestuurd, op de koelkast had zien hangen. ‘Ik zag in die tijd woorden niet als woorden maar als artistieke benodigdheden.’ 
Coupland, die in 1984 afstudeerde als beeldhouwer aan de Emily Carr University of Art and Design, heeft zijn grote liefde voor beeldende kunst nooit afgezworen. De laatste jaren is hij er zich steeds intenser op gaan toeleggen. ‘Ik heb het gevoel dat ik vijf jaar geleden de weg van de roman heb verlaten. Ik ben tot de conclusie gekomen dat ik niet kan leven zonder beeldende denkers om me heen.’
<div class="figure--left">
<figure id="post-300018 media-300018" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/10/1_-Head_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Couplands kunst: Colour registration head. Beeld: Douglas Coupland</figcaption></figure>
</div>
Zijn eerste grote Europese solotentoonstelling, onlangs geopend in het Witte de With Centrum voor hedendaagse kunst in Rotterdam, is een ‘mindscape’. Coupland brengt de wandelwegen in zijn hoofd in kaart door beeldend werk van hemzelf te tonen, maar ook werken uit zijn persoonlijke verzameling. Een van die werken, van de Amerikaanse kunstenares Jenny Holzer, hangt al jaren op een prominente plaats in zijn huis in Vancouver. Het bestaat uit woorden, geïntegreerd in een kunstwerk: ‘In a dream you saw a way to survive and you were full of joy.’ ‘Het is best intiem, je verzameling en je verzamelwoede te delen,’ zegt Douglas Coupland.
Samen met de tentoonstelling verscheen zijn nieuwe boek Bit Rot. ‘Het boek beschrijft de manier waarop mijn brein zich heeft gedragen sinds 2000.’ Het bevat essays en korte stukken die hij de afgelopen jaren schreef, maar ook enkele fictieverhalen. ‘Die verhalen hebben één ding gemeen: ze gaan over mensen die zich een wegwerpartikel voelen of op zijn minst denken dat anderen hen geen stuiver waard vinden.’
Waarom Bit Rot? 
‘Bit Rot is een term die gebruikt wordt in digitale archivering. De term duidt op het wegrotten van digitale bestanden. Bijna niemand op aarde weet hoe we die oude floppy disks uit de jaren negentig kunnen archiveren. Digitale data ontbinden spontaan. Ik vond een grote stapel floppy disks uit 1995. Met wat speciale randapparaten probeerde ik weer op te vissen wat er op bewaard was. De helft was nog leesbaar, de andere helft was voorgoed verdwenen.’
U noemt de teksten die u in ‘Bit Rot’ verzamelde, stukjes afgeworpen bagage overgewicht. Zoals de kolonisten die over de prairie naar het Beloofde Land trokken en onderweg hun oude meubels van de kar gooiden. 
‘Onze natuur is voorzienig, ze bereidt generaties – daar heb je dat woord weer! – voor op wat ze nodig hebben en gooit overboord wat ze niet meer nodig hebben. 
Nu hebben vooral de mensen die geboren zijn na 1989-1990 dat gevoel van wat ik “over-de-prairie-trekken” noem. Iedere nieuwe generatie voert een hardvochtige reductie door. Ik ben erg benieuwd wat verloren gaat en wat bewaard blijft.’
Bent u op weg naar het Beloofde Land? 
‘Ik ben er aangekomen. Denk ik. De teksten in Bit Rot vormen een spoor. Ze traceren mijn wonderlijke reis van een twintigste-eeuws brein naar een eenentwintigste-eeuws brein. Ik werd zo moe van alleen maar schrijven. Ik had het gevoel dat ik mezelf verloor in mijn onmogelijkheid te veranderen. Dat maakte me verschrikkelijk bang. Waarom is een mens zelfs maar gewoon in leven als hij niet openstaat voor verandering? Dat is geen leven, dat is niets. Zo stortte ik me op mijn beeldend werk.<q class="pull-right">Waarom is geen mens zelfs maar gewoon in leven als hij niet openstaat voor verandering? Dat is geen leven, dat is niets.</q> Tegelijkertijd was het internet mijn brein aan het herbedraden. Niet alleen mijn brein, ons aller brein. In mijn hoofd heerste een absolute anarchie die in 2009 culmineerde in de roman Generation A. Als ik nu naar die roman kijk, lijkt het alsof die geschreven is door iemand die aan de rand van de afgrond staat en dreigt van de wereld te vallen. Maar een jaar later dacht ik, misschien is dit juist goed en moet ik het niet uit de weg gaan. Ik moet in dit gevoel meegaan. Wow! Drie jaar geleden zei ik nog: “Ik mis mijn pre-internet brein.” Nu wil ik het voor geen geld terug. Het is totaal nutteloos geworden.’
U schreef toen samen met kunstcurator Hans Ulrich Obrist en de schrijver en kunstfilosoof Shumon Basar ‘The Age of Earthquakes, a Guide to the Extreme Present.’ Een boek dat onze relatie met de online wereld onderzoekt en verder bouwt op de inzichten van Marshall McLuhan die vijftig jaar geleden over de invloed van technologie op onze cultuur schreef: ‘The medium is the message’ en de ‘massage’. 
‘Het internet verandert de structuur van ons brein en van onze planeet op een onvoorspelbare manier. Hoe traag moesten we vroeger iets opzoeken: naar de bibliotheek lopen, boek opvragen, doorbladeren&#8230; En hoe snel googlen we tijdens gesprekken nu iets bij elkaar. De onderzoeker Norman Doidge beschrijft klip en klaar hoe de structuur van ons brein verandert. Het internet zorgt voor een herbedrading van ons brein, we herformatteren het en we worden echt iemand anders. Zes jaar geleden kreeg ik een iPhone. Ik was al dertig jaar een tweeënhalve-vinger-typer. Ik gebruikte twee vingers en een spatiebalkvinger. En na een paar maanden iPhone begonnen mijn duimen opeens mee te doen op het toetsenbord. Ik begon allerlei typefouten te maken en dacht: mijn god, ik krijg Alzheimer. Over dat internet kunnen we op vele niveaus praten. Ik geloof dat we nu echt slimmer zijn dan we ooit geweest zijn. We voelen ons alleen dommer. In mijn nieuwe lexicon heb ik daar een woord voor Smupid, het tekent een moderne levensconditie: Smupidity = smart + stupidity. We leven in een constante toestand van smupidity. Naar een pagina van de Frankfurter Allgemeine Zeitung kijken en wachten tot het artikel zichzelf uit het Duits naar je eigen taal vertaald.’
<figure id="post-300020 media-300020" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/10/27_Douglas-Coupland_Slogans-for-the-21st-Century_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Douglands eerste Europese solotentoonstelling: Slogans for the Twenty-First Century. Foto: Cassander Eeftinck Schattenkerk/Witte de With</figcaption></figure>
Andy Warhol geloofde dat alle Chinese restaurants in Manhattan hun gerechten haalden uit een en dezelfde ondergrondse jumbo keuken. Op een of andere manier is ons geheugen nu niet anders dan Warhols Chinese keuken. We krijgen al onze informatie uit dezelfde keuken en er is maar één menu: ‘The Same internet for Everyone on earth’, schrijft u. 
‘We komen nu in het tijdperk van de artificiële intuïtie. Na zeven aankopen bij Amazon kunnen ze je daar al vertellen of je hetero of homo bent. Waarschijnlijk al sneller dan dat. Ze voelen aan wat je eventueel zou willen kopen maar waar je nog over twijfelt. Een mens doet een aankoop en schiet al die data en meta-data over zichzelf weg. En het systeem aan de andere kant verzamelt dat en zegt Hi, Douglas…
Er is dat verhaal van die vrouw die een afspraakje heeft met een man en hij vraagt, zullen we naar dat Indiase restaurant? Zij: Wow, mijn favoriete eten! Hij: Ik heb bloemen voor je meegenomen. Zij: O, mijn favoriete bloemen!
Ze hebben de menukaart voor zich en na één seconde zegt hij: ik durf te wedden dat je pikante kip gaat kiezen. Zij: Mijn favoriete gerecht! Hoe weet jij dat? En opeens begint de situatie griezelig te worden. Hij heeft research gedaan op internet. En zij denkt, is hij een stalker? Maar ik denk dat dat de toekomst is: een date hebben met iemand die op alle gebieden veel te veel over je weet.
Ooit werd ons verteld dat er een tijd zou komen dat machines ons suggesties zouden doen van wat we eventueel nog zouden willen kopen. Maar in plaats daarvan is er een eindeloze bestorming aan de gang van advertenties als ‘Hey er is een grote uitverkoop van witte v-hals Abercrombie &amp; Fitch-shirts in een winkel 8,5 kilometer van waar je nu bent.’ We zullen een soort schild moeten leren opbouwen, een tweede huid om onszelf te beschermen tegen synthetische intuïtie.’
We kennen sinds kort allemaal ‘Je suis Charlie’, maar we zijn ook op weg naar ‘Je suis Madonna’, zei je eerder. Drones zijn als persmuskieten. 
‘Drones zijn griezelig. Ik heb onlangs meegemaakt dat er een voor mijn gezicht vloog. Ik heb me nooit dichter bij een alien gevoeld dan toen. Drones representeren het slechtste aspect van onze menselijke natuur. Alle nieuwe technologie is gemaakt door mensen, daarom kan het alleen maar een uitdrukking zijn van onze menselijkheid. Drones <q class="pull-right">De meeste mensen voelen zich volledig buitengesloten van het artistieke proces, dus plakken ze kauwgom op beelden. &#8220;Doe maar,&#8221; zei ik.</q> belichamen onze seksuele perversie. In Vancouver: een vrouw ligt naakt te zonnen in een door bomen afgeschermde tuin, tienerjongens die een drone besturen, je kunt je al indenken wat een pret. Drones zijn stalkers. En toch denk ik vaak: je kunt beter optimistisch zijn. Ik ben opgegroeid met de futuristische doemscenario’s van films uit de jaren zeventig met Charlton Heston. The Omega Man, waarin hij als laatste overlevende van een epidemie tegen gemuteerde wezens moest vechten. Of hoe hij in Planet of The Apes in een post-nucleaire wereld terechtkwam. Al met al is het nog meegevallen, die toekomst.’
Wat zijn de grootste gevoeligheden van deze tijd? 
‘Individualiteit. Nooit eerder voelde individualiteit zo ver weg. Iemand worden is heel ingewikkeld en beangstigend geworden. Niet iedereen heeft het nog: die notie van een individu te willen zijn, het verschil willen uitmaken. Die drang uniek te willen zijn. Verveling is een soort natuurlijk selectieproces. Veel mensen geven zich eraan over. Misschien is het ook goed, wat zou er gebeuren als zes miljard mensen hun online sudoku-spel zouden opgeven? Misschien gaan ze de planeet wel verwoesten. Een jaar geleden zag ik vanuit de taxi een advertentie voor GAP-kleding waarin stond: “BE NORMAL”. Het was de meest tegendraadse manier om jongeren aan te spreken die ik ooit had gezien of gehoord.’
Voor de tentoonstelling maakte u assemblages van voorwerpen die u door de jaren heen verzamelde. U noemt ze ‘HET BREIN’ – uw brein&#8230; 
‘Al twintig jaar verzamel ik “generieke” voorwerpen: het perfecte dartbord, miniatuursoldaatjes. Ik maakte een nieuw soort logica vanuit die verzamelingen. Ik geef iedereen dit levensadvies mee: Als je de impuls voelt om iets te verzamelen, moet je die impuls volgen. Verzamel om het even wat, maar volg je gevoel. Na vijf jaar moet je voor je verzameling gaan staan, een stap achteruit zetten, en die verzameling zal iets over jezelf zeggen, iets wat je anders nooit te weten was gekomen.’
Wat kwam u door uw verzamelwoede over uzelf te weten? 
‘Ik ben geboren op een militaire basis in Duitsland waar mijn vader bij de luchtmacht werkte. Mijn familie is Canadees maar lijkt heel Amerikaans. Drie maanden geleden hadden we tijdens een familiediner een discussie over wapenbezit. “Pa, hoeveel geweren heb jij?”, vroegen we. “Drieënzestig,” antwoordde hij. Wij: “Wat??? Waar zijn ze?” Hij: “In de kelder.”
<figure id="post-300022 media-300022" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/10/gumhead-vancouver-art-gallery_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Gumhead, gemaakt van 200.000 stukjes kauwgum. Beeld: Vancouver Art Gallery</figcaption></figure>
Ik groeide op met foto’s aan de wand waarop een vader afgebeeld stond bij een militair vliegtuig. Ik heb altijd gedacht dat ik de eerste moderne Coupland zou worden. Mijn broer is taxidermist. Maar toen ik terugkeek op alles wat ik had verzameld, in artistiek opzicht, bleek het toch te maken te hebben met destructie en wapens en geweld. Dit is waar iedereen pas in zijn of haar latere leven achter komt: we ontwijken iets waarover we beschaamd waren, vooral tussen ons achtste en veertiende jaar, maar dat blijkt een zaadje dat we diep in onszelf planten en dat later in ons leven tot volle uitbarsting komt.’
De schietpartijen op scholen hebben u niet alleen geïnspireerd tot het schrijven van ‘Hey Nostradamus!’, maar ook tot beeldend werk. 
‘Toen ik research deed naar de Columbine schietpartij, bleek dat de jongens niet alleen wapens maar ook bommen mee naar school hadden gebracht. Een daarvan ontplofte in de cafetaria. Gelukkig waren de kinderen toen al weggerend. De bom deed al de stoelen smelten. Om kwart over elf ’s avonds kwam de FBI de cafetaria in. Het brandalarm stopte. Het werd muisstil, en plots gingen alle mobiele telefoons die de kinderen hadden achtergelaten, tegelijk af. Het werd een soort koor van exotische vogels. Wij recreëerden die situatie.’
U hebt een reuzenbeeld van uzelf gemaakt, op straat gezet in Noord-Vancouver, en door mensen laten besmeuren. 
‘Gumhead. Kunst op publieke plaatsen is erg belangrijk voor me. In Europa zijn jullie verwend. Overal waar je hier om je heen kijkt, kan je je blik laten rusten op iets wat je aan het denken zet. Bij ons heb je alleen bomen en winkelcentra en parkeerterreinen. De meeste mensen voelen zich volledig buitengesloten van het artistieke proces, dus plakken ze kauwgom op beelden. “Doe maar,” zei ik. Tijdens een festival legde ik kauwgum naast het beeld en aan het eind van de zomer zaten er tweehonderdduizend stukken kauwgum op het beeld. En opeens kwamen mensen iedere dag terug om te kijken of hun kauwgom er nog op zat. Het werd een hyperbeschermd object en voor mij een teken van nederigheid.’
<div class="info-box">
Met dank aan Bozar, Brussel. Het boek ‘Bit Rot’, uitgegeven bij Witte de With, is net verschenen. De tentoonstelling is in Rotterdam te zien tot 3 januari 2016. Meer informatie: www.wdw.nl
</div>
<div class="info-box">
<h5 class="kader">Neuroplasticiteit</h5>
Het internet verandert de structuur van ons brein, zegt Coupland, en hij verwijst daarbij naar het onderzoek van Norman Doidge. Doidge heeft een nieuwe tak van de wetenschap populair gemaakt: ‘neuroplasticiteit’. Volgens de neuroplasticiteit is het menselijk brein heel goed in staat om zichzelf te repareren en genezen – van Parkinson, autisme of een beroerte, bijvoorbeeld. Dit genezen gebeurt door met bewuste gedachten de hersenen te stimuleren om zichzelf opnieuw in te stellen. Doidge is er zelf nog niet volledig van overtuigd dat dit kan, stelt hij in een <a href="https://www.theguardian.com/science/2015/feb/08/norman-doidge-brain-healing-neuroplasticity-interview" target="_blank">interview</a> in The Guardian, maar hij blijft op zoek naar het bewijs.
</div>
&nbsp;

Kunstenaar Douglas Coupland: ‘Het is me nog meegevallen, die toekomst‘

<div class="wpg-element paragraph">
Vlaamse thrillers
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Hoe onverklaarbaar is het leven in Vlaanderen en België voor een buitenstaander. Een land waarin men twee talen spreekt. Het land van de ‘flandrien’, de koppige eenzaat die vecht tegen de wind. Het land van de schijnbare goedlachse gelatenheid tegenover het absurde. Tot op de een of andere manier het verzet, in stilte gegroeid, zich laat kennen. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het land waar naast de beste bieren ook het koloniale verleden en de trauma’s van het oorlogsverleden gisten. Het land van de Bourgondische taferelen, waar meer tussen pot en pint geregeld wordt dan aan vergadertafels. Het land waarin de term ‘surrealisme’ vaker verwijst naar dagelijkse toestanden dan naar een kunsthistorische periode. Of hoe de tocht van de ene naar de andere thrillerplek iets van de Vlaamse ziel blootlegt.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Goed te eten en te drinken </h3>
‘Amaaaaaiiiiii dit is echt niet normaal. Dit is zeer ernstig en belangrijk nieuws. Dit komt zeker op het nieuws van VTM. Er is een invasie in Hove. Vannacht was er een enorm lawaai te horen aan het station van Hove waar brasserie Bahnhove gevestigd is. De uitbater die boven het station woont ging kijken en stond versteld toen hij buiten kwam. Het station werd overspoeld door kabouters. Deze kleine wezens bleken afkomstig uit het dorpje Achouffe in de Ardennen en waren zeer vriendelijk. Ze hadden een massa nieuw bier bij en zeiden dat ze hier hun stamcafé van gaan maken nu hier 5 soorten Chouffe bieren te verkrijgen zijn.’ Zo werd gemeld, op 29 april 2014, op de Facebook-pagina van brasserie Bahnhove in Hove, bij Antwerpen. Enkele dagen later wil Rudy Soetewey daar afspreken. Soetewey won met zijn laatste thriller 2017 de Diamanten Kogel 2013. Drie jaar geleden werd zijn thriller Getuigen bekroond met de Hercule Poirotprijs. Rudy Soetewey zit achter een Chouffe Soleil van ’t fleske. Het treinstation van Hove, niet ver van de woonplaats van Soetewey, is zowel een café als een station. Af en toe stopt er een trein. ‘Het gebeurt meer dan eens dat de mensen dan van op het caféterras de treinconducteur toeroepen: “Hé Jean, moet ge geen pint hebben?”’ zegt Soetewey. ‘Een Amerikaanse diplomaat heeft ooit eens gezegd: “Hoe langer ik in België verblijf, hoe meer ik besef dat het surrealisme niets anders is dan het realisme van de Belgen.” Mooier kan je het niet verwoorden.’ Belg of Vlaming, het is voor Soetewey geen keuze. Waarom zijn keuze dan op Bahnhove viel? ‘Al het goede van België zit hier. Het is een cliché maar het klopt: geef een Vlaming goed te eten en te drinken en je hebt tachtig procent van zijn agressie ondervangen.’ Dit is de plaats waar Soetewey vier jaar lang op en van de trein stapte toen hij nog in Brussel werkte (Soetewey werkte jaren als leraar, daarna als ambtenaar in het onderwijs). Dit is ook de plaats waar zijn hoofdpersonage Martin Vandenweyngaert uit Getuigen van de trein stapt nadat hij passief had toegekeken hoe enkele jongeren een passagier dodelijk toetakelden. In Getuigen stelt Soetewey de schuldvraag, het racisme en het woekeren van de wroeging van de zwijgzame lafaard centraal. In zijn nieuwste boek 2017, dat hij in de nabije toekomst plaatst ‘opdat het niet als sciencefiction zou afgedaan worden’, gaat Soetewey dieper in op de politieke toestand in België. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Als een zelfmoordterrorist </h3>
Onderweg naar Hove waren de affiches voor de nakende verkiezingen duidelijk. Vlaamse partijen als NVA en Vlaams Belang hameren op de eigenheid van de Vlaming die zich moet beschermen tegen een politiek vanuit Wallonië die geldverslindend en bedreigend zou zijn. ‘Ik zal nooit mijn stem uitbrengen op een partij die vijandsbeelden koestert,’ zegt Soetewey. In 2017 suggereert hij een burgeroorlog in de nabije toekomst. ‘Het is makkelijker om mensen in dezelfde richting te laten marcheren als er een gemeenschappelijke vijand wordt gecreëerd. Wij leven in een land met twee cultureel verschillende taalgroepen, een Germaanse en een Romaanse. De verschillen maken het makkelijk om elkaar als schuldige aan te wijzen voor wat er misloopt.’ Hij beschouwt 2017 als een waarschuwing. ‘Een voorbeeld van wat zou kunnen gebeuren als men groepen zo tegen elkaar opzet. Vooral in economisch slechte tijden waarin de rijkdom steeds onevenwichtiger verspreid zit. België wordt soms geprezen als een schoolvoorbeeld van vreedzaam samenleven, maar dat duurt maar zolang een voldoende aantal mensen een voldoende groot inkomen heeft.’ Hij wijst op de macht van de multinationals die mede het politieke landschap bepalen. Al die discussies over ‘de splitsing van België’, hij noemt ze ‘waanzin’. ‘Wallonië, Vlaanderen, Europa. We zullen op wereldschaal alleen nog meetellen als we samenwerken.’ Soetewey denkt op wereldschaal maar schrijft vanuit het lokale. ‘De couleur locale bepaalt de universaliteit,’ zegt hij. In 2017 wandelt zijn hoofdpersonage Michel Lepaire achter zijn vader, een Waals-Vlaamse ex-militair, aan langs het Antwerpse Theaterplein, in de buurt van het Rubenshuis, en ziet hoe zijn vader omkomt bij een explosie. Op de videobeelden opgenomen door bewakingscamera’s op het bekende plein de Wapper ziet hij dat zijn vader zichzelf opblies als een zelfmoordterrorist. ‘Voor Vlamingen zijn het herkenbare plaatsen. Nederlandse lezers blijken het leuk te vinden om die plaatsen als aanknooppunten te bezoeken.’ En toch zijn het meer nog dan de fysiek te bezoeken plaatsen, de zielsgesteldheden van zijn helden die Soeteweys thrillers zo Vlaams maken. ‘De Vlaming leeft en denkt vanuit het underdog-gevoel. Zo’n personage is een zegen voor de thrillerauteur.’ Michel Lepaire uit 2017 is een aan de kant geschoven politieagent die als klokkenluider een schandaal binnen zijn korps blootlegde. ‘Die man is een schoolvoorbeeld van de Vlaamse underdog-natuur. De man wordt niet gehoord maar gestraft omdat hij aanklaagde wat fout liep. Hij probeert zich in stilte overeind te houden. Wij Vlamingen voelen ons misschien wel goed in die underdogpositie. Daarom is chauvinisme ons vreemd.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Te verschillend </h3>
Dat chauvinisme is ook de Vlaamse critici van de thrillerliteratuur vreemd. Ze beamen de sterkte en de uitzonderingspositie van enkele auteurs zoals Rudy Soetewey, Bavo Dhooghe en Patrick Conrad, maar blijven streng voor wat er in eigen land aan thrillerliteratuur te rapen valt. ‘We hebben een fantastisch complex land maar wat ik in de Vlaamse thrillers nog teveel mis, is actualiteit en maatschappijkritiek,’ zegt John Vervoort, criticus van De Standaard. ‘En sterke psychologische thrillers. We hebben te weinig goede vrouwelijke thrillerauteurs.’ ‘Waar blijft onze Patricia Highsmith,’ vraagt ook Fred Braeckman, criticus van Knack en De Morgen, zich af. In 1998 lanceerde hij mede de Hercule Poirotprijs. ‘Het misdaadgenre was in Vlaanderen lang miskend. We wilden het op deze manier een steun in de rug geven.’ En toch leek de tijd er rijp voor vanaf de late jaren vijftig, toen de schrijver Aster Berkhof met zijn inspecteur Markus op de proppen kwam. Jef Geeraerts, de man die ook prachtige romans schreef, ontdeed het genre helemaal van zijn pulpimago toen hij in 1979 Kodiak .58 schreef. In 1986 ontving hij De Gouden Strop voor De zaak Alzheimer, dat later verfilmd zou worden. Braeckman: ‘Zij waren ook bekend als romancier. Zij hebben het misdaadgenre nieuw leven ingeblazen en blijven met hun werk zeker sterke pijlers. Later is Pieter Aspe, een groot bewonderaar van Geeraerts, hem gaan navolgen en in die stroom zijn dan weer nieuwe misdaadschrijvers opgestaan. De ene met meer succes dan de ander.’ Over een Vlaamse ziel of school in die misdaadliteratuur zijn de critici duidelijk. ‘Die bestaat niet. De auteurs zijn te verschillend. Misdaadliteratuur wordt bepaald door het karakter van de schrijver, meer dan door zijn afkomst.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Bier, Weib und Gesang </h3>
De maïsvelden voor het asielzoekerscentrum in Steenokkerzeel, bij Brussel Airport. Vliegtuigen vliegen er laag over. Stad en platteland vloeien er samen. Lugubere plekken genoeg. De veel vertaalde en vanaf zijn debuut bejubelde Vlaamse thrillerauteur Stan Lauryssens schrikt in de beginscène van zijn laatste boek Het dode meisje niet terug voor het beeld van een jonge vrouw in een plas van bloed en braaksel. Interessante spannende plekken genoeg in België, en je bent er in een mum van tijd. Wie een autorit maakt door België kan op drie uur tijd niet alleen het landschap snel zien veranderen, ook de taal verandert er. Lauryssen laat in zijn laatste detective de rode draad door het politiepersonage Eddy Thielemans zo formuleren: ‘België staat vol moordhuizen. Zelfs de kelder in Charleroi waarin Dutroux zijn seksmeisjes opsloot werd nooit afgebroken. Wie morgen in plaats van een dagje Center Parcs of Plopsaland een bezoek organiseert aan alle moordhuizen in het België van Dutroux, van Fourniret, van Ronald Jansen, van Geneviève Lhermitte die haar vijf kinderen de keel doorsneed in Nijvel, of naar het huis in Nijvel waar Andras Pandy zijn eigen kinderen als filet americain in stukken hakte en oploste in ontstoppingsmiddel, die verdient geld als slijk en is op enkele jaren binnen voor de regen.’ Maar ligt daar de Vlaamse ziel? Natuurlijk is er Brugge, een prachtige plaats om een thriller van wereldallure neer te zetten. Belgen en buitenlandse toeristen gaan er al op Van In-toer om er de plekken uit de thrillers van Pieter Aspe te volgen. In zijn nieuwste thriller (Pijn)3 laat Vlaanderens bekendste misdaadauteur zijn Duvel-drinkende inspecteur Van In rondlopen door de buurt van antiekwinkels in de Antwerpse Kloosterstraat. Vraagt zijn kompaan Versavel aan Van In: ‘Weet je dat het hier in de weekends krioelt van de Nederlanders?’ ‘Nee’, zei Van In. ‘Nederlanders zijn gek op Antwerpen. Bier, Weib und Gesang. Hier beseffen de meesten dat hun voorouders Vlamingen waren. Weet je dat&#8230;’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Antwerpen in de jaren tachtig </h3>
Een namiddag wandelen door de Kloosterstraat – geen gezang te horen. Verder naar de Hoogstraat. Veel toeristen. De Antwerpse Hoogstraat was tussen de jaren zeventig en tachtig een van dé straten waar Antwerpse artiesten in de kroegen samenkwamen en waar dé tweedehandsboekenwinkels te vinden waren. Er zijn twee plekken waar de tijd geen vat op lijkt te hebben, Frituur Number One en kunstgalerie de Zwarte Panter. In de kunstgalerie wordt de nieuwste thriller Walker van de Vlaamse auteur, filmmaker en dichter Patrick Conrad gepresenteerd. Het is uitzonderlijk dat hij nog eens een paar dagen in België is, hij woont al jaren in Frankrijk. Die dag wordt ook bekend dat hij met zijn vorige thriller Tango Assasino als enige Vlaming op de shortlist van de Gouden Strop prijkt. Zit er een eigen Vlaamse ziel in de Vlaamse thriller en detectives? Conrad: ‘Ik kan alleen voor mezelf spreken. Ik lees geen Vlaamse thrillers. Tja, wat is er zo Vlaams aan? In de dertien thrillers die ik schreef is er geen politiecommissaris of superheld die iets oplost. Bij mij lost nooit iemand iets op.’ Als hij al een ‘Vlaamse’ rode draad in zijn werk zou kunnen vinden, is het deze: ‘De stad Antwerpen zoals ze eruitzag in de jaren tachtig en negentig. De stad waarin ik woonde en die ik heel goed heb gekend. Alleen het decor is Vlaams.’ In zijn Tango assassino beschrijft hij niet alleen Antwerpen zelf, maar ook de buitenwijken van Antwerpen zoals de Brechtsebaan in Brasschaat, waar nachtclubs naast statige villa’s stonden. In Walker beschrijft hij de bruine kroegen van weleer. ‘De stad Antwerpen zoals ze er veertig, dertig, twintig jaar geleden bij lag, toen ze nog niet klinisch heropgebouwd was. Antwerpen had de charmes van het verval, de stad als riool. Dat Antwerpen vormt een prachtig decadent decor voor een verhaal.’ Conrad woonde dertig jaar geleden in de Zirkstraat, een buurt achter de Grote Markt die hij meer dan eens opnieuw oproept. Conrad noemt het: ‘De charme van een echte hoerenbuurt en heel het zooitje ongeregeld dat er rondliep: pseudoartiesten, post mei -’68 betweters. Ik beschrijf die decors en die mensen omdat ik ooit deel uitmaakte van dat decor. Ik weet niet precies wat Antwerpen nu geworden is. Ik woon nu twintig jaar in Frankrijk. Het is dankzij die afstand dat ik erover kan schrijven. Zoals je pinguïns beschrijft op een eiland.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Innovatief en speels </h3>
 ‘Ik probeer aan de Vlaamse ziel te ontsnappen,’ zegt Bavo Dhooghe. ‘U weet wel, aan wat de sterkte van de Vlaamse thriller wordt genoemd: die herkenbaarheid, het typische Vlaamse decor en dat Bourgondische trekje van de speurders.’ Dhooghe is een Vlaamse thrillerauteur wiens werk nu in ook in Amerika wordt aangekocht. Hij is een van de beste thrillerauteurs van Vlaanderen. Dhooge is innovatief en speels. Hij heeft dezelfde Amerikaanse literaire agent als Stieg Larsson had. ‘Ik probeer losjes om te springen met het genre dat strenge kaders heeft.’ Dhooghe maakte een reeks thrillers die zich afspelen in Los Angeles, met veel geprezen delen als  Stiletto libretto en Sioux blues. Maar in zijn nieuwste, Styx, keert de schrijver terug naar zowel het Oostende van de Belle Epoque als het huidige Oostende. Hij speelt met het decor waar schilders samenkwamen, hij speelt met de kunstgeschiedenis. Hij speelt met psychologie. ‘Helden met een hoek af,’ zo noemde mijn Amerikaanse literaire agent mijn personages, zegt Bavo Dhooge. In Styx voert hij een zombie-agent op. Dhooge: ‘Styx, dat in de VS is opgepikt, vertrekt vanuit een surrealistisch standpunt en is daarom misschien wel Belgisch. België is een vreemd land om uit te leggen aan mensen die hier niet leven: de politieke toestand, hoe wij met Vlamingen en Walen samenleven, hoe dingen werken of niet werken.’ Dhooghe kan zijn Belgische of Vlaamse ziel alleen maar via een omweg blootleggen. Wat zei die literaire agent? ‘Hij vond het bizarre humor. De personages lijken nuchter maar toch scheelt er iets aan. Misschien kun je de personages het best vergelijken met de kleurenrijkdom van een surrealistisch schilder. Het patroon is vrij herkenbaar maar het kleurenpalet is heel groot. Hoewel ik mijn eigen stijl heb gezocht via het werk van Raymond Chandler en de films van Tarantino, en ik een grote fan ben van komische thrillers, slapstick, de wereld van de Soprano’s.’ En dat zijn nog maar een paar van zijn inspiratiebronnen.
Misschien zit de Vlaamse ziel wel net daarin, in het niet willen toegeven aan de vorm, het zich niet willen vastpinnen aan een norm, het op zoek zijn naar een plek. Of zoals de surrealistische schilder Delvaux het in Styx uitdrukt: ‘“Welk spoor is dat dan, mijn beste?” wilde de schilder weten. “Dat weet ik nog niet,” zei Styx. “Ik weet alleen dat het een spoor is, maar naar waar het zal leiden, daar heb ik het raden naar.” “Dat is ook de essentie van het schilderen en van het surrealisme,” zei de schilder. “We schilderen om de mens te laten nadenken, niet om tot een oplossing te komen.”’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
D&#038;T GIDS
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
D&#038;T GIDS
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>

‘De Vlaming leeft en denkt vanuit het underdog-gevoel’

<div class="lead">&#8216;Lezen is een vorm van leren liefhebben.&#8217; Een Nexus-masterclass in Tilburg met Lila Azam Zanganeh.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘De liefde voor literatuur heeft mij behoed voor het ware ballingschap,’ zegt Lila Azam Zanganeh (37), dochter van Iraanse ouders die eind jaren zeventig vluchtten voor de Iraanse Islamitische revolutie. Ze werd geboren en groeide op in Parijs. Haar vader had in Iran een luchtvaartmaatschappij die door het nieuwe regime werd geconfisqueerd. ‘Mijn moeder stapte net voor de grenzen gesloten werden op de laatste Air France-vlucht richting Parijs en verloor die nacht alles wat ze ooit had gehad. Mijn ouders wisten wat het was om op slag niets meer te hebben. Het was de kracht van mijn moeder altijd in de waarde van cultuur te blijven geloven. Ze heeft me behoed voor het verlies van de liefde voor schoonheid, voor kennis, voor literatuur. “Kennis en liefde voor boeken is als een huis dat je altijd met je meedraagt,” zei ze. Ze begon met het aanwijzen van mooie dingen. Ze dwong me nieuwsgierig te blijven: “Kijk naar die mooie brug, kijk naar die prachtige gevel. Wandel rond in verwondering.” Boeken en schoonheid werden mijn ankerplaatsen, ze boden mij perspectief op een eigen toekomst. Een mens die zijn gave tot verwondering bewaart, verliest nooit.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Wie verliefd is verricht het werk van een schrijver&#8217;
</blockquote>
</div>
Kennis die je in je hoofd hebt, kan niemand je afnemen. Daarom alleen al promoot Zanganeh, als medetoezichthouder van het International Rescue Commitee (IRC), het initiatief van een grenzeloze bibliotheek. Dankzij de vluchtelingenorganisatie UNHCR en de door Philippe Starck ontworpen koffers (zie www.ideas-box.org) krijgen mensen in vluchtelingenkampen boeken, e-readers en e-boeken en kans op onderwijs en cultuur. ‘Wie in een schijnbaar uitzichtloze situatie werelden in zijn hoofd kan openen, kan aan een nieuwe toekomst bouwen.’
150 jaar oude verzuchting
Zanganeh trekt de wereld rond opdat niemand het belang van literatuur voor een beter leven zou vergeten. ‘Liefde en Literatuur’ luidt de titel van de Nexus Masterclass 2014 die ze die avond in Tilburg aan enkele honderden jongeren en Nexus-leden komt geven.
Er waren heel wat vragen aangekondigd:
&#8211; Wat voelen wij als wij verliefd zijn?
&#8211; Wat kunnen boeken ons over de liefde vertellen?
&#8211; Hebben we anders lief als we over de liefde hebben gelezen?
Wanneer de 24-jarige Rafaela Steffen Gonçalves Da Rosa op donderdag 10 april 2014 haar fiets in het fietsrek van de universiteit van Tilburg achterlaat, heeft ze op die vragen nog geen duidelijk antwoord. Ze heeft vorig jaar haar vaderland Brazilië verlaten om in Nederland internationaal recht te komen studeren. Wat ze in de wetboeken niet vinden kan, zoekt ze in de literatuur: stukken van zichzelf. Ze heeft het boek gelezen waarmee Zanganeh samen met het publiek naar antwoorden op de gestelde vragen zal zoeken: Eerste liefde (1860) van de Russische schrijver Ivan Toergenjev. Ze kent de meer dan honderdvijftig jaar oude verzuchting van hoofdpersoon en verteller Vladimir Petrovich Voldema, die koortsige toestand van de verliefde: ‘Mijn hart deed pijn, zalig en dwaas tegelijk; ik verwachtte aanhoudend iets, was ergens voor beschroomd, verwonderde mij over alles en was een en al ontvankelijkheid; mijn fantasie speelde en scheerde rond steeds dezelfde voorstellingen zoals vroeg in de morgen zwaluwen rond een klokkentoren&#8230;’
Het gevoel van een eerste liefde. Rafaela herinnert zich nog hoe de verteller zich als was in de handen van Zinaida voelde. Ze zal nooit vergeten hoe het was om te smelten als was. Toen ze de novelle las, had ze nog een geliefde en woonde ze in Brazilië. Rafaela had genoten van de schoonheid en meedogenloosheid waarmee Toergenjev de vertwijfeling en de woede van een eerste liefde beschreef, de manier waarop Vladimir zich overgaf aan zijn verliefdheid en de zware val die hij in zijn zelf gegraven afgrond maakte.
Nu schrijft ze in haar blocnote in een meisjesschrift een formule op: ‘PASSIE=LIJDEN’.

Spirituele aandrang
<div class="figure--right">
<figure id="post-22885 media-22885" class="align-none"><img decoding="async" src=""-1" alt="Schrijfster Lila Azam Zanganeh" /><figcaption>Schrijfster Lila Azam Zanganeh</figcaption></figure>
</div>
‘Wat is liefde?’ Lila Azam Zanganeh stelt de vraag op retorische wijze aan het publiek en geeft een meervoud aan mogelijkheden: liefde is verlangen, vriendschap, erotiek. ‘Maar als we het over liefde in de literatuur hebben, bedoelen wij bijna altijd passie. En passie is lijden. Verliefd worden is willen lijden.’ En ze verwijst naar L’amour et l’Occident van de schrijver Denis de Rougemont (1906-1985). ‘Lees dat boek!’ Het Westen is bezeten door een romantische waan naar mystieke eenwording, zo schreef hij. Het is een overblijfsel van twaalfde-eeuwse ketterse ideeën dat wij – lees er Tris­tan en Isolde maar op na – passie als een begerenswaardige ramp beschouwen. Lief­des­harts­tocht is doodsverlangen. Tristan en Isolde hadden elkaar niet lief, ze hadden de liefde als hindernisparcours lief.
Zanganeh: ‘Waarom wij van passionele liefde in literatuur en in film genieten, heeft te maken met het overschrijden van grenzen en het moeten overwinnen van obstakels. Er moet een prijs voor worden betaald. Soms heet die prijs ongeluk, soms is het een fijne ervaring. Alle passionele liefde is transgressie. Zoals Humbert Humbert op het eind van Nabokovs Lolita bewust aan de verkeerde kant van de weg rijdt en dat een spirituele aandrang noemt. We dromen er allemaal van tegen de stroom in te rijden.’
‘Wie verliefd is, verricht het werk van een schrijver,’ zegt Zanganeh. ‘Je vertelt jezelf een verhaal. Je maakt van de ander een personage. Proust zei zelfs dat je verbeelding verantwoordelijk is voor je verliefdheid, niet die ander. Je creëert voor jezelf een geliefde door je de geliefde in te beelden, ook al is die heel anders in realiteit. En we verzinnen onszelf voor de ander. Hoe groter onze verbeeldingskracht, des te meer opwinding de liefde te bieden heeft. Ik ben niet geïnteresseerd in het autobiografische verhaal van Catherine M., de vrouw die in Frankrijk een gedetailleerd relaas bracht van haar seksuele ­leven. Dat is geen literatuur voor mij. Ons enige echte afrodisiacum is de verbeelding.’
<figure id="post-22885 media-22885" class="align-none"><img decoding="async" src=""-1" alt="&#039;Vergeet nooit: degene liefheeft, is altijd de winnaar.&#039; Evard Munch, &#039;Lovers&#039;, The Munch Museum" /><figcaption>&#8216;Vergeet nooit: degene liefheeft, is altijd de winnaar.&#8217; Evard Munch, &#8216;Lovers&#8217;, The Munch Museum</figcaption></figure>
Minder goed liefhebben
‘Ik hoop dat u mij kunt helpen,’ zegt Filip, een jonge man uit het publiek. ‘Ik heb een technische achtergrond. Mijn vrienden zeggen, net als hersenwetenschappers, dat liefde en passie chemische en hormonale processen zijn. U brengt het terug tot de wereld van de ideeën. Ik ben wat in de war gebracht door dat boek van Toergenjev.’
Lila Azam Zanganeh: ‘Verbijsterd raken door een boek is prachtig. Ik wil je aanmoedigen om in de war te blijven. Natuurlijk is liefde meer dan een chemisch proces. Heb je in het boek iets van jezelf herkend?’
Filip: ‘Als de prinses zich vertoont aan de vader van de verteller en hij jaloezie voelt. Toen ik mijn eerste liefde voorstelde aan mijn vader&#8230;’
Zanganeh: ‘In elk groot boek hebben we momenten van herkenning, zoals we in iedere grote liefde momenten van herkenning hebben. Je wordt je van jezelf en je angsten bewust. En net zoals we in de liefde worden meegesleept, worden we door een goed boek meegesleept in een roes, als een drug die je zelf aanmaakt. Dat is een luxe die we onszelf moeten durven permitteren.’
‘Ik heb een vraag als man. Ik lees niet veel liefdesverhalen, wel boeken over technische onderwerpen. Kan ik dan minder goed liefhebben?’ vraagt een jongen.
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Het politiek incorrecte antwoord: iemand kan verliefder worden naarmate hij intelligenter is&#8217;
</blockquote>
</div>
Zanganeh: ‘Het politiek correcte antwoord daarop luidt dat we allemaal op dezelfde manier liefhebben. Dat is in zekere zin waar. Het politiek incorrecte antwoord kreeg ik van een vriend. Hij zei dat iemand verliefder kan worden naarmate hij intelligenter is. Ik zou het zo bot niet formuleren. We kunnen allemaal intelligenter worden in de zin van bewuster, waakzamer, gefocust. Literatuur biedt ons een oefening die efficiënter is dan yoga: we leven mee met een verhaal dat schijnbaar buiten ons staat en gaan er helemaal in op.’

Uit ons narcisme
Verandert lezen je liefdeservaring? De zaal wordt stil bij de vraag van Zanganeh. Tot een meisje zegt: ‘Toen ik aan Lolita begon, moest ik in het begin een zekere weerzin overwinnen. Maar ik kreeg wel inzicht in hoe een man van zijn vriendin een figuur in zijn sprookje maakt. Het was alsof ik mijn geliefde daarna gedetailleerder zag.’
Zanganeh beaamt: ‘We hebben anders lief als we over de liefde hebben gelezen. Omdat een goed boek ons met een grotere soepelheid naar de wereld leert te kijken. Grote kunstenaars hebben goede ogen, ze leren ons anders te zien. Een goed boek voedt niet alleen onze verbeelding, maar ook ons observatievermogen. Het leert ons oog te hebben voor de ander. Literatuur brengt ons empathie bij, haalt ons uit ons narcisme. Het leert ons ook om een geliefde te zijn. Het oefent ons in het liefde geven aan de ander. In de daad van het lezen en het zich inleven, doorbreken we de bolster om onszelf. Als je je de pijn van een ander beter kunt inbeelden, kun je beter liefde geven. Want vergeet nooit: degene die liefheeft, is altijd de winnaar.’

Een donkere zielsnacht
‘Wat gebeurt er tegenwoordig toch met onze drieduizend jaar oude boekcultuur?’ had Rob Riemen, de oprichter van het Nexus Instituut, in zijn inleidend woord gezegd. ‘Onze boekcultuur heeft de inquisitie overleefd, totalitaire regimes, de censuur&#8230; En nu lijkt niemand er nog in geïnteresseerd.’
In haar slotwoord toont Zanganeh zich optimistischer: ‘Toen ik ­Umberto Eco onlangs interviewde voor The Paris Review, stelde ik hem de vraag: is het waar dat het boek dood is? Hij antwoordde dat er nog nooit zoveel plaatsen in de wereld waren geweest waar boeken werden verkocht en gelezen. Ook door jonge mensen. Ik zie het ook: in Rusland leeft het boek onder de jongeren, in Latijns-Amerika, in Brazilië&#8230; En ook bij ons. De cultuur past zich aan nieuwe situaties aan, er zullen andere vormen van leescultuur komen, maar literatuur zal overwinnen.’
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Een goed boek leert je oog te hebben voor de ander&#8217;
</blockquote>
</div>
En ze geeft een goede raad: ‘Het enige godenelixer waarover we als mens beschikken, de nectar op onze Olympus, is de verbeelding. Boeken zijn de bekers waaruit we die nectar drinken en doorgeven. Dat kunnen luisterboeken zijn. Het kunnen magazines zijn. Het hoeven geen liefdesverhalen te zijn. Ook detectives leren ons beter te kijken naar de wereld. En ook ik heb ooit in een depressieve en eenzame periode in Harvard in een donkere zielsnacht moeite gehad om nog een boek vast te pakken. Maar ik ben elke dag een gedicht gaan lezen, als een seculier gebed: poëzie van Anna Achmatova, Michael Ondaatje, Mandelstam, Auden&#8230; En ik weet: bij elke mooie tekst die je leest, herschrijf je je eigen leven en zorg je voor een nieuwe bedrading van je brein en zo is het een voortdurende oefening in het verliefd worden.’
Aan het eind van de lezing heeft Rafaela Steffen Gonçalves Da Rosa vier pagina’s van haar notitieblok volgeschreven. Ze heeft geen vragen gesteld, hoewel ze als een van de weinigen haar vinger opstak als er een vraag kwam als: ‘Wie heeft Marguerite Yourcenar gelezen? Wie heeft Marguerite Duras gelezen? Wie kent Ada van Nabokov?’
‘Ik ben te verlegen voor vragen,’ zegt ze. ‘Misschien dat ik daarom zoveel lees.’ En al die gesprekken over Eerste Liefde van Toergenjev, zo ver van huis, hebben haar teruggebracht naar haar vroegere ik, naar een eerste liefde, en dichter bij wie ze aan het worden is.
Ze stelt zichzelf al langer de vraag die Lila Azam Zanganeh aan het publiek stelt: waar is al dat lezen goed voor? Zij kent het antwoord: ‘Het verhoogt de kans op fijnzinniger en dieper leven. Het beschermt tegen de eenzaamheid.’ Ze zegt dat ze de intimiteit van een boek nooit zou kunnen missen. ‘Het helpt me mezelf te formuleren.’ Hoe ze nu over de liefde denkt? Ze zegt het met de woorden van W.H. Audens ‘In Praise of Limestone’ – ze kent de kunst van het seculiere gebed:
The blessed will not care what angle they are regarded from,
Having nothing to hide. Dear, I know nothing of
Either, but when I try to imagine a faultless love
Or the life to come, what I hear is the murmur
Of underground streams, what I see is a limestone landscape.
<div class="wpg-element kader">
<h3> Verbeelding en intellect</h3>
Lila Azam Zanganeh studeerde filosofie en literatuur aan de Ecole Normale Supérieure in Parijs en werkte als journaliste voor Le Monde. Ze vertrok ruim tien jaar geleden naar de VS om aan de Harvard University literatuur, film en Romaanse talen te doceren. Ze verhuisde naar New York en schrijft nu essays en interviews voor Le Monde, The Paris Review en The New York Times. In 2011 debuteerde ze met The Enchanter. Nabokov and Happiness (in vertaling verschenen als De tovenaar. Nabokov en geluk bij uitgeverij Contact), een mengeling van essayistiek en fictie. Salmon Rushdie loofde het als ‘een ode aan de manier waarop de verbeelding en het intellect van de schrijver verweven raken met de verbeelding en het intellect van de lezer.’ Het boek biedt geen zelfportret van Zanganeh, maar een intiem verslag van haar intellectuele relatie met het werk van Nabokov. Zanganeh werkt nu aan een nieuwe roman, The Orlando Inventions, waarin ze de aard van de liefde onderzoekt aan de hand van de middeleeuwse ridder Roeland/Orlando. Lila Azam Zanganeh is fundraiser voor Narrative4, een internationale organisatie die empathie promoot door wereldwijde uitwisseling van verhalen.
</div>

Waarom literatuur betere minnaars van ons maakt

<div class="lead">We hebben een parlement van burgemeesters nodig, zegt politicoloog Benjamin Barber. In zijn boek &#8216;Als burgemeesters zouden regeren&#8217; bepleit hij de groeiende invloed van steden.</div>
‘In een tijdperk vol cynisme ten opzichte van de politiek vertegenwoordigen steden het optimisme. Burgemeesters blijven verbazingwekkend populair,’ schreef Benjamin Barber in een opiniestuk in het magazine Politico, eind november 2013. ‘Hoe kunnen we participatie, wat iets lokaals is, verbinden met macht, wat iets nationaals is, dat is altijd de uitdaging van de democratie in de moderne wereld geweest.’ Dat idee werkte hij verder uit in zijn boek Als burgemeesters zouden regeren.
Barber heeft de voorbije jaren nauwe contacten aangeknoopt met burgemeesters uit de hele wereld. Hij kent enkele Nederlandse burgemeesters goed. En zij kennen hem. Onlangs was hij in Brussel, waar hij sprak met leden van de Europese commissie. In april zal hij met de Nederlandse burgemeesters spreken en is hij te gast op de G8 van filosofen in Amsterdam.
U houdt een pleidooi voor meer macht voor burgemeesters.  
‘Geen ouderwetse staten meer, maar steden of stedelijke districten. Geen burgers als abstracte leden van een afstandelijke bureaucratie maar burgers als geëngageerde leden van een wereldwijde gemeenschap. Het doel van dit boek is het beklemtonen van de stijgende invloed van steden. Als steden zich verenigen, wat ze steeds meer doen, kunnen ze de agenda van de wereldpolitiek bepalen. Staten zijn van nature te zeer geneigd tot rivaliteit. Ze lijken ongeschikt voor samenwerking. Steden hebben gelijksoortige problemen en kunnen die samen oplossen.
Neem het probleem van de klimaatverandering en C02-uitstoot. Toen de regeringsleiders een paar jaar geleden in Kopenhagen samenkwamen om afspraken te maken om de C02-uit­stoot terug te dringen, liep die milieuconferentie op niets uit. Ze deden niets omdat ze bang waren dat hun soevereiniteit zou worden aangetast. Maar de burgemeester van Kopen­hagen nodigde ook tachtig burgemeesters uit. Zij kwamen, zij bleven aan de onderhandelingstafel zitten en namen maatregelen.
Door de inzet van elektrische schepen in de haven van Los Angeles werd de uitstoot van de haven met de helft gereduceerd. Nu helpen steden elkaar. Rotterdam deelt zijn kennis met Ho Chi Minhstad in Vietnam in de conferentie van deltasteden. Dat zijn belangrijke stappen die erop wijzen dat mijn idee niet zo utopisch is.’
U gelooft dat de stad de wereld kan redden. Is dat een terugkeer naar de stadstaat, de polis? 
‘De polis was de wieg van de democratie. We hebben er duizend jaar op vertrouwd dat de monarchie en daarna de natiestaten de last van de beschaving en de democratie wel zouden kunnen dragen. Maar die natiestaat laat ons in de steek. Naties rivaliseren met elkaar. Steden kunnen dat niet meer. Of stedelijkheid van nature nu bij ons past of niet, ze bepaalt onze geschiedenis. En ze zal dat in de toekomst nog meer gaan doen. In 1913 woonde tien procent van de wereldbevolking in steden, in 2013 vijftig procent en in 2050 zal dat vijfenzeventig procent zijn. De mens is, zoals Aristoteles al zei, een politiek dier. Politiek begint in de wijk en in de stad, dat is nog altijd zo. Het is de stad die bepaalt hoe we wonen, werken, naar school gaan en met mensen betrekkingen aanknopen. Steden vormen steeds meer netwerken van cultuur, handel en communicatie. De democratie in de moderne wereld staat voor de uitnodiging om burgerparticipatie, die zich op lokaal niveau afspeelt, te verbinden met macht die gecentraliseerd is. De nadruk zal steeds meer komen te liggen op niet-hiërarchische vormen van burgerschap.’
Maar in die Atheense polis hadden alleen vrije mannen rechten. Vreemdelingen, vrouwen en slaven moesten in hun ondergeschikte rol blijven. En ook nu zijn in de steden niet alle burgers gelijk. 
‘Illegale migranten worden nog altijd niet als burgers beschouwd. De ongelijkheid is niet verdwenen. Maar we moeten ook durven vergelijken. Als we het burgerschap in de huidige steden vergelijken met wat we voor ogen hebben als burgerschap in de perfecte polis, staan we nog een heel eind van die democratie af. Maar als we het burgerschap van de stad vergelijken met dat van de natiestaat, hebben mensen veel meer vertrouwen in het burgerschap van de stad. Ze identificeren zich meer met de stad dan met de natie, dat geldt ook voor illegalen die naar steden trekken. Zij kiezen voor steden omdat steden staan voor interactie, diversiteit, openheid en anonimiteit. Dat betekent ook dat ze zich in een stad kunnen verbergen, wat ze niet kunnen in een dorp. Ik wil zeker niet beweren dat steden paradijzen zijn voor armen en migranten. Het zijn de migranten die de stad kiezen als plaats waar ze naartoe willen.’
En hoe kunnen burgemeesters een oplossing bieden voor deze illegalen? 
‘De ongelijkheid in een stad wordt gecreëerd door een wereldwijde marktgedreven economie die burgemeesters en steden niet kunnen controleren. Steden en burgers krijgen te maken met de gevolgen van een economisch systeem waarvoor ze niet verantwoordelijk kunnen worden gesteld. Dat is de grootste paradox in de stad. Burgemeesters kunnen zeggen dat ze een betere regulering nodig hebben voor de burgers, maar ze kunnen geen bedrijven reguleren die aan de andere kant van de wereld zitten. De correctie moet dus gebeuren op een veel grotere schaal dan de stedelijke.’
<figure id="post-23777 media-23777" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/04/2e335282-91e9-4644-a8ea-6a8a98ee3552_barberportret.jpg" alt="Benjamin Barber: schrijver, denker, adviseur. Foto's: Dana Lixenberg" /><figcaption>Benjamin Barber: schrijver, denker, adviseur. Foto&#8217;s: Dana Lixenberg</figcaption></figure>
Een netwerk van steden? 
‘Niet zomaar een netwerk, maar een wereldwijd parlement. Als steden grote bedrijven samen regels opleggen, kunnen zij samen de globale economie bepalen. Dat gebeurt al in New York en Los Angeles. Als steden zeggen dat het federale minimumloon omhoog moet naar tot tien dollar en tien cent per uur en dat ze anders geen zaken meer doen met de grote bedrijven, zullen bedrijven wel bijdraaien. Stel u eens voor dat duizenden steden over de hele wereld het met zo’n verhoogd minimumloon eens zijn, dat zou een diepgaand effect kunnen hebben op de bedrijfswereld. Steden kunnen niet afzonderlijk korte metten maken met de wanpraktijken van de globale economie, maar een wereldparlement kan dat wel. Dat zou pas echt een effect hebben op de oorzaken van ongelijkheid.
Het lijkt alsof ik een stap terug zet, van natiestaat terug naar stadsstaat, maar het is een stap voorwaarts, naar de kosmopolis, de wereldwijde stedelijke verbondenheid.’
U pleit zeer actief voor een burgemeestersparlement. Daarover hebt u al nauwe contacten met de burgemeesters van Rotterdam, Amsterdam, Den Haag en Utrecht. Wat is het nut van zo’n parlement? 
‘Zo’n parlement kan samenkomen zonder dat daar toestemming van de staten voor nodig is. Men kan op basis van consensus gedeelde oplossingen zoeken voor gedeelde problemen. Men kan na gezamenlijk overleg vrijwillig beleidsmaatregelen treffen. Natuurlijk kunnen staten steden tegenhouden: ze kunnen snoeien in budgetten. De meeste steden leven nu trouwens al in een moeilijke relatie met de staat.’
Geeft u eens een voorbeeld van een burgemeestersmaatregel zonder toestemming van de staten? 
‘De vroegere burgemeester van New York, Michael Bloomberg, legde een rookverbod op. Hij zag al die jonge kinderen met overgewicht in zijn stad rondlopen en legde de verkoop van grote bekers frisdrank aan banden. Daar kon Washington niets tegenin brengen. Natuurlijk kan de rechter ingrijpen zoals dat gebeurde bij Bloomberg en zijn frisdrankverbod, maar als steden samen zulke beslissingen treffen, heeft de machtige frisdrank- en tabaksindustrie veel minder impact.’
De Nederlandse staatssecretaris van Veiligheid en Justitie Fred Teeven vindt dat de overheid illegalen op straat mag zetten. Wethouders in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag hebben gezegd niet actief te zullen jagen op illegalen. U zegt in uw boek dat juist dit pragmatisme van de burgemeesters hen boven de nationale politici doet uitstijgen. 
‘Burgemeesters zijn probleemoplossers. De opdracht van een burgemeester is niet een ideologie te versterken of een natie of etniciteit te dienen, maar zijn of haar stad pragmatisch te besturen. Dat pragmatisme onderscheidt hen van politici op het nationale niveau die allemaal gevangen zitten in die ideologie. Veel burgemeesters, ook in Europa, of ze nu socialist, christen-democraat of liberaal zijn, zeggen: ‘Die ideologie doet er niet toe, het is mijn job om op tijd de sneeuw geruimd te krijgen, het vuilnis dient opgehaald, de ziekenhuizen moeten open blijven, de snelwegen berijdbaar, de illegalen moeten hier naar school kunnen gaan.
<q class="pull-left">Naties rivaliseren met elkaar, steden kunnen dat niet meer</q>In de hoofdstad van de natie, in de bureaucratie van een natie, kun je je vasthouden aan principes en niets doen, eindeloze discussies voeren. Maar in een stad kan dat niet. Dat blijkt vooral op het gebied van de migratiepolitiek. De meeste naties bijten zich daarin vast en falen in die politiek. Steden hebben die luxe niet. Sommige steden hebben stadsvisa. Neem bijvoorbeeld Di Blasio, de nieuwe burgemeester van New York. Hij zei stads-ID’s te willen geven aan de illegale stedelingen. “Omdat ze er nu eenmaal zijn.” Maar de federale regering zegt: “Nee, ze zijn illegaal, dus ze bestaan niet.” Een burgemeester zegt: “Ze zijn er wel. Hun kinderen gaan naar mijn scholen, ze gaan naar mijn ziekenhuizen, ze hebben hier werk. Het is mijn taak als burgemeester ze op te vangen. Of ze hier nu wettig zijn of niet.” Dat is een andere logica dan de logica van Washington of van een nationale regering. Men kan zich die starheid in een stad niet veroorloven.’
In Nederland worden burgemeesters niet gekozen. Beperkt dat hun macht niet? 
‘Ik gebruik het woord burgemeesters, maar natuurlijk doel ik als ik het over stedelijk beleid heb ook op verschillende vormen van burgemeesterschap. Er zijn stadsraden, lokale burgerorganisaties, en die maken evengoed deel uit van het stedelijk beleid. Sommige burgemeesters worden administratief aangesteld. Andere steden hebben een stadsmanager, een administratief beheerder. Het verschilt van stad tot stad en van land tot land. Ierland heeft een stadsburgemeester die aangesteld wordt voor één jaar. Zo iemand zit vastgeketend. Ik pleit voor gekozen burgemeesters. Een burgemeester die door het volk gekozen is, heeft meer legitimiteit, meer macht. In een tijdperk waarin burgemeesters de problemen van de staat moeten aanpakken, heb je autoriteiten nodig die verantwoordelijkheid krijgen en die ervaring kunnen opbouwen en aanwenden. Twee keer vier of vijf jaar, dat lijkt me de ideale ambtstermijn voor een burgemeester.’
<figure id="post-23777 media-23777" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/04/579f864c-dd1c-4627-9cb2-50124ea0ee16_burgemeesters.jpg" alt="Europese burgemeesters in Brussel, september 2012" /><figcaption>Europese burgemeesters in Brussel, september 2012</figcaption></figure>
De burgemeester van Amsterdam riep zijn burgers op tot deelname aan de gemeenteraadsverkiezingen. Hoe belangrijk zijn die? 
‘In Europa denkt men dat het lokale bestuur gewoon een administratief niveau is. Dat is een funeste visie. De stad is geen administratief lager niveau dan de staat. De stad is een menselijk niveau. Het is de plaats waar we leven en werken en opgroeien. Een verkiezing op stadsniveau is kiezen voor je buurt en voor je buren, dat is iets anders dan kiezen voor een abstracte eerste minister.’
Welke functie hebben het Europees parlement, de Europese commissie en de Europese Unie dan nog voor u? 
‘Ik wil daar zeer radicaal op antwoorden. En tussen ons: dit heb ik gisteren niet gezegd toen ik in Brussel op de Europese commissie aanwezig was. Het experiment “Europa” was een essentieel moment en een cruciale stap die gezet moest worden na de Tweede Wereldoorlog. Essentieel in de driehonderd jaar lange oorlogsgeschiedenis van soevereine staten en twee snel op elkaar volgende wereldoorlogen.
<q class="pull-left">De Europese Unie heeft zijn tijd gehad. Het idee is verlopen</q> Maar de Europese Unie heeft nu zijn tijd gehad. Het idee is verlopen. Ik kan het woord euro-plutocratie in de mond nemen. Duitsland en Frankrijk hebben zich gedragen als machtige rijken die heersten over de hele groep. Steden zijn nooit plutocratisch. Amsterdam of Rotterdam hebben veel gemeenschappelijk met de haven van Los Angeles of de haven van Shangai. An­de­re Nederlandse steden hebben dan weer veel gemeenschappelijk met Frankfurt en Ber­lijn. Als ik over stedelijk beleid spreek, spreek ik over een wereldwijd netwerk van wereldsteden. We hebben er niets aan om het alleen maar over Europese steden te hebben. Het experiment “Europa” was belangrijk om ons de afzonderlijke staten te doen vergeten. Nu rukken de steden op. Die steden hebben Europa niet nodig. Europa heeft de steden nodig. Dat wereldomvattend netwerk zal eerst naast de Europese Unie bestaan en uiteindelijk haar plaats innemen. Nu zuigt Europa nog geld weg van de steden om het daarna opnieuw te verdelen. Terwijl ik zeg dat steden zich beter de vraag zouden kunnen stellen hoeveel ze zelf in handen zouden moeten houden vóór ze Europa subsidiëren.’ De Europese Unie heeft zijn tijd gehad. Het idee is verlopen
Maar wat als de steden te duur worden om in te wonen? Uit Athene trekken mensen weg om weer bij hun ouders op het platteland te gaan wonen. Men zou ook kunnen pleiten voor een nieuwe landelijkheid. 
‘Die romantiek is wel vaker in de geschiedenis opgedoken. Maar Athene doet het beter dan Griekenland dankzij burgemeester Giorgos Kaminis. Griekenland is een ramp, maar Athene overleeft. Zelfs Detroit komt weer op als stad. En de manier waarop die steden overleven, leert ons veel. De stad is niet kapot te krijgen. Ook de nieuwe Italiaanse premier Matteo Renzi, die burgemeester was van Florence, heeft begrepen dat we onze steden moeten uitbreiden tot metropole regio’s.’
Leefbaarheid en overleefbaarheid in een stad zijn niet alleen afhankelijk van de economie maar ook van de manier waarop een stad haar landschap schept. Waarom is de vormgeving van de publieke ruimte zo belangrijk? 
‘Het platteland en het agrarische landschap worden nog altijd beschouwd als een private ruimte. Bij een stad denkt men aan publieke ruimte. Het hart van een stad wordt gevormd door een plein. Ga naar om het even welke stad in de wereld en je zoekt naar het centrale plein waar mensen samenkomen. Bloomberg sloot in New York grote delen van Broadway af voor het verkeer. Hij wilde ze niet langer gedomineerd zien door bussen en vrachtwagen en auto’s. Nu zijn het eilanden geworden waar mensen kunnen samenkomen.
<q class="pull-left">De architectuur van de publieke ruimte is een cruciaal element</q>  De architectuur van de publieke ruimte is een cruciaal element in de steden. Wolkenkrabbers zijn geen goed idee voor een stad. Een stad heeft ogen nodig op straat. Neem nu Amsterdam, waar mensen op hun stoep zitten en samen een wijntje drinken. Zij tonen aan dat de stad een veilige, publieke ruimte is. Een stadsarchitectuur moet in plaatsen voorzien waar vele ogen samen naar de straat kunnen kijken. We weten dat steden die georganiseerd zijn rond autoverkeer verschrikkelijk zijn.
Ik heb als consultant meegewerkt aan concrete voorbeelden. Gunpowder Park in Noord-Londen is er zo een. Het was ooit een plaats waar munitie werd getest, en nu is het uitgegroeid tot een prachtige oase. Maak een openbare ruimte waarin creativiteit, spel en kunst vrij spel hebben, en je maakt een oase, zo luidt mijn standpunt. Hetzelfde gebeurde in MacArthur Park in Chicago, waar ooit bendes hun oorlogjes uitvochten. Tot het park een plek werd waar ouders met hun kinderen kwamen, waar iedere zomer gratis bandjes kwamen spelen. De bendes waren het erover eens dat ze niet konden vechten op plekken waar hun moeders en broers en zussen samen in het park speelden.
Een stad moet er voor zorgen dat ouderen en moeders met kinderwagens er vrij en makkelijk kunnen rondlopen. Verlaag de stoepranden, zorg ervoor dat de voetpaden breed genoeg zijn. Het klinkt banaal, maar het is van een onvoorstelbare waarde. Moeders en vrouwen zijn zoals de kanaries in de mijnbouw. Als de moeders en kinderen goed gedijen en zich vrij durven bewegen in een stad en er samenkomen over alle grenzen heen, dat weet je dat je een gezonde stad hebt.’
<div class="wpg-element kader">
<div class="info-box">
Schrijver, denker, adviseur
De politicoloog Benjamin Barber (1939) is oprichter en senior onderzoeksmedewerker van het initiatief CivWorld van het Center on Philanthropy and Civil Society bij het Graduate Center for the City University of New York. Hij behaalde zijn PhD in 1966 in Harvard. Barber werd wereldbekend met Jihad vs Mc World, verschenen in 1995, maar pas na de aanslagen van 11 september 2001 nummer 1 op de bestsellerslijst van de NYT. Het boek gaat over de wrijving tussen globalisering en fundamentalistisch verzet.
In 2005 schreef hij The Truth of Power, over de intellectuele elite rond president Clinton. Barber was een van diens raadgevers.
Hij adviseerde verschillende politieke leiders in de wereld. In februari 2011 nam hij ontslag uit het internationale bestuur van de Gaddafi International Charity and Development Foundation.
Zijn nieuwe boek Als burgemeesters zouden regeren is verschenen bij uitgeverij Nieuw Amsterdam.
</div>
</div>
<div class="info-box">
Meer Vrij Nederland? <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank">Neem de nieuwsbrief</a>.
</div>

Benjamin Barber: ‘Geen staten meer, maar steden’

Een gruwelijke healing

Interview / Alain Platel over ‘C(h)oeurs’
Soms schuilt er meer dapperheid in een mens dan hij zelf vermoedt. Soms verschaft een hond hem dat inzicht.
Een paar maanden geleden maakte de Belgische choreograaf Alain Platel met zijn hond Flint zijn dagelijkse wandeling langs de leien in Gent, de stad die al jaren zijn thuishaven is. &#8216;Het klinkt belachelijk, maar de wandelingen met mijn hond voeden nu al zes jaar lang mijn observaties van het leven,&#8217; vertelt hij.
Die dag werd hij op een zeldzame manier uitgedaagd. Het gevaar leek, zoals wel vaker het geval, vanuit het niets te komen. Als een moordmachine wierp een Staffordshire bulterriër zich op zijn hond, duwde hem op zijn rug en zette zijn tanden in zijn hals.
Platel zag Flints hulpeloosheid en dacht niet meer na. Hij wierp zijn volle gewicht en lengte op de Staffordshire. Hij begon te vechten met het beest, omklemde met beide handen zijn nek, probeerde hem los te rukken van zijn hond. &#8216;Ik heb er op geklopt, geslagen, gestampt. Een blinde, chaotische worsteling en een beetje hoop: laat mij hier levend uitkomen en laat mijn hond niet verscheurd worden.&#8217;
Hond en mens rolden over de stoep, lagen te worstelen in de struiken en sleurden elkaar naar de rand van het water. Tot er twee politieagenten voorbijkwamen. Een van de agenten trok zijn revolver en riep naar de eigenaar van de Staffordshire: &#8216;Als u niet snel uw hond aan de leiband doet, schiet ik hem dood.&#8217; De eigenaar gooide zijn leiband naar Platel.
Later zei de politieagent: &#8216;Mijnheer, het was gevaarlijk wat u deed. Als zo&#8217;n beest zich tegen u keert, blijft er niets meer van u over.&#8217;
En Platel dacht: in bepaalde omstandigheden heb ik dan toch wel de juiste dosis moed. Ik denk dat ik niet laf zal zijn als het er echt om gaat. Ik ben blijkbaar bereid de zwakkeren te beschermen.
Bloedhonden
We blijven even bij het thema strijdvaardigheid plus honden. Alain Platel repeteerde in Madrid zijn nieuwste voorstelling C(h)oeurs, die er op 12 maart 2012 haar wereldpremière beleefde in het Teatro Real. Dus wandelde hij daar dagelijks met zijn hond in het parkje. Hij liep er tussen vriendelijke, oude, rijke dames, die met hem keuvelden over het mensen- en het hondenleven. Vooral over dat laatste eigenlijk. De vrouwen leerden hem een paar woorden Spaans. Maar eenmaal in de opera werden zij deel van een publiek dat ook een bloedhond kan zijn.
Andermaal moest Platel worstelen: &#8216;C(h)oeurs is een heel heftige voorstelling. Madrid is een warme, open en vriendelijke stad. Maar er is zo&#8217;n laag rijke geldschieters van de opera, niet zelden met connecties naar het francisme, die de opera als hun thuis beschouwen. Zij uiten dan ook duidelijk hun ongenoegen als iets hun niet bevalt. Voor deze groep was het moeilijk te verteren dat de realiteit van de indignados, waarmee ze elke dag geconfronteerd worden maar waar ze hun ogen voor sluiten, zo expliciet in &#8220;hun&#8221; opera terechtkwam. Ik had het gevoel dat diezelfde lieve mevrouwen die ik overdag in het park met hun hondje was tegengekomen, me nu in de opera uitscholden en razende toeschouwers werden.&#8217;
C(h)oeurs is volgens Platel geen ouderwets politiek theater, maar wel een voorstelling met expliciet engagement. Hij begon na te denken over de rol van het koor in opera&#8217;s. &#8216;Toen operadirecteur Gerard Mortier me vijf jaar geleden vroeg een voorstelling rond Verdi te maken, had ik veel esthetische, vrijblijvender associaties over het koor. De realiteit heeft ons wel ingehaald. Als vanzelf verwijst C(h)oeurs naar volksopstanden, naar Occupy Wall Street, naar de Arabische Lente, naar de indignados. Ik had geen andere keuze meer. Je kan niet maar zomaar een stuk maken met muziek van Verdi en Wagner en doen alsof er buiten niets gebeurt.&#8217;
Uiteindelijk hingen de muren van de repetitiestudio vol met beelden uit de actualiteit. &#8216;Ik wil de mensen niet naar de mond praten maar verontrusten.&#8217; En hij wilde daarbij zelf ook in de arena staan. &#8216;Er is wel meer theater dat zich kant tegen iets. Maar ik zie weinig theater waar naast die oproepen tot verandering ook het eigen lijf in de strijd wordt gegooid.&#8217;
Totaal onthutst
Veertig producties heeft Platel intussen op zijn naam staan. Zowel grote wereldtournees als kleine, lokale projecten en projecten in landen als Palestina en Congo. Vorig jaar oogstte hij wereldsucces met Gardenia, een theater/dansproductie met oudere travestieten.
Het is niet de eerste keer dat Alain Platel een voorstelling maakt vanuit opera of klassieke muziek. C(h)oeurs ligt in de lijn van grootschalige producties als Wolf (2003), vsprs (2007) en pitié (2008). Na Mozart, Monteverdi en Bach zijn in C(h)oeurs koorpassages uit de opera&#8217;s van Verdi en Wagner aan de beurt.&#8217;
Toen Mortier me vroeg voor het Verdi-project, dacht ik eerst: bah, Verdi. Ik had het niet zo op Verdi begrepen. Ik heb Mortier gevraagd om uitsluitend te werken met koor, zonder solisten. Ik wilde graag een onderzoek doen naar de vraag: waar verleidt de massa u en waar wordt het gevaarlijk? Het is een belangrijk onderwerp in deze tijd.&#8217;
In het kader van dat onderzoek herlas hij de roman De welwillenden van Jonathan Littell. &#8216;Het is alsof het kwade mag en het goede kapotgemaakt moet worden,&#8217; stelt Platel. &#8216;Soms ervaart een mens het bij zichzelf: het kwaad kan een overweldigende kracht zijn. In dat opzicht was De welwillenden een eyeopener. Ik herinner me hoe ik na de eerste tien pagina&#8217;s totaal onthutst was. Je volgt als lezer een redenering waarin de vraag gesteld wordt: wie is er het meest schuldig aan de ellende van de Tweede Wereldoorlog? Is het Hitler of is het ook diegene die elke dag verantwoordelijk was voor de spoorwissels op de spoorlijn tussen Berlijn en Auschwitz? Bestaat het besef wel dat je als individu iets tegen de massa vermag? Als je ziet hoe Hitler een massa wist te verleiden door wat hij zei en het hele ritueel van samen roepen, samen zingen&#8230; dan begrijp je dat mensen in zijn verhaal zijn gestapt.
En ik houd mijn hart vast als ik zie wat er hier nu gebeurt. Los van de politieke analyse, is het soort discours dat nu gevoerd wordt door een of meerdere partijen erg beangstigend. Het soort discours dat iemand zelfs nog op dit moment in de 21ste eeuw kan voeren (Platel verwijst naar de Vlaams-nationalistische politici, AL) en dat hij daarmee een massa mensen kan meeslepen, boezemt mij angst in. Binnenkort zitten we in een democratisch verkozen dictatuur.&#8217;
Met die gedachte en met De welwillenden in het achterhoofd, stelt Platel zich dan de vraag: hoeveel macht en kracht heb je om als individu tegen de stroom in te gaan? &#8216;Dat je kan verdrinken en verdwalen in het kwaad, daar kan ik mij iets bij voorstellen. Goed zijn is zoveel lastiger en moeilijker. Ik vind het echt hard werken: goed zijn.&#8217;
Zo kwetsbaar
C(h)oeurs werd een samplevoorstelling, met tien dansers van het huisgezelschap Les ballets C de la B van Platel en tachtig koorleden en een grote groep muzikanten op het podium; honderdzestig mensen in totaal. En met Verdi en Wagner in de hoofdrol groeide dat uit tot een voorstelling over de macht van de massa, over de groep en de plaats van het individu daarin.&#8217;
De vraag die Platel zich stelt is: hoe verhoudt dat progressieve nationalisme van Wagner en Verdi zich tot ons nationalisme. &#8216;Verdi heeft zich ingezet om van de lappendeken van kleine stadsstaatjes die Italië was, een groter democratisch geheel te maken. Ook Wagner wilde een groot democratisch ideaal vertegenwoordigen.&#8217;
Hij weet dat Wagner een beladen naam is en geïncorporeerd werd door het fascisme. &#8216;Daarom vond ik het bij Wagner zeer belangrijk om die gigantische schoonheid van zijn muziek op te roepen, maar ook via zijn muziek te refereren naar de strijdvaardigheid waar hij toen voor stond en waar wij nu opnieuw voor zouden kunnen staan.&#8217;
Hij heeft een van de belangrijkste lijnen in zijn werk pas later ontdekt, zegt Platel: &#8216;De lijn van het publieke naar het private lichaam. In collectieve volksopstanden waar iedereen roept: &#8220;We gaan er samen tegenaan&#8221;, wordt het individuele lichaam steeds fragieler. Je voelt het overal: zo kwetsbaar zijn we als mens, maar hoe sterk kunnen we zijn als we collectief iets doen.&#8217;
Losse stoeptegel
Ooit gaf hij een boekje cadeau aan zijn oom, die ook zijn peetvader was. Het gaat over de wijsheid van het aanvaarden, de grootsheid van het gevecht van het niet aanvaarden, de broosheid van een mens en de scherpte van het verstand: Het materiële leven van Marguerite Duras. Toen zijn oom elf jaar geleden stierf, schonk zijn tante hem het boek terug. Er zat nog een oud briefje in. &#8216;Nonkel Roger, al vijf jaar lang is dit boekje een beetje als mijn bijbel over de ondraaglijke last van het leven en ik geef het door aan mensen die ik graag zie. Een klein cadeautje maar vol schone woorden. Alle goeds voor 1993 e.v. Alain&#8217;
&#8216;Ik heb in 1993 de voorstelling Bonjour Madame gemaakt. De titel was ontleend aan een citaat van Marguerite Duras. Ze zegt ergens: &#8220;Je kunt zeggen&#8230; eh&#8230; goedemorgen mevrouw, hoe gaat het vandaag met u&#8230; het is mooi weer&#8230; maar het zal zeker gaan regenen et cetera&#8230; en dat kan alle hoop en wanhoop van de wereld bevatten.&#8221; Ik herken mezelf in die gedachte. In elke zin en in elk gebaar, zelfs in een losse stoeptegel kan de essentie van het leven vervat zitten. Als ik dit boek een soort bijbel noem, heeft dat ook te maken met een andere soort herkenning die eruit spreekt. Ze vertelt over haar depressies en haar drankprobleem. Het is een troost dat iemand met haar mogelijkheden en bekendheid, kan toegeven dat het ook haar soms te veel wordt. Dat betekent niet dat ik even hard moet lijden als zij, maar er is wel die herkenning van het lijden. Ik ben al langer op zoek naar een antwoord op de vraag wat mensen bindt. Het is niet de angst, zoals sommigen beweren, of een sociale, politieke of culturele context. Het is het lijden wat ons als mensen bindt.&#8217;
En opnieuw gebruikt hij nu Duras. Hij heeft uren interviews beluisterd die Duras in de jaren tachtig en negentig gaf en waarin ze evalueert hoe de politiek in haar persoonlijk leven is binnengekomen. &#8216;De echte democratie is volgens haar: elke dag met zeven miljard mensen de schemering van de wereld beleven. In die beginnende duisternis, in het trage verlies, zijn we allemaal gelijk.&#8217;

‘Je kan niet doen alsof er buiten niets gebeurt’

Interview / De profiler
Ze wist hoe het in elkaar zat: alle mogelijkheden openhouden, de kleinste details onderzoeken. In een Brusselse parkeergarage was het lijk van een zwaar toegetakelde vrouw gevonden. Haar tanden waren met een autokrik uit haar mond geslagen. De volgende ochtend was er enkele tientallen meters verderop ook een vrouw vermoord, in een dierenwinkel. De politie vond haar op de vloer tussen kooien vol kwetterende papegaaien. In haar borst- en buikstreek ­zaten vijf messteken.
Het dossier was vers. De dader was spoorloos.Profiler Danièle Zucker wist dat hij heel gevaarlijk was. Hij kon nog meer slachtoffers maken.Het was bijna Kerst en Zucker zat met haar ­gezin rond de keukentafel. Ze dacht aan de foto’s uit het politiedossier: het lijk van de oude vrouw op de grond tussen de kooien, de trui een beetje opgestroopt, de vijf wonden waaruit het bloed sijpelde. Zucker lepelde haar soep op. Ze had het politiedossier nauwgezet gelezen. Tijdstip eerste moord: 8.30 uur. Slacht­offer: 60 jaar, vrouw. Wagen eerste slachtoffer in de parkeergarage gestolen en buiten netjes in de straat geparkeerd. Tweede moord: 8.50 uur. Slachtoffer: 70 jaar, vrouw. Plaats: dierenspeciaalzaak aan de overkant van parkeergarage. Geen sporen van inbraak. Ze had de getuigenverhoren gelezen. Er waren nog te veel verdachten. Ze wilde een aanknopingspunt om de moorden te begrijpen. Plots stond ze van de tafel op. Had ze niet iets vreemds gezien op de foto’s? Ze liep naar haar bureau en griste de foto’s van het lijk uit de ­dierenwinkel uit het dossier. Ze legde ze naast elkaar op de keukentafel.‘We zijn aan het eten,’ zei haar man. ‘Dát is het,’ zei ze. ‘Hier zit het.’ Ze wees naar de bebloede pullover van de dode vrouw. ‘Er zit maar één gat in haar trui.’
Lafaard
Danièle Zucker doet nog eens voor wat ze toen aan tafel deed. Ze heft haar hand op alsof ze een mes vastheeft. Ze steekt. Dan doet ze alsof ze een trui naar boven trekt en steekt opnieuw. Vier keer. ‘Hij wou bloed zien,’ zegt Zucker. De vrouw was niet verkracht. Haar beha vertoonde een kleine scheur maar was niet opengerukt. Op haar borst zat een oppervlakkige wond. Het was geen seksuele lustmoord ­geweest. ‘Hoewel het seksueel motief bij moorden op oudere vrouwen zeker niet mag worden onderschat.’ Hier was het iets anders: ‘De dader wilde zien welk effect zijn messteken in het vlees van de vrouw hadden. Het bloed, dát was voor hem belangrijk.’De bevinding ‘er zit maar één gat in de trui’, leidde haar verder. Het werd een spoor waarmee ze het hele politiedossier opnieuw onder de loep nam. Ze bezocht de plaats delict. Ze wist dat de dader vrij amateuristisch te werk was gegaan, hij had geen handschoenen gedragen, was duidelijk niet ervaren geweest in het steken met een mes. Vermoedelijk was hij vrij jong. ‘Hoewel men daar voorzichtig in moet zijn. Een achttienjarige moordenaar die al vaker moorden heeft gepleegd, kan als crimineel net zo volwassen zijn als een veertigjarige.’ De wet der gewoonte leerde haar verder dat een beginnende moordenaar die zijn parcours te voet aflegt, binnen zijn comfortzone blijft: ‘Meestal in een cirkel van 2,5 kilometer rond de plaats delict, met een bufferzone van vijfhonderd meter.’ Ze trok de verschillende verdachten na. Een van hen had een paar dagen voor de moord met een bebloede hand in de buurt rondgelopen. Diezelfde man had de ochtend van de moord verschillende, hem onbekende vrouwen aangesproken. Volgens die vrouwen had zijn adem niet naar alcohol geroken. ‘De dader had bewust een slachtoffer gezocht.’ De politie arresteerde de man. Tijdens het proces werd haar analyse er opnieuw bijgehaald. ‘De psychiaters beweerden dat de man had ­gehandeld onder invloed van verdovende middelen of alcohol. Maar dat was niet zo. Hij doodde omdat hij wilde doden.’ De conclusie van de jury: de dader was toerekeningsvatbaar.En waarom wilde hij zijn slachtoffers zien bloeden? Toen hij was gearresteerd, vernam Zucker dat zijn vader hem altijd had uitgemaakt voor lafaard. ‘Omdat hij in de familie geen lam durfde te doden.’
Knoeiboel
Profiling, zegt Zucker, is geen intuïtief werk. ‘Het is zeer rigoureus onderzoek waarbij het antwoord op de vraag altijd te vinden is in de feiten.’ Danièle Zucker is een Belgische profiler die al een aantal jaren onder supervisie van FBI-mensen op wereldniveau werkzaam is. In Bel­gië werkte ze op grote dossiers: verschillende moordzaken en de zaak van de Bende van Nij­vel. Ze noemt profiling een onderzoeksmethode waarmee men zeer omzichtig moet omspringen. ‘Een profiler is geen orakel van Delfi, hij formuleert een hypothese. Een profiler zegt niet of iemand schuldig is. Het doel van profiling is de onderzoekers wijzen op mogelijke denkrichtingen. Een profiler geeft een ander perspectief op een dossier.’Zucker leerde het vak bij Roy Hazelwood (1938), een van de legendarische pioniers van de Behavioral Sciences Unit van de FBI, opgericht in 1972. Dankzij Hazelwood werd profilen toegevoegd aan het repertoire van forensische technieken. Zucker werkt nog altijd met hem samen.‘In de wereld van duistere geesten is de duisternis echt oneindig,’ vertelde Hazelwood mij enkele jaren geleden toen ik hem ontmoette tijdens een profilers-congres in Rome. ‘De gevallen die ik bestudeerde, hebben me enkele essentiële lessen geleerd. Les een: er zijn geen grenzen aan het leed dat de ene mens aan de andere mens of aan zichzelf kan berokkenen. Les twee: er zijn geen limieten aan wat iemand erotisch stimulerend vindt.’ Hazelwood schreef boeken als The evil that men do (1999) en Dark dreams. Sexual violence, homicide and the criminal mind (2001). Hij bracht het fundamentele onderscheid aan tussen georganiseerde en niet-georganiseerde delinquenten. Bereidde de dader zijn misdrijf nauwgezet voor? Bracht hij een wapen mee, of nam hij iets wat toevallig in zijn buurt lag? Wiste hij zijn sporen uit, of liet hij een knoeiboel achter? Hazelwoods generatie onderzoekers haalde het vak van het profilen uit de obscuriteit. Met zijn collega’s stond hij model voor de agenten Jack Crawford en Clarice Starling in The silence of the lambs . ‘Het boek en de film gaven ons beroep een Hollywoodglans,’ zei Hazelwood destijds. ‘Er is in televisiereeksen heel wat rommel te zien over het beroep van profiler. Profilen is een tijdrovende zaak. Het vraagt geduld en ervaring.’Het was de zaak van Harvey Glatman (1927-1959) die Roy Hazelwood op het spoor van het profilen zette. ‘Glatman was voor zover ik weet de eerste seriemoordenaar die foto’s van zijn slachtoffers nam, zowel voor als na de verkrachtingen en moorden. Ik heb al zijn foto’s bestudeerd.’ Glatman schikte zijn gewurgde slachtoffers zelfs in verschillende poses.Hazelwood: ‘Een profiler moet niet lezen over diverse moordenaars, hij moet intensief aan verschillende zaken werken. Als men de fantasiewereld van een seksuele sadist wil leren kennen, kijk dan naar wat hij dééd. Je moet het hem niet vragen.’Profiling is een techniek die levenswijsheid, openheid van geest en kennis veronderstelt, zei Hazelwood. ‘Wij zijn zelf de grootste critici van profiling.’ Profiling lost geen zaken op, onderzoek lost zaken op. Een profiler wil niet de geest van een dader kunnen lezen. Hij wil wél langs dezelfde lijnen denken waarlangs de dader gedacht heeft, vindt Hazelwood: ‘Aan het begin van een zaak teken ik een kolom met de titel “Wat?” Wat ­gebeurde er precies? Wat is er te zien? Hoe is de misdaad georganiseerd? De telefoonstekker is eruit getrokken. De tv staat aan op kanaal 14. Bloed­spatten op het tapijt. Venster staat open&#8230; Kolom twee is: “Waarom?” Waarom is de stekker eruit getrokken? Dan kolom drie: “Hoe?” De reconstructie van de misdaad. Hoe benaderde de dader het slachtoffer tot op het moment dat hij de plek verliet? En kolom vier: “Wie?” Wie zou dit type misdrijf begaan?’
Vreemd gedrag
Zo gaat ook Danièle Zucker te werk. ‘Ik leer ­altijd iets op de plaats delict.’ Laatst stond ze in de winterkou op een eenzame parkeerplaats bij een universiteitscampus. ‘Alleen, met mijn hersenen en mijn hoofd.’ Ze had het adres uit het politiedossier over een carjacking, gevolgd door moord. Ze doorploegde alle details van het onderzoek. De daders waren nog altijd niet gepakt. Ze wandelde op de parkeerplaats rond en besefte dat het maar twintig minuten lopen was naar een ander adres uit het dossier: een garage waar vervalste parkeerplaten werden gemaakt. ‘Als daders zich te voet verplaatsen, wandelen ze gemiddeld dertig minuten naar hun plaats delict.’ Ook hun gedrag was vreemd: ze vroegen aan het slachtoffer van de car­jacking op de grond te gaan liggen. ‘Dat is een vraag die je meestal stelt bij een hold-up, niet bij een carjacking. Waarschijnlijk hebben ze dus een voorgeschiedenis in het milieu van hold-ups.’
Glazen bol
Als profiler analyseert Zucker ook slachtoffers. Want bij elke moord bevat het gedrag van het slachtoffer belangrijke aanwijzingen over de dader. Laatst keek ze weer naar een autopsiefoto. Een oude man lag dood en verminkt op een bed. Hij had verschillende kogels in het hoofd. Zijn enkels en polsen waren vastgebonden met een telefoondraad. ‘De dader heeft dus in de kamer zelf een middel gezocht om zijn slachtoffer vast te binden.’ Enkels en polsen waren aan de achterkant van het ­lichaam samengebonden. Zucker bekeek de foto aandachtig en zag op de linkerenkel van de man sporen die niet in het dossier vermeld stonden. Ze ging ermee naar de forensisch patholoog. ‘Het is een brandwond, ontstaan door het schuren van de draad tegen zijn enkel,’ zei de arts. ‘Het slachtoffer heeft een reactie willen losweken bij de dader.’ Zucker zag nog meer: de manier waarop beide enkels waren vast­gebonden. ‘De draad was een paar keer rond de linkerenkel gedraaid en toen pas rond de rechterenkel.’ Ze ging naar een knopenspecialist van de politie. ‘Het knoopgedrag verwees naar een manier van knopen van mensen die dieren slachten. Het is typisch voor de mens dat hij in oude gewoontes vervalt als hij iets snel moet doen.’ In haar rapporten verschaft Zucker mogelijke demografische informatie over de verdachte: vermoedelijke leeftijd, woonplaats, juridische antecedenten, beroep, intelligentie- en opleidingsniveau. Dat doet ze met behulp van alle mogelijke bronnen: rapporten, slachtoffer­onderzoek, geografisch onderzoek, verhoren van de getuigen. En van daaruit probeert ze conclusies te formuleren over het type persoonlijkheid. ‘Dat kan interessant worden voor de manier waarop men iemand kan verhoren.’ Een profiler luistert niet alleen naar getuigen en slachtoffers, maar soms ook – ‘liefst vanuit een aparte zaal in contact met de professionele ondervragers’ – naar de verdachten. Zo kan de profiler raad geven. Eerst een half uur standaardvragen om te zien welke lichaamstaal de verdachte gebruikt bij eenvoudige, onschuldige vragen. ‘Vanuit de kennis van iemands gewoontegedrag kun je makkelijker plotse wendingen in het gedrag detecteren bij moeilijkere vragen.’ En ze gebruikt cognitieve technieken. ‘We laten een persoon zijn dagverloop op een bepaalde datum vertellen en vragen dan om het in omgekeerde volgorde te herhalen. Dan wordt liegen moeilijker.’Of thrillers en detectives voor haar hulpmiddelen zijn? ‘Ik hou meer van spionagereeksen. Thrillers en detectives lees ik nooit. Ik heb er een hekel aan. Ik heb in crimeseries profilers aan het werk gezien, alsof ze psychotisch zijn. Hun hoofd lijkt wel een glazen bol waarin ze de dader zien. Ik weet dat het mensen aantrekt. Toen ik nog een dienst psychiatrische spoed­gevallen leidde, kwamen ook heel wat mensen zich als vrijwilliger aanmelden omdat ze op ­televisie de series over spoedgevallenafdelingen zagen. En die staan nog veel dichter bij de realiteit dan de misdaadseries. Ik heb een hekel aan thrillers en detectives, maar ik weet ook dat ze daders veel slimmer maken. Delin­quen­ten zullen veel uit deze Gids leren.’

‘Ik leer altijd iets op de plaats delict’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2012

Interview / John Akomfrah
&#8216;Als je moet spreken met de stem van een minderheid, dan begint de geschiedenis van de film niet bij de gebroeders Lumière. Dan heb je ook oog voor de eerste etnische fotografie, voor antropologisch en militair filmmateriaal. De geschiedenis van de cinema wordt dan veel ruimer,&#8217; zegt John Akomfrah. De in 1957 in Ghana geboren en in Engeland opgegroeide filmmaker is een van de meest vernieuwende van deze tijd. IDFA-bezoekers zagen zijn werk misschien toen zijn documentaire Oil Spill: The Exxon Valdez Disaster, drie jaar geleden in Amsterdam werd vertoond. Of kennen zijn documentaire Seven Songs for Malcolm X uit 1993. Op internationale festivals voor onafhankelijke en experimentele films is Akomfrah een geëerde gast. Dit jaar werd zijn film The Nine Muses in Toronto en Londen bejubeld. In die film onderzoekt hij op een poëtische maar daarom niet minder scherpe manier het fenomeen massamigratie.
Zijn films tasten de grenzen van het genre af. Ze zijn vernieuwend in hun opbouw. Ze getuigen van een intelligent cultureel activisme.
Diaspora-figuur
&#8216;We moeten radicaal en vernieuwend zijn als we Europa opnieuw willen opbouwen.&#8217; Dat was zijn boodschap bij de uitreiking van de vierde Prinses Margriet Award, vorige maand in Brussel. De prijs is bedoeld voor kunstenaars en denkers &#8216;die ons uit onze comfortzone wegrukken&#8217;. Akomfrah ontving de prijs uit handen van prinses Laurentien, voorzitter van de European Cultural Foundation.
&#8216;Ik ben een diaspora-figuur,&#8217; zegt John Akomfrah een dag later, blij met de erkenning en met de prijs die hij wil opdragen aan alle mensen met wie hij in 1982 het Black Audio Film Collective in Londen oprichtte. Met dat filmcollectief wilde hij het patroon doorbreken waarin de identiteit van de zwarte bevolking in Engeland door film en media werd neergezet. &#8216;Ik gebruik de beeldcultuur om vragen te onderzoeken die iedereen zich stelt: wie ben ik en waar ga ik naartoe?&#8217;
Toen hij negen was, vluchtte hij met zijn moeder vanuit Ghana naar Engeland. Zijn beide ouders waren in de Ghanese hoofdstad Accra betrokken geweest in de strijd tegen het Britse kolonialisme. Zijn moeder had Malcolm X ontmoet in 1965. Zijn vader, die lid was van het kabinet van de eerste Ghanese president Kwame Nkrumah, stierf in de gewelddadigheden die voorafgingen aan de politieke coup van 1966. De familie was in levensgevaar en vond een veilig onderkomen in de buurt van Fulham Road in Zuid-West Londen bij Chelsey. Akomfrah was in zijn jeugd op school vaak organisator van politieke protesten. &#8216;Als kind kreeg ik altijd het advies &#8220;Hou je kalm&#8221;. De Britse maatschappij heeft een aversie tegen excessen. Misschien heeft het te maken met het anglicaanse protestantisme, maar je ziet het in iedere liberale democratie: die dwang tot conformisme om het buitensporige buiten te houden. Dat is niet ongevaarlijk. Extreem-rechts wacht op wat rechts doet. Uiteindelijk concentreert alles zich in een centrum dat onzichtbaar verschuift. Die angst voor het flamboyante heeft ook grote culturele gevolgen. Men probeert alles in een patroon te vatten dat binnen de lijntjes past. Je ziet het bij veel blanke, mannelijke filmmakers. Ze zijn jong, geprivilegieerd en kiezen of voor fictie of voor documentaire. Ze stellen zich geen vragen bij conventionele indelingen. Ook de zogenaamd linkse burgers maken films waarin het verhaal al op voorhand vaststaat, als hun film maar aanvaard wordt door de BBC. Ze grijpen niet de kans zelf iets te ontdekken.&#8217;
Vagebond
Akomfrah studeerde sociologie maar ontdekte al snel dat hij in het filmvocabulaire het meest kon vertellen. In de buurt waar hij opgroeide was een bioscoop waar hij als twaalfjarig zwart jongetje langs een achterdeur binnenglipte. &#8216;Als een vagebond.&#8217; Daar deed hij zich te goed aan films van Tarkovsky, Pasolini en Godard. Hij schoolde zich al kijkend in de Europese en Amerikaanse cinema. Maar evengoed de Japanse en Afrikaanse. &#8216;Wat me toen uitermate fascineerde was de gevechtsscène in de regen die ik in Seven Samurai van Kurosawa zag. Dat is van een blijvend belang gebleken. Ik werk nog altijd graag met natuurelementen.&#8217;
Hij zag ook het werk van de Afrikaanse filmmakers Ousmane Sembène en Djibril Diop Mambéty. &#8216;En ik besefte dat een Afrikaanse film niet altijd over armoede hoefde te gaan.&#8217;
Toen begin jaren tachtig in de Engelse steden Brixton en Liverpool rassen- en jongerenprotesten uitbraken, werd Akomfrah kwaad. Hij zag hoe er op de televisie over die rellen werd bericht en wist onmiddellijk wat hem te doen stond: zelf filmen. Hij ging naar de rellen, sprak met mensen en maakte Handsworth Songs (1986), een documentaire met zijn unieke vingerafdruk: een geëngageerd filmessay, niet theoretisch maar persoonlijk. Mensen komen aan het woord en het geweld wordt begrijpelijk.
Toen vorig jaar in de buurt van Londen opnieuw rellen uitbraken, werd Akomfrah er als specialist bijgeroepen. In Tate Modern kwam een groot publiek kijken naar de film die hij vijfentwintig jaar eerder maakte. &#8216;Het was schokkend,&#8217; zegt hij, &#8216;hoe laat de goegemeente te weten komt dat een film kan nadenken over waarom dingen moeten veranderen. Het is nooit mijn bedoeling geweest aan politiek activisme te doen. Het is mijn grote wens om te blijven communiceren, op een zowel loyale als tegendraadse manier.&#8217;
Soundtracks
Radicaal én betrokken, het zijn twee levenshoudingen die voor Akomfrah noodzakelijk samengaan en dat zal voor hem altijd zo blijven. Ook in zijn filmstijl wil hij dat doorzetten. &#8216;Iedereen hergebruikt, de filmwereld doet het te weinig,&#8217; zegt hij. Akomfrah gebruikt graag archiefbeelden in zijn werk. &#8216;Foto&#8217;s van zwarten, genomen door blanke etnografen in de negentiende eeuw leggen een interessante ambiguïteit bloot. Maar ze tonen evengoed een generositeit die zowel van makers als model uitgaat. Soms moet het verleden weer opgerakeld worden om het heden met nieuwe ogen te beschouwen.&#8217;
Akomfrah maakte fascinerende, door sommigen als subversief bestempelde soundtracks. In The Nine Muses wordt liturgische muziek van zijn lievelingscomponist Arvo Pärt gemixt met Afrikaanse spirituals en Indische muziek. In zijn onderzoek naar de betekenis van massamigratie in het moderne Europa gebruikt hij de Odyssee van Homerus als kader. &#8216;Vooral het verhaal van Telemachus, de zoon van Odysseus die op zoek gaat naar zijn verloren vader, grijpt mij aan. Het is het zo herkenbare, tragische proces van het zoeken naar alles wat verloren is.&#8217;
Akomfrah wil geen boodschap verkondigen. Hij wil het verhaal van de massamigratie in een nieuw perspectief plaatsen, los van de mythes die nu heersen. &#8216;Iedereen heeft het alleen maar over de &#8220;economische redenen&#8221; van hun vertrek uit het thuisland. De zoektocht naar een &#8220;betere toekomst&#8221;. Dat is kortzichtig. De meeste Afrikaanse of Caraïbische migranten hebben deel uitgemaakt van een Europese kolonie. Ze voelen zich al lang Europees. Pas daarna werden ze &#8220;Ghanees&#8221; of &#8220;Libiër&#8221;. Velen hebben hun grootvader verloren die als soldaten vochten in de Tweede Wereldoorlog. Dat is iets waar nooit rekening mee wordt gehouden. De echte vragen die door het migrantenhoofd spoken, zijn ook veel dramatischer dan de vraag naar geld. Zal ik gelukkig zijn? Zal mijn leven en dat van mijn kinderen beter worden? Het zijn vragen die in alle grote epische mythes uit het verleden worden gesteld. Migratie is in die zin ieders lange tocht van zelfontdekking.&#8217;

Christian van Thillo, bevlogen bemoeial

Bleri Lleshi trekt ten strijde tegen de angst. Met liefde

Brussel: de slachtoffers krijgen een gezicht

22 maart 2016: Hoe Brussel zich dichtsnoerde

Deze dokter ontfermt zich over iedereen die aanspoelt op Lampedusa

Peter Knoope: ‘Het merendeel van de mensen is antiwesters’

Kunstenaar Douglas Coupland: ‘Het is me nog meegevallen, die toekomst‘

‘De Vlaming leeft en denkt vanuit het underdog-gevoel’

Waarom literatuur betere minnaars van ons maakt

Benjamin Barber: ‘Geen staten meer, maar steden’

Een gruwelijke healing

Een gruwelijke healing

‘Je kan niet doen alsof er buiten niets gebeurt’

‘Ik leer altijd iets op de plaats delict’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2012

‘Migranten voelen zich al Europees’

Sluwer dan de anderen profiel profiel profiel profiel