Waarom hipsters in Berlijn verslaafd zijn aan ‘Tatort’

Sarah Becker (25) is geïrriteerd, ze drinkt sekt en rookt shag in haar Berlijnse stamkroeg. Het is inmiddels een paar weken geleden, maar ze windt zich er nog steeds over op. ‘Til Schwei­ger is een opgepompte Hollywood-idioot. Hij heeft niets in Tatort te zoeken.’ Ze rolt met haar ogen. ‘Die explosies. Serieus?’ Schweiger (nazi-jager in Inglourious Basterds) is Duitslands enige echte actieheld en maakte in maart zijn entree als ruige Tatort-rechercheur gestationeerd in Hamburg. De negenenveertigjarige acteur met de flirtende ogen was volgens zijn tegenstanders te dom, te lomp of juist te gelikt om die taak te vervullen. ‘Schimmi reloaded!’ jubelde kamp Schweiger. Een verwijzing naar Horst Schimanski, de populaire tierende Tatort-held uit de jaren tachtig die als ontbijt steevast twee rauwe eieren achterover sloeg. Met 12,6 miljoen kijkers was Wilkommen in Hamburg de succesvolste Tatort-aflevering van de afgelopen twintig jaar. Voor heel even, want twee weken later brak het komische speurdersduo uit Münster het record. Naar Summ summ summ, over misdaad in het schlagermilieu, keken ruim 12,8 miljoen mensen. Het huidige seizoen belooft alle kijkcijferrecords van de afgelopen decennia te verbreken.

Van tevoren wist Becker ook wel dat ze de aflevering met Schweiger stom zou vinden, ze vindt ‘Til gewoon Scheiße’. Toch gaan kijken. ‘Tatort is een verslaving. Soms is het slecht voor me, maar ik kan niet zonder, ik moet weten wat er gaat gebeuren.’ Op maandag wordt er op school of op het werk steevast over gesproken. Niemand staat dan met zijn mond vol tanden. Dat betekent meestal een lofzang of hekeldicht op een commissaris. Soms is er iemand die zich hevig tegen de hype verzet, maar dan wil hij dat graag geestdriftig verkondigen. Geen Duitser is onverschillig.

Heuse stratenveger

De ARD (Duitsland 1) bedacht Tatort in een vlaag van paniek. Er moest iets komen om te concurreren met de immens populaire misdaadserie Der Kommissar, die in 1969 was gestart op Duitsland 2. De ARD is een samenwerkingsverband van regionale Duitse omroeporganisaties, en daarom werd als voorwaarde aan de te ontwikkelen krimi gesteld dat elke streek zijn eigen commissaris(sen) zou krijgen. Daarnaast moest het simpelweg spannend zijn, een beetje realistisch en niet te overdreven.

Vooral het regionale aspect bleek een gouden greep. Er wordt naar hartenlust gespeeld met regiogebonden clichés en dat is humor waar de Duitser van houdt. Het is een feest der herkenning als de eigen streek aan de beurt is; het dialect, het voedsel van de streek en gebruiken die alleen de inwoners kunnen begrijpen. Zoals Hans Magnus Enzensberger Tatort eens omschreef: ‘Een combinatie van aardrijkskunde, etnologie en alledaagse geschiedenis van de republiek.’ Het geheel van afleveringen biedt een caleidoscopische blik op de Duitse samenleving door de jaren heen. Inmiddels wordt er wekelijks een Tatort uitgezonden en delen ruim twintig speurders(duo’s) hetzelfde tijdslot. Hoeveel afleveringen er in een bepaald gebied gemaakt worden, is afhankelijk van het aantal kijkers (en dus het kijk- en luistergeld) dat de regionale zender, co-producent, heeft. In 2012 traden Ballauf en Schenk uit Keulen bijvoorbeeld vier keer op, terwijl Bootz en Lannert uit Stuttgart maar één keer ten strijde trokken – liefhebbers moesten wachten tot het volgende seizoen. Gelukkig worden de misdrijven meestal binnen één aflevering opgelost.

In de begindagen, toen er alleen nog publieke zenders waren en Tatort één keer per maand werd uitgezonden, was het programma een heuse stratenveger. Op het hoogtepunt keken er zo’n twintig miljoen mensen naar. In de jaren negentig liep het aantal kijkers drastisch terug, al scoorde het met krap zeven miljoen kijkers nog steeds behoorlijk goed. De angst bestond dat het publiek, dat toen grotendeels ouder dan vijftig was, langzaam zou uitsterven.

Een paar jaar geleden kwam de ommekeer, toen Tatort plotseling werd ontdekt door jonge volwassenen en de kijkcijfers omhoog schoten. ‘Het is blijkbaar het nieuwe ding dat wij coole mensen tegenwoordig moeten zien,’ constateerde de populaire schrijfster en presen­tatrice Sarah Kuttner (32) onlangs in een interview met Der Spiegel. ‘Hipster-Heimatkrimi’, wordt het op verschillende lifestyleblogs genoemd.

Tatort troost

Cafés in de grotere steden zijn handig op de hype ingesprongen. Op zondag rollen ze hun projectieschermen uit voor public viewings. Net als Sarah Becker kijkt Carolin Hartlapp (23) wekelijks Tatort in de Sofa Bar, waar comfortabele banken en ouderwetse leunstoelen kriskras door de ruimte staan, zoals het een hedendaags Berlijns café betaamt. Volgens haar is het de ideale manier om een losbandig weekend af te sluiten: ‘Het maakt niet uit wat er de dagen ervoor is gebeurd, als je hier bij elkaar komt, kun je alles achter je laten.’

Want Tatort troost. Het stilde de heimwee van Gesche Knolle (33) en Phillipp Breil (32) toen ze kort geleden in Nederland psychologie studeerden. Knolle: ‘Elke zondag hadden we een directe verbinding met Duitsland. Het was vreemd om er de volgende dag niet met anderen over te kunnen napraten.’ Inmiddels zijn ze terug in Duitsland en kijken ze elke zondag, vandaag in de Sofa Bar. Breil: ‘Het is mooi om het met anderen te ervaren.’ Tatort is deel van de culturele identiteit, de serie heeft zich diep in de samenleving genesteld, vinden Knolle en Breil. Knolle: ‘Mijn zus heet Sina, vernoemd naar een Tatort-karakter uit Reifezeugnis, een aflevering uit de jaren zeventig.’

Anna Elise Wiedemann (21) en Amelie Häcker (21) zijn nog maar pas geleden naar Berlijn verhuisd en zoeken op zondagavond in het café wat ze bij hun ouders achterlieten: ‘huiselijkheid’. Waarom Tatort onder jonge volwassenen aan populariteit wint, kan geen van de bezoekers met zekerheid zeggen. Becker: ‘Misschien omdat we weer trots durven te zijn op ons land?’

Samy Ayoub is uitbater van de Sofa Bar en begon in 2010 op veler verzoek met het vertonen van Tatort. De zondagavonden horen inmiddels bij de best bezochte van de week. Ook vandaag zijn vrijwel alle stoelen bezet. In Wer das Schweigen bricht (Wie het stilzwijgen verbreekt) jagen Frank Steier (Joachim Król) en Conny Mey (Nina Kunzendorf) op boeven in Frankfurt. Conny Mey heeft hypnotiserende lichtblauwe ogen en een voyante kledingkeuze voor iemand met haar functie. Het felroze shirtje met laag uitgesneden decolleté zorgde voor discussie onder de kijkers. Goedkope ‘Tussi’ versus sterke vrouw, want Mey is behalve gewaagd ook overtuigd feministe. In afwachting van de uitzending windt Hartlapp zich alvast op: ‘Vre-se-lijk. Dat mens gedraagt zich zo overdreven. En die kleren! Sletterig gewoon. Blij dat ze weggaat.’ Mey gaat lesgeven aan de politieacademie, ‘waar mensen wel op haar zitten te wachten’. Een kleine sneer naar collega Frank Steier, een chagrijnige zuiplap. De aflevering van vanavond werd, zoals meestal, uitvoerig voorbeschouwd door serieuze media. De Süddeutsche Zeitung en Der Spiegel houden zelfs een aparte blog bij waarop verschillende analyserende berichten per week worden geplaatst.

Geschiedenis van Duitsland

Bärbel Göbel deed vijf jaar lang onderzoek naar het fenomeen Tatort. Het resulteerde in haar proefschrift Once Upon a Crime dat binnenkort in boekvorm verschijnt. ‘Het is de meest fascinerende serie die er bestaat. Alle afleveringen tezamen vormen een 43 jaar oude geschiedenis van Duitsland. Van filmstijlen, moraal, sociale trends, architectuur en de werkwijze van de politie. Tatort is zo succesvol doordat het laat zien wat er zowel landelijk als regionaal gebeurt. De serie biedt verstrooiing en zoomt in op misstanden in de samenleving zonder met het vingertje te zwaaien.’

Maatschappijkritiek was er al in de allereerste aflevering, Taxi nach Leipzig, die de Duitse verdeeldheid aan de kaak stelde: ‘De dienstdoende detective negeert zijn superieuren door in Oost-Duitsland onderzoek te verrichten en laat zo zien dat hij niets geeft om diplomatieke banden en constructies.’ De aflevering zorgde destijds voor ophef omdat het aan het begin lijkt of Oost-Duitsers voor minderwaardig en misdadig worden gezien.

Een van de bekendste maatschappijkritische afleveringen, die ook buiten de grenzen met enige regelmaat wordt vertoond op bijvoorbeeld filmfestivals, is Reifezeugnis (Bewijs van volwassenheid, 1977). Daarin begint de vijftienjarige Sina Wolf een affaire met haar leraar. Haar vriendje komt erachter en is woedend, waarop hij Sina probeert te overreden tot seks in ruil voor zijn stilzwijgen. Het meisje slaat hem dood met een steen. ‘In een tijd waarin veranderende familieverhoudingen steeds onderwerp van gesprek waren, liet deze aflevering zien waar de onoplettendheid of afwezigheid van ouders – zoals die van Sina – toe kon leiden.’ Het resulteerde in felle maatschappelijke discussies.

Recentelijk zorgde Wem Ehre gebührt (Wie ere toekomt, 2007) voor de nodige beroering. Het verhaal over een vermoedelijke eerwraak en incest binnen een alevitische gemeenschap bracht vijftienduizend alevieten op de been in Keulen omdat ze vonden dat ze verkeerd werden afgeschilderd. Niet veel later introduceerden de makers – als ‘goedmakertje’, denkt Göbel – Cenk Batu, de eerste Turkse detective: ‘Tatort reageert op de samenleving en de samenleving reageert op Tatort.’

Open bloesjes

Een belangrijk deel van het succes is volgens Göbel te danken aan de gewillige manier waarop de ARD haar publiek ‘catert’. ‘De ARD houdt scherp in de gaten wat populair is en speelt daar dan op in.’ Een duidelijk voorbeeld daarvan is Tod im All (Dood in de ruimte, 1997). Odenthal (Ulrike Folkerts) onderzoekt de moord op een sciencefictionauteur. In de aflevering wordt voortdurend de suggestie van leven in de ruimte gewekt. De plot is duidelijk gebaseerd op The X-Files, dat toen heel populair was. Toen in de jaren tachtig Magnum een grote hype was, verscheen Schimanski, de oerman met de open bloesjes, op televisie. Münster-Tatort is bijna kluchtige crime comedy, waarmee wordt meegelift op het succes van series als Psych en Monk. ‘De afleveringen die in Frankfurt spelen, neigen qua sfeer, het beklemmende, naar de Deense successeries. Dat kan geen toeval zijn.’

De recentelijke herwaardering schrijft Göbel onder meer toe aan de hang naar nostalgie, een trend die ze op televisie maar ook in het dagelijks leven waarneemt. Ook belangrijk is volgens de onderzoekster dat we in een internettijdperk leven. ‘Mensen kunnen afleveringen terugkijken op internet en van Tatort is ontzettend veel oud materiaal dat makkelijk verspreid kan worden. Het eindigt niet bij wat er op televisie te zien is.’ Pas sinds kort zijn er enige Tatort-reeksen verkrijgbaar op dvd. ‘De regionale zenders die bij de productie betrokken zijn, kwamen eerder nooit tot een akkoord. Omdat Disney zich er in 2009 mee ging bemoeien, lukte het wel.’

Stuwende groove

Sarah Becker zucht. ‘Dit is mijn favoriete moment van de avond.’ De Tagesschau (het journaal) wordt afgekondigd en de intro van Tatort begint: aanzwellende strijkers en blazers, nietszeggende blauwe ogen waar zich een wit vizier op aftekent, rennende benen begeleid door een stuwende groove. Al 43 jaar is de intro vrijwel onveranderd gebleven. Het is eens overwogen, maar de kijkers kwamen in opstand en er werd toch maar van afgezien. ‘De intro maakt van Tatort een serie, in plaats van een reeks losse films over verschillende commissarissen.’ Volgen Göbel is de intro deels de reden dat voor Tatort geen glansrijke toekomst in het buitenland is weggelegd. ‘Duitsers vinden het prachtig, maar dat is uit nostalgie. In het buitenland zien mensen alleen een korrelig gedateerd filmpje.’

Bovendien heeft Tatort over de grens een imago­probleem. ‘Men denkt vooral aan de oubollige commissarissen van weleer.’ Dat waren – soms zijn ze het nog wel eens – antihelden met last van maagzweren, angst voor de tandarts en hoestbuien tijdens het rennen. Oer-Duitsers, op het clichématige af en bovendien conservatief, oubollig en traag. Dat de belegen commissarissen van het begin in de loop der jaren ook plaatsgemaakt hebben voor bijvoorbeeld feministische vrouwen met diepe decolletés, Turkse mannen en sociaal betrokken vechtmachines, is bij de meesten onbekend.

Göbel verwacht dat Tatort in Duitsland tot het einde der tijden zal blijven bestaan. Zoals Gunther Witte, chef-Tatort in de begindagen, het eens zei: ‘Tatort is als een Hydra. Het maakt niet uit hoeveel hoofden je eraf hakt, ze groeien toch wel weer terug. Nieuwe regisseurs, nieuwe acteurs en nieuwe commissarissen, nieuwe plaatsen en nieuwe verhalen. Steeds weer opnieuw.’

Conny Mey houdt het tijdens haar laatste optreden als commissaris relatief zedig: een witte sjaal met roze sterren, rode gehakte laarzen en een kort leren jack. Op het projectiescherm is te zien dat ze haar spullen pakt. Becker vindt het toch wel jammer. ‘Zo erg was ze deze aflevering niet. Met meer kleren aan is ze best oké.’