De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

<div class="lead">
De Duitse acteur Götz George, oftewel Schimanski uit de tv-serie Tatort, is overleden. Maar Duitslands oudste misdaadreeks leeft nog altijd volop voort. ‘Tatort’ is als cult omarmd door vaderlandslievende twintigers en dertigers.
</div>
Sarah Becker (25) is geïrriteerd, ze drinkt sekt en rookt shag in haar Berlijnse stamkroeg. Het is inmiddels een paar weken geleden, maar ze windt zich er nog steeds over op. ‘Til Schwei­ger is een opgepompte Hollywood-idioot. Hij heeft niets in Tatort te zoeken.’ Ze rolt met haar ogen. ‘Die explosies. Serieus?’ Schweiger (nazi-jager in Inglourious Basterds) is Duitslands enige echte actieheld en maakte in maart zijn entree als ruige Tatort-rechercheur gestationeerd in Hamburg. De negenenveertigjarige acteur met de flirtende ogen was volgens zijn tegenstanders te dom, te lomp of juist te gelikt om die taak te vervullen. ‘Schimmi reloaded!’ jubelde kamp Schweiger. Een verwijzing naar Horst Schimanski, de populaire tierende Tatort-held uit de jaren tachtig die als ontbijt steevast twee rauwe eieren achterover sloeg. Met 12,6 miljoen kijkers was Wilkommen in Hamburg de succesvolste Tatort-aflevering van de afgelopen twintig jaar. Voor heel even, want twee weken later brak het komische speurdersduo uit Münster het record. Naar Summ summ summ, over misdaad in het schlagermilieu, keken ruim 12,8 miljoen mensen. Het huidige seizoen belooft alle kijkcijferrecords van de afgelopen decennia te verbreken.
Van tevoren wist Becker ook wel dat ze de aflevering met Schweiger stom zou vinden, ze vindt ‘Til gewoon Scheiße’. Toch gaan kijken. ‘Tatort is een verslaving. Soms is het slecht voor me, maar ik kan niet zonder, ik moet weten wat er gaat gebeuren.’ Op maandag wordt er op school of op het werk steevast over gesproken. Niemand staat dan met zijn mond vol tanden. Dat betekent meestal een lofzang of hekeldicht op een commissaris. Soms is er iemand die zich hevig tegen de hype verzet, maar dan wil hij dat graag geestdriftig verkondigen. Geen Duitser is onverschillig.
<h5>Heuse stratenveger</h5>
De ARD (Duitsland 1) bedacht Tatort in een vlaag van paniek. Er moest iets komen om te concurreren met de immens populaire misdaadserie Der Kommissar, die in 1969 was gestart op Duitsland 2. De ARD is een samenwerkingsverband van regionale Duitse omroeporganisaties, en daarom werd als voorwaarde aan de te ontwikkelen krimi gesteld dat elke streek zijn eigen commissaris(sen) zou krijgen. Daarnaast moest het simpelweg spannend zijn, een beetje realistisch en niet te overdreven.
Vooral het regionale aspect bleek een gouden greep. Er wordt naar hartenlust gespeeld met regiogebonden clichés en dat is humor waar de Duitser van houdt. Het is een feest der herkenning als de eigen streek aan de beurt is; het dialect, het voedsel van de streek en gebruiken die alleen de inwoners kunnen begrijpen. Zoals Hans Magnus Enzensberger Tatort eens omschreef: ‘Een combinatie van aardrijkskunde, etnologie en alledaagse geschiedenis van de republiek.’ Het geheel van afleveringen biedt een caleidoscopische blik op de Duitse samenleving door de jaren heen. Inmiddels wordt er wekelijks een Tatort uitgezonden en delen ruim twintig speurders(duo’s) hetzelfde tijdslot. Hoeveel afleveringen er in een bepaald gebied gemaakt worden, is afhankelijk van het aantal kijkers (en dus het kijk- en luistergeld) dat de regionale zender, co-producent, heeft. In 2012 traden Ballauf en Schenk uit Keulen bijvoorbeeld vier keer op, terwijl Bootz en Lannert uit Stuttgart maar één keer ten strijde trokken – liefhebbers moesten wachten tot het volgende seizoen. Gelukkig worden de misdrijven meestal binnen één aflevering opgelost.
<figure id="post-331777 media-331777" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-1.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-1-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-1-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-1-1280x853.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>&#8216;Als je hier bij elkaar komt, kun je alles achter je laten’. Foto: Falko Siewert</figcaption></figure>
In de begindagen, toen er alleen nog publieke zenders waren en Tatort één keer per maand werd uitgezonden, was het programma een heuse stratenveger. Op het hoogtepunt keken er zo’n twintig miljoen mensen naar. In de jaren negentig liep het aantal kijkers drastisch terug, al scoorde het met krap zeven miljoen kijkers nog steeds behoorlijk goed. De angst bestond dat het publiek, dat toen grotendeels ouder dan vijftig was, langzaam zou uitsterven.
Een paar jaar geleden kwam de ommekeer, toen Tatort plotseling werd ontdekt door jonge volwassenen en de kijkcijfers omhoog schoten. ‘Het is blijkbaar het nieuwe ding dat wij coole mensen tegenwoordig moeten zien,’ constateerde de populaire schrijfster en presen­tatrice Sarah Kuttner (32) onlangs in een interview met Der Spiegel. ‘Hipster-Heimatkrimi’, wordt het op verschillende lifestyleblogs genoemd.
<h5>Tatort troost</h5>
Cafés in de grotere steden zijn handig op de hype ingesprongen. Op zondag rollen ze hun projectieschermen uit voor public viewings. Net als Sarah Becker kijkt Carolin Hartlapp (23) wekelijks Tatort in de Sofa Bar, waar comfortabele banken en ouderwetse leunstoelen kriskras door de ruimte staan, zoals het een hedendaags Berlijns café betaamt. Volgens haar is het de ideale manier om een losbandig weekend af te sluiten: ‘Het maakt niet uit wat er de dagen ervoor is gebeurd, als je hier bij elkaar komt, kun je alles achter je laten.’
Want Tatort troost. Het stilde de heimwee van Gesche Knolle (33) en Phillipp Breil (32) toen ze kort geleden in Nederland psychologie studeerden. Knolle: ‘Elke zondag hadden we een directe verbinding met Duitsland. Het was vreemd om er de volgende dag niet met anderen over te kunnen napraten.’ Inmiddels zijn ze terug in Duitsland en kijken ze elke zondag, vandaag in de Sofa Bar. Breil: ‘Het is mooi om het met anderen te ervaren.’ Tatort is deel van de culturele identiteit, de serie heeft zich diep in de samenleving genesteld, vinden Knolle en Breil. Knolle: ‘Mijn zus heet Sina, vernoemd naar een Tatort-karakter uit Reifezeugnis, een aflevering uit de jaren zeventig.’
Anna Elise Wiedemann (21) en Amelie Häcker (21) zijn nog maar pas geleden naar Berlijn verhuisd en zoeken op zondagavond in het café wat ze bij hun ouders achterlieten: ‘huiselijkheid’. Waarom Tatort onder jonge volwassenen aan populariteit wint, kan geen van de bezoekers met zekerheid zeggen. Becker: ‘Misschien omdat we weer trots durven te zijn op ons land?’
Samy Ayoub is uitbater van de Sofa Bar en begon in 2010 op veler verzoek met het vertonen van Tatort. De zondagavonden horen inmiddels bij de best bezochte van de week. Ook vandaag zijn vrijwel alle stoelen bezet. In Wer das Schweigen bricht (Wie het stilzwijgen verbreekt) jagen Frank Steier (Joachim Król) en Conny Mey (Nina Kunzendorf) op boeven in Frankfurt. Conny Mey heeft hypnotiserende lichtblauwe ogen en een voyante kledingkeuze voor iemand met haar functie. Het felroze shirtje met laag uitgesneden decolleté zorgde voor discussie onder de kijkers. Goedkope ‘Tussi’ versus sterke vrouw, want Mey is behalve gewaagd ook overtuigd feministe. In afwachting van de uitzending windt Hartlapp zich alvast op: ‘Vre-se-lijk. Dat mens gedraagt zich zo overdreven. En die kleren! Sletterig gewoon. Blij dat ze weggaat.’ Mey gaat lesgeven aan de politieacademie, ‘waar mensen wel op haar zitten te wachten’. Een kleine sneer naar collega Frank Steier, een chagrijnige zuiplap. De aflevering van vanavond werd, zoals meestal, uitvoerig voorbeschouwd door serieuze media. De Süddeutsche Zeitung en Der Spiegel houden zelfs een aparte blog bij waarop verschillende analyserende berichten per week worden geplaatst.
<h5>Geschiedenis van Duitsland</h5>
Bärbel Göbel deed vijf jaar lang onderzoek naar het fenomeen Tatort. Het resulteerde in haar proefschrift Once Upon a Crime dat binnenkort in boekvorm verschijnt. ‘Het is de meest fascinerende serie die er bestaat. Alle afleveringen tezamen vormen een 43 jaar oude geschiedenis van Duitsland. Van filmstijlen, moraal, sociale trends, architectuur en de werkwijze van de politie. Tatort is zo succesvol doordat het laat zien wat er zowel landelijk als regionaal gebeurt. De serie biedt verstrooiing en zoomt in op misstanden in de samenleving zonder met het vingertje te zwaaien.’
Maatschappijkritiek was er al in de allereerste aflevering, Taxi nach Leipzig, die de Duitse verdeeldheid aan de kaak stelde: ‘De dienstdoende detective negeert zijn superieuren door in Oost-Duitsland onderzoek te verrichten en laat zo zien dat hij niets geeft om diplomatieke banden en constructies.’ De aflevering zorgde destijds voor ophef omdat het aan het begin lijkt of Oost-Duitsers voor minderwaardig en misdadig worden gezien.
<figure id="post-331778 media-331778" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-3.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-3-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-3-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/tatort-hipsters-3-1280x853.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Tatort in het Kreuzbergse café Lerchen &amp; Eulen. Foto: Falko Siewert</figcaption></figure>
Een van de bekendste maatschappijkritische afleveringen, die ook buiten de grenzen met enige regelmaat wordt vertoond op bijvoorbeeld filmfestivals, is Reifezeugnis (Bewijs van volwassenheid, 1977). Daarin begint de vijftienjarige Sina Wolf een affaire met haar leraar. Haar vriendje komt erachter en is woedend, waarop hij Sina probeert te overreden tot seks in ruil voor zijn stilzwijgen. Het meisje slaat hem dood met een steen. ‘In een tijd waarin veranderende familieverhoudingen steeds onderwerp van gesprek waren, liet deze aflevering zien waar de onoplettendheid of afwezigheid van ouders – zoals die van Sina – toe kon leiden.’ Het resulteerde in felle maatschappelijke discussies.
Recentelijk zorgde Wem Ehre gebührt (Wie ere toekomt, 2007) voor de nodige beroering. Het verhaal over een vermoedelijke eerwraak en incest binnen een alevitische gemeenschap bracht vijftienduizend alevieten op de been in Keulen omdat ze vonden dat ze verkeerd werden afgeschilderd. Niet veel later introduceerden de makers – als ‘goedmakertje’, denkt Göbel – Cenk Batu, de eerste Turkse detective: ‘Tatort reageert op de samenleving en de samenleving reageert op Tatort.’
<h5>Open bloesjes</h5>
Een belangrijk deel van het succes is volgens Göbel te danken aan de gewillige manier waarop de ARD haar publiek ‘catert’. ‘De ARD houdt scherp in de gaten wat populair is en speelt daar dan op in.’ Een duidelijk voorbeeld daarvan is Tod im All (Dood in de ruimte, 1997). Odenthal (Ulrike Folkerts) onderzoekt de moord op een sciencefictionauteur. In de aflevering wordt voortdurend de suggestie van leven in de ruimte gewekt. De plot is duidelijk gebaseerd op The X-Files, dat toen heel populair was. Toen in de jaren tachtig Magnum een grote hype was, verscheen Schimanski, de oerman met de open bloesjes, op televisie. Münster-Tatort is bijna kluchtige crime comedy, waarmee wordt meegelift op het succes van series als Psych en Monk. ‘De afleveringen die in Frankfurt spelen, neigen qua sfeer, het beklemmende, naar de Deense successeries. Dat kan geen toeval zijn.’
De recentelijke herwaardering schrijft Göbel onder meer toe aan de hang naar nostalgie, een trend die ze op televisie maar ook in het dagelijks leven waarneemt. Ook belangrijk is volgens de onderzoekster dat we in een internettijdperk leven. ‘Mensen kunnen afleveringen terugkijken op internet en van Tatort is ontzettend veel oud materiaal dat makkelijk verspreid kan worden. Het eindigt niet bij wat er op televisie te zien is.’ Pas sinds kort zijn er enige Tatort-reeksen verkrijgbaar op dvd. ‘De regionale zenders die bij de productie betrokken zijn, kwamen eerder nooit tot een akkoord. Omdat Disney zich er in 2009 mee ging bemoeien, lukte het wel.’
<h5>Stuwende groove</h5>
Sarah Becker zucht. ‘Dit is mijn favoriete moment van de avond.’ De Tagesschau (het journaal) wordt afgekondigd en de intro van Tatort begint: aanzwellende strijkers en blazers, nietszeggende blauwe ogen waar zich een wit vizier op aftekent, rennende benen begeleid door een stuwende groove. Al 43 jaar is de intro vrijwel onveranderd gebleven. Het is eens overwogen, maar de kijkers kwamen in opstand en er werd toch maar van afgezien. ‘De intro maakt van Tatort een serie, in plaats van een reeks losse films over verschillende commissarissen.’ Volgen Göbel is de intro deels de reden dat voor Tatort geen glansrijke toekomst in het buitenland is weggelegd. ‘Duitsers vinden het prachtig, maar dat is uit nostalgie. In het buitenland zien mensen alleen een korrelig gedateerd filmpje.’
Bovendien heeft Tatort over de grens een imago­probleem. ‘Men denkt vooral aan de oubollige commissarissen van weleer.’ Dat waren – soms zijn ze het nog wel eens – antihelden met last van maagzweren, angst voor de tandarts en hoestbuien tijdens het rennen. Oer-Duitsers, op het clichématige af en bovendien conservatief, oubollig en traag. Dat de belegen commissarissen van het begin in de loop der jaren ook plaatsgemaakt hebben voor bijvoorbeeld feministische vrouwen met diepe decolletés, Turkse mannen en sociaal betrokken vechtmachines, is bij de meesten onbekend.
Göbel verwacht dat Tatort in Duitsland tot het einde der tijden zal blijven bestaan. Zoals Gunther Witte, chef-Tatort in de begindagen, het eens zei: ‘Tatort is als een Hydra. Het maakt niet uit hoeveel hoofden je eraf hakt, ze groeien toch wel weer terug. Nieuwe regisseurs, nieuwe acteurs en nieuwe commissarissen, nieuwe plaatsen en nieuwe verhalen. Steeds weer opnieuw.’
Conny Mey houdt het tijdens haar laatste optreden als commissaris relatief zedig: een witte sjaal met roze sterren, rode gehakte laarzen en een kort leren jack. Op het projectiescherm is te zien dat ze haar spullen pakt. Becker vindt het toch wel jammer. ‘Zo erg was ze deze aflevering niet. Met meer kleren aan is ze best oké.’
<div class="info-box">
Tatort kijken
<h5>Taxi nach Leipzig</h5>
Op 29 november 1970 werd <a href="https://www.youtube.com/watch?v=nWPucldKlNM" target="_blank">Taxi nach Leipzig</a> als eerste Tatort uitgezonden. De Hamburgse commissaris Paul Trimmel negeert de grenzen tussen Oost en West.
<h5>Reifezeugnis</h5>
<a href="https://www.youtube.com/watch?v=GA8gvWjCjdg" target="_blank">Reifezeugnis</a> uit 1977 is een van de bekendste Tatort-uitzendingen. De aflevering leidde tot felle maatschappelijke discussies over opvoeding en ook de blote borsten van actrice Nastassja Kinski, die na de uitzending op slag beroemd was, veroorzaakten ophef. Voor regisseur Wolfgang Petersen betekende Reifezeugnis het begin van een glansrijke carrière in Hollywood.
<h5>Tatort-fundus</h5>
De fansite <a href="http://www.tatort-fundus.de/web/startseite.html" target="_blank">Tatort-fundus</a> houdt onder andere een lijst bij van cafés waar de serie op groot scherm wordt vertoond.
Tatort in het Kreuzbergse café Lerchen &amp; Eulen
</div>

Kim Bos

Waarom hipsters in Berlijn verslaafd zijn aan ‘Tatort’

Erwin Olaf over ‘Joods’
Erwin Olaf is een beetje een sullige oude nicht aan het worden. Zijn woorden. ‘Met spierballen rollen hoeft niet meer. Ik ben toch al in mijn overtime bezig.’ Vroeger, toen hij nog vond dat hij zich moest bewijzen, was het barok en hedonisme troef in zijn werk: obscure halfnaakten (Squares, 1984-1990, Chessmen, 1988), rijpe dames in hitsige pakjes (Mature, 1999) en hysterische clowns ­(Paradise ‘the Club’, 2001-2002). Na de clowns werd zijn fotografie ingetogener, maar alternatieve werkelijkheden schiep Olaf nog steeds. De series Rain, Hope, Grief en Fall (2004-2008) spelen zich af in verlaten interieurs die uit de jaren vijftig lijken te komen. De bijna grimmige beelden staan bol van gestileerde perfectie.
Met het verstrijken van de tijd is Olafs aloude behoefte om een fantasiewereld te scheppen afgenomen. Moet u hem nu toch eens horen: ‘Alleen een mens vind ik tegenwoordig al prachtig.’ En als hij zich toch op het surrealistische vlak begeeft, zoals met zijn recente serie Berlin (2012), waarvoor hij zich liet inspireren door het interbellum en waarin kinderen de macht uitbeelden, dan is hij daar onzeker over. ‘Dan zit er een jongetje op een wild zwijn met zo’n klein vrouwtje erbij en dan denk ik: is dat niet te veel idee op idee?’
De portrettenreeks Joods maakte hij naar aanleiding van een (behoorlijk vrije) portretopdracht van Stadsarchief Amsterdam (zie naschrift) en hoort bij zijn soberste werk tot nu toe. Er komt geen decor aan te pas. ‘Joy, die met die sproetjes en die lange nek, wat een waanzinnig mooi wijf. Een soort zwaan vind ik dat. Goed kijken. Waar staan de ogen op gericht? Wat denkt ze? Hoe echt is de blik in haar ogen? Of mensen echt kijken, daar ben ik nu het meeste mee bezig.’
Toen Olaf de opdracht kreeg, wist hij meteen dat het zou gaan over de lokale Joodse gemeenschap. Want in de loop der jaren was hij de Amsterdamse Jood uit het oog verloren. ‘Minder keppeltjes, nergens pijpekrullen en hoeden meer. Tenminste, zo leek het. Het is nattevingerwerk, want ik ben maar een eenvoudige boerenfotograaf en geen wetenschapper.’ Olaf begon te lezen over ‘hoe schandalig die Joodse Nederlanders zijn behandeld’. ‘Weet je dat ze na de Tweede Wereldoorlog erfpachtbelasting moesten betalen en inkomstenbelasting over de jaren dat ze in kampen hadden gezeten? Nou ja, dat kan niet! Ik moest daar iets mee doen.’
Een mooi, sterk portret
Zijn onderwerpkeuze komt ook voort uit zijn recentelijk doorontwikkelde behoefte om kwetsbaarheid vast te leggen. ‘Maar in godsnaam niet zoals Afrikanen vaak worden gefotografeerd. Ziek, verslagen en zwak. Van boven, zo van: en nu zijn ze zielig.’ Daarom werden het krachtige, verheffende beelden. Over alles is nagedacht, dat is niet veranderd sinds eerdere Erwin Olafs: standpunt, visagie, kleding, de lichtval die het portret iets schilderachtigs geeft. ‘Ik constateerde dat er een bevolkingsgroep is die wereldwijd flinke klappen heeft gehad – en krijgt – en dan denk ik: dat ga ik overslaan. Ik ga een mooi, sterk portret maken.’ Op een gegeven moment is hij en profile gaan fotograferen om te kijken of het vooroordeel van de grote neus klopt. ‘Jonge, ik heb nog nooit zoveel kleine schattige wipneusjes voor de camera gehad.’ Acht van de zestien foto’s zijn kooldrukken, een arbeidsintensieve fototechniek uit de negentiende eeuw die bekendstaat om de intense en houdbare beelden. ‘Dat in combinatie met de Joodse gemeenschap die heel veel heeft meegemaakt, vind ik symbolisch.’
Olaf stelde zichzelf ten doel om een dwarsdoorsnede van de Amsterdamse Joodse gemeenschap vast te leggen. Dat bleek nogal een kluif. ‘Als fotograaf focus je het liefst op het religieuze, het zichtbare. Slechts tien of vijftien procent van de Joodse gemeenschap is religieus, heb ik me laten vertellen, dus dat kon niet.’ Andere moeilijkheid: ‘Soms is iemand niet religieus maar heeft wel de Joodse identiteit. Hanneke Groenteman zei: “Ik heb er niets mee maar ik ben het wel.” Wat is dat dan? Die discussie woedt ook binnen de gemeenschap. Ben je echt alleen Joods als je moeder dat is? Wie heeft dat eigenlijk verzonnen? Geen peil op te trekken. Het lijkt de gewone wereld wel.’
VN Fotospecial Stadsarchief Amsterdam vroeg naast Erwin Olaf Petra Stavast en het duo Blommers/Schumm om een portrettenreeks te maken. De opdracht: ­reageer op het werk van Merkelbach, een ­Amsterdamse fotostudio die tussen 1913 en 1969 gevestigd was aan het Leidse­plein. ‘Fotostudio Merkelbach’ en ‘Studioportretten 2013’ zijn te ­bezichtigen van 13/9 2013 tot en met 5/1 2014. Flatland Gallery in Amsterdam exposeert van 7/9 tot en met 12/10 dit jaar Erwin Olafs ‘Berlin’.

‘Zoveel wipneusjes!’; SPECIAL FOTOGRAFIE

Xiaoxiao Xu
‘In Nederland valt er geld uit de hemel,’ wist een Chinese vrouw uit haar dorp voordat Xu naar het wonderlijke land emigreerde. Daar aangekomen barstte ze in huilen uit, want er kwamen geen flappen maar dikke druppels naar beneden.
Dat de vrouw haar fantasie de vrije loop had gelaten, is zo gek nog niet. Van de drieduizend bewoners die het dorp telde, waren er in de jaren voordat Xu zelf emigreerde tweeduizend naar Europa vertrokken. Een groot deel van hen naar Nederland, Spanje en Italië. Als ze terugkomen, meestal voor een kort bezoek, brengen ze geld mee voor hun achtergebleven familie, soms zo veel dat ze er een villa van kunnen laten bouwen.
Gangtou, het dorp van de vrouw met de sterke verbeelding, is geen uitzondering. Zoveel plaatsjes, vooral die rond Wenzhou, een havenstad met negen miljoen inwoners aan de Chinese oostkust, zijn de laatste decennia leeggelopen. In veel gevallen is zo’n vijftig procent van de oorspronkelijke bewoners naar Europa vertrokken. In Wenzhou, een van de belangrijkste productieplaatsen ter wereld voor onder meer aanstekers, brilmonturen, knopen en schoenen, ligt het percentage emigranten lager vanwege de levendige economie – die inmiddels wel de klappen van de crisis krijgt te verduren.
In een isolement
De eerste Chinezen arriveerden in 1911 in Nederland. Het waren zeelui die af- en aanmonsterden op schepen. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er een tweede immigratiegolf van Chinezen uit de voormalige koloniën. In de jaren zeventig en tachtig kwamen er arbeidsmigranten die werden gevolgd door familie en gezin. Tegelijkertijd kwamen er Chinese bootvluchtelingen die vluchtten voor de oorlog in Vietnam. Sinds 2000 is er opnieuw een immigratiegolf van Chinezen die meestal voor zaken of studie komen. In Nederland wonen inmiddels ongeveer 71.500 Chinese immigranten. Een groot deel van hen komt uit de omgeving van Wenzhou.
Fotografe Xiaoxiao Xu was vijftien toen ze in 1999 helemaal alleen naar Nederland vloog. Ze ging op weg om zich bij haar moeder te voegen, die tien jaar eerder al uit China was vertrokken om geld voor de familie te verdienen. Xu had haar in de tussentijd niet meer gezien. Puber Xu vond Nederland frustrerend. Ze sprak de taal niet en niets leek op wat ze gewend was. Ze leefde bijna in een isolement. Xu raakte verstrikt tussen de Nederlandse en de Chinese cultuur. Dat veranderde toen ze begon met fotograferen. Vanachter de camera onderzocht ze haar omgeving; zo was het minder confronterend om te ontdekken waar ze was en waar ze vandaan kwam. Inmiddels richt ze haar lens vooral op zaken die met haar herkomst te maken hebben. Xu fotografeerde bijvoorbeeld praktijkruimtes voor Chinese geneeskunde en ze volgde jonge homoseksuele Chinezen die net als zij ook naar Nederland waren geëmigreerd.
In 2009 ging ze voor het eerst terug naar haar geboortestreek aan de Chinese oostkust. In Wenzhou, waar Xu zeven jaar woonde, legde ze de veranderingen, maar ook wat hetzelfde bleef, vast in een fotoreeks, met foto’s van brokstukken van gesloopte gebouwen, verrezen flats, goudvissen in waterflessen en dansende beren. Met Wenzhou won ze onder meer de Fotoprijs 2008/2009.
Net een spookhuis
Dit jaar werkte Xu aan een vervolg op de serie. Voor De weg naar de gouden berg fotografeerde ze vijf weken lang emigratiedorpen rondom Wenzhou. Ze richtte zich vooral op Gangtou, waar ze tot haar zevende woonde. Opnieuw keek ze naar de overeenkomsten en verschillen tussen nu en toen. Ze legde vast hoe sterk emigratie de dorpen heeft veranderd en laat zich daarbij leiden door haar eigen herinneringen.
Tijdens haar verblijf in Wenzhou en later in Gangtou voelde Xu zich vertrouwd en vervreemd tegelijk. De verse sojamelk smaakte nog zoals Xu hem zich herinnerde en het alles overstemmende geluid van de menigte in de straten van Wenzhou klonk net als vroeger. De geur die in de straten hing, van het zilte nat dat zo typerend is voor kustplaatsen, slingerde haar terug in het verleden. Maar de glinsterende rivier die haar jeugd in Gangtou symboliseert, was grotendeels gedempt. Xu bezocht de woning waar ze de eerste jaren van haar leven doorbracht. ‘Net een spookhuis. Boven het huis loopt nu een snelweg. Je kunt er niet meer wonen.’ In de omgeving is veel natuur vernietigd om plaats te maken voor wegen en gebouwen, die ook worden betaald van het geld van familie overzee.
Xu’s tante, bij wie ze leefde nadat haar moeder naar Nederland vertrok, woont nog in het dorp. Net als haar oma’s van negentig. Gangtou is vergrijsd. De bevolking bestaat vooral uit ouderen die de oversteek nooit hebben gemaakt. Zij zorgen soms voor kinderen die zijn achtergebleven of teruggestuurd. De achterblijvers leven grotendeels van geld dat uit Europa komt. Hun ondernemende familieleden in het buitenland vinden ze helden. Zoals Xu’s neef, de slapende man in het witte overhemd op een van de foto’s. Hij runt een restaurant in Nederland. Terwijl Xu werkte aan haar fotoproject was hij op bezoek bij familie in het dorp. De neef mist het rijstveld dat vlak bij zijn huis was. In de lente streken er trekvogels neer waar hij graag naar keek. Xu: ‘Het rustige dorp uit mijn herinnering is veranderd in een landschap vol beton, kilheid en villa’s van soms wel vijf verdiepingen. Hoe meer verdiepingen, hoe meer aanzien.’
De fotografe heeft nog iedere dag heimwee naar het dorp en de stad uit haar herinnering. ‘Maar ik hoor er niet meer thuis.’ In Nederland heeft ze thuis ook nog niet gevonden. ‘Ik zit ergens tussenin. Met mijn foto’s zoek ik naar evenwicht.’
‘De weg naar de gouden berg’ is onderdeel van Het Vervolg. Onder die naam heeft ­Noorderlicht zeven Nederlandse fotografen ondersteund bij het uitdiepen van een onderwerp dat ze al eens behandelden. Het werk van Xiaoxiao Xu (en dat van de andere geselecteerden: Ad van Denderen, Pieter ten Hoopen, Christian Kryl, Kadir van Lohuizen, Andrea Stultiens en Lidwien van de Ven) is te zien tijdens ­fotomanifestatie Noorderlicht, 1 september-13 oktober 2013

Evenwichtsact; SPECIAL FOTOGRAFIE

Drugsbuur
Chimay ligt in het zuiden van België. Er is een vlindertuin, een kasteel en een abdij waar bier wordt gebrouwen. Laatst was de stad in het Journaal: een rits grauwe, samengesmolten gebouwen zonder logica, zoals dat alleen in België kan. Een deel leek loods, de rest woonhuis. De politie had er duizend kilo MDMA gevonden, goed voor zestig miljoen xtc-pillen. ‘Het grootste drugslab van Europa’, een multinational met relaties in Nederland, Polen en Turkije. Chimay had er een bezienswaardigheid bij. Twee avonden later was de laatste aflevering van het laatste seizoen van Breaking Bad (over een terminaal zieke vader/scheikundige/crystal meth-maker) op tv in Amerika. Zou uw buurman ook een drugslab kunnen runnen? Let op het volgende:
&#8211; Hij gedraagt zich tegenover u verlegen, terwijl hij toch veel visite ontvangt.
&#8211; Hij staat steeds buiten te roken (werkt met licht ontvlambare chemicaliën!).
&#8211; Lelijke, kale plekken in de tuin? (ingrediënten gemorst!)
&#8211; Het stinkt naar kattenpis, rotte eieren of allebei als hij een raam openzet (meth-lab!).
&#8211; Zijn schuurtje staat vol met verfverdunner, antivries, aceton, ontstopper, remvloeistof en lithiumbatterijen. In zijn vuilnis treft u een opmerkelijke hoeveelheid lege medicijnstrips en vieze koffiefilters met daarin een witte of rode substantie aan.
&#8211; Het klinkt voortdurend alsof hij een luchtbed staat op de pompen, en zelfs als het vriest blaast zijn ventilator (doorluchten!).
&#8211; Het bovengenoemde gesignaleerd maar toch nog onzeker? Een groot deel van de drugslabs eindigt door een explosie, dan zult u het wel weten.

Het lijstje

Droom
De kans dat een Amerikaanse schooier het tot rijkaard schopt lijkt met het jaar te krimpen. Het regende de afgelopen tijd publicaties zoals ‘RIP, American Dream?’ (Ja!) in The Atlantic, ‘Crumbling American Dreams’ in The New York Times en ‘De Amerikaanse kloof’ in NRC. Vijf boegbeelden door de jaren heen, om op te teren.
n Bridget ‘Biddy’ Mason (1818-1891) werd geboren als slaaf, vocht zich vrij en werkte tien jaar als vroedvrouw. Van haar spaargeld kocht ze een stukje land; het begin van een carrière als onroerendgoedhandelaar. Masons vermogen groeide tot ruim driehonderdduizend dollar.
n Als 13-jarige emigreerde Andrew Carnegie (1835-1919) van Schotland naar Pittsburgh, waar hij voor $ 1,20 per week in een fabriek ging werken. Ruim vijftig jaar later was Carnegie Steel Company het grootste staalbedrijf ter wereld.
n Voordat Sam Walton (1918-1992) op zijn 26ste zijn eerste winkel opende, melkte hij koeien en verkocht hij tijdschriften in Oklahoma. Die ene winkel was het begin van Walmart, Amerika’s bekendste winkelketen.
n Als klein meisje droeg ze jurken van oude jutezakken, op haar dertiende liep ze weg omdat ze was misbruikt. Tegenwoordig wordt het vermogen van Oprah Winfrey (1954) geschat op $ 2,7 miljard.
n Howard Schultz (1953) groeide op in Brooklyn, New York. Zijn vader was vrachtwagenchauffeur. Inmiddels bezit Schultz meer dan 16.000 Starbucks-winkels wereldwijd. In 2012 kocht hij advertentieruimte in alle grote kranten voor een brief aan het Amerikaanse volk. De belangrijkste boodschap: ‘Onze droom is in gevaar.’

<div class="lead">Bekraste zielen is het derde boek op rij van R.J. Ellory dat vijf sterren krijgt. ‘Ethiek, integriteit, verlossing, dat interesseert me,’ aldus Ellory in onze nieuwe Detective en Thrillergids.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het leven is niet vriendelijk geweest voor Clay en Digger. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Twee tieners met dezelfde moeder, die vermoord is door een van de vaders. De halfbroers zorgen voor elkaar, ook als ze in een jeugdgevangenis belanden. Dan worden ze gegijzeld door een psychopaat die hen meeneemt op een angstaanjagende roadtrip. Het drijft een wig tussen de jongens, die ontdekken hoezeer ze van elkaar verschillen. Een van de broers wordt een koelbloedige moordenaar die slachtend door Texas en Californië trekt. 
Bekraste zielen staat bol van pick-ups die stofwolken achterlaten op snelwegen, goedkope motels met flikkerende neonverlichting, saloons en smoezelige wegrestaurants naast billboards met teksten als: ‘Laat Jezus binnen in uw hart. Als het u niet bevalt, mag u bij de duivel ruilen.’ Moddervet Amerikaans, zoals al Ellory’s boeken. 
Terwijl hij zelf geen Amerikaan is. R.J. Ellory groeide op in het Engelse Birmingham, waar hij nu weer woont, en voldoet aan de stereotypen van zijn landgenoten: rossig haar en een lichte huid, welgemanierd en ernstig. Ellory is al sinds zijn tienerjaren geobsedeerd door Amerika, dat hij toen alleen van televisieshows kende – Starsky and Hutch en Kojak waren favoriet. Hij gaat er inmiddels regelmatig naartoe. ‘Ik denk dat het mijn verhalen ten goede komt, dat ze op een plek ver van mijn woonplaats spelen. Ik kan er objectiever naar kijken.’ 
Als Ellory praat, weegt hij zijn woorden niet, hij hapert niet en hoeft nooit lang na te denken over een antwoord. Ellory is een man met een boodschap. ‘Ik wil dat mijn boeken de levensvisie van mensen veranderen.’ Zijn ideeën voor verhalen beginnen altijd met een vraag die hij zichzelf stelt over de aard van de mens. Deze keer was die: hoe kunnen mensen samen opgroeien, van elkaar houden, en toch als dag en nacht van elkaar verschillen? ‘Ik denk dat ons karakter sterk wordt bepaald door onze aard, niet door opvoeding. Daarom bestaan er tweelingen die in exact dezelfde omgeving zijn opgegroeid, exact hetzelfde hebben gegeten, die genetisch precies hetzelfde zijn, waarvan de een hersenchirurg is en de ander metselaar. Waarvan de een voor het Rode Kruis werkt en de ander moordenaar is.’ 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Ellory en zijn broer braken in bij een klooster en stalen de kippen
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Echt alleen
Ellory’s jeugd vertoont opvallende overeenkomsten met die van de twee broers. Zijn moeder overleed toen hij zeven was, zijn vader vertrok met de noorderzon nog voordat hij werd geboren. Zijn oma nam de zorg over van zijn moeder, opa was al lang dood. Op zijn zevende moest Ellory op een internaat. Hij zag zijn oma nog twee keer per jaar, dan keken ze samen naar soapseries, herinnert hij zich. Toen ook zij overleed, Ellory was zestien, voelde hij zich ‘echt alleen’. Niet veel later werd hij opgepakt na een strooptocht met zijn broer, van wie hij toen dacht dat hij een halfbroer was (een jaar geleden bleken ze toch van dezelfde biologische vader). Ze braken in bij een klooster en stalen de kippen. ‘We stierven van de honger.’ De broers werden gepakt en moesten naar een jeugdinrichting, waar ze drie maanden bleven. Ellory vertelt zijn levensverhaal op droge toon. Hij is er dan ook niet rouwig om. ‘Die periode heeft mijn leven veranderd, daar ben ik van overtuigd.’ 
Gevoel voor drama kan hem niet worden ontzegd, hij vergelijkt zijn verhaal met dat van Jean Valjean, de hoofdpersoon van Les Misérables die negentien jaar in een strafkamp zat wegens het stelen van brood. Na zijn vrijlating kwam Valjean tot inkeer. Hij besloot onder meer een goed mens te worden. Ellory werkte na zijn gevangenschap in de zorg en met verslaafden.
‘Tijdens mijn leven heb ik mensen ontmoet van allerlei rangen en standen,’ zegt hij. ‘Er zijn twee dingen die me heel duidelijk zijn geworden. Dat we meer aankunnen dan we denken. We gaan door, ook al maken we de verschrikkelijkste dingen mee. En dat het overgrote deel van de mensen diep van binnen “goed” is. De gevaarlijke zijn in de minderheid.’ 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Als je doodnormale mensen confronteert met buitengewone omstandigheden, komt hun ware aard naar boven&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dat heeft hem er niet van weerhouden om al begin jaren negentig te beginnen met het schrijven van thrillers, waarvan hij er een stuk of twintig schreef voordat een uitgever hapte. Hij kreeg honderden afwijzingsbrieven, legde zich aanvankelijk neer bij zijn lot, maar begon weer nadat hij op 11 september 2001 werd geconfronteerd met de menselijke vergankelijkheid. Zijn internationale doorbraak kwam in 2007, toen verscheen A Quiet Belief In Angels, later vertaald als Een stil geloof in engelen (het kreeg drie sterren in de Gids). Ellory heeft inmiddels elf internationaal succesvolle titels op zijn naam staan.
Boeddhisme
Ellory heeft zichzelf nooit ten doel gesteld om misdaadboeken te schrijven. Hij gebruikt criminaliteit als middel om de mens als ‘spiritueel wezen’ te onderzoeken. ‘Als je doodnormale mensen confronteert met buitengewone omstandigheden, komt hun ware aard naar boven.’ Hij vindt dat hij menselijke drama’s met misdaadelementen schrijft en dat zijn verhalen een mengeling zijn van literatuur en thriller. ‘Goede thrillerschrijvers plaatsen normale mensen in buitengewone situaties en laten zo de ware aard van hun karakters zien. Het fundamentele verschil met literatuur, goede literatuur, is dat die gaat over buitengewone mensen in doodnormale situaties. Ze worden mentaal, emotioneel en fysiek beproefd in hun opvattingen over het leven. Wat maakt goede mensen slecht en waarom handelen slechte mensen zoals ze dat doen? Ethiek, integriteit, verlossing, daar ben ik in geïnteresseerd.’ 
Ellory begon met het stellen van existentiële vragen tijdens de ‘kentering’ in zijn leven na zijn verblijf in de jeugdgevangenis. Hij ontwikkelde ook belangstelling voor het boeddhisme. ‘Ik geloof dat de mens een spiritueel wezen is. Dat we geen ziel hebben maar zijn en dat de geest de motor van het lichaam is. Hersenen zijn onze accu. Ze genereren impulsen die ons lichaam in beweging zetten, maar de beslissing om te bewegen komt uit jezelf.’ Als de mens stopt met ademen, leeft de geest voort, denkt Ellory. 
Kinderachtig
Nadat zijn eerste boek, Candlemoth, in 2003 werd gepubliceerd, verliep Ellory’s carrière nagenoeg vlekkeloos. Zijn werk wordt meestal met gejuich ontvangen. Critici prijzen zijn schrijfstijl, het tempo van zijn boeken en – dat vindt hij het belangrijkst – de manier waarop hij de psyche van de mens in beeld brengt. ‘In het mededogen waarmee de schrijver de twee “bekraste zielen” beziet, klinkt het zelfonderzoek door van een man die net als zijn protagonisten heel jong was toen hij zijn ouders verloor en opgroeide in tehuizen en jeugdgevangenissen,’ schreef Marijn van der Jagt in Vrij Nederland. 
Maar in september 2012 kwam er plotseling een smet op zijn blazoen. Thrillerauteur Jeremy Duns ontdekte dat R.J. Ellory zijn eigen boeken online lovend recenseerde op bijvoorbeeld de website van Amazon en boekenfora. Als ‘Jelly Bean’ zegt hij over Een stil geloof in engelen (kreeg drie sterren): ‘Een thrillerschrijver van het hoogste niveau.’ En: ‘Een van de meest ontroerende boeken die ik ooit las. Hoe hij omgaat met de Engelse taal is adembenemend.’ 
En dat niet alleen, Ellory sabelde boeken van collegaschrijvers op diezelfde websites neer. Stuart MacBride’s Eindspel is volgens Jelly Bean ‘weer zo’n afgezaagd boek in die schijnbaar eindeloze parade van politieprocedures’. Na de ontmaskering barstte er in Engeland een hevige discussie los. Collega-auteurs kwamen ook uit de kast. Andere auteurs waren ziedend. Al snel betuigde Ellory spijt. Het was een uit de hand gelopen grap, een recensiewedstrijd met een familielid. En die auteurs die hij afkraakte (naast MacBride ook Mark Billingham) vond hij nu eenmaal slecht, en ze hadden eens gemeen gereageerd toen hij iets met ze wilde doen voor thrillerschrijvers in Engeland. ‘Het was kinderachtig van me, maar het is ook weer niet zo erg als de media het deden lijken. Ze suggereerden dat ik honderden recensies schreef, in werkelijkheid waren het er veel minder.’
‘Als kinderen domme dingen doen, zeggen ze achteraf steevast: toen ik het deed, leek het een goed idee,’ zegt Ellory. ‘Volwassenen hebben dat nog steeds. We laten alles in de soep lopen omdat het toen een goed, of minstens geen slecht, idee leek. Het verschil tussen goed en slecht is: nemen we verantwoordelijkheid voor onze daden of geven we iemand anders de schuld?’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De recensie van Ellory&#8217;s Bekraste zielen is <a href="https://www.vn.nl/Boeken/Review/Vechtjas-en-denker-1.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Boeken/Review/Vechtjas-en-denker-1.htm">hier</a> te lezen.
Dit interview stond eerder in de Detective en Thrillergids. De Detective en Thrillergids is <a href="https://www.vn.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/De-34ste-DT-Gids-2013.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/De-34ste-DT-Gids-2013.htm">hier</a> na te bestellen. 
</div>

Interview R.J. Ellory: ‘Ik wil mensen veranderen’

Waarom schrijft u thrillers?
‘Ik had nog een kort verhaal liggen over een vrouw die een affaire had met haar schoonzoon, waar ik niets mee kon. Dus ik vroeg aan mijn man: “Wat moet ik daar nou mee?” Hij zei: “Kun je niet lekker iemand laten vermoorden? Dan heb je een thriller. Een beetje liefde, seks en een moord, dat is tegenwoordig hartstikke in.” We zaten gewoon gezellig te praten, maar door die opmerking viel het kwartje en was ik niet meer te stuiten.
Als een boek mij niet meteen pakt, leg ik het weg. Ik ben een ongeduldige lezer. Ik wil dat mijn verhaal je grijpt. Dat kan met thrillers, want je kunt spanning opbouwen en de lezer op het verkeerde been zetten.’
Veel karakters in uw boeken lijden onder psychische problemen.
‘Ik vind menselijk gedrag heel fascinerend. Als kind had ik dat al. Bij ons in de buurt woonde een man die sprak met mensen die wij niet zagen. Ik was nieuwsgierig, probeerde hem te volgen en erachter te komen of er buiten mijn zicht toch iemand verborgen zat. Later ben ik in de gezondheidszorg en in de psychiatrie gaan werken en raakte ik nog meer geïnteresseerd in de psyche. Ik heb geleerd dat iedereen kan ontsporen.’
De hoofdpersoon in Nooit alleen heeft een meervoudige persoonlijkheidsstoornis. Waarom wilde u daarover schrijven?
‘Guusje is gebaseerd op iemand die ik ooit verpleegd heb. Ze sprak altijd met haar god en kreeg opdrachten van hem, bijvoorbeeld dat ze uren achter elkaar moest fietsen of haar eten moest weggeven aan iemand anders. Die vrouw leed onder haar contact met god en dat lijden raakte me. Tegelijkertijd kon ze in extase raken als ze een klavertje vier vond. Ik zal haar nooit vergeten, ze was een heel bijzonder mens. Ik wilde haar al heel lang in een verhaal opvoeren om haar onsterfelijk te maken.’
Is het een eer om het geschenkboek te schrijven?
‘Het is een bevestiging van je talent, want ze vinden je werk goed genoeg om je te vragen. Er liggen straks toch zeshonderdduizend exemplaren in de winkels.
Ik weet nog dat het CPNB belde, of ik langs wilde komen. Ze weigerden te zeggen waarom, maar ik voelde het al aankomen. Drie weken later was het gesprek. Toen had ik al tienduizend woorden klaarliggen, maar dat heb ik ze niet verteld.’

‘Iedereen kan ontsporen’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

De regiothriller
Speurder Ludde Menkema rookt een sigaartje terwijl hij zijn blik laat dwalen over ‘de borg’ (Gronings voor burcht) die ‘opgetild door haar wierde als een schip in een helgele zee van koolzaadvelden’ ligt. Ene Koekiemonster is verwikkeld in een drugsdeal naast het ‘metershoge standbeeld van Michael Jackson’ bij de McDonalds in het Brabantse Best. Op het verwaarloosde parkeerterrein van de Albert Heijn in Doorn, naast de N225, wordt Floris van der Zwan ontvoerd.
In veel Nederlandse thrillers is een belangrijke rol weggelegd voor de regio en zijn couleur locale. Maar noem het niet meteen een ‘regiothriller’. ‘Wat is dat?’ reageert thrillerauteur Lupko Ellen enigszins gepikeerd. ‘De mannelijke variant op een streekroman? Ik vind het nogal een denigrerende term. Je zegt toch ook niet dat Henning Mankell “regiothrillers” heeft geschreven?’
Over titels valt te twisten. Ellen situeert zijn Ludde Menkema-reeks, waarvan onlangs het vierde deel verscheen, voor een groot deel in de provincie Groningen. Hij werd geboren in Gasselternijveenschemond in Drenthe, tegen de grens van Groningen, en woont na omzwervingen door Nederland nu in Warffum, vlak bij de Waddenzee. ‘Ik beschrijf het Groningse landschap dat ik mooi vind, zoals misschien iedereen het gebied waar hij geboren is mooi vindt. Ik gebruik daarbij veel plaatsnamen zoals Baflo en Usquert. Scandinavische auteurs schrijven ook zo: gedetailleerd,’ zei hij eerder al eens tegen Vrij Nederland. Ellen constateert dat het centrum van de aandacht – als het om auteurs gaat, maar ook om decors voor verhalen – in de Randstad ligt. ‘Het noorden valt vaak buiten het blikveld. Ik denk dat het ook een zekere luiheid is: ver buiten de Randstad ligt de regio waar het gevaarlijk is, en koud.’
‘Waar zijn we?’ de bewaker bij de voorste schuifdeur keek naar buiten, ‘ik zie niks.’
‘Baflo.’
‘Baflo. En wat komt hierna?’
‘Warffum, Usquert, Uithuizen, Uithuizer­meeden, Roodeschool, Eemshaven .’
‘En hier wonen mensen.’
‘Dat mag je aannemen, maar zeker weten doe ik het niet.’
‘Ver van de beschaving.’
(Uit: Herenboer, vier sterren)
Lupko Ellen trekt met zijn vinger een streep over het uitgestrekte Groningse landschap, achter zijn rug kolkt de Waddenzee, aan zijn voeten ligt het idyllische buurtschap Noordpolderzijl. ‘Via die route vluchtte Ludde Menkema naar Duitsland, nadat zijn boerderij door het leger was omsingeld.’ Het omliggende landschap gebruikte Ellen in Herenboer: ‘Behalve het vertrouwde metalige geluid van vibrerend tikkende touwen tegen vlaggenmasten was het stil. Hij liep langs het gesloten café, besteeg de betonnen trap en begon aan de andere kant van de dijk aan de afdaling naar het smalle getijdenhaventje. Aan de overkant van de geul liep een kudde paarden. Schiermonnikoog en Borkum waren onzichtbaar. Het water stond hoog.’
De jaarlijkse boekenmarkt
Tegen Almar Otten zeiden de mensen altijd: ‘Deventer is een boekenstad, maar als je succesvol schrijver wilt worden, moet je hier weg.’ Hij bleef en gebruikte de oude Hanzestad zelfs als decor voor zijn verhalen. Het eerste boek (Verdwenen chemie, drie sterren) speelde aanvankelijk in een naamloze stad. Maar hij ontdekte dat mensen het mooi vinden als ze plekken in boeken herkennen. ‘Dus werd Deventer echt Deventer, de Waag de Waag en de Brink de Brink.’
Otten besloot om samen met een goede kennis met uitgeefambitie een hele reeks regiothrillers op de markt te brengen: De zeven Deventer moordzaken. Ze drukten er meteen tweeduizend. Chrisjan van Marissing van de bekendste lokale boekhandel, Praamstra, was gecharmeerd van het initiatief en kocht een stapel die hij meteen bij de ingang van zijn winkel neerlegde. De boeken vlogen over de toonbank. Nu is Otten een bekende Deventenaar. Soms ziet hij ze kijken op straat. ‘Heel subtiel hoor, een snelle oogbeweging. Zoals ik zou doen als ik in Amsterdam Matthijs van Nieuwkerk tegenkom.’
Otten wijst richting de nok van een historisch pand op de Nieuwe Markt in Deventer. ‘Ik liep hier rond, zag die haak en dacht: daar moet een lijk aan.’ En dus wordt er in Gebonden kapitaal (vier sterren) een stoffelijk overschot uit het raam geduwd, dat pontificaal aan precies die haak blijft bungelen terwijl beneden de jaarlijkse boekenmarkt aan de gang is.
Soms leidt hij wandelingen voor toeristen door de stad, dan loop hij daar ook altijd even langs. Otten is milieu-medewerker bij de gemeente en voelt zich nauw betrokken bij wat er speelt. Zijn kennis gebruikt hij in zijn boeken om verkapt milde kritiek te leveren. In Blauw goud (vier sterren) krijgt de hoofdpersoon, historicus en bibliothecaris in de Deventer Athenaeumbibliotheek (‘de oudste van Nederland, ouder dan die in Zutphen, laat daar geen misverstand over bestaan’) Lineke Tesinga bijvoorbeeld te maken met gemeentelijke bezuinigingen.
Lineke zat in haar badjas aan de keukentafel en las een groot artikel over de gemeentelijke bezuinigingen. Ook de bibliotheken ontspringen de dans niet, las ze. Op het werk werd er veel over gesproken en hier en daar maakten mensen zich zorgen over hun baan. Zelf had ze er nooit serieus bij stilgestaan, maar ook zij zou getroffen kunnen worden. Het beheer van een zeer omvangrijke historische collectie was een zware last voor een relatief kleine stad als Deventer.
(Uit: Blauw goud)
Een hele rel
Marco Books (pseudoniem: M.P.O. Books) schreef zeven boeken waarin rechercheur Bram Petersen de veiligheid in district de Utrechtse Heuvelrug bewaakt. In zijn laatste, De dood van Callista de Vries (twee sterren), wordt een lijk opgedregd aan de voet van de Grebbeberg. Net als Otten gebruikte Books gemeentelijke misstanden eens ter inspiratie: de ontvoering uit Gedragen haat (twee sterren), op het parkeerterrein van de Albert Heijn in Doorn, kon alleen maar gebeuren doordat de plek was verwaarloosd en de gemeente er niets aan deed. ‘De panden die je nu ziet, waren toen krakkemikkig en dichtgespijkerd. De tuin was overwoekerd met onkruid. Mensen kwamen daar liever niet. Het was een hele rel.’
Niet dat politieke betrokkenheid per se de drijfveer achter zijn verhalen is. ‘De Utrechtse Heuvelrug is mijn geboortegrond. Ik ken hier elke boom, elke graspol. Wat je dicht aan het hart ligt, daar kun je makkelijk over schrijven.’
De Utrechtse Heuvelrug strekte zich voor hen uit van west naar oost, als een grauw lint aan de horizon. Op heldere dagen kon je met gemak in het oosten de Cuneratoren van Rhenen zien. Vandaag ging de Grebbestad op in grauwheid.
(Uit: De dood van Callista de Vries)
Dat het een plek is die ze door en door kennen en waar ze van houden, is voor alle gesproken regiothrillerauteurs een belangrijke, zo niet de belangrijkste, motivatie om hun spannende verhalen daar te situeren. En net als de schrijvers zijn de lezers gehecht aan hun regio. Dat manifesteert zich ook in soms verontwaardigde reacties als de auteurs voor het gemak een straatje hebben verlegd. Jacob Vis verschaft zichzelf vrijheid door Kampen, waar zijn langlopende reeks die draait om inspecteur Ben van Arkel speelt, IJsselmonde te noemen. ‘Ik wil soms ook af kunnen wijken van de werkelijkheid.’
In Duitsland wordt vrijwel elke streek sinds jaar en dag bediend door een regioschrijver. Op de kaft van de spannende boeken staat met trotse vette letters om welke streek het gaat: ‘Bergische Krimi’, ‘Niederrhein Krimi’ of ‘Aachen Krimi’. De Zuid-Duitse Allgäu Krimi’s van Michael Kobr en Volker Klüpfel belanden keer op keer in de landelijke bestsellerlijsten. In Nederland heeft de term ‘regiothriller’ nog iets kneuterigs, iets streekromanachtigs, iets pulperigs, vinden de meeste geïnterviewden. Ja, het speelt wel in een regio, maar laten we dat maar een beetje stilhouden, is de houding. Gerard Nanne, misdaadauteur, metselaar en een nuchtere West-Fries: ‘Als je bekendstaat als regiothrillerauteur, loop je het risico dat ze je in de rest van Nederland helemaal niet meer kopen.’
Hij vraagt Matthijs waar hij woont en kijkt verrast op als dat op het Oostereiland blijkt te zijn.
‘Dat lijkt mij fantastisch wonen daar,’ zegt hij enthousiast. ‘Zo bij de haven.’
Matthijs beaamt dat en vraagt Jurriaan of hij soms ook in Hoorn woont.
‘Jammer genoeg niet,’ zegt hij bijna verontschuldigend. ‘Ik woon nog in m’n ouderlijk huis, in Andijk.’
(Uit: Moordzomer, drie sterren)
Altijd regionale pers
Larry Iburg leidt uitgeverij Ellessy, Nederlands grootste leverancier van regiothrillers, en snapt die gedachte. ‘Ik kan me voorstellen dat je Poldermoorden van Gerard Nanne ziet liggen [met op de cover een sloot en een weiland, KB] en denkt: laat maar zitten, de spruitjeslucht komt me tegemoet.’ Desondanks ziet Iburg juist de commerciële meerwaarde van het plaatsgebonden misdaadboek, het is deel van zijn marketingstrategie. ‘Ik zeg: regiothrillers? Graag! Soms lees ik een manuscript en denk ik: o, hij komt uit Amsterdam. Laat maar zitten.’ Dat zit zo: ‘Het succes van een boek hangt mede af van media-aandacht. Het is moeilijk om landelijk belangstelling voor een auteur te krijgen, maar je weet dat een thriller die in een bepaalde regio speelt altijd aandacht krijgt van de regionale pers.’
Dat merkt Brabander Herman Vemde, uit de Ellessy-stal, ook: ‘Bij Omroep Brabant schuif ik na de verschijning van elk nieuw boek altijd wel een uurtje aan. In The Read Shop in Best ligt prominent een stapel van mijn boeken. Er staat een bordje bij met “Boeken uit Best”. Het succes waar Iburg over spreekt, betekent niet dat hij, zoals grotere uitgeverijen, duizenden exemplaren van elk boek verkoopt. Vijfhonderd stuks van een debutant is voor een kleine uitgeverij als de zijne genoeg.
‘In Arnhem, waar ik woon, waren de boeken van Jac. Toes en Henk Apotheker bekend. Die las ik graag; alle verhalen speelden zich af in Arnhem.’ Later gaf Ellessy de Arnhemse thrillers uit van Jan Kremer. ‘We noemden die drie “de Arnhemse connectie”. Mensen genieten ervan als een fictief verhaal in een bestaande omgeving speelt. Kunnen ze met het boek in hun hand rondlopen.’
Vanuit die gedachte werd ook ‘Langs Heilige Huisjes Twente’ bedacht, waarmee de streek meer toeristen wil lokken. Jan en Sanne Terlouw werd gevraagd om een boek in hun normaal minder regionale Reders en Reders-reeks, aan Twente te wijden. Het verscheen in 2011.
Ontvoering bij de boekhandel
Iburg is tevreden over het aantal regionale thrillers dat hij verkoopt. Maar wat als je de grenzen van de groei hebt bereikt terwijl je verder wilt? Otten: ‘De verkoop van mijn eerste boeken bleef hangen op tweeduizend, want ze werden alleen verkocht in Deventer. Vond ik hartstikke mooi, maar ik dacht: er moet meer mogelijk zijn.’ Otten zocht een grotere uitgeverij (Luitingh-Sijthoff), begon met de Lineke Tesinga-reeks en droeg De zeven Deventer moordzaken, waarvan er pas vier waren opgelost, over aan Marcel Verreck. Van De afstammeling (vier sterren), zijn eerste bij een landelijke uitgever, zijn er inmiddels vijftienduizend verkocht.
Zo’n kans krijgt niet iedereen. Marco Books probeert de verkoop op een geheel eigen wijze te stimuleren. Zijn uitgever, De Leeskamer, doet niet aan promotie en dus neemt hij die zelf ter hand. Een paar jaar geleden deed Books een ontdekking. De ontvoering in Gedragen haat gebeurde vlak bij de plaatselijke boekhandel, The Read Shop. Van dat boek werden bij die winkel geen vijftien, zoals van de eerste, geen vijfentwintig, zoals van de tweede, maar honderdvijftig exemplaren verkocht. Zo’n moord om de hoek helpt bij het verkooppraatje, concludeerde Books. Dus nu zorgt hij ervoor dat het verderf dat gezaaid wordt in zijn boeken ook sporen achterlaat in de buurt van boekhandels. Die tactiek gebruikte Books ook om ervoor te zorgen dat ze zijn boek überhaupt inkopen. ‘In mijn volgende boek, Een afgesloten huis, speelt een advocatenkantoor in het oude centrum van Houten een rol. Daar zit ook een boekhandel, maar die heeft mijn boeken nooit ingekocht. Ik hoop dat ik ze met dit boek over de streep kan trekken.’ Books is van plan om misdrijven in zijn volgende boeken steeds bij een andere boekhandel in de buurt te laten spelen.
Helemaal trouw aan hun regio zijn de heren niet. Books denkt erover om zijn afzetmarkt uit te breiden naar Zeeland. Lupko Ellens laatste speelt voor een heel groot deel in Sarajevo, waar een vertrekpunt voor vrouwenhandel is. ‘Misschien is het een poging om Ludde Menkema weg te trekken van dit landschap. Ik ben benieuwd naar wat de Groningse lezer ervan vindt.’ Almar Ottens Lineke Tesinga reist in Jeugdzonde af naar Duitsland. Gerard Nanne gaat volgend jaar met pensioen en verheugt zich erop om in de tijd die hij dan overhoudt West-Friesland af en toe te verlaten.
De term regiothriller is nu nog geen geuzennaam. Dat duurt wellicht niet lang meer. Simone van der Vlugt, een van de bestverkopende schrijfsters van Nederland, begon onlangs met een reeks die in en om Alkmaar speelt. Aan niemand vertellen is het eerste deel in een serie met rechercheur Lois Elzinga in de hoofdrol. ‘De verhalen spelen zich af in Alkmaar omdat ik in die stad woon. Als je van plan bent een serie te schrijven, is het wel zo handig om de plaats van handeling goed te kennen.’ Een teken aan de wand? Van der Vlugt stond aan de wieg van de nu immens populaire vrouwenthriller. Betekent dit het begin van een succesvol nieuw genre? Van der Vlugt vraagt zich af of er überhaupt sprake is van een nieuw soort thriller: ‘De term regiothriller vind ik een beetje vreemd klinken. Een boek heeft altijd een plaats van handeling, waarom moet daar meteen een etiket op?’
Regiothrillers
Een greep uit de regiothrillers die elders in deze gids worden besproken:
M.P.O Books, De dood van Callista de Vries (Utrechtse Heuvelrug)
Rudy Dek, De Goudenkruisdragers (Nijmegen)
Lupko Ellen, Nachtengel (Groningen)
Antoine Gresel, Mano dura (Maastricht)
Gerard Nanne, Moordzomer (West-Friesland)
Almar Otten, Jeugdzonde (Deventer)
Herman Vemde, Dossier Trapani (Brabant)
Melissa Skaye, Virtuele tango (Hoorn)
Simone van der Vlugt, Aan niemand vertellen (Alkmaar)
Peter de Zwaan, De bruiloften van Annika Kommer (Enschede)

Moord om de hoek; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

R.J. Ellory
Het leven is niet vriendelijk geweest voor Clay en Digger. Twee tieners met dezelfde moeder, die vermoord is door een van de vaders. De halfbroers zorgen voor elkaar, ook als ze in een jeugdgevangenis belanden. Dan worden ze gegijzeld door een psychopaat die hen meeneemt op een angstaanjagende roadtrip. Het drijft een wig tussen de jongens, die ontdekken hoezeer ze van elkaar verschillen. Een van de broers wordt een koelbloedige moordenaar die slachtend door Texas en Californië trekt.
Bekraste zielen staat bol van pick-ups die stofwolken achterlaten op snelwegen, goedkope motels met flikkerende neonverlichting, saloons en smoezelige wegrestaurants naast billboards met teksten als: ‘Laat Jezus binnen in uw hart. Als het u niet bevalt, mag u bij de duivel ruilen.’ Moddervet Amerikaans, zoals al Ellory’s boeken.
Terwijl hij zelf geen Amerikaan is. R.J. Ellory groeide op in het Engelse Birmingham, waar hij nu weer woont, en voldoet aan de stereotypen van zijn landgenoten: rossig haar en een lichte huid, welgemanierd en ernstig. Ellory is al sinds zijn tienerjaren geobsedeerd door Amerika, dat hij toen alleen van televisieshows kende – Starsky and Hutch en Kojak waren favoriet. Hij gaat er inmiddels regelmatig naartoe. ‘Ik denk dat het mijn verhalen ten goede komt, dat ze op een plek ver van mijn woonplaats spelen. Ik kan er objectiever naar kijken.’
Als Ellory praat, weegt hij zijn woorden niet, hij hapert niet en hoeft nooit lang na te denken over een antwoord. Ellory is een man met een boodschap. ‘Ik wil dat mijn boeken de levensvisie van mensen veranderen.’ Zijn ideeën voor verhalen beginnen altijd met een vraag die hij zichzelf stelt over de aard van de mens. Deze keer was die: hoe kunnen mensen samen opgroeien, van elkaar houden, en toch als dag en nacht van elkaar verschillen? ‘Ik denk dat ons karakter sterk wordt bepaald door onze aard, niet door opvoeding. Daarom bestaan er tweelingen die in exact dezelfde omgeving zijn opgegroeid, exact hetzelfde hebben gegeten, die genetisch precies hetzelfde zijn, waarvan de een hersenchirurg is en de ander metselaar. Waarvan de een voor het Rode Kruis werkt en de ander moordenaar is.’
Echt alleen
Ellory’s jeugd vertoont opvallende overeenkomsten met die van de twee broers. Zijn moeder overleed toen hij zeven was, zijn vader vertrok met de noorderzon nog voordat hij werd geboren. Zijn oma nam de zorg over van zijn moeder, opa was al lang dood. Op zijn zevende moest Ellory op een internaat. Hij zag zijn oma nog twee keer per jaar, dan keken ze samen naar soapseries, herinnert hij zich. Toen ook zij overleed, Ellory was zestien, voelde hij zich ‘echt alleen’.
Niet veel later werd hij opgepakt na een strooptocht met zijn broer, van wie hij toen dacht dat hij een halfbroer was (een jaar geleden bleken ze toch van dezelfde biologische vader). Ze braken in bij een klooster en stalen de kippen. ‘We stierven van de honger.’ De broers werden gepakt en moesten naar een jeugdinrichting, waar ze drie maanden bleven. Ellory vertelt zijn levensverhaal op droge toon. Hij is er dan ook niet rouwig om. ‘Die periode heeft mijn leven veranderd, daar ben ik van overtuigd.’
Gevoel voor drama kan hem niet worden ontzegd, hij vergelijkt zijn verhaal met dat van Jean Valjean, de hoofdpersoon van Les Misérables die negentien jaar in een strafkamp zat wegens het stelen van brood. Na zijn vrijlating kwam Valjean tot inkeer. Hij besloot onder meer een goed mens te worden. Ellory werkte na zijn gevangenschap in de zorg en met verslaafden.
‘Tijdens mijn leven heb ik mensen ontmoet van allerlei rangen en standen,’ zegt hij. ‘Er zijn twee dingen die me heel duidelijk zijn geworden. Dat we meer aankunnen dan we denken. We gaan door, ook al maken we de verschrikkelijkste dingen mee. En dat het overgrote deel van de mensen diep van binnen “goed” is. De gevaarlijke zijn in de minderheid.’
Dat heeft hem er niet van weerhouden om al begin jaren negentig te beginnen met het schrijven van thrillers, waarvan hij er een stuk of twintig schreef voordat een uitgever hapte. Hij kreeg honderden afwijzingsbrieven, legde zich aanvankelijk neer bij zijn lot, maar begon weer nadat hij op 11 september 2001 werd geconfronteerd met de menselijke vergankelijkheid. Zijn internationale doorbraak kwam in 2007, toen verscheen A Quiet Belief In Angels, later vertaald als Een stil geloof in engelen (het kreeg drie sterren in de Gids). Ellory heeft inmiddels elf internationaal succesvolle titels op zijn naam staan.
Boeddhisme
Ellory heeft zichzelf nooit ten doel gesteld om misdaadboeken te schrijven. Hij gebruikt criminaliteit als middel om de mens als ‘spiritueel wezen’ te onderzoeken. ‘Als je doodnormale mensen confronteert met buitengewone omstandigheden, komt hun ware aard naar boven.’ Hij vindt dat hij menselijke drama’s met misdaadelementen schrijft en dat zijn verhalen een mengeling zijn van literatuur en thriller. ‘Goede thrillerschrijvers plaatsen normale mensen in buitengewone situaties en laten zo de ware aard van hun karakters zien. Het fundamentele verschil met literatuur, goede literatuur, is dat die gaat over buitengewone mensen in doodnormale situaties. Ze worden mentaal, emotioneel en fysiek beproefd in hun opvattingen over het leven. Wat maakt goede mensen slecht en waarom handelen slechte mensen zoals ze dat doen? Ethiek, integriteit, verlossing, daar ben ik in geïnteresseerd.’
Ellory begon met het stellen van existentiële vragen tijdens de ‘kentering’ in zijn leven na zijn verblijf in de jeugdgevangenis. Hij ontwikkelde ook belangstelling voor het boeddhisme. ‘Ik geloof dat de mens een spiritueel wezen is. Dat we geen ziel hebben maar zijn en dat de geest de motor van het lichaam is. Hersenen zijn onze accu. Ze genereren impulsen die ons lichaam in beweging zetten, maar de beslissing om te bewegen komt uit jezelf.’ Als de mens stopt met ademen, leeft de geest voort, denkt Ellory.
Kinderachtig
Nadat zijn eerste boek, Candlemoth, in 2003 werd gepubliceerd, verliep Ellory’s carrière nagenoeg vlekkeloos. Zijn werk wordt meestal met gejuich ontvangen. Critici prijzen zijn schrijfstijl, het tempo van zijn boeken en – dat vindt hij het belangrijkst – de manier waarop hij de psyche van de mens in beeld brengt. ‘In het mededogen waarmee de schrijver de twee “bekraste zielen” beziet, klinkt het zelfonderzoek door van een man die net als zijn protagonisten heel jong was toen hij zijn ouders verloor en opgroeide in tehuizen en jeugdgevangenissen,’ schreef Marijn van der Jagt in Vrij Nederland.
Maar in september 2012 kwam er plotseling een smet op zijn blazoen. Thrillerauteur Jeremy Duns ontdekte dat R.J. Ellory zijn eigen boeken online lovend recenseerde op bijvoorbeeld de website van Amazon en boekenfora. Als ‘Jelly Bean’ zegt hij over Een stil geloof in engelen (kreeg drie sterren): ‘Een thrillerschrijver van het hoogste niveau.’ En: ‘Een van de meest ontroerende boeken die ik ooit las. Hoe hij omgaat met de Engelse taal is adembenemend.’
En dat niet alleen, Ellory sabelde boeken van collegaschrijvers op diezelfde websites neer. Stuart MacBride’s Eindspel is volgens Jelly Bean ‘weer zo’n afgezaagd boek in die schijnbaar eindeloze parade van politieprocedures’.
Na de ontmaskering barstte er in Engeland een hevige discussie los. Collega-auteurs kwamen ook uit de kast. Andere auteurs waren ziedend. Al snel betuigde Ellory spijt. Het was een uit de hand gelopen grap, een recensiewedstrijd met een familielid. En die auteurs die hij afkraakte (naast MacBride ook Mark Billingham) vond hij nu eenmaal slecht, en ze hadden eens gemeen gereageerd toen hij iets met ze wilde doen voor thrillerschrijvers in Engeland. ‘Het was kinderachtig van me, maar het is ook weer niet zo erg als de media het deden lijken. Ze suggereerden dat ik honderden recensies schreef, in werkelijkheid waren het er veel minder.’
‘Als kinderen domme dingen doen, zeggen ze achteraf steevast: toen ik het deed, leek het een goed idee,’ zegt Ellory. ‘Volwassenen hebben dat nog steeds. We laten alles in de soep lopen omdat het toen een goed, of minstens geen slecht, idee leek. Het verschil tussen goed en slecht is: nemen we verantwoordelijkheid voor onze daden of geven we iemand anders de schuld?’

‘Ik wil mensen veranderen’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

In 2012 verscheen uw thriller De donkere straten van Caïro, terwijl u eerder romans en non-fictie schreef.
‘Ik speelde al tien jaar met de gedachte. Ik heb een boodschap en om die over te brengen, heb ik een publiek nodig. Veel romans worden nooit gelezen. Wat verkoopt wél, vroeg ik me steeds vaker af. Spannende boeken, dáár is een markt voor. We leven in het thrillertijdperk. De literatuur verkeert in een serieuze crisis.’
Hoe komt dat?
‘Er zijn geen mensen met autoriteit meer die bepalen wat goed is en wat niet, zoals vroeger. Literatuurcritici weten niet meer wat hun taal is en doen maar wat. Men is in totale staat van verwarring. De autoriteit van literatuurcritici is vervangen door de autoriteit van de massa en het lijkt of er geen verband is tussen kwaliteit en succes. De Booker Prize illustreert de heersende onduidelijkheid; winnaars variëren van extreem ontoegankelijk tot ontzettend populair. Voor mij is het moeilijk om veel te verkopen omdat literatuur over het algemeen wordt geconsumeerd binnen een nationaal kader. Ik ben geboren in Londen en opgegroeid in Soedan, maar woonde ook in Liverpool, Denemarken en Egypte. Momenteel leef ik in Barcelona. Ik hoor nergens bij.’
U schreef drie thrillers die nooit werden gepubliceerd omdat u niet tevreden was: een speelt zich af in Scandinavië, een in Mali en de derde in Barcelona. Waarom was u wel tevreden over Makana in Egypte?
‘Simpelweg omdat het goed voelde. Ik besefte dat ik lange, gecompliceerde verhalen wil vertellen over het Midden-Oosten. Dat kan in een thrillerreeks omdat mensen thrillers daadwerkelijk lezen. Ik wil de ruimte creëren om de dialoog uit te breiden. Het eerste deel gaat over een samenleving waarin sterke verdeeldheid heerst, het volgende deel, dat in Engeland al verschenen is, gaat over de koptische gemeenschap van Caïro. Deel drie behandelt geweld tegen vrouwen en zal buiten de stad spelen. Uiteindelijk wil ik dat de delen samen een compleet beeld geven van het Midden-Oosten en dat ze laten zien hoe complex die wereld is.’
Uw eerste Makana-thriller speelt zich af in 1998, uw volgende verhalen zullen gaan over de jaren voorafgaand aan 2011. Waarom niet over wat er daarna gebeurde?
‘Ik ben vooral geïnteresseerd in de gebeurtenissen die aan de revolutie vooraf zijn gegaan. Wat er nu gebeurt is een optelsom, of een herhaling, van het verleden.’

‘Ik hoor nergens bij’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

In Slaap stapelen de gruwelijke gebeurtenissen zich op. Is spanning het allerbelangrijkste?
Alexander Ahndoril (1967): ‘Suspense is essentieel, we willen mensen entertainen. Maar onze boeken hebben hopelijk meer diepgang dan een James Bond-verhaal.’
Alexandra Coelho Ahndoril (1966): ‘We willen ook iets zeggen over de wereld waarin we leven. Over morele dillema’s, heldendaden en de Zweedse samenleving.’
Wat wilt u dat de lezer van Slaap ziet?
ACA: ‘In Zweden gebeuren veel nare dingen. Er is bijvoorbeeld sneller dan waar ook ter wereld geprivatiseerd. De kritiek die we daarop hebben en de invloed die het heeft op de maatschappij, schemert door in al onze boeken. Sociaaldemocraten hebben lange tijd aan het roer gestaan, maar toen de rechtse partijen het overnamen, hebben ze alles veranderd: scholen, ziekenhuizen, alles. We herkennen ons land niet meer. In Slaap halen we de vluchtelingenproblematiek aan. Zweden behandelt hen monsterlijk.’
AA: ‘Ons land is zo groot en de bevolking zo klein, waarom kunnen we niet wat meer vluchtelingen verwelkomen? Onbegrijpelijk.’
Jullie schreven romans voordat jullie aan Hypnose begonnen, de eerste van inmiddels vier thrillers.
AA: ‘Op het moment dat bekend werd dat we een thriller hadden geschreven (tot drie weken na verschijning hield het echtpaar zijn identiteit geheim – KB), lieten mensen uit de literaire wereld blijken dat ze ons sell-outs vonden. Alsof we even wilden cashen!’
ACA (zucht): ‘Belachelijk! Het schrijven van een thriller is juist moeilijker. Het kost meer tijd, bijvoorbeeld omdat de plot moet kloppen. Onderzoek is veel belangrijker. Na het verschijnen van Hypnose in 2009 regende het klachten. We hadden een huis een andere kleur gegeven dan het in werkelijk was. Lezers van thrillers willen graag dat het klopt.’
AA: ‘In ons eerste boek schreven we literairder, wat omslachtiger eigenlijk. Dat doen we niet meer want het gaat ten koste van de spanning. De focus ligt op de plot.’
ACA: ‘Hoe beter we het genre leren kennen, hoe enthousiaster we worden. We dachten eerst dat we er twee zouden schrijven, dat werden er vier en nu willen we even niets anders meer. We zijn verslaafd. Het lijkt of we in een symbiotische wereld leven met onze lezers. De spanning die zij ervaren, ervaren wij ook. Soms zitten we huilend achter onze computers.’

‘Alsof we even wilden cashen!’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

U wordt wel eens een ‘boekenfabriek’ genoemd, omdat u ontzettend veel boeken publiceert, gemiddeld vier per jaar, en met coauteurs werkt.
‘Het woord “fabriek” heeft een negatieve connotatie. Bovendien klopt het niet, want wat ik doe komt niet eens in de buurt van eenvoudig lopendebandwerk. Ik werk met de coauteur die het beste past bij het verhaal in mijn hoofd. Ja, ik ben uiteindelijk de leider van het team en ik neem de beslissingen, maar we werken wel samen. Ik ben een ideeënman en bedenk continu nieuwe plots en karakters. Ik heb dingen te zeggen en verhalen te vertellen. De enige manier waarop ik ze de wereld in krijg, is door samen te werken.’
Hoe verloopt uw schrijfproces?
‘Ik schrijf een lange, gedetailleerde outline, vijftig tot tachtig pagina’s. Die stuur ik naar mijn coauteur. Hij of zij maakt de eerste versie van het boek en daarna faxen we aanpassingen heen en weer. Ik schrijf nog met de hand. Ik bezit geen computer en ik geloof dat er daardoor ruimte in mijn hoofd overblijft om na te denken over wat ik het allerbelangrijkste vind: boeken. Overigens schrijf ik ook nog steeds boeken alleen, zoals de Alex Cross- en Maximum Ride-reeksen.’
Voor een van uw eerste boeken, schreef, produceerde en betaalde u zelf een televisiereclame. Wat is belangrijker: een goede schrijver zijn of een goede promotiecampagne voeren?
‘Geen van beide. Het vertellen van een geweldig verhaal is het allerbelangrijkste. Ik vind dat ik een goede schrijver ben. Geen James Joyce, maar mijn verhalen gaan over échte karakters waar lezers van houden. En daarnaast ben ik behoorlijk goed in het promoten van mezelf – als je het zo wilt noemen. Door jaren ervaring en onderzoek wist ik dat je een groot publiek het beste bereikt met televisiereclames. Ik wil dat lezers weten wanneer mijn nieuwe boek verschijnt en ik wil dat ze naar de winkel gaan om het te kopen. Met televisie bereik je potentiële klanten.’
Wat is het geheim van uw succes?
‘Ik begrijp mijn lezers. Ik weet dat ze mijn boeken lezen om vermaakt te worden. Ik zorg ervoor dat ze zodra ze een James Patterson-boek openslaan, een geweldig leuke en page-turning leeservaring hebben. Ik houd de actie erin. Als ze het boek wegleggen, moeten ze denken: dat was leuk, ik wil er nog een lezen!’

‘Ik begrijp mijn lezers’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

<div class="wpg-element paragraph">
Duitslands oudste misdaadserie heeft zijn stoffige imago van zich afgeschud. &#8216;Tatort&#8217; is als cult omarmd door vaderlandslievende twintigers en dertigers.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Taxi nach Leipzig &#8211; <a href="http://www.youtube.com/watch?v=nWPucldKlNM" class="normal" title="http://www.youtube.com/watch?v=nWPucldKlNM">YouTube</a> Op 29 november 1970 werd Taxi nach Leipzig als eerste Tatort uitgezonden. De Hamburgse commissaris Paul Trimmel negeert de grenzen tussen oost en west. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Reifezeugnis &#8211; <a href="http://www.youtube.com/watch?v=e2hW_10nfFo" class="normal" title="http://www.youtube.com/watch?v=e2hW_10nfFo">YouTube</a> Reifezeugnis uit 1977 is één van de bekendste Tatort-uitzendingen. De aflevering leidde tot felle maatschappelijke discussies over opvoeding en ook de blote borsten van actrice Nastassja Kinski, die na de uitzending opslag beroemd was, veroorzaakten ophef. Voor regisseur Regisseurs Wolfgang Petersen betekende Reifezeugnis het begin van een glansrijke carrière in Hollywood.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Tatort in het café &#8211; <a href="http://www.tatort-fundus.de/web/aktion/tatort-public-viewing-kneipen-2011-06-23/" class="normal" title="http://www.tatort-fundus.de/web/aktion/tatort-public-viewing-kneipen-2011-06-23/">Tatort-fundus</a> De fansite Tatort-fundus houdt een lijst bij van cafés waar de serie op groot scherm wordt vertoond. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Deze bladwijzer hoort bij het artikel &#8216;Hipster-Heimatkrimi&#8217;, waarin Kim Bos uitlegt hoe &#8216;Tatort&#8217;, oftewel Duitse misdaadseries, onderdeel zijn geworden van de culturele identiteit van jong Duitsland.
</div>

Waarom Duitse hipsters van stoffige krimi’s houden

<div class="lead">De druk van een leven lang leren is hoger dan ooit, en de hoeveelheid informatie die tot onze beschikking staat, neemt exponentieel toe. Wat te doen tegen kennisstress?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Kent u Howard Berg nog? De eeuwig lachende man met Lee Towers-bril en snelleesrecord? In de jaren negentig prees hij zijn Mega Speed Reading-cursus aan op de Nederlandse televisie. ‘Ik heb hier een brief van een meisje met hersenbeschadiging. Ze heeft een auto-ongeluk gehad waardoor de helft van haar hersenen niet meer werkt.’ Maar nadat ze het programma van Berg volgde, ging haar leessnelheid pijlsnel omhoog. Van drie naar maar liefst zeshonderd woorden per minuut. Mensen met hele hersenen zouden helemaal spectaculaire resultaten behalen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ondanks de duizelingwekkende verkoopcijfers die in de infomercials werden gepresenteerd, ken ik niemand die er destijds ook maar aan dacht om de Mega Speed Reading cursus aan te schaffen. De reclameboodschappen van Berg waren – samen met die van zijn collega’s Kevin Trudeau (Mega Memory), Tony Little (Ab-shaper) en Tineke de Nooij (Biostabiel) – vooral kluchtige onderbrekingen van televisieprogramma’s, niet iets om serieus te nemen.
Allemaal uomo universalis
Toch weerhield mijn vroegere minachting me er niet van om onlangs ten einde raad zijn naam te googlen. Als hij mij zou leren om honderd keer sneller te lezen, nou, dan zou ik misschien eindelijk iets kunnen inlopen op mijn eeuwige leesachterstand. Ik lijd namelijk aan chronische kennisstress.
Vandaag heb ik een inventarisatie gemaakt. In de kast staan zeker dertig ongelezen boeken (zo’n twintig half gelezen, die tel ik voor het gemak niet mee). Daarnaast ligt een stapel van tweeënnegentig tijdschriften en twaalf kranten die ik moet doornemen en vijf dvd’s die ik echt absoluut nog moet zien. Dan is er nog een digitale wachtrij waarin onder meer zes tijdschriften en een twaalfurige taalcursus. Ik laat expres een heleboel achterwege, zoals alle opleidingen en hele studies die op mijn verlanglijst staan, want met wat ik net noemde, ben ik al zeker grofweg vierhonderd uur zoet. Ik moet ruim een maand lang zeker twaalf uur per dag zonder pauze lezen, kijken en leren om de stapel weg te werken. In theorie, want in praktijk wordt er elke dag weer iets nieuws toegevoegd.
In een poging de berg te reduceren, heb ik mezelf een streng regime opgelegd. Vrijwel elk moment van de dag staat in het teken van zelfontplooiing. Tijdens het ontbijt begint de race tegen de klok, dan lees ik de krant, of liever drie. In de trein ga ik verder in dat nieuwe boek of die belangrijke klassieker. In bad kijk ik de prijswinnende documentaire die je echt moet zien. Soms gaat zelfontplooiing vermomd als ontspanning: kijken naar een televisieserie die ‘zo mooi de tijdgeest weergeeft’, iedereen heeft het erover en je kunt toch niet achterblijven… Aan het einde van de dag is nooit het doel – de stapel wegwerken – bereikt, en wat overblijft, is vaak een onvoldaan gevoel. Zoals Howard Berg het tegenwoordig op zijn website omschrijft: ‘Als je bent zoals de meeste mensen, word je overweldigd door alles wat je moet weten in de wereld van vandaag. Wie kan het bijhouden? Kranten, nieuwsberichten, boeken en al het andere wat je moet weten.’ Hij voert de druk nog eens op: ‘Read faster. Retain more. Be successful.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Je moet niet alles willen leren, of alles willen bijhouden. Dat kan niet.
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een gevoel voor stamina kan Berg niet worden ontzegd, en vandaag komt zijn overtuiging samen met een gevoel voor de tijdgeest en commercie. We leven in een tijd die wordt gedomineerd door kennis en het vergaren ervan. Van de wieg tot het graf wordt ons informatie opgedrongen en sinds het internet is er helemaal geen houden meer aan. Als je niet op de hoogte bent of iets niet weet, heb je er zelf voor gekozen; informatie ligt immers voor het oprapen. Jij, ik, we kunnen allemaal uomo universalis zijn. Kennis is een keuze.
Elke dag iets nieuws
De drang tot het opnemen van informatie en het vergaren van kennis wordt niet alleen aangezwengeld door het immense aanbod. We móéten simpelweg bijblijven. In de instabiele arbeidsmarkt van nu kunnen werknemers of ondernemers hun concurrentiepositie maar beter verstevigen door hun cv te spekken met extra studies, opleidingen of andere vaardigheden waarmee ze zich onderscheiden van de massa, die steeds hoger opgeleid raakt. Volgens het CBS waren in 2011 ruim 1,7 miljoen mensen van onze beroepsbevolking in het bezit van een hbo- of wo-diploma, dat is een stijging van 44 procent ten opzichte van 2001. De stelling ‘kennis is macht’ van de zeventiende-eeuwse filosoof Francis Bacon is nog nooit zo relevant geweest. Als je stopt met leren, val je buiten de boot.
Op dit moment voltrekt zich volgens sommigen een revolutie in het (wetenschappelijk) onderwijs die naadloos bij dat sentiment aansluit. Wereldwijd bieden gerenommeerde universiteiten alleen of in samenwerking ‘moocs’, massive open online courses, aan. Coursera, geïnitieerd door Stanford, is een van de bekendste, met inmiddels ongeveer tweehonderd lespakketten. Het succes is veelzeggend: in een jaar tijd schreven bijna drie miljoen mensen zich in. Ook Nederlandse universiteiten zoals de TU Delft en de UvA bieden inmiddels gratis cursussen aan. De aanbieders worden voor een groot deel gedreven door idealisme. Coursera: ‘We willen mensen versterken met onderwijs dat hun leven, het leven van hun familie en de gemeenschap waarin ze wonen, verbetert.’ Op het forum prediken de deelnemers het evangelie van een leven lang leren. ‘Een van de belangrijkste doelen in mijn leven is om elke dag iets nieuws te leren,’ schrijft Regina, die nu aan haar tweede cursus bezig is.
Iene-miene-mutte
En de hoeveelheid informatie die we tot ons kunnen nemen, wordt alleen maar groter. De afgelopen vijf jaar heeft de mens ongeveer 1600 exabytes aan data vastgelegd, dat is evenveel als tien keer de totale hoeveelheid informatie die de mensheid produceerde vanaf de uitvinding van het schrift tot aan de komst van de computer. De volgende jaren komen daar naar verwachting nog eens 6400 exabytes bij. In zijn boek The Shallows (2010) maakt Nicholas Carr zich zorgen over de stortvloed aan informatie die niet alleen invloed heeft op onze gewoontes maar ook op onze mentale capaciteiten: om bij te blijven, zijn we informatie gaan scannen en verliezen we ons vermogen om de aandacht ergens bij te houden, diep na te denken en daadwerkelijk te onthouden wat we hebben geleerd.
Tegelijkertijd wordt het steeds belangrijker dat we die enorme massa aan informatie goed weten te benutten. Er is een quote die wordt toegeschreven aan Alvin Toffler, de futurist die de term information overload introduceerde: ‘De analfabeten van de eenentwintigste eeuw zijn niet de mensen die niet kunnen lezen of schrijven, maar degenen die niet kunnen leren, afleren en opnieuw leren.’ Elke vorm van stilstand is dodelijk. Het bureau van Toffler deed onlangs, in navolging van zijn bestseller Future Shock uit 1970, voorspellingen voor de komende veertig jaar en publiceerde de bevindingen in 40 for the next 40. ‘Kennis zal de voornaamste bron van kapitaal worden,’ kondigt het rapport aan. Kennis zal bovendien steeds sneller verouderen, wat betekent dat we wat we denken te weten vaker moeten vernieuwen.
</div>
<figure id="post-41191 media-41191" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/03/d48202b5-91ed-4b3a-805f-699af8c3fa85_VN-Kennisstress-1_preview1.jpg" alt="Illustratie: Erik Kriek" /><figcaption>Illustratie: Erik Kriek</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Een behoorlijke kluif voor wie het nu al te veel wordt. Ter voorkoming van kennisstress, het gevoel continu achter te lopen op wat je moet weten, is ‘kiezen’ het sleutelwoord, denkt filosoof Coen Simon, auteur van onder meer En toen wisten we alles en Wachten op geluk (in april verschijnt Schuldgevoel). ‘Stress is het gevoel dat alles op je af komt, dat je het niet onder controle hebt. Je moet niet alles willen leren, of alles willen bijhouden. Dat kan niet. Een individu kan nooit de hele wereld overzien. Daarom kun je het beste kiezen voor één onderwerp en je daar dan in verdiepen. Je zult dan merken dat je aan sommige kennis helemaal geen behoeft meer hebt.’
Mocht u geen keuzes kunnen maken, dan adviseert Simon simpelweg het principe iene-miene-mutte toe te passen: ‘Door ergens voor te kiezen, kun je ook ontdekken dat je het niet wilt.’
Prioriteiten stellen of iene-miene-mutte spelen kunnen helpen de stress te beteugelen, maar een leven lang leren, daar kunt u niet onderuit.
O, en mocht u geïntrigeerd zijn geraakt door snellezer Howard Berg, dan moet ik u waarschuwen. De Amerikaanse Federal Trade Commission heeft Berg al in 1998 verboden om te suggereren dat mensen door het volgen van zijn programma leren om meer dan achthonderd woorden per minuut te lezen. Ze leren hooguit een tekst scannen, aldus het rapport. Bergs beweringen zijn bestempeld als ‘onjuist en misleidend’ en zijn daden waren volgens de FTC ‘oneerlijk of misleidend’.
</div>

Kennis is een keuze

Moderne ongemakken Afl. 43: kennisstress
Kent u Howard Berg nog? De eeuwig lachende man met Lee Towers-bril en snelleesrecord? In de jaren negentig prees hij zijn Mega Speed Reading-cursus aan op de Nederlandse televisie. ‘Ik heb hier een brief van een meisje met hersenbeschadiging. Ze heeft een auto-ongeluk gehad waardoor de helft van haar hersenen niet meer werkt.’ Maar nadat ze het programma van Berg volgde, ging haar leessnelheid pijlsnel omhoog. Van drie naar maar liefst zeshonderd woorden per minuut. Mensen met hele hersenen zouden helemaal spectaculaire resultaten behalen.
Ondanks de duizelingwekkende verkoopcijfers die in de infomercials werden gepresenteerd, ken ik niemand die er destijds ook maar aan dacht om de Mega Speed Reading cursus aan te schaffen. De reclameboodschappen van Berg waren – samen met die van zijn collega’s Kevin Trudeau (Mega Memory), Tony Little (Ab-shaper) en Tineke de Nooij (Biostabiel) – vooral kluchtige onderbrekingen van televisieprogramma’s, niet iets om serieus te nemen.
Allemaal uomo universalis
Toch weerhield mijn vroegere minachting me er niet van om onlangs ten einde raad zijn naam te googlen. Als hij mij zou leren om honderd keer sneller te lezen, nou, dan zou ik misschien eindelijk iets kunnen inlopen op mijn eeuwige leesachterstand. Ik lijd namelijk aan chronische kennisstress.
Vandaag heb ik een inventarisatie gemaakt. In de kast staan zeker dertig ongelezen boeken (zo’n twintig half gelezen, die tel ik voor het gemak niet mee). Daarnaast ligt een stapel van tweeënnegentig tijdschriften en twaalf kranten die ik moet doornemen en vijf dvd’s die ik echt absoluut nog moet zien. Dan is er nog een digitale wachtrij waarin onder meer zes tijdschriften en een twaalfurige taalcursus. Ik laat expres een heleboel achterwege, zoals alle opleidingen en hele studies die op mijn verlanglijst staan, want met wat ik net noemde, ben ik al zeker grofweg vierhonderd uur zoet. Ik moet ruim een maand lang zeker twaalf uur per dag zonder pauze lezen, kijken en leren om de stapel weg te werken. In theorie, want in praktijk wordt er elke dag weer iets nieuws toegevoegd.
In een poging de berg te reduceren, heb ik mezelf een streng regime opgelegd. Vrijwel elk moment van de dag staat in het teken van zelfontplooiing. Tijdens het ontbijt begint de race tegen de klok, dan lees ik de krant, of liever drie. In de trein ga ik verder in dat nieuwe boek of die belangrijke klassieker. In bad kijk ik de prijswinnende documentaire die je echt moet zien. Soms gaat zelfontplooiing vermomd als ontspanning: kijken naar een televisieserie die ‘zo mooi de tijdgeest weergeeft’, iedereen heeft het erover en je kunt toch niet achterblijven… Aan het einde van de dag is nooit het doel – de stapel wegwerken – bereikt, en wat overblijft, is vaak een onvoldaan gevoel. Zoals Howard Berg het tegenwoordig op zijn website omschrijft: ‘Als je bent zoals de meeste mensen, word je overweldigd door alles wat je moet weten in de wereld van vandaag. Wie kan het bijhouden? Kranten, nieuwsberichten, boeken en al het andere wat je moet weten.’ Hij voert de druk nog eens op: ‘Read faster. Retain more. Be successful.’
Een gevoel voor stamina kan Berg niet worden ontzegd, en vandaag komt zijn overtuiging samen met een gevoel voor de tijdgeest en commercie. We leven in een tijd die wordt gedomineerd door kennis en het vergaren ervan. Van de wieg tot het graf wordt ons informatie opgedrongen en sinds het internet is er helemaal geen houden meer aan. Als je niet op de hoogte bent of iets niet weet, heb je er zelf voor gekozen; informatie ligt immers voor het oprapen. Jij, ik, we kunnen allemaal uomo universalis zijn. Kennis is een keuze.
Elke dag iets nieuws
De drang tot het opnemen van informatie en het vergaren van kennis wordt niet alleen aangezwengeld door het immense aanbod. We móéten simpelweg bijblijven. In de instabiele arbeidsmarkt van nu kunnen werknemers of ondernemers hun concurrentiepositie maar beter verstevigen door hun cv te spekken met extra studies, opleidingen of andere vaardigheden waarmee ze zich onderscheiden van de massa, die steeds hoger opgeleid raakt. Volgens het CBS waren in 2011 ruim 1,7 miljoen mensen van onze beroepsbevolking in het bezit van een hbo- of wo-diploma, dat is een stijging van 44 procent ten opzichte van 2001. De stelling ‘kennis is macht’ van de zeventiende-eeuwse filosoof Francis Bacon is nog nooit zo relevant geweest. Als je stopt met leren, val je buiten de boot.
Op dit moment voltrekt zich volgens sommigen een revolutie in het (wetenschappelijk) onderwijs die naadloos bij dat sentiment aansluit. Wereldwijd bieden gerenommeerde universiteiten alleen of in samenwerking ‘moocs’, massive open online courses, aan. Coursera, geïnitieerd door Stanford, is een van de bekendste, met inmiddels ongeveer tweehonderd lespakketten. Het succes is veelzeggend: in een jaar tijd schreven bijna drie miljoen mensen zich in. Ook Nederlandse universiteiten zoals de TU Delft en de UvA bieden inmiddels gratis cursussen aan. De aanbieders worden voor een groot deel gedreven door idealisme. Coursera: ‘We willen mensen versterken met onderwijs dat hun leven, het leven van hun familie en de gemeenschap waarin ze wonen, verbetert.’ Op het forum prediken de deelnemers het evangelie van een leven lang leren. ‘Een van de belangrijkste doelen in mijn leven is om elke dag iets nieuws te leren,’ schrijft Regina, die nu aan haar tweede cursus bezig is.
Iene-miene-mutte
En de hoeveelheid informatie die we tot ons kunnen nemen, wordt alleen maar groter. De afgelopen vijf jaar heeft de mens ongeveer 1600 exabytes aan data vastgelegd, dat is evenveel als tien keer de totale hoeveelheid informatie die de mensheid produceerde vanaf de uitvinding van het schrift tot aan de komst van de computer. De volgende jaren komen daar naar verwachting nog eens 6400 exabytes bij. In zijn boek The Shallows (2010) maakt Nicholas Carr zich zorgen over de stortvloed aan informatie die niet alleen invloed heeft op onze gewoontes maar ook op onze mentale capaciteiten: om bij te blijven, zijn we informatie gaan scannen en verliezen we ons vermogen om de aandacht ergens bij te houden, diep na te denken en daadwerkelijk te onthouden wat we hebben geleerd.
Tegelijkertijd wordt het steeds belangrijker dat we die enorme massa aan informatie goed weten te benutten. Er is een quote die wordt toegeschreven aan Alvin Toffler, de futurist die de term information overload introduceerde: ‘De analfabeten van de eenentwintigste eeuw zijn niet de mensen die niet kunnen lezen of schrijven, maar degenen die niet kunnen leren, afleren en opnieuw leren.’ Elke vorm van stilstand is dodelijk. Het bureau van Toffler deed onlangs, in navolging van zijn bestseller Future Shock uit 1970, voorspellingen voor de komende veertig jaar en publiceerde de bevindingen in 40 for the next 40. ‘Kennis zal de voornaamste bron van kapitaal worden,’ kondigt het rapport aan. Kennis zal bovendien steeds sneller verouderen, wat betekent dat we wat we denken te weten vaker moeten vernieuwen.
Een behoorlijke kluif voor wie het nu al te veel wordt. Ter voorkoming van kennisstress, het gevoel continu achter te lopen op wat je moet weten, is ‘kiezen’ het sleutelwoord, denkt filosoof Coen Simon, auteur van onder meer En toen wisten we alles en Wachten op geluk (in april verschijnt Schuldgevoel). ‘Stress is het gevoel dat alles op je af komt, dat je het niet onder controle hebt. Je moet niet alles willen leren, of alles willen bijhouden. Dat kan niet. Een individu kan nooit de hele wereld overzien. Daarom kun je het beste kiezen voor één onderwerp en je daar dan in verdiepen. Je zult dan merken dat je aan sommige kennis helemaal geen behoeft meer hebt.’
Mocht u geen keuzes kunnen maken, dan adviseert Simon simpelweg het principe iene-miene-mutte toe te passen: ‘Door ergens voor te kiezen, kun je ook ontdekken dat je het niet wilt.’
Prioriteiten stellen of iene-miene-mutte spelen kunnen helpen de stress te beteugelen, maar een leven lang leren, daar kunt u niet onderuit.
O, en mocht u geïntrigeerd zijn geraakt door snellezer Howard Berg, dan moet ik u waarschuwen. De Amerikaanse Federal Trade Commission heeft Berg al in 1998 verboden om te suggereren dat mensen door het volgen van zijn programma leren om meer dan achthonderd woorden per minuut te lezen. Ze leren hooguit een tekst scannen, aldus het rapport. Bergs beweringen zijn bestempeld als ‘onjuist en misleidend’ en zijn daden waren volgens de FTC ‘oneerlijk of misleidend’.

Maasvlakte bij nacht
Overdag is de ontwikkeling van de Tweede Maasvlakte onderwerp van nationale trots. Glunderend sommen verantwoordelijken hun feiten op: Nederland is tweeduizend hectare gegroeid, de kustlijn ligt drieënhalve kilometer verder in zee, de Rotterdamse haven is twintig procent groter dan voorheen. Mensenhanden hebben land gemaakt. De vergelijking met de Afsluitdijk en de Deltawerken is nooit ver weg. Op 11 juli van dit jaar werd er een mijlpaal gevierd: de sluiting van de zeewering. Koningin Beatrix gaf het startsein. Ze drukte op een rode knop, er klonk spannende muziek en daarna spoten drie schepen een mengsel van zand en water in de zee om het (grootste deel van het) laatste gat tussen twee zeeweringen op te vullen. Het werd live uitgezonden door de NOS, gepresenteerd en becommentarieerd door een enthousiaste Rik van de Westelaken: ‘Land gewonnen uit zee naar de beste Nederlandse waterbouwtraditie.’ En: ‘Best wel een historisch momentje, eigenlijk.’ Ronald Paul, toen nog directeur van de Projectorganisatie Maasvlakte 2, kreeg er een brok van in zijn keel, zei hij in dezelfde uitzending. Een paar uur later was het gat zo gedicht dat de aannemers (ook deels verantwoordelijk voor de Palmeilanden in Dubai) en hun teams elkaar in het midden van de aangesloten zeewering konden treffen. Ze juichten en spoten met champagne.
Overdag is er ook kritiek. Sceptici vragen zich af of het wel nodig is, die uitbreiding. Ze vrezen voor overcapaciteit en denken dat de Tweede Maasvlakte de Eerste Maasvlakte (vierduizend hectare industriegebied, aangelegd in de jaren zestig) zal kannibaliseren. Milieudefensie zet vraagtekens bij de duurzaamheid van het project. Het leidt tot nog meer luchtverontreiniging, zeggen ze.
’s Nachts houdt iedereen zijn mond. Fotograaf Marie-José Jongerius legde vanaf april 2011 bijna anderhalf jaar lang de landwinning in het donker vast. In het zand stonden bandensporen van ‘dumpers’, vrachtwagens die opvulmateriaal in het water kiepen. Op de betonnen kade, toen nog in wording, stond een achtergebleven ladder. De bouwplaats baadde in het licht, voor de veiligheid. Een futuristisch blauw-geel monster met rupsbanden stond in ruststand naast de harde zeewering. Het was een Blockbuster, een kraan die speciaal is ontworpen om de blokken steen te verplaatsen die de ‘harde zeewering’ vormen. De machine kan een gewicht van veertig ton verplaatsen en op vijftien centimeter nauwkeurig positioneren. Een eenzame bouwvakker dronk een kop koffie in zijn blauwe keet. Er werd ook gewerkt. Een sleephopperzuiger spoot onvermoeibaar zand in de zee.
Jongerius bezocht de Tweede Maasvlakte gemiddeld eens per drie weken en maakte de fotoserie Lunar landscapes, waarin het landschap zienderogen verandert van woestijnachtig en ongepolijst naar geciviliseerd. ‘De eerste keer dat ik er was, bewoog het nieuwe land onder je voeten als er boten tegen de kade bonkten.’
Hoe vaker Jongerius het project en het terrein onderzocht, hoe groter haar verbazing werd. Enerzijds kreeg ze ontzag voor wat mensenhanden kunnen: een land scheppen door meer zand in de zee te dumpen dan het water wegspoelt, blokken steen van veertig ton verplaatsen. Maar als ze daar dan stond in de donkerte, bijvoorbeeld die keer dat ze zich moest vasthouden aan het portier van haar auto om niet weg te waaien, vroeg ze zich af of de mens het uiteindelijk eigenlijk wel kan winnen van de natuur. ‘Soms lijkt het net of de mensheid voor god speelt.’ Ook om die tegenstrijdigheid te benadrukken, fotografeerde Jongerius alleen in het donker en alleen met gebruik van het al aanwezige (kunst)licht. ‘Het donker benadrukt het nietige van de mens, het kunstlicht juist de maakbare wereld.’
Door de confrontatie met het maakbare werd Jongerius’ werkterrein in haar ogen steeds ‘onaardser’. ‘Het was een wereld met een open toekomst en geen eigen geschiedenis.’ Met Lunar Landscapes wilde Jongerius de Tweede Maasvlakte een tastbare ontstaansgeschiedenis geven.
De aanleg van het nieuwe land begon in 2008. De laatste keer dat Jongerius op 11 juli op de Tweede Maasvlakte fotografeerde, had de koningin ’s middags op de rode knop gedrukt. Sindsdien is er weer veel veranderd. Onlangs werd de Maasvlakteweg officieel geopend. Over twee jaar zijn de eerste terminals af. Naar verwachting is het terrein rond 2030 volledig in gebruik. Als er behoefte aan is.
Tentoonstelling: ‘Marie-José Jongerius: Lunar landscapes’, Nederlands Fotomuseum, Rotterdam, 3 november t/m 13 januari.
Boek: ‘Lunar Landscapes. Maasvlakte 2’, nai010 uitgevers, 128 p., € 49,50

Waarom hipsters in Berlijn verslaafd zijn aan ‘Tatort’

‘Zoveel wipneusjes!’; SPECIAL FOTOGRAFIE

Evenwichtsact; SPECIAL FOTOGRAFIE

Het lijstje

Het lijstje

Interview R.J. Ellory: ‘Ik wil mensen veranderen’

‘Iedereen kan ontsporen’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Moord om de hoek; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

‘Ik wil mensen veranderen’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

‘Ik hoor nergens bij’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

‘Alsof we even wilden cashen!’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

‘Ik begrijp mijn lezers’; SPECIAL DETECTIVE & THRILLERGIDS 2013

Waarom Duitse hipsters van stoffige krimi’s houden

Kennis is een keuze

Kennis is een keuze

Onaards landschap