Interview / John Akomfrah
&#8216;Als je moet spreken met de stem van een minderheid, dan begint de geschiedenis van de film niet bij de gebroeders Lumière. Dan heb je ook oog voor de eerste etnische fotografie, voor antropologisch en militair filmmateriaal. De geschiedenis van de cinema wordt dan veel ruimer,&#8217; zegt John Akomfrah. De in 1957 in Ghana geboren en in Engeland opgegroeide filmmaker is een van de meest vernieuwende van deze tijd. IDFA-bezoekers zagen zijn werk misschien toen zijn documentaire Oil Spill: The Exxon Valdez Disaster, drie jaar geleden in Amsterdam werd vertoond. Of kennen zijn documentaire Seven Songs for Malcolm X uit 1993. Op internationale festivals voor onafhankelijke en experimentele films is Akomfrah een geëerde gast. Dit jaar werd zijn film The Nine Muses in Toronto en Londen bejubeld. In die film onderzoekt hij op een poëtische maar daarom niet minder scherpe manier het fenomeen massamigratie.
Zijn films tasten de grenzen van het genre af. Ze zijn vernieuwend in hun opbouw. Ze getuigen van een intelligent cultureel activisme.
Diaspora-figuur
&#8216;We moeten radicaal en vernieuwend zijn als we Europa opnieuw willen opbouwen.&#8217; Dat was zijn boodschap bij de uitreiking van de vierde Prinses Margriet Award, vorige maand in Brussel. De prijs is bedoeld voor kunstenaars en denkers &#8216;die ons uit onze comfortzone wegrukken&#8217;. Akomfrah ontving de prijs uit handen van prinses Laurentien, voorzitter van de European Cultural Foundation.
&#8216;Ik ben een diaspora-figuur,&#8217; zegt John Akomfrah een dag later, blij met de erkenning en met de prijs die hij wil opdragen aan alle mensen met wie hij in 1982 het Black Audio Film Collective in Londen oprichtte. Met dat filmcollectief wilde hij het patroon doorbreken waarin de identiteit van de zwarte bevolking in Engeland door film en media werd neergezet. &#8216;Ik gebruik de beeldcultuur om vragen te onderzoeken die iedereen zich stelt: wie ben ik en waar ga ik naartoe?&#8217;
Toen hij negen was, vluchtte hij met zijn moeder vanuit Ghana naar Engeland. Zijn beide ouders waren in de Ghanese hoofdstad Accra betrokken geweest in de strijd tegen het Britse kolonialisme. Zijn moeder had Malcolm X ontmoet in 1965. Zijn vader, die lid was van het kabinet van de eerste Ghanese president Kwame Nkrumah, stierf in de gewelddadigheden die voorafgingen aan de politieke coup van 1966. De familie was in levensgevaar en vond een veilig onderkomen in de buurt van Fulham Road in Zuid-West Londen bij Chelsey. Akomfrah was in zijn jeugd op school vaak organisator van politieke protesten. &#8216;Als kind kreeg ik altijd het advies &#8220;Hou je kalm&#8221;. De Britse maatschappij heeft een aversie tegen excessen. Misschien heeft het te maken met het anglicaanse protestantisme, maar je ziet het in iedere liberale democratie: die dwang tot conformisme om het buitensporige buiten te houden. Dat is niet ongevaarlijk. Extreem-rechts wacht op wat rechts doet. Uiteindelijk concentreert alles zich in een centrum dat onzichtbaar verschuift. Die angst voor het flamboyante heeft ook grote culturele gevolgen. Men probeert alles in een patroon te vatten dat binnen de lijntjes past. Je ziet het bij veel blanke, mannelijke filmmakers. Ze zijn jong, geprivilegieerd en kiezen of voor fictie of voor documentaire. Ze stellen zich geen vragen bij conventionele indelingen. Ook de zogenaamd linkse burgers maken films waarin het verhaal al op voorhand vaststaat, als hun film maar aanvaard wordt door de BBC. Ze grijpen niet de kans zelf iets te ontdekken.&#8217;
Vagebond
Akomfrah studeerde sociologie maar ontdekte al snel dat hij in het filmvocabulaire het meest kon vertellen. In de buurt waar hij opgroeide was een bioscoop waar hij als twaalfjarig zwart jongetje langs een achterdeur binnenglipte. &#8216;Als een vagebond.&#8217; Daar deed hij zich te goed aan films van Tarkovsky, Pasolini en Godard. Hij schoolde zich al kijkend in de Europese en Amerikaanse cinema. Maar evengoed de Japanse en Afrikaanse. &#8216;Wat me toen uitermate fascineerde was de gevechtsscène in de regen die ik in Seven Samurai van Kurosawa zag. Dat is van een blijvend belang gebleken. Ik werk nog altijd graag met natuurelementen.&#8217;
Hij zag ook het werk van de Afrikaanse filmmakers Ousmane Sembène en Djibril Diop Mambéty. &#8216;En ik besefte dat een Afrikaanse film niet altijd over armoede hoefde te gaan.&#8217;
Toen begin jaren tachtig in de Engelse steden Brixton en Liverpool rassen- en jongerenprotesten uitbraken, werd Akomfrah kwaad. Hij zag hoe er op de televisie over die rellen werd bericht en wist onmiddellijk wat hem te doen stond: zelf filmen. Hij ging naar de rellen, sprak met mensen en maakte Handsworth Songs (1986), een documentaire met zijn unieke vingerafdruk: een geëngageerd filmessay, niet theoretisch maar persoonlijk. Mensen komen aan het woord en het geweld wordt begrijpelijk.
Toen vorig jaar in de buurt van Londen opnieuw rellen uitbraken, werd Akomfrah er als specialist bijgeroepen. In Tate Modern kwam een groot publiek kijken naar de film die hij vijfentwintig jaar eerder maakte. &#8216;Het was schokkend,&#8217; zegt hij, &#8216;hoe laat de goegemeente te weten komt dat een film kan nadenken over waarom dingen moeten veranderen. Het is nooit mijn bedoeling geweest aan politiek activisme te doen. Het is mijn grote wens om te blijven communiceren, op een zowel loyale als tegendraadse manier.&#8217;
Soundtracks
Radicaal én betrokken, het zijn twee levenshoudingen die voor Akomfrah noodzakelijk samengaan en dat zal voor hem altijd zo blijven. Ook in zijn filmstijl wil hij dat doorzetten. &#8216;Iedereen hergebruikt, de filmwereld doet het te weinig,&#8217; zegt hij. Akomfrah gebruikt graag archiefbeelden in zijn werk. &#8216;Foto&#8217;s van zwarten, genomen door blanke etnografen in de negentiende eeuw leggen een interessante ambiguïteit bloot. Maar ze tonen evengoed een generositeit die zowel van makers als model uitgaat. Soms moet het verleden weer opgerakeld worden om het heden met nieuwe ogen te beschouwen.&#8217;
Akomfrah maakte fascinerende, door sommigen als subversief bestempelde soundtracks. In The Nine Muses wordt liturgische muziek van zijn lievelingscomponist Arvo Pärt gemixt met Afrikaanse spirituals en Indische muziek. In zijn onderzoek naar de betekenis van massamigratie in het moderne Europa gebruikt hij de Odyssee van Homerus als kader. &#8216;Vooral het verhaal van Telemachus, de zoon van Odysseus die op zoek gaat naar zijn verloren vader, grijpt mij aan. Het is het zo herkenbare, tragische proces van het zoeken naar alles wat verloren is.&#8217;
Akomfrah wil geen boodschap verkondigen. Hij wil het verhaal van de massamigratie in een nieuw perspectief plaatsen, los van de mythes die nu heersen. &#8216;Iedereen heeft het alleen maar over de &#8220;economische redenen&#8221; van hun vertrek uit het thuisland. De zoektocht naar een &#8220;betere toekomst&#8221;. Dat is kortzichtig. De meeste Afrikaanse of Caraïbische migranten hebben deel uitgemaakt van een Europese kolonie. Ze voelen zich al lang Europees. Pas daarna werden ze &#8220;Ghanees&#8221; of &#8220;Libiër&#8221;. Velen hebben hun grootvader verloren die als soldaten vochten in de Tweede Wereldoorlog. Dat is iets waar nooit rekening mee wordt gehouden. De echte vragen die door het migrantenhoofd spoken, zijn ook veel dramatischer dan de vraag naar geld. Zal ik gelukkig zijn? Zal mijn leven en dat van mijn kinderen beter worden? Het zijn vragen die in alle grote epische mythes uit het verleden worden gesteld. Migratie is in die zin ieders lange tocht van zelfontdekking.&#8217;

Gerelateerd