Klaar met Nederland

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

<div class="info-box">
<h5><a href="https://www.vn.nl/sterke-verhalen/">Sterke verhalen</a></h5>
Dit is een van de twaalf sterke verhalen uit een speciale VN-uitgave, getiteld (geloof het of niet) &#8216;Sterke verhalen&#8217;. Meer sterke verhalen van onder anderen Minka Nijhuis, Arnon Grunberg en Daan Heerma van Voss lees je <a href="https://www.vn.nl/sterke-verhalen/">hier</a>.
</div>
Een vriend van ons, Cirkel, meldde een half jaar geleden dat hij was gestorven. Je zag verder niks aan hem, maar hij wist het zeker: ik ben dood. Wij, zijn vrienden, probeerden hem die illusie uit het hoofd te praten, maar toen dat niet lukte, dachten we: nou, dan niet. Want wat maakte het uit? Hij ging gewoon elke dag naar zijn werk, at, dronk, sliep én werd weer wakker.
Maar voor hem was het problematisch. Zijn geest, zo meende hij, kon zich niet losmaken van zijn lichaam, waardoor dat lichaam zich maar bleef voortbewegen met een vrijgevochten (zijn woord) geest erin. Dat zat hem dwars, maar het lag niet in zijn aard er kwaad over te worden.
Binnen onze vriendengroep, Cirkel meegeteld zeven man sterk, was hij altijd de stille geweest. Zo iemand heb je nodig in een gezelschap om de temperamenten van de anderen enigszins te neutraliseren. Hij fungeerde als lijm voor ons verbond. Lijm is transparant, bijna onzichtbaar. Pas met de aankondiging van zijn dood werd hij het middelpunt van ons kringetje.
Na de eerste schrik besloot hij zijn nieuwe toestand te accepteren. Weet je, Vierkant, zei hij tegen mij, er zitten ook voordelen aan. De oppervlakkigheid van het alledaagse leven heeft plaatsgemaakt voor een nieuwe dimensie. In mijn hoofd, althans. Ik weet zeker dat mijn lichaam op den duur zal volgen, ik hoef alleen maar af te wachten.
Daar was hij altijd goed in geweest: zijn handicap te verdraaien tot een weloverwogen beslissing om in te stemmen met waarnaar het leven hem ook maar meevoerde.
Alleen, zijn lichaam bleef gewoon functioneren als tevoren, en na een maand of twee van mentaal doodzijn begon het incongruente gedrag van lichaam en geest Cirkel toch te frustreren. Hij opperde voorzichtig dat het misschien tijd werd om in actie te komen.
Ik moest lachen en zei: da’s voor het eerst van je leven, dat je tegen de keer ingaat. Daar was hij het enerzijds wel mee eens, zei hij, maar anderzijds zou je ook kunnen zeggen dat hij zijn lichaam ertoe wilde aanzetten mee te bewegen met zijn geest en dat hij dus precies handelde zoals hij altijd had gedaan.
Samen bezochten we een pentagram met een astrologiepraktijk. Ik geloofde niet in die onzin, maar ik hoopte dat Cirkel van zo’n sterrenwichelaar wél zou aannemen wat hij van ons, zijn vrienden, niet aannam: dat zijn dood een illusie was.
Helaas. De horoscoophandelaar ging helemaal mee in de waan van Cirkel en verkocht hem met introductiekorting een fluwelen zakje gevuld met maanstenen voor onder zijn hoofdkussen. Na een paar nachten zou het universum dan zijn lichaam de juiste richting wijzen.
Gebeurde natuurlijk geen reet.
Cirkel meldde zich nu toch maar eens ziek op zijn werk. Somber maar gelaten bracht hij hele dagen door in zijn vensterbank, met koffie en chocola, zonder dat er iets veranderde aan zijn toestand.
Wat iedereen dacht maar niemand durfde uit te spreken, werd uiteindelijk geopperd door Trapezium. Als Cirkel werkelijk dood was, dan had hij er vast geen bezwaar tegen als iemand hem in kleine partjes zou snijden, zoals een dode kip niet protesteerde wanneer hij tot blokjes kipfilet verwerkt werd.
Trapezium stelde: als je écht dood bent, dan maakt het niet uit als we blokjes cirkelfilet van je maken en dan is het probleem opgelost. Ben je niet echt dood terwijl je het wel zo ervaart, dan kunnen we met de dreiging van deze ingreep wellicht de werkelijkheid in overeenstemming brengen met jouw gevoel: je geest zal van schrik beseffen dat je wel degelijk leeft. Probleem óók opgelost.
Dit kwam voor Cirkel toch een tikkeltje onverwacht. Weliswaar ging hij akkoord met Trapeziums gedachtengang – lichaam en geest in overeenstemming brengen – maar hij stelde een andere methode voor. Eindelijk was hij bereid een psychiater te bezoeken (drongen wij al maanden op aan). Die constateerde dat Cirkel leed aan een verstoorde lichaamsbeleving met psychotische kenmerken en schreef intensieve psychotherapie en een cocktail van medicatie voor.
Cirkel ging uiteraard akkoord, maar de effecten van de medicatie beperkten zich tot onaangename bijwerkingen terwijl de psychotherapie leidde tot de conclusie dat er eigenlijk helemaal niets mis met hem was. Zijn redeneertrant was zuiver, er lagen geen verstoorde cognities aan zijn problematiek ten grondslag, en los van de gewaarwording dood te zijn, wees helemaal niets op een psychose, zo bleek ook uit hersenscans.
Een lichaam dat niet wil meesterven met je geest: persoonlijk zou ik ervoor tekenen, maar Cirkel kon niet langer zo door. Mijn ziel, zei hij, rot weg in dit levende lichaam, terwijl het andersom zou moeten zijn.
Toch maar het mes erin, dan? Die methode was Cirkel inmiddels gaan omschrijven als euthanasie en hij wilde zijn vrienden de strafvervolging die daaruit voort zou vloeien niet aandoen; evenmin was hij in staat, hoezeer hij het ook zou willen, eigenhandig het mes in zijn lijf te zetten. Patstelling.
Op een dag ging ik met hem lunchen in een bageltent.
Zag je dat decolleté? zei ik over de serveerster die zojuist onze smoothies en bagels had opgediend. Hij antwoordde dat hij er niet op had gelet, wat me hoogst onwaarschijnlijk leek, want als er één iemand in mijn vriendenkring was die er altijd mee had ingestemd dat het een plicht was om te genieten van elke smakelijke borstpartij die zich maar langs je ogen bewoog, dan was hij het wel. Hij gaf toe dat het hem zelf ook verbaasde, maar dat hij zijn interesse voor aardse zaken als seksualiteit volledig was kwijtgeraakt. En niet alleen dat. Ook zijn eetlust had hem verlaten.
Oei, zei ik.
Ja, gek, hè, antwoordde hij. Maar het stemt me ook optimistisch. Een lichaam dat niet gevoed wordt, sterft een natuurlijke dood, tenzij je jezelf actief uithongert, dat is allerminst natuurlijk, maar dat doe ik dus niet. Ik kan gewoon geen hap meer door mijn keel krijgen, daar zit niets actiefs achter.
Heb je helemaal geen honger, dan? vroeg ik, voordat ik mijn tanden in mijn bagel met gerookte kip en avocado zette.
Nee, zei hij, terwijl hij zijn smoothie naar mijn kant van de tafel schoof. En ook geen dorst.
Cirkel begon te slinken, zijn actieradius werd steeds beperkter. We brachten hem boodschappen, maar hij sloeg elke vorm van voeding vriendelijk af. Het enige wat we konden doen, was af en toe zijn bed verschonen en hem naar het toilet tillen, waar hij uit beleefdheid een tijdje verbleef – onverrichterzake. Wat er niet ingaat, komt er ook niet uit.
Toen hij te klein was geworden om nog voor zichzelf te kunnen zorgen, nam ik hem in huis. Eerst sliep hij op een luchtbed op zolder, later volstond een oude schoenendoos met twee washandjes op de bodem bij wijze van matras. Van een cirkel werd hij een dikke stip, van een stip een steeds moeilijker waarneembare punt en op een dag was er niets meer.
Wanneer iemand vermist raakt, is dat doorgaans voor de nabestaanden onverdraaglijk: de onzekerheid, het gebrek aan een stoffelijk overschot. De rouw krijgt er iets onbestendigs van, en een soortgelijk proces zie je bij nabestaanden van slachtoffers waar niets van over is: door een ontploffing, door een vliegtuigongeluk.
Maar voor onze vriendenkring kwam de totale verdwijning van Cirkel toch als een opluchting. De vele maanden die zijn aardse dood, zoals we die waren gaan noemen, geduurd had, bleek ons allemaal behoorlijk wat stress te hebben opgeleverd en die viel nu weg. Bovendien had Cirkel gekregen wat hij wilde.
Een begrafenis was vanzelfsprekend niet nodig, maar we hielden wel een herdenkingsbijeenkomst voor hem, enkele dagen nadat er zelfs met een vergrootglas geen spoor meer van hem te vinden bleek. Geen toespraken, we zaten gewoon met zijn allen aan een lange tafel bij een van ons in de achtertuin. De zon scheen, het bier vloeide rijkelijk, er was bittergarnituur en aan het begin van de avond ging de barbecue aan.
We haalden herinneringen op aan Cirkel, voor zover die er waren want iemand die de rol van stille bekleedt in een vriendengroep, maakt geen al te grote indruk.
Je begint met de mooie dingen. Sinds onze middelbareschooltijd gingen we elk jaar met z’n zevenen, aan het begin van de zomer, een weekje naar het buitenland. Feesten, knallen. De ene na de andere anekdote rolde over tafel, gemarineerd in nostalgie.
En wat een gedoe was het altijd, zei Ellips na de zoveelste herinnering (Kreta, ketamine), om überhaupt tot een bestemming te besluiten.
Dat klopte. Doorgaans begonnen we al in de vroege lente met het maken van plannen. Als we de mogelijke bestemmingen hadden teruggebracht tot twee opties, was meestal een ruime meerderheid voor een van die twee.
Maar soms stemden drie van ons voor bestemming A en drie voor B. Dan was het altijd Cirkel die het verlossende woord moest spreken, maar die had geen voorkeur en dat was in deze beslissende fase nu juist het probleem, dat irritante Es ist mir egal van hem. (Hij zei dat ook altijd in het Duits, God weet waarom, misschien om af te zwakken hoe flauw het eigenlijk was dat hij geen mening had.)
Zo ging het ook als er ruzie was in de vriendengroep (en dat wilde nogal eens voorkomen met zulke uitgesproken figuren als wij). Cirkel weigerde partij te kiezen.
Of nog zoiets: als je een ideetje voorstelde (bioscoopje pakken, avondje naar de hoeren) en hij daarmee instemde, wist je nooit zeker of hij dat deed uit overtuiging of dat hij het gewoon de makkelijkste weg vond.
Die bescheidenheid, die zogenaamde onbaatzuchtigheid: was het niet eigenlijk vreselijk arrogant om je zo op te stellen, verheven boven oordeel of beslissing? Alsof keuzes maken iets voor kleine luiden was, een minderwaardig menselijk neiginkje.
Of toen zijn vriendin hem verliet voor een ander, alweer jaren geleden, en dat hij sindsdien alleen bleef, berustend, ergerlijk berustend.
Het gevolg was dat wanneer wij, de anderen, een etentje met partners organiseerden, hij de enige was die in z’n eentje aan tafel zat, en nee, hij wilde niemands aandacht claimen, maar toch ging je dan automatisch het gesprek met hem aan, probeerde je hem bij de avond te betrekken en voelde je je godverdomme nog schuldig ook als dat niet lukte en hij met zo’n tis-niet-anders-smoelwerk aan het eind van de avond alleen naar huis ging.
We smeten nog wat hamburgers op de barbecue, uit de kelder werd een nieuw krat bier naar boven gehesen en terwijl we meer herinneringen aan Cirkel ophaalden, sloeg steeds meer de vertwijfeling toe.
Een vriendengroep kent een dynamiek waarbinnen ieder zijn eigen rol heeft. Er is de wild-associatieve plannenmaker. Er is de regelneef. Er is de rebel, je weet wel, die ene die altijd in de contramine ligt – en zo de groep scherp houdt. Er is het geweten (ja, bij ons ben ik dat) en natuurlijk de clown. O, en er is de misdadiger: degene die graag de grenzen opzoekt en er soms in slaagt de anderen mee te krijgen óver die grenzen.
Maar wat was de rol van Cirkel nu helemaal? Ja, lijm, zei ik eerder, maar waar heb je eigenlijk lijm voor nodig? Een bouwwerk van Lego houdt toch ook prima stand zonder lijm?
De duisternis viel, we spoelden onze hamburgers weg met bier, we herdachten onze dode vriend Cirkel en we ontdekten dat we die zeikerd eigenlijk beter kwijt dan rijk waren.
Misschien heeft Cirkel dat zelf ook wel zo gevoeld, al die jaren, en liet hij zich daarom zo mak door de dood meevoeren toen die zich aandiende.
Maar aan de andere kant – en er is altijd een andere kant – voelden we hoe onze eigen rol in de anekdotes die we maar bleven opdissen, steeds glorieuzer en heroïscher werd. Hoe kleiner we hém maakten, al scheldend op zijn miezerige karakter, hoe groter wij werden. 
Het was alsof de totale verdwijning van Cirkel ruimte had gecreëerd voor een nieuw verhaal, en als we hem ergens dankbaar voor mogen zijn, dan is het daarvoor: dat hij ons nieuwe levens in oude herinneringen schonk, met terugwerkende kracht, grootser en meeslepender dan toen die lul nog in ons midden vertoefde.
<div class="info-box">
Jamal Ouariachi (1978) studeerde psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij debuteerde in 2010 met de roman De vernietiging van Prosper Morèl en was enkele jaren werkzaam als therapeut, tot hij eind 2011 besloot zich fulltime aan het schrijven te wijden. Hij schreef korte verhalen voor de bundel Agents-Provocateurs: 20 onder 35 en voor tijdschriften als De Revisor, Tirade en Vogue. Daarna verschenen de romans Vertedering (2013) en Een honger (2015). Nu werkt hij aan de romans M.O. en Bloedmaan, die samen een tweeluik vormen. Verwachte publicatie: begin 2020.
</div>

Jamal Ouariachi

Jamal Ouariachi over een Cirkel die een stip werd en toen verdween

Schrijven over je scheiding, is dat niet te intiem?

Ze zoeken het maar uit, na mijn dood, wat ze wel en niet kunnen gebruiken uit de vuilniszak vol afgedankte goederen die mijn lichaam dan is geworden. Voor iemand als ik, die gemiddeld drie jaar te laat zijn belastingaangifte inlevert, is elk formulier dat niet hoeft te worden ingevuld een zeurend stemmetje minder in het achterhoofd, en alleen al om die reden ben ik blij dat de nieuwe Donorwet is aangenomen. Nu maar hopen dat ik niet sterf vóór de invoering ervan.
In de tussentijd vraag ik me af of er niet tóch een lichaamsdeel is waar ze met hun transplanterende tengels vanaf moeten blijven. Of iemand iets aan mijn longen heeft, betwijfel ik: twintig jaar lang ruimhartig bijgedragen aan de winsten van de tabaksindustrie. Wel sinds twee jaar rookvrij, en misschien, als ik het leven nog een paar decenniaatjes volhoud, zijn die longen bij mijn dood voldoende hersteld om een ander van dienst te kunnen zijn. Mijn lever is weer een ander verhaal, voorlopig heb ik <a href="https://www.vn.nl/jamal-ouariachi-hele-verhaal-alcohol/">geen plannen</a> om de alcoholkraan dicht te draaien. Maar voor de rest: pick your choice.
Twijfel is er alleen over de ogen. Beetje sentimenteel, beetje voor de hand liggend, en toch hoor je de mensen vaak zeggen dat hun ogen te persoonlijk zijn om af te staan. Ik bekijk ze in de spiegel, die twee glimknikkers met grijsblauwe irissen. Meen ze goed te kennen, maar als je me zou vragen om ze uit het blote hoofd na te tekenen, zou ik met iets heel generieks op de proppen komen. Nooit goed genoeg gekeken naar dat waar ik al een leven lang mee kijk.
<blockquote>‘In iemands ogen staren gedurende 10 minuten kan radicaal je bewustzijn veranderen,’ lees ik op internet.</blockquote>
En toch, het zijn ogen met een verhaal: mijn verhaal. Links -4.25, rechts -4.75, plus een gezellige cilinderafwijking. Voor een eventuele begunstigde van mijn donatie is dat trouwens irrelevant, want je kunt een oog niet in zijn geheel transplanteren, vanwege de verbinding met de oogzenuw die, naar de huidige stand van wetenschap, na het doorsnijden niet hersteld kan worden. Het hoornvlies is vooralsnog het enige bruikbare – de rest gaat in de afvalbak van het ziekenhuis of belandt misschien op de snijtafel van een student oogheelkunde. Of is dat weer een apart formuliertje?
<h5>Zweefteverij</h5>
Hoe het ook zij, wat gebeurt er met mijn verhaal? Uiteraard, dat ligt in de hersenen opgeslagen, maar mijn ogen waren de geleiders van het beeldmateriaal. Een camera zegt iets over de film die ermee geschoten is.
En ogen, ja, die vormen de spiegel van de ziel, nietwaar? Google daar eens op en je komt uit bij teksten als ‘Ogen laten de waarheid zien in elke situatie, ongeacht het masker dat we opzetten’, of: ‘In iemands ogen staren gedurende 10 minuten kan radicaal je bewustzijn veranderen.’
<blockquote>De gemakzuchtige vanzelfsprekendheid waarmee wij menen ‘diepere’ betekenis aan een blik te kunnen toekennen, stoort me om een of andere reden.</blockquote>
Het is makkelijk dit soort kul weg te wimpelen als zweefteverij, maar in feite doen we er allemaal aan mee als we ons hutjemutje in dat zaaltje van het Louvre wurmen waar de Mona Lisa hangt. Goed, het zijn misschien niet alleen haar ogen die ons bedwelmen, want als we ogen zeggen, bedoelen we vaak: blik, en iemands blik is een samenspel van ogen, oogleden, allerhande spiertjes daaromheen en de wenkbrauwen erboven. Het is dat samenspel in het gezicht van Mona Lisa dat tot die religieuze verering leidt, en laten we vooral ook haar glimlach niet vergeten. Die glimlach is misschien wel beroemder. Maar zonder die ietwat stonede oogopslag blijft er van die glimlach weinig over. Wie de lippen isoleert, zou er net zo goed minachting in kunnen lezen, maar met de ogen erbij wordt het een ander verhaal.
Kijk, daar ga ik zelf ook al weer: interpreteren, interpreteren. Dat is niet erg, maar de gemakzuchtige vanzelfsprekendheid waarmee het gebeurt, waarmee wij mensen menen ‘diepere’ betekenis aan een blik te kunnen toekennen, stoort me om een of andere reden.
<h5>Hysterische taferelen</h5>
Iemand die het diepe-betekenis-ontlenen-aan-een-oogopslag tot het uiterste heeft geëxploiteerd, is de Servische performancekunstenares Marina Abramović, en dan vooral in haar performance The Artist is Present uit 2010. Voor dat huzarenstukje zat zij tweeënhalve maand lang, zes dagen per week, vrijwel bewegingloos op een stoel in het atrium van het New Yorkse Museum of Modern Art. Bezoekers konden een voor een tegenover haar plaatsnemen en haar aankijken zolang als zij zelf wilden. Al snel vormden zich dagelijks lange rijen nieuwsgierigen, allemaal even gretig om de catatone kunstenares een paar minuten in de ogen te mogen kijken. Hysterische taferelen, als was Abramović een popster: hogepriesteres van de moderne tijd.
<blockquote>Een mensenblik is zo moeilijk te duiden dat je er alles in kunt lezen, uiteraard vooral wat je zelf wilt zien.</blockquote>
Er is een <a href="https://www.npo.nl/avro-close-up/26-06-2012/AVRO_1529983">documentaire gemaakt</a> over deze happening en die laat mooi zien wat er zowel met de kunstenares als met de bezoekers gebeurt, en dat is in veel gevallen: hevige emotie. Wangen vol rollende Máxima-tranen.
Bijzonder? Ja. Origineel? Ik weet het niet. Gemakzuchtig misschien juist, in zekere zin. Een mensenblik is zo moeilijk te duiden dat je er alles in kunt lezen, uiteraard vooral wat je zelf wilt zien. De soort-van-religieuze betekenis die mensen toekennen aan elkaar in de ogen kijken, is een placebo-effect. De placebo is effectief (want er worden emoties opgewekt), maar bevat geen werkzame stof. Er ontstaat een suggestie van mysterie en diepgang, terwijl die er niet zijn. Er is geen mysterie. Er is alleen een gebrek aan informatie – werkzame stof van communicatie: je wéét niet wat die ander denkt of voelt, maar je gaat ervan uit dat je dat toch kunt ‘lezen’ in diens ogen.
<h5>Psychologiserende kletspraat</h5>
Je zult altijd zien dat zo’n publiekslieveling school maakt. Laatst stuitte ik nog op een voorbeeld daarvan, toen ik een bezoekje bracht aan Art Rotterdam. In een hal waar het Mondriaan Fonds jonge kunstenaars liet exposeren (‘Prospects &amp; Concepts’) trof ik een installatie aan van Sanne van den Elzen (1986), Hommage getiteld. Op zeven naast elkaar hangende videoschermen was het gezicht van de kunstenares te zien terwijl zij een belangrijke persoon uit haar leven <a href="https://www.vn.nl/hoe-fotografe-sanne-elzen-ogen-geliefden-verandert/">zwijgend aankeek</a>: een mentor, haar zus, haar broer, vader, moeder, geliefde, jeugdvriendin. Daaronder zeven schermen met daarop telkens het gezicht van die belangrijke ander. Je kijkt dus in feite ‘in stereo’ naar telkens twee mensen die elkaar aankijken. Een klassiek Abramovićiaans staaltje videokunst.
<blockquote>Aan die gezichten kun je helemaal niets aflezen, hooguit het besmuikte ongemak dat elkaar zo lang aanstaren bij mensen oproept.</blockquote>
‘In Hommage kijk je naar de betekenis van sociale relaties,’ lees ik in de catalogus, ‘en toont Van den Elzen de archetypes die “de ander” speelt in verschillende fases van iemands leven, in het vormen van een eigen, maar altijd aan verandering onderhevige identiteit.’
Het spijt me, maar dit is natuurlijk gelul. Aan die gezichten kun je helemaal niets aflezen, hooguit het besmuikte ongemak dat elkaar zo lang aanstaren bij mensen oproept. De rest is psychologiserende kletspraat.
Waarom stoort dit alles mij zo? Ik denk omdat dit soort kunst het cliché bevestigt dat ogen de spiegels van de ziel zijn, en dat wanneer je twee paar van die spiegels tegenover elkaar zet, er een uitwisseling plaatsvindt die diepgaand, betekenisvol en emotioneel is. Blijkbaar verwacht ik iets anders van kunst, blijkbaar verwacht ik van kunst juist dat zij het cliché ontkracht, bespot, ontmaskert, vernietigt. Natuurlijk mag kunst óók behagen, maar de grens met het behaagzieke is dun, en wie die grens overschrijdt belandt al snel van diepgang in goedkope esoterie.
<h5>Onze ogen ontmaskerd</h5>
Het is de wetenschap die de ontmaskerende rol van de kunst heeft overgenomen. Duik in de wetenschap en je leert dat zowel het waarnemende als het waargenomen oog oneindig veel complexer in elkaar zit dan de performancekunst van Abramovićianen doet vermoeden.
<blockquote>Ons eigen lichaam bedriegt ons, de ogen waar we op moeten vertrouwen voor onze visuele waarneming, zijn niet te vertrouwen.</blockquote>
Je hoeft maar een eerstejaars leerboek psychologie open te slaan of de plaatjes die je ogen in een visuele valkuil lokken, vliegen je om de oren. Met behulp van het juiste plaatje kun je je bijvoorbeeld bewust worden van de blinde vlek in je oog, en een aanverwant plaatje kan je bewust maken van hoe het brein de ontbrekende informatie van die blinde vlek in sommige gevallen ‘invult’.
Daar begint de ontmaskering: ons eigen lichaam bedriegt ons, de ogen waar we op moeten vertrouwen voor onze visuele waarneming, zijn niet te vertrouwen. Filosofen zien in dergelijke spelletjes graag de bevestiging dat de werkelijkheid onkenbaar is, maar dat is toch echt een onderschatting van het gezichtsvermogen dat, sinds haar ontstaan zo’n 530 miljoen jaar geleden, een evolutionaire geschiedenis heeft gekend die tot steeds geavanceerdere waarneming leidde. Waarneming: van de werkelijkheid dus, ja, de échte werkelijkheid. En voorwaar, daar hebben we een nieuwe ontmaskering te pakken, die van de onkenbaarheidsgedachte.
<h5>Nogal-wiedes-bevindinkje</h5>
Maar kunnen onze waarnemende ogen ook iets vaststellen over de werkelijkheid door te kijken in de ogen van een medemens? En wat zou daar dan te zien moeten zijn, in of rondom die ogen?
Daar is wel enig onderzoek naar gedaan. Populair is de bevinding dat als je een ander een aantal minuten aankijkt, je verliefd kunt worden – vrij vertaald naar damesbladenproza, want het ligt natuurlijk allemaal iets genuanceerder, en bovendien: hoe werkt dat dan?
Het begin van dat ‘hoe’ wordt in dergelijk onderzoek vastgesteld met eye tracking-apparatuur. Een leuk voorbeeld is een onderzoek van Mylene Bolmont, John Cacioppo en Stephanie Cacioppo uit 2014 waarin verschillende soorten foto’s werden getoond aan participanten: foto’s die romantische gevoelens opriepen en foto’s die lustgevoelens opriepen. De romantische foto’s leidden ertoe dat de ogen van participanten zich onwillekeurig op het gezicht van de gefotografeerde persoon fixeerden, terwijl de ogen in het geval van de lustfoto’s meer naar het lichaam werden getrokken.
<blockquote>De wetenschap heeft de rol van de kunst overgenomen waar het nieuwe inzichten betreft.</blockquote>
Dat lijkt misschien het zoveelste psychologische nogal-wiedes-bevindinkje, maar wij zijn ons over het algemeen niet bewust van die oogfixaties; het zijn automatische bewegingen, onwillekeurige bewegingen. Anders gezegd: onze ogen verraden ons, maar om dat verraad bloot te leggen is dus wel van die fijnzinnige eye tracking-apparatuur nodig. Met het blote oog neem je die oogfixaties van een ander niet waar. We kijken in andermans ogen en denken er het onze van – en dat onze is meestal onzin.
Er valt nog veel meer aan die oogbewegingen te ontdekken en aan de samenspraak met de hersenen – en ik vind de informatie die uit dergelijk onderzoek voortkomt, minuscuul bevindinkje na minuscuul bevindinkje, oneindig veel interessanter dan de weeïge new-agetaal die je stelselmatig hoort opduiken als het in de kunstwereld over ogen gaat. Ja, de wetenschap heeft de rol van de kunst overgenomen waar het nieuwe inzichten betreft, waar het een origineel perspectief op de wereld om ons heen betreft. Waar het ontmaskering betreft.
<h5>Onversneden horror</h5>
Blijf ik ondertussen nog steeds met mijn donatievraag zitten. Moet ik mijn ogen voor mezelf houden? Er blijkt in de wetenschap nog zo veel over ze te ontdekken dat ik het zonde zou vinden om ze te laten vernietigen of er alleen het hoornvlies vanaf te laten trekken en de rest weg te flikkeren. Maar wat móét ik er dan mee? Zonder hersenen zijn ogen in feite niets dan teelballen zonder lul.
Om werkelijk iets te bewaren van het systeem dat mij een leven lang in staat heeft gesteld te zien, het systeem dat misschien wel het zien zelf is, zou ik het integraal moeten laten conserveren – ogen én brein plus verbindende zenuwbanen. Kom je dus wel bij de sciencefiction uit, en niet alleen dat: als je niet oppast, beland je in onversneden horror.
Moet ik meteen denken aan dat verhaal van Roald Dahl, ‘William en Mary’, waarin een terminaal zieke filosoof zijn brein toevertrouwt aan een bevriend neurochirurg, die het na zijn dood uit de schedelpan licht, in een kom plaatst en het via een hart-longmachine van zuurstofrijk bloed voorziet. Het beroemde ‘brain in a vat’-gedachte-experiment in praktijk gebracht. Van de rest van het lichaam van de filosoof blijft alleen één oog intact, met de ongeschonden oogzenuw aan het brein verbonden en eveneens in het vat geplaatst, waar het hulpeloos en onbeweeglijk in vloeistof drijft.
<blockquote>Zonder hersenen zijn ogen in feite niets dan teelballen zonder lul.</blockquote>
Dan komt de weduwe van de filosoof op bezoek in het laboratorium. Tijdens hun huwelijk altijd door hem bekritiseerd en kort gehouden – in zijn afscheidsbrief benadrukt hij nog eens: ‘Drink geen cocktails. Verspil geen geld. Rook geen sigaretten. Eet geen gebak. Gebruik geen lippenstift. Koop geen televisietoestel.’
De weduwe is verrukt over de machteloosheid van dat drijvende brein-plus-oog. Ze plaatst zich in het gezichtsveld van het oog en steekt een sigaret op: ‘Ze inhaleerde diep en hield de rook drie, vier seconden vast in haar longen; en toen kwam hij ineens, woesj, door haar neusgaten naar buiten in twee dunne stralen die op het water in de kom botsten en over het oppervlak golfden in een dikke blauwe wolk waarachter het oog verdween.’
Nee, het zaakje kan toch maar beter meteen door de verpulpmachine getrokken worden, integraal: brein én ogen. Met de rest mogen ze doen wat ze willen.

Zeg kunstenaars, het oog is geen magische poort tot onze ziel

Laten we stemmen op standpunten in plaats van partijen

<div class="lead">
Kevin Spacey, Louis-Ferdinand Céline, Eminem en nu ook Lucebert: allemaal fout. Nou en, vraagt Jamal zich af. Ook een lul moet je blijven lezen.
</div>
De wereld van de letteren stond flink op z’n kop, afgelopen week. Een vreselijk pijnlijke onthulling deed het beeld van een schrijver die we massaal omarmd hadden, stevig kantelen. Niets was meer wat het leek. Van anderen hadden we dit kunnen verwachten, maar van hem, nee echt, van hém? Dat uitgerekend deze zachtaardige goedzak in feite een klootzak was! We maken allemaal fouten, maar wat deze man had gedaan was eigenlijk onvergeeflijk, en hoe moesten we dat dan verenigen met de visie op zijn werk? Konden we dat überhaupt nog wel lezen?
Ik heb het natuurlijk over Peter Buwalda, van wie bekend werd dat hij in huiselijke kring een enorme lul kan zijn. Dat vertelde zijn ex-vriendin Suzanne Rethans in Verlaten, een documentaire over mensen die door hun partner gedumpt zijn. ‘Openhartig’, zoals dat dan heet (bedoelende: welkom bij een versie van de Privé met bewegende beeldjes en geluid) vertelde Rethans dat Peetie erg akelig had gedaan tegen haar en haar kinderen uit een vorige relatie. Die wilde hij niet over de vloer hebben, die kinderen, of niet allemaal, of niet allemaal tegelijkertijd, of weet ik veel hoe het zit, het gaat mij niet aan, maar nu zitten die verwikkelingen toch in mijn hoofd. Ik weet nu dat Peter Buwalda een Fouterik is.
<h3>Veroordelen-zonder-vorm-van-proces</h3>
Er heerst dezer dagen een sfeertje van veroordelen-zonder-vorm-van-proces, vooral door de recente golf van #MeToo-kwesties, en wat mij daaraan opvalt is dat de andere kant zelden of nooit aan bod komt. Hoor en wederhoor: een journalistiek principe dat tot het verleden behoort. Is het waar dat Buwalda zo’n lul is? Heeft hij die nare dingen gedaan en gezegd? En zelfs als dat zo is &#8211; is hij dan meteen een soort psychopaat of zit er meer achter?
Ik meen me te herinneren van interviews, jaren geleden gelezen, dat Buwalda is opgegroeid zonder zijn biologische vader, dat daar mogelijk ook een verband zit met de verwrongen ouder-kind-relaties in zijn debuutroman Bonita Avenue, en misschien verklaart dat ook wel iets van zijn ambivalente houding ten aanzien van de kinderen van Rethans &#8211; die er immers voor koos haar kinderen aan een pleegoudersituatie bloot te stellen. Maar dát verhaal vertelt de documentaire niet. Dus het beeld dat blijft is dat van een ongelofelijk botte, harteloze klootzak. Er zullen vast en zeker mensen zijn die het volgende boek &#8216;van die lul&#8217; niet hoeven te lezen. Zo makkelijk gaat het.
<q class="pull-left">Dát verhaal vertelt de documentaire niet. Het beeld dat blijft is dat van een ongelofelijk botte, harteloze klootzak.</q>
<h3>Totale infantilisering</h3>
Want wat me, ten tweede, ook opvalt: de vanzelfsprekendheid waarmee bij elke nieuw opgedoken Fouterik allerhande journalettes zich gaan afvragen of we de boeken van die Fouterik nog wel mogen lezen, of we zijn films nog wel mogen bekijken, of we zijn schilderijen niet beter uit het museum kunnen verwijderen, of we zijn graf niet moeten ruimen.
De Volkskrant kwam onlangs zelfs met <a href="https://www.volkskrant.nl/film/mogen-we-nog-wel-genieten-van-het-werk-van-beschuldigde-artiesten~a4563502/">een heuse handleiding voor dergelijke vraagstukken</a>. Voor het kijken of luisteren naar werken van foute kunstenaars werden criteria opgesteld als: kijk of luister je alleen of in een groep? Hoe ernstig is het vergrijp van de kunstenaar? Hoelang is het vergrijp geleden? In hoeverre valt het vergrijp samen met het werk?
<q class="pull-left">Je moet gewoon overal naar kunnen kijken en luisteren, hoe fout de maker ook is.</q>
Dit is de totale infantilisering van de kunstbeleving. Je moet natuurlijk gewoon overal naar kunnen kijken en luisteren, hoe fout de maker ook was of is.
<h3>Volstrekte, klinklare onzin</h3>
Maarrrr… wat me, ten derde, ook opvalt: de gemakzucht waarmee door wéér anderen wordt geroepen dat je de kunstenaar en zijn werk van elkaar moet kunnen scheiden. Ook dat is volstrekte, klinklare onzin. Want dat kán helemaal niet.
Ik lig een potje te luieren op de bank, op mijn telefoon heb ik Spotify geopend en er speelt een playlistje met nummers van rapper Eminem. ‘Just bend over and take it like a slut, okay ma?’ hoor ik voorbijkomen, en elders klinkt het: ‘I can’t wait ’till I catch all you faggots in public’, ja, het is bepaald geen vrouwvriendelijk wereldbeeld dat Eminem uiteenzet en op de homoseksuele medemens lijkt hij ook al niet bepaald gesteld, en toch &#8211; o, deze bekentenis kan me mijn kop kosten &#8211; luister ik er graag naar, want ik houd van dat spervuur van woorden, zijn onverhulde woede die altijd gekleed gaat in de juiste, vernietigende formuleringen, steevast versierd met een sardonische lach. Zijn retoriek is vernietigend voor zijn tegenstanders, zijn critici, zijn vijanden.
<q class="pull-left">Eminem is bepaald niet vrouw- of homovriendelijk, en toch luister ik er graag naar.</q>
In de beginjaren van zijn carrière was er veel commotie rond de persoon van Eminem, onder meer vanwege die vermeende vrouwen- en homohaat, maar ik kan me van toen niet hetzelfde soort hysterische verbazing herinneren die je nu zo vaak aantreft: de verbazing dat iemand die heftige, nare kunst maakt, in het echte leven óók een naarling is. Luister naar Eminems autobiografische ontboezemingen, vooral ten aanzien van zijn moeder: ze zijn zo onthutsend onaangenaam (in een van zijn mildere buien voegt hij haar toe: ‘I hope you fucking burn in hell for this shit’) dat je bij vlagen je kop onder een kussen wilt steken van plaatsvervangende schaamte en pijn.
Het is dan ook echt totaal geen verrassing dat zo iemand fictieve personages bedenkt als de psychopaat Slim Shady of de gevaarlijk obsessieve fan uit het nummer ‘Stan’ (‘My girlfriend’s jealous ‘cause I talk about you 24/7, but she don’t know you like I know you, Slim, no one does’). Het is totaal geen verrassing dat zo iemand zich op uiterst onaangename wijze uitlaat over vrouwen, over homo’s.
<h3>Scheur in de ziel</h3>
Nog niet zo lang geleden begrepen we &#8211; ja, was het volstrekt vanzelfsprekend &#8211; dat de meeste kunstenaars een scheur in hun ziel hebben, en dat hun kunst uit dezelfde zielenscheur voortkomt als het verknipte gedrag dat zij in hun privéleven vertonen. Nog niet zo lang geleden begrepen we dit.
Ik lig te luisteren naar Eminem en ik mijmer een beetje in het wildeweg over Kevin Spacey. Sommige acteurs hebben een specifiek talent voor het spelen van good guys. Tom Hanks is zo’n prototypische good guy. En ook iemand als Richard Gere zie ik niet zo gauw in de rol van een kinderverkrachtende psychopaat voor me. Andersom zijn er acteurs die het best tot hun recht komen in, nou ja, niet per se de rol van slechterik, maar wel in complexe rollen met flink wat duistere kantjes. Spacey is op z’n best als de leugenachtige crimineel Verbal Kint in The Usual Suspects of als de huisvader-in-midlife crisis die het vriendinnetje van zijn tienerdochter probeert aan te randen, in American Beauty. En natuurlijk als Frank Underwood in de Netflix-serie House of Cards &#8211; misschien wel de rol van zijn leven.
<q class="pull-left">Kevin Spacey begrijpt de slechteriken die hij speelt misschien wel beter dan andere acteurs, omdat hij er zelf ook een is.</q>
Dat betekent niet dat hij niets anders kan spelen, of dat een slechterik altijd gespeeld moet worden door een acteur die in het echte leven ook slecht is. (Dat zou het type logica zijn dat theaterregisseuse Daria Bukvić hanteert, door te betogen dat Shakespeare’s Othello toch echt door een zwarte acteur gespeeld moet worden, want Othello is zwart.) Maar wanneer je iemands oeuvre in z’n geheel overziet, kun je wel degelijk bepaalde voorkeuren aanwijzen. Op die manier zou je kunnen zeggen dat Kevin Spacey het koelbloedige roofdierengedrag waarvan hij beschuldigd is, tevens heeft aangewend om de slechteriken in zijn film- en tv-werk vorm te geven. Hij begrijpt dergelijke personages misschien wel beter dan andere acteurs.
<h3>Inzicht in een geest vol rabiaat ressentiment</h3>
Ik luister naar Eminem, naar zijn homofobe, vrouwonvriendelijke teksten, en ik stel vast dat ik nooit iets heb begrepen van het ongemak rondom de Franse auteur Louis-Ferdinand Céline. Recentelijk was er in Frankrijk weer eens een relletje rondom de geplande heruitgave van diens antisemitische geschriften. Wie Célines belangrijkste romans leest, de geaccepteerde meesterwerken Reis naar het einde van de nacht en Dood op krediet, ziet dat die boeken bruisen van het gif en dat lijkt mij hetzelfde gif als waar het antisemitisme van de auteur uit voortkwam. Je hoeft niet de keuze te maken tussen a) al het werk van deze antisemiet in de vergeetput flikkeren of b) volstrekt negeren dat hij antisemiet was. De simpele derde weg is c: in het volle besef van Célines weerzinwekkende denkbeelden tóch kennis nemen van zijn werk. Dat geeft inzicht in een geest vol rabiaat ressentiment, en is dáárom een verrijking van je eigen geest. Geen fijne verrijking, maar alsnog een verrijking.
Ik snoer Eminem de mond, sta op en loop naar de boekenkast voor een dichtbundel. Welke? Luceberts van de afgrond en de luchtmens, natuurlijk. Want dat was de andere literaire figuur die afgelopen week ‘van zijn voetstuk viel’. Een van onze grootste dichters bleek in zijn jonge jaren, tijdens de Tweede Wereldoorlog, sympathie te hebben opgevat voor de Duitse bezetter. Hij ondertekende zijn brieven met ‘Heil Hitler’ en gaf zich zelfs vrijwillig op voor de Arbeitseinsatz.
<q class="pull-left">Mij verbaasde Luceberts sympathie voor de Duitse bezetter niet.</q>
Mij verbaasde het niet. Stijl is misschien wel altijd de sleutel tot het wezen van een kunstenaar, zo ook bij Lucebert. Hier hebben we een jongeman die zich heeft laten bedwelmen door de absolute taal van een dodelijke ideologie. Na (en misschien ook: dóór) zijn verblijf in nazi-Duitsland kwam hij tot inkeer, en wat betekende dat voor zijn stijl? Dat hij zich een dichterscarrière lang uitdrukte in taal die ongrijpbaar en meerduidig was. De radicale ‘onverstaanbaarheid’ van Luceberts poëzie, is in alles de ontkenning van absolutistisch taalgebruik, dat juist totalitair eenduidig is. Luceberts stijl is misschien wel zijn boetedoening.
<q class="pull-left">Elke grensoverschrijding brengt gevaren met zich mee. Juist daarom moeten we het werk van &#8220;foute&#8221; kunstenaars blijven lezen, bekijken, beluisteren.</q>
Echte kunstenaars hebben een neiging tot transgressie. Die neiging kan leiden tot het ontdekken en verkennen van nieuwe werelden. Daarbij maken ze fouten, die kunstenaars. Dat is onvermijdelijk. Elke grensoverschrijding brengt gevaren met zich mee. Daarom, juist daarom, moeten we het werk van ‘foute’ kunstenaars blijven lezen, bekijken, beluisteren. Dat werk laat ons de vele kamers van de duisternis verkennen, en hoe onaangenaam dat ook is, ik denk dat het ons als mensen wijzer maakt. We hebben maar weinig tijd op deze planeet &#8211; het is zaak de wereld zo goed mogelijk in je op te nemen, in al z’n facetten, goed én kwaad.
In zijn zojuist verschenen en nu al beruchte biografie van Lucebert ontleedt Wim Hazeu het pseudoniem van de dichter: ‘een combinatie van het Italiaanse luce (licht) en het germaanse bert (stralend)’. Hij wijst erop dat je Lucebert ook kunt associëren met Lucifer, en vervolgens citeert hij de dichter zelf: ‘En er zijn natuurlijk twee Lucifers: de heerser over de hel en het stokje dat vuur geeft, licht. Misschien ben ik wel allebei.’

Je moet gewoon overal naar kunnen kijken en luisteren, hoe fout de maker ook is

Elk volk krijgt de liegende politici die het verdient – en dat is eigenlijk alles wat ik kwijt wil over de kwestie-Halbe Zijlstra. Prangender zaken trokken afgelopen week mijn aandacht. Slapen kan ik als ik dood ben, bijvoorbeeld, een boek waar ik per toeval op stuitte terwijl ik vrijelijk associërend stond te neuzen in die schappen van het internet waar de vergeten waren liggen opgeslagen. Intrigerende titel, meteen besteld. Het blijkt een ‘intiem portret’, zoals dat dan heet, van Rainer Werner Fassbinder, geschreven door een van zijn vaste medewerkers, acteur Harry Baer.
Nu heb ik, lang geleden, wel een paar films van Fassbinder gezien. Ik weet ook dat de geplande opvoering van zijn vermeend antisemitische toneelstuk Het vuil, de stad en de dood in 1987 een fikse rel veroorzaakte, waarvan het opvallendste aspect was dat acteur Jules Croiset de opvoering probeerde te verhinderen door zijn eigen ontvoering in scène te zetten. Ik weet dat Harry Mulisch zich daarop baseerde bij het schrijven van zijn boekenweekgeschenk Het theater, de brief en de waarheid (2000), en dat Freek de Jonge daar weer heel erg boos over werd – maar daarmee houdt mijn kennis over Fassbinder wel zo’n beetje op, en bovendien zijn we nu meteen al heel ver bij hem vandaan geraakt.
Wat me hij hem terugbrengt, is de achterflap van Slapen kan ik als ik dood ben: ‘Rainer Werner Fassbinder stierf op 10 juni 1982. Hij was 36 jaar oud (sic, dat moet 37 zijn). Zijn erfenis: 11 toneelstukken, 2 hoorspelen en 45 films, waaronder de meesterwerken Der Händler der vier Jahreszeiten, Die Ehe der Maria Braun, Querelle en de veertiendelige televisieserie Berlin Alexanderplatz.’
Zevenendertig jaar. En dan zo’n staat van dienst. Ik was geschokt! Zelf ben ik negenendertig, ik heb vier romans en een verhalenbundel gepubliceerd, en ja, oké, heel wat losse prozastukken, maar het kan allemaal niet tippen aan die waslijst van Fassbinder. Aan de andere kant: ik leef.
<q class="pull-left">Fassbinder pompte zich in de laatste jaren van zijn leven vol met cocaïne, alcohol, barbituraten en andere vitamientjes om zijn moordende productietempo vol te houden.</q>
Over Fassbinder schrijft Baer: ‘Zelfmoord heeft hij tien jaar lang gepleegd, door op die manier te werken, niet meer op te houden.’ Daarmee geeft Baer workaholisme de schuld, maar Fassbinder pompte zich in de laatste jaren van zijn leven ook vol met cocaïne, alcohol, barbituraten en andere vitamientjes om zijn moordende productietempo vol te houden. Is een reputatie die gestut wordt door een dergelijke consumptie je bewondering en afgunst wel waard? Of, anders gezegd: legitimeert zijn werk die uitzinnige levensstijl?
<h3>Drama all over the place</h3>
Om daar een antwoord op te kunnen formuleren, heb ik me voorgenomen de komende tijd zoveel mogelijk van zijn films te (her-)bekijken. Een exhumatietocht langs diverse dvd-grafkelders leverde als voorlopige buit op: de eerdergenoemde klassieker <a href="https://www.youtube.com/watch?v=fT90kcotRZ4" target="_blank">Die Ehe der Maria Braun</a>, de serie Berlin Alexanderplatz en een film genaamd <a href="https://www.youtube.com/watch?v=zFx8uptm37w" target="_blank">Despair</a>. Grappig, dacht ik nog, er is ook een roman van Vladimir Nabokov die zo heet, maar ach, ‘despair’ is niet bepaald een zeldzaam woord, dus dat zal wel toeval zijn, maar verdomd, een blik op de achterzijde van het dvd-hoesje bevestigt: het is een verfilming van dat boek! Een gunstig teken. Als er een connectie met Nabokov te vinden is, waar dan ook in je leven, zit je eigenlijk altijd goed.
Als eerste op het menu de oude bekende van het stel: Die Ehe der Maria Braun. Zo’n film waarvan ik nog precies weet waar en onder welke omstandigheden ik hem voor het eerst zag, omdat hij zo’n indruk maakte. Middelbare school, in mijn geval. De leraar Duits nam ons mee naar filmhuis Rialto waar een Fassbinder-retrospectief aan de gang was. Vooraf had ik er weinig fiducie in: de pogingen van de goede man om ons een klein beetje liefde voor de Duitse cultuur bij te brengen, hadden vaak een averechts effect. Dan zette hij bijvoorbeeld een bandrecorder op zijn bureau en speelde een cassette af van Brechts Dreigroschenoper, en dan dacht je: wat is dit voor onbestaanbaar gekrijs? En: hadden ze niet toch gewoon een atoombom op dat land moeten gooien aan het eind van de Tweede Wereldoorlog plus een wereldwijd verbod moeten instellen op alle culturele uitingen die het ooit heeft voortgebracht? Et cetera.
(Het ophalen van herinneringen gaat in onze tijd bijna altijd gepaard met een bezoekje aan YouTube. Vreemd, ineens kan ik ‘<a href="https://www.youtube.com/watch?v=X7eO7MKEZAY" target="_blank">Die Moritat von Mackie Messer</a>’ wél waarderen – komt dat door mijn liefde voor Tom Waits, die overduidelijk een paar potjes mosterd bij Brecht &amp; Weill heeft gehaald? De werkelijke horror heeft nu een ander gezicht: een linkje naar een coverversie van <a href="https://www.youtube.com/watch?v=YokJ2BbdwdU" target="_blank">‘Mackie Messer’ uitgevoerd door Sting</a>. Ik heb erop geklikt en zal me tot in de eeuwigheid vies voelen.)
<q class="pull-left">Lekker dikke film, de grote dingen des levens komen voorbij: oorlog, onvoorwaardelijke liefde, crime passionel, overspel, zelfmoord.</q>
Maar goed, Maria Braun dus. Lekker dikke film, drama all over the place, de grote dingen des levens komen voorbij: oorlog, onvoorwaardelijke liefde, crime passionel, overspel, zelfmoord – termen die je eigenlijk met hoofdletters moet schrijven, zo gezwollen zijn ze. Wat is Maria Braun voor personage? Een sterke vrouw die haar eigen, onafhankelijke weg gaat in een door mannen gedomineerde wereld? Een rolmodel voor feministen? Of is ze iemand die, gelijk tragische literaire heldinnen als Emma Bovary, Anna Karenina en Eline Vere, de hoogste prijs moet betalen voor haar zelf veroverde vrijheid – en die prijs is dat ze alsnog slachtoffer wordt, ‘gestraft’ wordt, ja, sterft? Ik weet het niet. Wat ik wel weet, is dat ik niet meer zo ademloos en met droge mond naar actrice Hanna Schygulla kijk als de puber in filmzaal Rialto. Haar wulpse heupbewegingen, onaangedane gezichtsuitdrukkingen en hese stemgeluid neigen me nu iets te veel naar het cliché van de femme fatale. Sigaret erbij, geklemd tussen roodgeverfde lippen, ja ja.
<h3>Frituurcaravan</h3>
Sommigen zien in Maria Braun – die gedurende de film zakelijk steeds succesvoller wordt maar mentaal instort – een metafoor voor het naoorlogse West-Duitsland, dat onder de noemer Wirtschaftswunder een enorme bloei kende, maar niettemin zijn ziel kwijt was.
Ik vind dat wel een mooie analyse en ik begon me af te vragen of er Nederlandse films zijn die op een dergelijke, overdrachtelijke wijze iets weten te zeggen over onze geschiedenis of volksaard. Als er één Nederlandse regisseur is bij wie je voor dergelijke boodschappen kunt aankloppen, dan is het Paul Verhoeven. Maar denk niet aan Soldaat van Oranje. Denk al helemaal niet aan Turks Fruit, hou op zeg, die toen-al-valse vrijgevochtenheid zijn we allang weer kwijt. Denk eerder aan Spetters. Daar zit het allemaal in, samengebald in één onvergetelijke oneliner, uitgesproken door Renée Soutendijk, terwijl ze op het bedje van haar frituurcaravan ligt te friemelen aan de postcoïtaal-slappe piemel van tegenspeler Hans van Tongeren: ‘M’n vader zei altijd: het leven is net een kroket. Als je weet wat erin zit, dan lust je ’m niet meer.’
Ieder volk krijgt de films en metaforen die het verdient. Snel de volgende dvd van Fassbinder in de speler!
(Overigens is dit voorlopig mijn laatste wekelijkse column. De komende tijd zal ik maandelijks een langer stuk schrijven voor Vrij Nederland. Andere frequentie en vorm, zelfde inzet. Tot snel!)

Elk volk krijgt de films die het verdient, voor Nederland was dat ‘Spetters’ van Paul Verhoeven

<div class="lead">
Het deurbeleid van de letteren is racistisch, suggereren de makers van Zwart, een bundel teksten van &#8216;Afro-Europese&#8217; schrijvers. Ze ambiëren &#8216;het literaire landschap voorgoed te veranderen&#8217;, maar verzanden in een verwerpelijk soort omgekeerd racisme, constateert Jamal.
</div>
Je hoort het de laatste jaren steeds vaker: de Nederlandse literatuur zou te ‘wit’ zijn. Vaak wordt dat geroepen door iemand die niet wit is en vaak worden er geen concrete argumenten gegeven om die stelling te onderbouwen. Toen de Surinaams-Nederlandse schrijver Karin Amatmoekrim het een paar jaar terug in <a href="https://www.groene.nl/artikel/een-monoculturele-uitwas">De Groene Amsterdammer</a> riep, waren het twee witte mannen, socioloog Thomas Franssen en criticus Daan Stoffelsen, die met cijfermateriaal kwamen aanzetten. In dagblad <a href="https://www.trouw.nl/home/allochtone-schrijver-kan-literatuur-verrijken~a72a4433/">Trouw</a> schreven ze: ‘De afgelopen twintig jaar was 5,5 procent van de literaire debutanten niet-westers (terwijl het aandeel in de totale bevolking groeide van 8,9 tot 11,8 procent).’
Dat is inderdaad een scheve verhouding, maar merk op dat allochtonen ook binnen de algehele bevolking een minderheid vormen, én dat ze in de literatuur dus niet geheel afwezig zijn. Bij een zo diverse groep is het bovendien moeilijk een oorzaak aan te wijzen voor de scheve verhouding, al zal taalachterstand zeker een rol spelen, plus het bekende gegeven dat een carrière in de kunsten voor kinderen van migranten nu niet bepaald een voor de hand liggende keuze is. Zij worden toch vooral gestimuleerd een beroep te kiezen dat een zo groot mogelijke salariszekerheid met zich meebrengt; hun ouders zijn verdomme niet voor niets in het rijke Westen hun geluk komen beproeven!
Maar dit zijn argumenten die je zelden hoort uit de Amatmoekrim-hoek. Vaker wordt gesuggereerd dat ‘de’ Nederlandse literatuur een gesloten bastion is waar je als niet-witte of niet-autochtone schrijver maar moeilijk kunt binnendringen. Anders gezegd: het deurbeleid van de letteren is racistisch.
<h3>Het venijn zit in het woordje &#8216;genegeerd&#8217;</h3>
Die suggestie, verkapt verwoord, klinkt ook door in de inleiding van het afgelopen week verschenen boek Zwart, een bundel met teksten van negentien Nederlandse en Vlaamse auteurs met een achtergrond in sub-Sahara Afrika. Zwarte schrijvers, dus (hoewel er hier vast ook blanken wonen uit sub-Sahara Afrika). Samenstellers Ebissé Rouw, redacteur bij Amsterdam University Press, en auteur Vamba Sherif merken op dat in de Nederlandse letteren een ‘lange traditie’ heerst ‘van het bewieroken van veelal Amerikaanse zwarte schrijvers’, terwijl verhalen van ‘zwarte mensen in de Lage Landen’ grotendeels ‘worden genegeerd’. Het venijn zit in dat woordje ‘genegeerd’: er wordt (door de witte mens natuurlijk) actief gedaan alsof die verhalen er niet zijn.
Is dat zo?
De inleiding roept meer van dit soort vragen op. Zo wordt er gerept van ‘een specifieke Afro-Europese identiteit en bewustzijn’ &#8211; bestaan die identiteit en dat bewustzijn? We vinden het al zo moeilijk vast te stellen wat de Nederlandse identiteit is, Europa wil maar geen eenheid worden en Afrikanen storen zich er vaak aan wanneer hun hoogst diverse continent als één land wordt afgeschilderd, maar als je al die complexiteit bij elkaar gooit, krijg je blijkbaar zoiets als een Afro-Europese (of: &#8216;Afropese&#8217; &#8211; brrr) identiteit en bewustzijn. Interessant &#8211; waar herken je die dan aan?
Van de in de bundel opgenomen schrijvers wordt beweerd dat hun stemmen ‘fris, vernieuwend, rauw en uitdagend’ klinken, ‘een verrijking van de Nederlandstalige literatuur’ &#8211; is dat zo? De samenstellers schrijven ook: ‘Het is onze verwachting én onze hoop dat door deze bundel het Nederlandstalige literaire landschap voorgoed zal veranderen.’ Is dat aannemelijk?
<h3>De grote vragen</h3>
Laten we eerst maar eens naar de verhalen zelf kijken voor we een poging doen de grote vragen te beantwoorden.
De bundel biedt zowel fictie als non-fictie. Samensteller Vamba Sherif schreef met het korte verhaal ‘Flamboyante bomen’ een van de beste bijdragen van het boek en dat is misschien niet zo vreemd, want hij publiceerde al verscheidene romans die, volgens zijn biografietje, ‘in het Engels, Frans, Spaans, Duits en het Indiase Malayalam verschenen’. Met dat ‘genegeerd worden’ valt het dus wel mee, voor Sherif, en dat geldt ook voor de andere zeldzaam leesbare bijdrage, het verhaal ‘De tank’ van Ahmad Al Malik, een Sudanees die in het Arabisch &#8211; een wereldtaal! &#8211; schrijft en eveneens diverse romans publiceerde, waarvan er ook een in het Nederlands vertaald is.
<q class="pull-left">Wat de meeste bijdragen bindt, is eerst en vooral de ontstellend lage kwaliteit van het proza.</q>
Daar houdt de pret wel zo’n beetje op. Wat de andere bijdragen bindt, is eerst en vooral de ontstellend lage kwaliteit van het proza. Ligt dat aan mijn ‘witte’ blik? Dat betwijfel ik. Ik heb de afgelopen jaren heel wat teksten van (witte én zwarte) aspirantschrijvers onder ogen gekregen en die teksten lijden allemaal aan dezelfde beginnerskwalen.
Overmatig gebruik van het woord ‘ik’ (van de negentien auteurs in Zwart hanteren er slechts twee de derde persoon enkelvoud), het domweg benoemen van allerlei vage of grote gevoelens in plaats van ze levendig op te roepen bij de lezer. Onbenulligheden opblazen met absurd grote woorden om ze in godsnaam maar belangrijk te laten lijken. Bij gebrek aan levenservaring diep in de jeugdherinneringen duiken. Perspectieffouten maken (erg leuk is in Zwart de bijdrage van iemand die schrijft hoe de kleur van haar gezicht ‘in minder dan vijf seconden’ verspringt ‘van bruin naar wit naar groen’ &#8211; wat best een knappe observatie is als je niet voor de spiegel staat). Een gebrek aan verbeelding. Het debiteren van voordehandliggendheden (‘de lucht was blauw, de zon scheen’). En clichés hanteren, eindeloos veel clichés hanteren. Allemaal beginnersfouten die zich onttrekken aan huidskleur: ze komen voort uit een gebrekkige beheersing van universele schrijf- en vertelwetten.
Het is de samenstellers aan te rekenen dat zij hun auteurs, veelal jonge mensen, niet beter hebben begeleid. Zonde, bovendien. Het essay van Clarice Gargard bijvoorbeeld, over een ontmoeting met het Liberiaanse monster Charles Taylor, had diepe indruk kunnen maken als het niet zo ongestructureerd en wankel geformuleerd was opgeschreven. En het dilemma waar de Congolese Alphonse Muambi zich voor ziet geplaatst in zijn verhaal ‘Vertrekken naar het buitenland is klimmen in de boom’ zou door je ziel kunnen snijden als het niet zo krukkig op papier was gezet.
<q class="pull-left">De verhalen in Zwart staan boordevol fouten, van woord- tot zinsniveau, retoriek en compositie.</q>
Ook uitgeverij Atlas Contact speelt hierin een dubieuze rol. Ze hebben daar de afgelopen maanden weliswaar nogal wat problemen gehad (een redacteur kreeg een #MeToo-aanklacht aan zijn broek, uitgeefster Mizzi van der Pluijm stapte op en in haar kielzog vertrokken veel gerenommeerde auteurs), maar dat is geen excuus voor het feit dat de verhalen in Zwart van woord- tot zinsniveau, ja, tot op het niveau van de retoriek en de compositie amper geredigeerd lijken te zijn, boordevol fouten staan. Heel, heel ernstig.
<h3>To-ta-le obsessie met huidskleur</h3>
Maar desondanks… Stijgt er een ‘Afro-Europese identiteit’ op uit deze verzamelde teksten? En zo ja, waar bestaat die dan uit? Tja… behalve het literaire onvermogen zitten de voornaamste overeenkomsten tussen de auteurs van Zwart vooral in het veelvuldig terugkerende intersectionele jargon en de totale, to-ta-le obsessie met huidskleur en het koloniale verleden (alsof de geschiedenis geen enkel ander tijdperk heeft gekend).
Neske Beks schrijft bijvoorbeeld over een ‘witte vriend’: ‘De woorden die mijn vriend in zijn vermoorde onschuld dagelijks gebruikt, zijn allemaal geworteld in een collectief, racistisch, kolonialistisch slavernijverleden.’ (Allemaal? Ja, allemaal. Leuke vriendschap.) Heleen Debeuckelaere laat zich door een psychiater een &#8216;post-traumatic slave syndrome&#8216; aanpraten en vraagt zich af waarom desondanks haar paniekaanvallen maar niet willen verdwijnen (tip: neem een psychiater die jouw problemen behandelt en niet die van je betovergrootouders).
Dalilla Hermans kan tijdens een massage over niets anders nadenken dan dat de handen van de masseuse wit zijn, ‘en de huid die ze aanraakt zwart’. Kiza Magendane rept van ‘negrofobie’ en ‘witte suprematie’ en sluit zijn bijdrage af met de woorden: ‘Wij zijn meer dan onze kleur’ (haha!). Hélène Christelle Munganyende bezoekt in Parijs het festival Afropunk (ja, zelfs de punkbeweging is blijkbaar te wit voor de Afropeaan) en mijmert over een Nederlandse editie, waarbij het gevaar bestaat dat zo’n festival, net als Appelsap en Kwaku, overspoeld raakt door ‘een overwegend wit, heteroseksueel publiek’. Melat G. Nigussie heeft het over ‘fetisjerende microagressies’ jegens de huidskleur van haar toekomstige kinderen. Olivia U. Rutazibwa kraamt onbegrijpelijke wartaal uit over &#8216;bruingemaakte vrouwenlijven&#8217; (haar cursivering).
<q class="pull-left">De bijdrage van Seada Nourhussen is de bevestiging van haar radicalisering.</q>
Als ik het zo allemaal achter elkaar zet, wordt het volslagen belachelijk, en in feite is het dat ook. Het meest extreem in dit opzicht &#8211; en daarmee een gevaar voor de bundel als geheel &#8211; is de bijdrage van OneWorld-hoofdredacteur Seada Nourhussen. Ik heb in mijn columns al vaker beschreven hoe zij in mijn ogen in rap tempo aan het radicaliseren is, en haar bijdrage aan Zwart, een briefwisseling met een blanke vriend, is daar de bevestiging van.
Nourhussen heeft zelf ook gemerkt, schrijft ze, dat ze de afgelopen jaren veranderd is. Ze is doodmoe van het racismedebat dat in haar ogen geen debat is. Ze heeft er ‘genoeg van gekregen om racisme te bespreken met witte mensen’ en heeft ‘een zwarte bubbel nodig’ want ze houdt het niet meer vol in die ‘zee van witheid’, in ‘witte milieus’. ‘Jacob,’ schrijft ze aan de vriend, ‘ik besef steeds vaker dat ik in afzondering van witheid mijn bevrijding vind.’
Goed, het heeft dus eigenlijk bij voorbaat geen zin hierop in te gaan, Seada heeft haar werkelijkheid bepaald en daar valt, net als bij een fundamentalistische gelovige, niet over te praten. Nederland is door en door racistisch en zij wil zich alleen nog maar in zwarte kringen begeven. ‘Ik word geregeld beticht van het fantasiebegrip “omgekeerd racisme”,’ schrijft Nourhussen, ‘dus voor je het weet verkeer je in de bizarre situatie dat je jezelf alleen mag bevrijden als de dominante groep daar een lekker gevoel bij krijgt.’
<h3>Eén lange jammerklacht tegen witheid</h3>
Ironisch genoeg is dat toch echt wat er in haar stuk en in de meeste bijdragen in Zwart tot uiting komt: omgekeerd racisme, de behoefte aan segregatie. Zwart is één lange jammerklacht tegen witheid, en daarnaast een verheerlijking van alles wat zwart is, plus de behoefte om dat wat zwart is, ook zuiver zwart te houden en vooral niet door witheid te laten aantasten. Zwart is &#8211; ondanks een paar subtielere bijdragen &#8211; een racistisch pamflet.
Dit punt brengt me terug bij de literaire waardering van zwarte schrijvers. Waar komt het door, dat we in Nederland wél Marokkaans-Nederlandse of Turks-Nederlandse schrijvers lezen, en óók geïnteresseerd zijn in zwarte schrijvers uit het Angelsaksische taalgebied, zoals Zadie Smith of Teju Cole, maar dat we onze eigen zwarte schrijvers negeren?
Eerst even een kort uitstapje naar het algemene.
Een schrijver (m/v) schrijft voor zichzelf én voor de lezer, zo luidt mijn stellige overtuiging. Hij moet zo diep mogelijk durven wroeten in zijn ziel, in zijn autobiografie, in zijn vuile was &#8211; maar ook in zijn fantasie, in zijn fascinaties, in datgene wat hij niet weet en waar hij dus nieuwsgierig naar is, zodat hij zich niet alleen tot zijn eigen kleine wereldje beperkt, maar ook zijn geest verruimt, nieuwe werelden verkent.
<q class="pull-left">De schrijver mag natuurlijk quasi-nonchalant beweren dat de lezer hem geen zier interesseert, maar dan moet de schrijver niet gaan zeuren dat hij niet gelezen wordt.</q>
En hij moet de lezer dus niet vergeten. Weliswaar mag een schrijver de lezer dagenlang nachtmerries bezorgen met zijn verhaal, maar om dat gedaan te krijgen zal hij die lezer eerst moeten verleiden om dat verhaal überhaupt te lezen. De schrijver kan natuurlijk de romantische kunstenaar uithangen en quasi-nonchalant beweren dat de lezer hem geen zier interesseert &#8211; dat mag, is prima, maar dan moet de schrijver niet gaan zeuren dat hij niet gelezen wordt.
Eén van de eerste Marokkaans-Nederlandse schrijvers die in de jaren negentig doorbraken, was Hafid Bouazza. Dat hij meteen zo’n succes had, ligt volgens mij aan het feit dat zijn verhalen appelleerden aan wat Nederlandse lezers al kenden: het sprookjesachtig-oriëntale van Duizend-en-een-nacht, de stilistische virtuositeit van Vladimir Nabokov &#8211; een held van Bouazza. Daar maakte hij vervolgens geheel eigen proza van. Hetzelfde zag je de afgelopen jaren, toen kort na elkaar een aantal Turks-Nederlandse schrijvers debuteerde: Murat Isik schoof zijn bewondering voor Gabriel García Márquez niet onder stoelen of banken, Özcan Akyol liet geen gelegenheid onbenut om de naam Louis-Ferdinand Céline te laten vallen. Hun boeken nodigen, kortom, de lezer uit op gemeenschappelijke grond, en van daar af voert de reis vervolgens naar minder bekend terrein.
<h3>Reizen door het bewustzijn van mensen die anders zijn dan jij</h3>
Wat mij nu zo opvalt aan de teksten in Zwart, zowel de fictie als de non-fictie, is dat hun auteurs nalaten de lezer te verleiden. Dat komt deels door dat literair-technische onvermogen, maar toch vooral ook door de inhoudelijke opstelling van de meeste bijdragende auteurs: die obsessie met het eigen zwart-zijn, dat gebrek aan verbeelding, de morele superioriteit, dat onvermogen buiten de eigen belevingswereld te treden, die onverhulde afkeer van alles wat wit is, en daardoor het uitblijven van welke uitnodiging dan ook aan lezers die niet hun wortels in sub-Sahara Afrika hebben &#8211; zoals ondergetekende half-Marokkaanse half-Hollander &#8211; om zich mee te laten voeren door de auteur. En de zwarte lezer? Die moet zich maar ‘herkennen’ in de gepresenteerde verhalen en blijft daardoor verstoken van dat wat literatuur nu juist zo mooi kan doen: je laten reizen door het bewustzijn van mensen die anders zijn dan jij.
Wie herkenning zoekt, moet bij de spiegel zijn, niet bij de literatuur. Het zwarte narcisme waarvan de bundel Zwart bulkt, is zowel in literair als in moreel opzicht buitengewoon verwerpelijk.

Verhalenbundel Zwart is een racistisch pamflet

<div class="lead">
Wat is dat toch, dat een boek pas bestaansrecht lijkt te verwerven als het wordt verfilmd? En waarom willen veel schrijvers zo graag met hun harses op tv? Het blijft een vreemd dansje tussen het scherm en de literatuur, vol subtiele vernedering en oprechte bewondering.
</div>
Soms zijn twee woorden genoeg om te beseffen dat je niet alleen bent op deze planeet. In de boekenbijlage van NRC Handelsblad <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2018/01/26/je-kwam-voor-series-je-vertrekt-met-leeshonger-a1589833">besprak recensent Sebastiaan Kort afgelopen vrijdag</a> een essayboek van Mark Cloostermans: Spoiler. Hoe de televisieserie een literair genre werd. Waar mijn oog aan bleef haken was een punt van kritiek: ‘ik had,’ schrijft Kort, ‘ook wel een paar opmerkingen willen lezen over de toch behoorlijk raadselachtige opwaardering die verhalen krijgen nadat ze in een ander medium zijn gegoten (denk aan Game of Thrones, dat als tekst niet serieus genomen wordt maar als tv-serie ineens wel).’
Raadselachtige opwaardering. Als Kort bedoelt wat ik denk dat hij bedoelt, dan is dat precies goed gezegd, met die twee woorden. Afgelopen zomer kocht een productiemaatschappij de filmrechten van mijn roman Een honger, een boek dat trouwens als tekst wél serieus genomen wordt, als ik de recensies mag geloven, maar dit terzijde. Zo’n deal gaat gepaard met een persberichtje, dat voor de sociale media nog even opgeleukt wordt met een foto van twee stralend gelukkige zielen die een contract tekenen: de filmproducent en de schrijver. Glaasje bubbels erbij, een lachende uitgever ernaast, plaatje klaar.
<q class="pull-left">Het leek wel alsof dat hele boek van mij nú pas een beetje bestaansrecht begon te verwerven.</q>
Laat ik er duidelijk over zijn dat ik het een hele eer vind als mensen uit een andere kunstdiscipline dan de mijne blijkbaar zozeer geïnspireerd zijn geraakt door iets wat ik heb geschreven, dat ze er in hun eigen medium mee aan de slag willen. Maar de hoeveelheid felicitaties die ik naar aanleiding van dat persberichtje ontving en de intensiteit ervan, overdonderden me.
Het leek wel alsof dat hele boek van mij &#8211; dat toch echt al een mooie ontvangst in de pers had genoten en twee prestigieuze prijzen had gewonnen &#8211; nú pas een beetje bestaansrecht begon te verwerven. Alsof dit de enige ware ambitie was die een schrijver werkelijk kon koesteren: dat iemand, ooit, een film van zijn boek zou maken.
Maar wat nou als het een draak van een film wordt? Straalt die mislukking dan ook af op mijn aanvankelijk niet-mislukte boek? Ik mag toch hopen van niet, en ook als die film juist een meesterwerk wordt, verandert er &#8211; naar mijn idee &#8211; niets wezenlijks aan het boek. En toch wordt zo’n verfilming om raadselachtige redenen gezien als ‘opwaardering’.
<h3>Aanschuiven in die-en-die talkshow? Zonde van mijn column</h3>
Iets soortgelijks doet zich voor wanneer een column van mijn hand uitzonderlijk vaak gelezen en via sociale media gedeeld wordt. Dan kan ik de klok erop gelijk zetten dat er op zeker moment een mail of telefoontje komt van een tv-redacteur die een item wil maken rond het aangesneden onderwerp. Of ik misschien in die-en-die talkshow wil aanschuiven om in discussie te gaan over het onderwerp?
<q class="pull-left">Een groeiende verbijstering: dat er iemand is die niet per se en koste wat kost met zijn harses op televisie wil.</q>
Meestal luidt mijn antwoord nee. Niet uit principe of snobisme. Ik heb niets tegen het medium televisie, niets tegen talkshows, niets tegen discussies over boeiende onderwerpen. Maar ik vind het zonde van mijn column. Ik werk hard aan zo’n tekst, besteed zorg aan de retorische opbouw, aan de argumentatie, ik doe mijn research, zoek naar de juiste toon en formulering, probeer als het even kan er een paar grappen of tenminste toch een luchtige noot in te verwerken &#8211; en dat gaat allemaal verloren als ik op tv ‘heel in het kort’ moet samenvatten waar die column over gaat.
Zo’n tv-redacteur dringt dan altijd even aan &#8211; vriendelijk, maar toch met klem. En op den duur hoor ik dan, aan de andere kant van de lijn, een groeiende verbijstering: dat er iemand is die niet per se en koste wat kost met zijn harses op televisie wil. Hoe kán dat? Normaal moeten ze de potentiële gasten van zich afslaan als waren het opdringerige vliegen!
<h3>BN&#8217;er: wat doe je daar toch, op die tv?</h3>
Op mijn beurt vraag ik me af waarom veel mensen wél per se en koste wat kost met hun harses op televisie willen. Ik blijf me er bijvoorbeeld over verbazen hoeveel tv-programma’s zijn opgetrokken rond Bekende Nederlanders. Ze zijn niet van je scherm te slaan, de Bekende Nederlanders, en zeker als die Bekende Nederlanders schrijvers zijn, denk ik vaak: wat doe je daar toch, op die tv? Elk uur voor de camera is een uur niet geschreven.
En ja, ik snap ook wel dat het helpt bij de verkoop van je boeken als je kop bekend is van televisie, maar wanneer is je lezerspubliek voldoende groot? Bij 50.000 lezers? Bij 150.000? Of is een select clubje van 5.000 fijnproevers al voldoende, als het je niet om het geld gaat? Dan kun je toch ook wel zónder die televisie? En als je dan tóch meer lezers wilt, hoeveel cynisme heb je dan nodig om jezelf wekelijks richting de zoveelste kwebbeltafel of spelshow te ellebogen?
<q class="pull-left">Schrijvers zijn niet op hun best zijn als ze op tv aan het improviseren slaan.</q>
Het scherm garandeert een automatische opwaardering, die ik zie als een degradatie. 
Vreemd genoeg werkt die vermeende opwaardering trouwens twee kanten op. Niet alleen de schrijver wordt geacht te denken dat zijn werk meer glans verwerft zodra hij zich op de buis vertoont &#8211; ook tv-programma’s lijken het te zien als een opwaardering van zichzelf wanneer zij zich kunnen tooien met serieuze kunstenaars. Daarom hebben ze zo graag dat er een schrijver aanschuift. Schrijvers, dat zijn denkers. Die hebben altijd goede en originele ideeën. Het zijn intellectuelen &#8211; wat zij te zeggen hebben is van belang.
Het is mooi en troostrijk dat schrijvers kennelijk nog altijd dat imago bezitten, maar ik vrees dat de meesten niet op hun best zijn als ze op tv aan het improviseren slaan. De essentie van hun werk is de rustige, stille concentratie op een tekst, het voortdurend herzien van die tekst tot zich nieuwe inzichten voordoen, het structureren en herstructureren van ideeën zodat er orde ontstaat in de chaos, en diepgang onder de oppervlakte. Tv is daar echt niet het medium voor.
<h3>Gratis promotiekanaal</h3>
Het lastige is: de keerzijde. De schrijver die net een nieuw boek af heeft, wil maar wat graag op televisie (ja, ik ook) en juist dan geven de talkshow-redacties vaak niet thuis. Die bepalen zelf wel wie en wat er in hun programma komt, en ze willen zichzelf niet laten misbruiken als gratis promotiekanaal. Ook dat is volkomen begrijpelijk en legitiem.
Het scherm bindt veel meer ogen aan zich dan de pagina. Die massaliteit moet deel van de verklaring zijn voor de bewondering die tv en film bij de kijker uitlokken. De bewondering voor wie op dat scherm verschijnt, is vrijwel automatisch: het scherm verleent degenen die erop verschijnen importantie, louter vanwege het feit dát zij erop verschijnen. Het is een zichzelf bekrachtigend mechanisme.
Daardoor zal het altijd wel een vreemd dansje blijven, tussen film-tv en de literatuur, een dans van aantrekking en afstoting, van subtiele vernedering en oprechte bewondering, van degraderen en opwaarderen

De raadselachtige opwaardering van de verfilming

<div class="lead">
Waar trekken we grens van onze privacy, vraagt Jamal zich af. Dóen we dat überhaupt? Het Sleepwet-referendum maakt het er niet makkelijker op.
</div>
Het bedtijdritueel ziet er als volgt uit. Ik verduister de woonkamer enigszins, onze dochter krijgt haar laatste fles. Daarna trek ik haar een slaapzakje aan, ik poets de twee tanden die tot nu toe aan de haag van haar onderkaak zijn ontsproten, en ik lees haar voor uit Piep! Allemaal dieren. Daarna hevel ik haar over naar de donkere slaapkamer. Een beetje wiegen, ik laat het muziekdoosje klingelen en klik de camera van de babyfoon aan. Welterusten.
In de woonkamer schakel ik de babyfoon-ontvanger in. Daar verschijnt ze, in zwart-wit, volledig zichtbaar dankzij infrarood-nachtzicht. Ik ben eraan gewend, inmiddels, maar in het begin voelde het bijzonder ongemakkelijk om naar haar te kijken op dat schermpje. Alsof ik ongeoorloofd getuige was van iets intiems, terwijl er in feite toch niets bijzonders te zien was. Haar glanzende haardos, haar lijfje tot aan haar middel in beeld. Soms bewoog ze even, draaide haar hoofd de andere kant op. Dat was het. Volstrekt onpersoonlijke informatie. En toch…
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="zelfde auteur" href="https://www.vn.nl/jamal-column-opdebeeck/" class="article-embed article-embed--right">Lees ookOpeens was het niet zo moeilijk meer om iets te vinden van de kwestie-Op de Beeck2 oktober 2017</a>
<h3>De grens van privacy</h3>
Ik schrijf over mijn dochter, zoals ik wel vaker doe in mijn columns, meestal terloops. Ik vind dat nét kunnen zolang ik het bij bovenstaande algemeenheden houd. En zolang ik haar naam niet noem. Dat klinkt weloverwogen, maar er zit geen uitgebreid denkwerk achter. Het voelt gewoon alsof daar een grens ligt: bij haar naam. Die naam is geen geheim, wel privé. Maar het is een arbitraire grens, die grens van de privacy. Wat is wel of geen privédomein en hoe bepaal je dat?
Afgelopen zomer zweefde er boven de gracht waaraan ik woon een drone. Daar hing-ie, ter hoogte van mijn werkkamer op de vierde verdieping. Door het openstaande raam hoorde ik het toestel zoemen als een irritant insect. Er was iets verpest: de veiligheid van die werkkamer, dat geheime laboratorium hoog boven de stad, waar ik in het verborgene mijn literaire experimenten volvoer – ineens was er een indringer, een visuele inbreker.
Natuurlijk wist ik niet of mijn werkkamer gefilmd werd, maar dat was nu net het irritante. Wat werd er wél gefilmd? Wie bestuurde er? En waarom kon ik die onzichtbare bestuurder dus niet aanspreken op zijn gedrag? Het is niet zo dat ik me met criminele zaken bezighoud, in die werkkamer, maar toch wil ik geen pottenkijkers. Zoals ik ook niet wil dat er iemand over mijn schouder meekijkt als ik een zin in mijn notitieboekje schrijf. Ik wil alleen zijn, veilig, beschut.
<q class="pull-left">Zouden de naakte badgasten hun geslachtsdelen de volgende dag kunnen terugvinden op een of andere website voor voyeursporno?</q>
Een zomer eerder zag ik voor het eerst zo’n drone in actie. Mijn vriendin en ik, kinderloos nog, lagen op een klein strandje van een Spaans eiland. Gemengd volk om ons heen: nudisten en &#8216;geklede&#8217; badgasten. En plots hing daar een drone boven de branding. Het duurde een tijdje voor de bestuurder zich liet zien. Het was een kerel van middelbare leeftijd, gekleed in het volwassen kleuteruniform van de Amerikaan: oversized t-shirt om het obese lijf, shorts daaronder, baseballcap op het rode zweethoofd, witte sokken in Nikes. Een enorme afstandsbediening in zijn klauwen. Wat wilde hij met zijn camerabeelden?
Zouden de naakte badgasten hun geslachtsdelen de volgende dag kunnen terugvinden op een of andere website voor voyeursporno? Het waren duidelijk mensen die zich niet schaamden voor hun blote peentjes, vagijnen en tetten, maar dat was binnen de veilige beslotenheid van dat kleine strand gerekend. Aan die intieme, beschutte baai. Hun edele delen waren geen geheim, wel soort-van-privé.
Ik was een machteloze getuige van deze onbeschaamde inbreuk op de privacy van onschuldige strandgangers. Machteloos ja, want wat had ik ertegen kunnen beginnen? De politie bellen? En dan? Was hier in feite niet gewoon iemand met een radiografisch vliegtuigje aan het spelen? Dat was toch niet verboden? Oké, er zat een camera in dat vliegtuigje, maar we zijn allemaal de hele dag met camera’s in de weer. Als ik op dat strand een foto van mijn vriendin maakte met de camera van mijn telefoon, was de kans levensgroot dat er op de achtergrond een blote leuter voorbij slingerde en daarmee de focus naar zich toe trok – was ik dan niet net zo fout bezig als die dronevliegenier?
<h3>Niet geheim, wel privé</h3>
Iets anders en toch niet: al sinds mijn eerste baantje ontvang ik brieven van pensioenfondsen. De enveloppen belanden steevast ongeopend op een stapel, de stapel op den duur in een doos, de doos op den duur bij het oudpapier. Geen idee hoe ik ervoor sta, pensioentechnisch. Maar onlangs kwam ik erachter dat alle relevante informatie te vinden is op Mijnpensioenoverzicht.nl. Inloggen met DigiD en daar staat het allemaal, en ook hoeveel AOW ik straks kan verwachten. Heel prettig. Over wat voor bedragen hebben we het dan? Dat gaat u niks aan. Veel is het niet, ik werk al jaren als pensioenopbouwloze freelancer, maar daar gaat het niet om. Die informatie is privé. Niet geheim, wel privé.
Privacy is een onderwerp waar ik me de laatste tijd noodgedwongen toe moet zien te verhouden, met het oog op het aanstaande referendum over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv), beter bekend onder de naam die de tegenstanders eraan hebben gegeven: de Sleepwet.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/hoogleraren-referendum/" class="article-embed article-embed--right">Lees ookEen referendum over de Sleepwet kan de situatie nóg gevaarlijker maken3 november 2017</a>Ik lees me rot over die wet: interviews met tegenstanders, opiniestukken van voorstanders, ik heb die afgrijselijk suffe sketch van Lubach gezien (of is dat een pleonasme?), ik heb zelfs een poging gedaan de beruchte wet zélf te lezen, waarbij het probleem niet zozeer is dat de tekst moeilijk is, maar vooral taai en lang.
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/plLyjO0Qt7k?feature=oembed" frameborder="0" allow="autoplay; encrypted-media" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
En dat dit slechts één onderwerp is van de vele die dag in dag uit door de politiek behandeld worden, en dat dit dus precies een van de redenen is dat het zo prettig is dat we in een representatieve democratie leven: anderen doen dat duffe leeswerk voor ons en maken de beslissingen namens ons. En toch klinkt dat me ook weer in de oren als een te makkelijk excuus om je handen er helemaal vanaf te trekken, van de politieke besluitvorming.
Uiteindelijk nam ik mijn toevlucht tot <a style="background-color: white; font-family: Arnhem; font-size: 1.25rem; font-weight: 300;" href="http://Waartrekjijdegrens.nl">Waartrekjijdegrens.nl</a>, een initiatief van Bits of Freedom. Daar wordt in een aantal filmpjes geschetst hoe de nieuwe wetgeving in de praktijk kan uitpakken, waarna een frisse damesstem zegt: &#8216;Wat vind jij? Vind jij het oké als…&#8217; enzovoort, waarna je kunt aangeven of jij het geschetste scenario oké vindt, of anders: &#8216;Hier trek ik de grens&#8217;. De filmpjes en bijbehorende vraagstelling zijn nogal suggestief, maar door één van de scenario’s werd ik toch getroffen: dat over internationale gegevensuitwisseling. Vraag: &#8216;Vind je het oké als de AIVD ongecontroleerde onderschepte communicatie door kan spelen aan diensten in het buitenland, ook als we onze twijfels hebben bij het regime en we niet weten wat ermee gebeurt?&#8217;
<h3>Donald Trump in het kwadraat</h3>
Want dat mag dus, straks, met die nieuwe wet. En dan ligt het voorbeeld van Turkije voor de hand: wij willen graag Turkse informatie ontvangen met betrekking tot bijvoorbeeld IS’ers die via Turkije naar Europa willen komen, maar Turkije wil daar uiteraard iets voor terug. Zijn wij bereid ongecontroleerde gegevens van onschuldige burgers te verstrekken aan dat akelige regime?
Ik vind dat, ehm, ‘niet oké’.
Het scenario is nauw verwant aan een van de meest gehoorde argumenten tegen de Sleepwet, dat ik maar even het Big Brother-argument zal noemen. Dat luidt zo: op dit moment hebben wij een betrouwbare, goedaardige regering, maar stel dat er op zeker moment in de toekomst een gevaarlijke gek aan de macht komt? Een Donald Trump in het kwadraat? En dat zo’n Big Brother-monster dan alles van ons te weten kan komen en ons complete dagelijkse leven kan manipuleren?
<q class="pull-left">Een aanzienlijk deel van onze privacy-gevoelige gegevens hebben we vrijwillig uit handen gegeven</q>
Tja. Dan zijn we hoe dan ook de klos, vrees ik. Ook zonder Sleepwet. Zoveel van onze meest privacy-gevoelige gegevens zijn al aan elkaar gekoppeld of gemakkelijk bloot te leggen. En een aanzienlijk deel van die gegevens hebben we vrijwillig uit handen gegeven. Omdat dat gemakkelijk was voor ons consumentisme. Of omdat we nonchalant waren als burger, ons meer zorgen maakten om de hypotheekrenteaftrek dan om privacy en dus op de verkeerde partijen stemden.
Met datzelfde DigiD dat zo verdomde handig inzicht geeft in je pensioengegevens, kun je ook je studieschuld inzien en je communicatie met de Belastingdienst. Je hebt alleen maar dat ene wachtwoord nodig&#8230; Je kunt controleren of er nog een rekening openstaat bij je zorgverzekeraar, ja, zelfs specifieke informatie over verleende zorg is gemakkelijk te raadplegen. Zo kreeg ik op 24 augustus 2017 Chlooramfenicol oogdruppels voorgeschreven door mijn huisarts (à 15,10 euro). Aha! En wat schreef ik rare columns in die dagen! Dat kwam dus door een oogontsteking!
<h3>Een stripteasebar in Shanghai</h3>
Maar je hoeft niet eens over wachtwoorden van mensen te beschikken om hun privéleven te kunnen analyseren. Dat de tweets van X altijd onsamenhangender worden na vier uur &#8216;s middags zal wel met haar alcoholprobleem te maken hebben. Dat werknemer Y zich heeft ziekgemeld is leuk, maar wat doet hij dan volgens zijn Facebookpagina die per ongeluk op &#8216;openbaar&#8217; staat ingesteld, in een stripteasebar in Shanghai?
Ik twijfel, kortom, of die Sleepwet wel echt het probleem is. Ja, er moet een en ander aan verbeterd worden. Die internationale uitwisseling is problematisch en er moet hoe dan ook beter toezicht komen. Maar ik durf wel te geloven dat de AIVD de nieuwe mogelijkheden die de wet biedt, nodig heeft en daar zorgvuldig mee om zal gaan.
<q class="pull-left">Kan ons arsenaal aan grotemensenspeeltjes echt niet zonder drones?</q>
Wat me eigenlijk veel meer zorgen baart: hoe zorgvuldig gaan we zélf om met onze privacy? Hebben we echt permanent allerhande digitale camera’s op zak nodig voor het geval we op een mooi Instagram-momentje stuiten? Kan ons arsenaal aan grotemensenspeeltjes echt niet zonder drones?
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="gerelateerd onderwerp" href="https://www.vn.nl/fotodocument/gijs-van-den-berg-vakantie/" class="article-embed article-embed--left">Lees ookIk ga op vakantie en neem mee: 1653 Instagram-volgers21 juli 2017</a>Hebben we echt het extra voordeel nodig van een geregistreerde Albert Heijn-bonuskaart, of overleeft onze portemonnee de boodschappen ook wel met een anoniem exemplaar? &#8216;Ik heb niets te verbergen!&#8217; – nee, totdat iemand besluit dat zorgverzekeraars toegang mogen krijgen tot die gegevens en dan kunnen vaststellen dat u er een zeer ongezonde levensstijl op nahoudt. Daar gaat je polis! En de OV-chipkaart? Moeten we niet eisen van de NS dat zij dezelfde voordelen en hetzelfde gebruikersgemak biedt aan klanten die liever in het midden houden waar ze zoal naartoe treinen? Klant is toch koning?
Waarom gooien we onze gegevens zo nonchalant te grabbel? Is het echt alleen maar uit consumeergemak? Of is het een verlangen naar gezien worden, is onze afkeer van anonimiteit in feite angst voor eenzaamheid, voor onzichtbaarheid, onbenulligheid? Kan zo’n Sleepwet ons daarom eigenlijk helemaal geen reet schelen?
Al met al weet ik verdomme nog steeds niet wat ik moet gaan stemmen op 21 maart.

De Sleepwet is het gevaar niet, het is onze eigen nonchalance

<div class="lead">
Het gedachtegoed van Sylvana Simons&#8217; Bij1 leunt stevig op Gloria Wekkers Witte onschuld. Daarmee probeert de partij te verenigen wat onverenigbaar is, schrijft Jamal Ouariachi.
</div>
Naar wie gaat je stem bij de eerstvolgende verkiezingen? Ik wens te denken dat de meeste mensen hun keuze maken op basis van de inhoud van partijprogramma’s, of in ieder geval een globaal idéé dat ze van die programma’s hebben. Maar minstens zo belangrijk is de vraag: deugt de lijsttrekker?
Ikzelf zou bijvoorbeeld nooit op Thierry Baudet stemmen. Vanwege zijn standpunten, om te beginnen, maar óók vanuit het onderbuikgevoel dat die gladde glipper gewoonweg niet deugt. Ik vertrouw hem niet. Alexander Pechtold? Nog even los van zijn recente appartementen-gedonder: ik heb nooit op die man kunnen stemmen. Hij heeft ongetwijfeld het beste met het land voor, zijn partij verkondigt sympathieke standpunten &#8211; maar ook hem vertrouw ik niet. Andersom maakt de compromisloosheid van de Partij voor de Dieren dat ik op rationele gronden een stem op die partij als een verloren stem beschouw &#8211; maar mijn onderbuik zegt: Marianne Thieme deugt.
<h3>Het dubieuze zooitje van Sylvana Simons</h3>
In de stad waar ik woon kan ik bij de gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart op Bij1 stemmen, de nieuwe partij van Sylvana Simons. Wat heeft die vrouw een hoop stront over zich heen gekregen, de afgelopen jaren, en hoewel veel daarvan onterecht was, heeft ze toch minimaal één enorme misstap begaan die mijn vertrouwen in deze politica, op puur rationele gronden, een flinke slag heeft toegebracht: ze was lid van Denk.
<div class="figure--right">
<figure id="post-327123 media-327123" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_55309342_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_55309342_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_55309342_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/prev_watermarked0_55309342_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Sylvana Simons. Foto: HH</figcaption></figure>
</div>
Niettemin, als ik haar hoor praten in een talkshow, <a href="https://www.vpro.nl/buitenhof/speel~POMS_VPRO_12330804~sylvana-simons~.html" target="_blank">zoals gisteren bij Buitenhof</a>, dan zegt mijn onderbuik: ze deugt. Ze deugt, en ze heeft het beste met onze samenleving voor. Dat weet ik zeker. En toch gilt mijn hoofd zo hard mogelijk: niet doen! niet op stemmen!
Waarom niet? Nou, niet alleen omdat <a href="http://www.bij1.org/gemeenteraadsverkiezingen-2018" target="_blank">de kandidatenlijst van Bij1</a> een nogal dubieus zooitje is. Daar staat bijvoorbeeld de geradicaliseerde extremist Anousha Nzume op. Je weet wel, dat type dat keer op keer propageert dat we toch vooral naar elkaar moeten luisteren (Hallo witte mensen!), maar dat zelf behoorlijk wat moeite heeft met luisteren.
Dat type dat zich systematisch afsluit voor kritiek op haar opvattingen, net zoals de andere leden van de benepen antiracisme-kringen waarin zij zich begeeft, bijvoorbeeld het gezelschap waarmee zij de podcast Dipsaus maakt, onder wie de beruchte extremist Arzu Aslan en de jammerlijk van haar voetstuk gevallen Trouw-journaliste Seada Nourhussen. ‘Door en voor vrouwen van kleur’, is de ondertitel van Dipsaus. Brrr, ja, ‘van kleur’, sowieso een van de ergerlijkste anglicismen van de afgelopen jaren.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/gloria-wekker-witte-onschuld-bestaat-niet/" class="article-embed article-embed--right">Lees ookEmeritus hoogleraar Gloria Wekker: ‘Witte onschuld bestaat niet’8 juni 2016</a>
<h3>Waarom intersectionaliteit een waanbeeld is</h3>
Maar kandidaat-lid Nzume is niet het grootste probleem van Bij1. En het grootste probleem is zelfs niet kandidaat-lid Gloria Wekker, hoewel het gedachtegoed van de partij zowel taalkundig als inhoudelijk stevig leunt op Wekkers veelbesproken studie Witte onschuld. Dat gedachtegoed zelf is wél het probleem. Ik heb het dan over intersectionaliteit.
In Buitenhof legde Sylvana Simons gisteren uit dat haar partij politieke onderwerpen aankaart ‘vanuit een intersectionele gedachte’. Intersectionaliteit is het idee dat verschillende menselijke kenmerken, zoals klasse, etniciteit, seksuele voorkeur en gender, raakvlakken met elkaar vertonen en dus niet geïsoleerd maar altijd in relatie tot elkaar beschouwd moeten worden. Een gedachte waar eigenlijk niemand bezwaar tegen kan hebben, op het eerste oog. En toch is de theorie van de intersectionaliteit in de praktijk een waanbeeld.
Wie op de website van Bij1 de kandidatenlijst van de partij bestudeert, voorzien van vrij hilarische en aardig narcistische cv’tjes, ziet al snel wat ik bedoel. Een van de kandidaat-leden noemt zich &#8216;vreer&#8217;. Ik citeer uit het cv van &#8216;vreer&#8217;: &#8216;ik ben vreer (geschreven zonder beginhoofdletter!) en ik ben een genderzwerver, gendermeander. Als voornaamwoorden gebruik ik voor mezelf geen hij of zij, maar hen/die en hun.&#8217;
<q class="pull-left">Hebben moslims wel respect voor transgenders zoals &#8216;vreer&#8217;?</q>Ja, je kunt erom lachen, dit majestueuze meervoud in de derde persoon, maar laten we &#8216;vreer&#8217; een paar seconden lang serieus nemen. &#8216;vreer&#8217; maakt deel uit van een partij die behalve voor de acceptatie van transgenders tevens strijdt voor de acceptatie van moslims. Helemaal volgens het handboek van de intersectionaliteit: minderheden moeten solidair met elkaar zijn. Mooi, dus we moeten respect hebben voor moslims. Splendid! Maar hebben die moslims wel respect voor transgenders zoals &#8216;vreer&#8217;?
<h3>Niet elke islam-criticus is islamofoob</h3>
Een ander kandidaat-lid, Marjan Sax, schrijft: &#8216;Vanaf de jaren zeventig zet ik me in voor vrouwenrechten, veilige abortus en de rechten van sekswerkers.&#8217; Alweer: wat prachtig! Maar als je verbonden bent aan een partij die kritiek op de islam &#8216;islamofobie&#8217; noemt, zoals kandidaat-lid So Roustayar in haar bio’tje doet, dan wringt er iets. Islamofobie is over het algemeen een term die gebruikt wordt om islam-critici de mond te snoeren.
Wie niet zit te wachten op een toename van moskeeën in Nederland, is islamofoob. Wie strenger toezicht wil op wat er door imams in die moskeeën gepredikt wordt, is islamofoob. Wie er niet blij mee is dat de hoofddoek, dat symbool van zevende-eeuws denken over vrouwelijke én mannelijke seksualiteit, een geaccepteerd onderdeel wordt van het Nederlandse straatbeeld, ook bij politieagenten &#8211; lijdt aan islamofobie.
<q class="pull-left">Je kunt niet voor vrouwenrechten pleiten en tegelijkertijd kritiek op de islam wegzetten als islamologie.</q>
Daar wringt de schoen. Je kunt niet voor vrouwenrechten pleiten en tegelijkertijd kritiek op een van de meest vrouwenrechten-schendende religies, de islam, wegzetten met die besmette term islamofobie. Je kunt ook niet aan de ene kant voor jezelf de vrijheid opeisen om genoemd te worden zoals jij dat vanwege je gender-identiteit graag wil &#8211; ‘hen’ of ‘zus of zo’ of ‘whoever’- terwijl aan de andere kant een partijgenoot van je, de eerdergenoemde Nzume, andere mensen streng corrigeert als ze zichzelf met het woord &#8216;blank&#8217; willen omschrijven.
Dan treedt de taalpolitie op, dan moet het ineens &#8216;wit&#8217; zijn. (Ach, ik zie die arme Georgina Verbaan nóg opschrikken toen zij onlangs in <a href="https://dewerelddraaitdoor.bnnvara.nl/media/379784" target="_blank">een uitzending van De wereld draait door</a> per ongeluk ‘blank’ zei en meteen door Nzume fel op de vingers werd getikt&#8230;). Je zult dan moeten accepteren dat iederéén de taal vrijelijk mag gebruiken, dat iederéén zichzelf mag aanduiden zoals het hem of haar goeddunkt, zelfs als zo’n aanduiding kwetsend voor jou is.
<h3>Door te kiezen voor alles, kiest Bij1 nergens voor</h3>
Bij1 probeert te verenigen wat onverenigbaar is. Hetzelfde patroon zie je als je het programma van de partij bestudeert. Leukigheid voor iedereen, daar komt het zo’n beetje op neer. Intersectionalisme is allemansvriendisme, en Bij1 wil dan ook een allemansvriend zijn, maar terwijl de partij diversiteit hoog in het vaandel heeft staan, staat allemansvriendisme juist haaks op diversiteit.
Allemansvriendisme komt erop neer dat je door te kiezen voor alles, nergens voor kiest. Je kunt, om nog maar eens een voorbeeldje te noemen, niet tegen racisme ageren en ondertussen meer aandacht vragen voor ‘zwarte kunst’. Sowieso, als je de term ‘zwarte kunst’ zonder blikken of blozen gebruikt, zit er gewoon iets niet helemaal goed in je bovenkamer.
De enige gemene deler die ik kan ontwaren in het program en de kandidaten-cv’s van Bij1, het enige werkelijk intersectionele element, als het ware, is het streven naar een maatschappij waarin niemand zich gekwetst voelt. Ook dát kan niet. Dat is een kinderachtige droom, een kleuterfantasie. Je ontkent met die fantasie dat mensen fundamenteel van elkaar verschillen en dus ook fundamenteel met elkaar van mening kunnen verschillen. Dat zal altijd tot onbegrip, kwetsuren, ergernis en zelfs haat leiden.
<q class="pull-left">Begrip hebben voor elkaars anders-zijn is een mooi ideaal, maar mag nooit een plicht worden.</q>
Daar doe je niets aan. Het is het onvermijdelijke gevolg van individuele vrijheid. Je kunt mensen niet verplichten elkaar aardig te vinden. Begrip hebben voor elkaars anders-zijn is een mooi ideaal, maar mag nooit een plicht worden. Je kunt er hooguit voor zorgen dat de wet waarborgt dat alle Nederlanders gelijk behandeld worden. En laat Sylvana Simons in Buitenhof nu nét erkend hebben dat de Nederlandse grondwet dát al doet…
Ach, het is zo’n mooie gedachte: een samenleving zonder discriminatie. Maar je kunt alleen tegen discriminatie strijden als je keuzes maakt. Misschien iets om te onthouden voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2021.
<div class="info-box-shadow">
<a href="https://www.vn.nl/auteur/jamal-ouariachi/" target="_blank">Jamal Ouariachi (1978)</a> is schrijver. Elke week schrijft hij een column voor Vrij Nederland. Eerder schreef hij over intersectionaliteit dit: <a href="https://www.vn.nl/jamal-metoo-ihave-discussie/" target="_blank">&#8216;De discussie over #MeToo en #IHave raakt door absurdisme ondergesneeuwd.&#8217;</a>
</div>

Het onmogelijke allemansvriendisme van Sylvana Simons en Bij1

<div class="lead">
Jamal doet een greep in het nieuws van de afgelopen weken en ontdekt: wij doen onszelf ontzettend tekort.
</div>
&#8211; Volgens een onlangs verschenen studie, het <a href="http://wir2018.wid.world/" target="_blank">World Inequality Report</a>, neemt de ongelijkheid wereldwijd extreme vormen aan. Sinds 1980 is de mondiale economie flink gegroeid, maar van die toename in inkomen heeft de rijkste 0,1 van de wereldbevolking een even groot deel naar zich toe kunnen harken als de armste 50 procent.
&#8211; De Europese Commissie gaat afspraken onderzoeken die IKEA heeft gemaakt met de Nederlandse Belastingdienst. De Zweedse meubelboer heeft dankzij die afspraken mogelijk 1 miljard euro aan belasting ontweken. (Zomaar een statistiekje voor het contrast: in Nederland leven 1,2 miljoen mensen onder de armoedegrens. Rekentaakje: hoeveel euro zou je ieder van die mensen kunnen geven als je dat IKEA-miljard gelijkelijk onder hen verdeelde?)
&#8211; President Trump zette afgelopen vrijdag zijn handtekening onder een herziening van de Amerikaanse belastingwet, die vooral gunstig is voor bedrijven en voor rijkere Amerikanen.
&#8211; Miljardair Sebastian Piñera is opnieuw verkozen tot president van Chili. De Volkskrant publiceerde in de aanloop naar die verkiezingen <a href="https://www.volkskrant.nl/buitenland/hoe-chili-de-bakermat-van-het-neoliberalisme-kon-uitgroeien-tot-het-land-met-de-meeste-depressies~a4545897/" target="_blank">een onthutsend portret van het land</a>, dat als de bakermat van het neoliberalisme geldt, en waar de welvaart de afgelopen decennia weliswaar enorm is toegenomen, maar waar ook 1 procent van de bevolking maar liefst een derde van het kapitaal in handen heeft, terwijl 11 procent van de bevolking onder de armoedegrens leeft. In een economie waarin alles om geld draait, staat iedereen onder grote druk om dat geld te verdienen. Volgens een rapport van de Wereld Gezondheidsorganisatie is het aantal mensen met een depressie nergens hoger dan in Chili. De zelfmoordcijfers van het land behoren tot de hoogste ter wereld.
Depressief word ik zelf ook als ik al die berichten lees &#8211; en dan is dit nog maar een kleine selectie. Je kunt er je schouders over ophalen, je kunt doorbladeren naar een ongevaarlijk artikeltje over een lifestyledingetje. Je kunt zeggen dat het incidenten zijn, of dat de wereld nu eenmaal oneerlijk in elkaar zit, dat de wereld er in ieder geval een stuk rooskleuriger uitziet dan pakweg zeventig jaar geleden. Dat kan, ja. Maar moet je de status quo dan maar accepteren, puur en alleen omdat je er zelf geen last van hebt? Moet je het kapitalisme dan maar vieren omdat het óók veel positiefs heeft voortgebracht? Mag je er om die reden geen kritiek op hebben, mag je niet dromen van alternatieven?
Stel je dit alternatief voor: ‘een egalitaire samenleving, waarbij kennis, macht en inkomen rechtvaardig worden verdeeld. Een samenleving die haar toekomst vindt in gemeenschappelijk geformuleerde rechten en gemeenschappelijk geformuleerde plichten, een samenleving dus die functioneert onder rigoureus democratisch gezag.’
Wie kan dáár nou tegen zijn?
Het citaat is afkomstig uit het pamflet Verzet! van romancier Gustaaf Peek. Hij hanteert de geciteerde woorden als definitie ‘in de meest algemene zin’ van communisme. Want de ondertitel van Verzet! luidt: Pleidooi voor communisme.
Communisme? Wie kan dáár nou voor zijn, laat staan een pleidooi voor houden?
Dat was althans mijn eerste reactie, en volgens mij de eerste reactie van de meeste mensen die over dit pamflet horen. Je gedachten heffen een kermende klaagzang aan waarin de talloze gruwelijkheden bezongen worden die het communisme op zijn naam heeft staan. De miljoenen doden van Lenin, de miljoenen doden van Stalin, de miljoenen, miljoenen, miljoenen doden van Mao. Op zoveel plekken op aarde heeft dat communisme in de loop van de twintigste eeuw op afgrijselijke wijze huisgehouden. De onderdrukking, de onvrijheid, de indoctrinatie &#8211; nog altijd aan de gang in Noord-Korea. En natuurlijk in China &#8211; maar daar doen we dermate goede zaken mee, dat we het daar liever niet over hebben.
Peek erkent die duisternis. Hij schetst de fouten van het communisme zoals Lenin dat vormgaf, en stelt: ‘Lenin heeft de blauwdruk ontwikkeld voor ieder totalitair regime dat werkelijk lijdende volkeren wil lokken met valse communistische ideeën.’ Met andere woorden: niet het communisme zelf is een monsterlijke ideologie, het probleem is de wijze waarop het in de praktijk vorm heeft gekregen.
Is dat gemakzuchtig? Niet gemakzuchtiger dan, omgekeerd, het categorische afwijzen van bepaald gedachtegoed omdat het in de praktijk negatief heeft uitgepakt. Alles wat positief is aan communistische denkbeelden staat in dit pamflet fier overeind als alternatief voor die andere ideologie, het kapitalisme, waar Peek terechte en vurige kritiek op levert.
Welnu, dat is in zeer beknopte termen mijn leeservaring en daar zou ik normaal gesproken op deze plek niet over zijn begonnen. Ik ben namelijk geen recensent en bovendien kén ik Peek. Onze boeken verschijnen bij dezelfde uitgeverij, we hebben dezelfde redacteur. En hoewel ik niet geloof in die rare wederzijdse smetvrees tussen schrijvers en recensenten, in die angst voor partijdigheid, ja, hoewel ik denk dat in een boekbespreking de zuiverheid van de argumentatie veel belangrijker is dan de vraag of bespreker en schrijver elkaar kennen &#8211; ik weet nu eenmaal dat anderen die smetvrees wel hebben.
En toch schrijf ik hier nu over. Omdat ik geschrokken ben van de reacties op dat pamflet. Die waren extreem negatief, slecht beredeneerd en soms zelfs leugenachtig. Och, Peek redt zich wel, ik hoef hem echt niet te verdedigen &#8211; maar ik schrok namens mezelf. Dat dit is hoe er gereageerd wordt wanneer iemand vraagtekens durft te plaatsen bij het kapitalisme: agressief, op het kwaadaardige af, ad hominem. Vernietigend.
Hoe kan het dat ik in verschillende &#8216;serieuze&#8217; media verwijzingen aantrof naar Peeks familieachtergrond &#8211; de Peek van Peek &amp; Cloppenburg is een voorouder &#8211; alsof zijn veronderstelde rijkdom hem verbiedt na te denken over de vraag of die rijkdom wel rechtvaardig is? Alsof een erfenis je uitsluit van het maatschappelijke debat! Hoe kan het dat hem verweten wordt geen oog te hebben voor de gruwelen van het communisme-in-de-praktijk terwijl hij daar wél oog voor heeft? Heeft het er soms mee te maken dat veel van die cynische recensenten een leeftijd hebben die doet vermoeden dat zij het van leninistisch-marxisme doordrenkte Nederland van de jaren zeventig bewust hebben meegemaakt, er waarschijnlijk zelfs aanhanger van zijn geweest en zich daar nu voor schamen?
Of is het angst? Dezelfde angst die maakt dat we onze grenzen willen sluiten voor migranten, omdat migranten verandering meebrengen, en verandering altijd eng is? Is het de angst voor het verdwijnen van tradities? Hechten we werkelijk zo koppig aan onze ongelijkheid en onze onrechtvaardigheid? Het lijkt bijna een complot. Mag het grote publiek dat pamflet soms niet lezen? Is het zó explosief?
Veel heeft natuurlijk te maken met dat woord communisme. Een besmet woord, en alleen al om die reden is het een loeigrote fout geweest van Peek, zou je kunnen zeggen, om dat woord te gebruiken. Zou je kunnen zeggen, ja. Je zou ook kunnen zeggen: als iets eruitziet als een eend, zwemt als een eend en kwaakt als een eend, waarom zou je het dan niet ‘eend’ noemen? Als Peek de ideeën die hij in zijn pamflet propageert Peekisme had genoemd, waren de reacties uiteindelijk min of meer hetzelfde geweest, vermoed ik, plus een nieuw verwijt: waarom geeft de auteur zijn gedachtegoed niet gewoon de naam die het toekomt, namelijk &#8216;communisme&#8217;?
Wat er bij mij overblijft is een zekere droefheid. Niet alleen halen we, als bevolking, onze schouders op wanneer de zoveelste VVD’er corrupt blijkt te zijn, wanneer de zoveelste manager in de zorg zijn zakken vult, wanneer de zoveelste bankdirecteur een schaamteloos hoge bonus incasseert, wanneer de zoveelste popster of prof-voetballer zijn miljoenen via ingewikkelde internationale belastingconstructies intact weet te houden, niet alleen blijven we keer op keer precies die politieke partijen het grootst maken die een systeem van oneerlijkheid in stand houden &#8211; ook wordt de zeldzame enkeling die openlijk en publiekelijk durft te dromen van een alternatief, onmiddellijk bespot, vanwege zijn afkomst gediskwalificeerd en ten slotte neergesabeld als een naïeveling die met een moordzuchtige ideologie dweept.
We doen onszelf echt tekort met onze gelatenheid. We doen onszelf tekort door ons af te sluiten voor andere ideeën, ook als het oude ideeën in een nieuw jasje zijn. We doen onszelf tekort door de status quo te accepteren omdat het wel prettig is&#8230; nu&#8230; voorlopig&#8230; voor ons in het rijke Nederland&#8230; of althans voor ons Nederlanders die zich aan de juiste kant van de armoedegrens bevinden&#8230;
Ja, laat dat maar mijn niet-al-te-opbeurende kerstboodschap zijn: we doen onszelf tekort. Of, ietsje opbeurender: we hoeven onszelf niet tekort te doen. We kunnen dromen. Verandering is niet onmogelijk. Je moet er alleen wel voor openstaan. Je moet de morele moed opbrengen jezelf ervoor open te stellen.

Als je vraagtekens plaatst bij het kapitalisme, zijn de reacties agressief en kwaadaardig

<div class="lead">Elite: het is een verzamelnaam die tegenwoordig niets meer betekent. Jamal ziet hoe de ouderwetse intellectueel het keer op keer aflegt tegen de &#8216;elite&#8217; van tegenwoordig: geld, macht, en meerderheid.</div>
Eindelijk was er afgelopen week dan een flintertje genoegdoening voor de Nederlandse intellectueel. En dat werd hoog tijd, want de Nederlandse intellectueel heeft het de laatste jaren niet makkelijk gehad. Dat begon al met die hardnekkige neiging hem onder de noemer ‘elite’ op één hoop te gooien met bankdirecteuren, makelaars, commissariaten-verzamelende ex-politici en graaiende tv-presentatoren.
Elite: een verzamelnaam die niets meer betekent. Ik herinner mij dat ik als jochie uit Amsterdam-Oost begin jaren negentig op het Barlaeus Gymnasium terechtkwam. Een &#8216;elitaire&#8217; school. Tijdens feestjes van klasgenoten die woonden in de paleizen aan de grachtengordel en in Oud-Zuid keek ik mijn ogen uit, maar de ouders van die klasgenoten waren niet per se geldwolven. Het waren veelal artsen, advocaten, notarissen, architecten, universitair docenten. En kunstenaars, journalisten, politici. Geen slecht betaalde beroepen, maar miljonair werd je er niet mee, en toch hadden die mensen, meestal in de jaren zeventig en tachtig, prachtige huizen kunnen kopen. En ze lazen boeken, en ze hadden kunst aan de muur hangen omdat ze dat mooi vonden, en ze bespeelden instrumenten en gingen naar het Concertgebouw en ze hielden van toneel en ballet en opera.
Toen ik begin deze eeuw een aantal jaren achtereen zelf in Amsterdam-Zuid woonde (nee, niet in een zelfgekocht huis) viel me op hoezeer de buurt veranderd was. De geldproleten hadden de boel overgenomen; je werd van je sokken gereden door Holleeder-imiterende Vespa-lullo’s in pakken van Oger; veel panden waar vroeger gezinnen huisden waren nu in handen van advocaten- en makelaarskantoren waardoor de buurt ’s avonds en in het weekend een doodse indruk maakte; andere panden stonden leeg: holle dobbelstenen in handen van speculanten. Had je geld, dan investeerde je niet meer in cultuur en maatschappij, maar in de patserigste sportauto’s en de snollerigste bontjassen uit de P.C. Hooft.
En die ouderwetse intellectueel? Die zag alles wat hem lief was verketterd worden door de nieuwe lichting VVD’ers &#8211; jongens en meisjes die niet eens meer wisten hoe je het woord ‘liberalisme’ spelde. Een omhooggevallen duivenmelker met een goed gevoel voor populisme sneed sadistisch grijnzend in cultuursubsidies en legitimeerde daarmee de veelgehoorde wens van het ‘gewone’ volk om niet langer meer mee te betalen aan de ‘hobby’s’ van de ‘linkse grachtengordel-elite’. Geen politicus durfde zich, omgekeerd, openlijk af te vragen aan hoeveel hobby’s van het volk die elite al niet had meebetaald in de voorafgaande decennia – nee, daar kon je maar beter niet over beginnen als je stemmen wilde binnenslepen.
<q class="pull-left">En die ouderwetse intellectueel? Die zag alles wat hem lief was verketterd worden door de nieuwe lichting VVD’ers.</q>
De intellectueel zag zijn geliefde geesteswetenschappen ingehaald worden door de harde bètarealiteit. De voorkeur ging voortaan uit naar onderzoek dat tot nieuwe winsten zouden leiden, of tot nieuwe manieren om mensen ziek of dood te maken, en tot nieuwe manieren om mensen juist te genezen, waar dan óók weer nieuwe winsten mee behaald konden worden, wetenschap was niet langer meer iets om je menszijn mee te verrijken in de beperkte tijd die ons hier op aarde gegeven is, niet langer een methode om te begrijpen wat het überhaupt ís, dat leven waar we ongevraagd in belanden en waar we al even ongevraagd weer uit weggerukt worden, hoe het geworden is wat het is, hoe het werkt, uit welke bestanddelen het bestaat – nee, wetenschap werd een op bruikbaarheid gericht efficiëntiemonster. Wat er overbleef van de geesteswetenschappen werd door intersectionele idioten in al hun idealistische verdwazing uitgehold, of door de vernietigende kracht van het Angelsaksisme kapotverengelst.
En in Den Haag heerste die andere elite, de financiële elite, de elite die niets meer met intellect te maken wilde hebben zolang dat intellect niet in euro&#8217;s was uit te drukken. De enige politicus die zichzelf onbeschaamd als intellectueel durfde neer te zetten, knaapje Baudet, bleek zich al gauw tegen alle intellectuele verworvenheden van de twintigste en de eenentwintigste eeuw te keren, met zijn haat jegens atonale muziek en abstracte kunst en modernistische literatuur. Daar lag hij, neukelings op zijn vleugel, de intellectueel uit te hangen minus alles wat een intellectueel tot intellectueel maakt.
De werkelijke intellectueel zag zijn kranten tot tabloidformaat slinken, zag zijn favoriete weekblad tot maandblad transformeren, zag theatergezelschappen failliet gaan, zag de boekverkoop almaar dalen (ha!, de boekverkoop!). Ach, de intellectueel zag de literatuur verzinken en verzinken doordat zelfs belabberd geschreven thrillertjes zich voortaan mochten tooien met de gestolen pauwenveer van het woord ‘literair’, en de zeldzame haan die daarnaar kraaide, was ‘elitair’ (vies gezicht, even kwatten op de grond).
De intellectueel zag de rijke diversiteit van antiquariaten verjaagd worden door Nutellawinkels, zag zijn musea geannexeerd worden door hordes die alleen nog maar naar schilderijen keken via het beeldscherm van hun mobiele telefoon – maar in dat laatste fenomeen schuilde dan toch die kleine genoegdoening.
Afgelopen week trokken oogartsen aan de bel over de verontrustende toename van het aantal bijzienden. Van de twintigers is tegenwoordig de helft bijziend. En dat zijn niet, zoals vroeger het geval was, voornamelijk intellectuelen die ‘met hun neus in de boeken’ in hun slecht verlichte studeerkamers hun ogen verpestten met pogingen de woorden van Goethe te ontwaren door flarden van pijp- of sigarenrook onder het genot van een moppie Rachmaninov. Nee, ook laagopgeleiden worden nu massaal bijziend, omdat ze te veel en te langdurig op tablets, mobiele telefoons en laptops zitten te pielen.
Vijftig procent, and counting.
Voor mij is ‘intellectueel’ nooit een scheldwoord geweest. Moeder: telg uit een Amsterdams arbeidersgezin, jeugd kapotgemaakt door oorlog en verlating, ze hopte van het ene tehuis naar het andere pleeggezin – niet de kans gehad een opleiding te volgen die recht deed aan haar geestelijke vermogens. Vader: groeide op in een Marokkaans bergdorp. Alleen het jongste broertje van het gezin ging naar een Koranschooltje, en via hem leerden de anderen tweedehands lezen en schrijven. Oh, mijn beide ouders haalden tijdens hun volwassen leven de intellectuele schade ruimschoots in, en mij werd als kind altijd op het hart gedrukt dat een goed stel hersens iets is wat je moet omarmen en benutten. Ontwikkel het zo breed mogelijk, stop er zoveel kennis is als erin past. Daag het uit, dat brein, stimuleer het.
Toen ik op het gymnasium belandde, bleek de intellectuele elite gastvrij te zijn. Kennis wordt, in tegenstelling tot geld, méér als je haar deelt met anderen. Goed onderwijs voor iedereen!, luidde decennialang het devies van de intellectuele elite. Maar de financiële elite is inmiddels al jaren bezig dat goede onderwijs af te breken. Een paar honderd miljoen extra voor leraren in het basisonderwijs? Neem een willekeurige geldharker uit de Quote 500 en hij zou in zijn eentje het vereiste bedrag kunnen ophoesten, maar nee. De financiële elite houdt de hand op de knip. De leraren krijgen niets, terwijl de VVD belastingvoordeeltjes uitdeelt aan vrindjes uit, jaja, de financiële elite. Hoger onderwijs moest voor iedereen met de vereiste intellectuele capaciteiten toegankelijk zijn. Maar de financiële elite schafte de basisbeurs af en voerde een leenstelsel in, want lenen levert rente op, en van rente krijgt de financiële elite een stijve. Rutte-III wil de rente op studieleningen verhogen.
De intellectuele elite heeft het geprobeerd. Ja, waren wij allen intellectuelen, dan zouden we allen bijziend zijn van het lezen, maar God, wat hadden we dan een heerlijk en rijk geestelijk leven gehad ter compensatie!
Nu schuilt achter onze bijziende ogen een leeg brein, een brein dat niets weet zonder Google, en door Google te raadplegen, maak je je ogen nóg bijziender. In zijn boek Van bacterie naar Bach en terug schrijft filosoof Daniel Dennett over de bewustzijnsloze ontwerpkracht van evolutie door natuurlijke selectie. ‘De evolutie,’ stelt hij, ‘scharrelt bijziend rond en rommelt doelloos maar wat aan met wat ze geschapen heeft; zonder enig nadenken probeert ze allerlei kneepjes en variaties uit, en behoudt wat nuttig blijkt of in elk geval niet bijzonder schadelijk is.’
Ja, dat is een mooie vorm van bijziendheid, die bovendien tot onze mensensoort heeft geleid. En wat doen we met die uitkomst? We draaien een kleine ritselende maar omgekeerde evolutie af. We konden zoveel meer zien, met zovelen meer dan eerst, maar we kozen ervoor rechtsomkeert te maken. Met steeds meer zielen tegelijk scharrelen we bijziend over de terugweg.

Bijziend op de terugweg: hoe de intellectueel zo langzamerhand met uitsterven wordt bedreigd

Natuurlijk ben je niet gelijk medeschuldig als je zwijgt, wel laat je de dader onbestraft. Waarom was het twee weken lang stil na het Radio538-incident? Waarom hielden de acteurs die wél fijn samenwerkten met Gosschalk hun mond? Waarom zwijgen de omstanders? 
Het was me het #MeToo-weekje wel weer. De Amerikaanse senator Al Franken kondigde zijn vertrek aan na beschuldigingen van seksueel misbruik. Lorin Stein, de editor van het prestigieuze literaire tijdschrift The Paris Review, moest om dezelfde reden het veld ruimen. En dan was er nog de ophef rond de Nederlandse zangeres Maan, die tijdens een optreden in een programma van Radio 538 getrakteerd werd op de aanblik van een blote piemel.
Het is goed dat #MeToo geen tijdelijk dingetje was, maar een voortdenderende ploegmachine blijkt te zijn. Er valt veel om te spitten. Wel wordt het inmiddels tijd dat we niet alleen naar individuele sensatiegevallen kijken, maar ook proberen iets te begrijpen van de onderliggende structuren die een dergelijk wijdverbreid misbruik mogelijk maken.
De psychoseksuele compositie van de mannelijke ziel, nou, vooruit, de analyse daarvan laat ik graag aan feministes over. Er is geen tekort aan opvattingen, theorieën en meningen over dat onderwerp. Wat mijns inziens wél te weinig aandacht krijgt, is de rol van de omstanders.
De omstanders, ze zwijgen.
In de supermarkt viel mijn oog afgelopen week op het schitterend vormgegeven kwaliteitsblad Story. Te midden van verhalen over de horrorzwangerschap van Yo en Wes, en over de drugsoorlog tussen Barbie en Bobbi Eden, kondigde de voorpagina aan: ‘Verguisde Job Gosschalk in therapie op Ibiza’. Ach ja, Handjob Job, ik was hem alweer bijna uit het vizier verloren, maar Gosschalk was natuurlijk wél een van de grote #MeToo-voltreffers van de afgelopen tijd. ‘Door meer dan zeventig acteurs wordt de voormalige castingdirector beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag en seksuele intimidatie,’ schrijft Story. Natuurlijk, het cijferwerk van zo&#8217;n blad moet je met een korreltje zout nemen, maar zelfs als ze er met tien of twintig acteurs naast zitten, is het een indrukwekkend aantal.
Iedereen in het Nederlandse tv-, film- en theaterwereldje wist wat er gaande was. Iedereen zweeg. Wat een helden! Nee, ik heb het niet over de slachtoffers. Die hebben het al zwaar genoeg te verduren gehad. Ik heb het over de omstanders. Zij die wisten en toch zwegen. Ik wil nog wel geloven dat het voor beginnende acteurs moeilijk is om misstanden aan te kaarten, maar waar waren mensen als Carice van Houten, Paul de Leeuw en Johnny de Mol al die jaren? Waar waren Huub Stapel, Halina Reijn, Thomas Acda en al die andere bekende namen die met Gosschalk samenwerkten? Wisten zij toevallig als enigen niet wat iedere andere acteur wél wist? Gezien het aantal slachtoffers is dat ondenkbaar.
De omstanders, ze zwijgen.
De ophef rond zangeres Maan ontstond pas twee weken na de gewraakte radio-uitzending. Tijdens de uitzending zelf had er dus blijkbaar geen haan naar gekraaid. Hoe kan dat? Er zullen toch wel een páár mensen naar Radio 538 luisteren? Waar was hun verontwaardiging? Waarom stemmen zij waarschijnlijk morgen zonder morren wéér op dat station af? Ik vond het seksuele aspect trouwens minder ernstig dan het afgrijselijke type gevoel voor humor dat uit het hele akkefietje sprak – waarom treden artiesten überhaupt op bij een zender met een dergelijk niveau? Het was niet Maans eerste keer&#8230; Zanger Tim Knol riep op tot een boycot van de zender, maar relativeerde zijn woede later, zoals Maan zelf ook zo snel mogelijk probeerde te doen alsof de kwestie achter haar lag.
Maan won vorig jaar &#8216;The Voice of Holland&#8217; – waarom tekenen deelnemers aan dergelijke programma’s contracten waarmee zij hun ziel aan de duivel verkopen? Waarom kennen zij macht toe aan mensen die hun macht misbruiken? Waar zijn die andere deelnemers? Waarom hoor ik ze niet? Waarom kunnen we hen ongetwijfeld binnenkort gewoon allemaal hun liedje horen spelen op 538? Nee, je hoeft niet op hun solidariteit te wachten. De omstanders, ze zwijgen.
<q class="pull-left">Ach, wat hadden ze toch een fan–tas–ti–sche band met hun redacteur</q>
Ook de literaire wereld kreeg al in een vroeg stadium van #MeToo met een pittige zaak te maken. Een redacteur van uitgeverij Atlas Contact werd op non-actief gesteld wegens het vermoeden van seksueel grensoverschrijdend gedrag ten aanzien van vrouwelijke auteurs. De Gevallen Redacteur, Jelte N., omringde zich nochtans met jonge feministen. Onder zijn redactie, bijvoorbeeld, stelde Wiegertje Postma de bundel Vrouwen schrijven niet met hun tieten samen. De Gevallen Redacteur claimde voor zichzelf de ontdekking van succesauteur Hannah Bervoets – en werd niet tegengesproken. Hij haalde met veel bombarie de dichteressen Ellen Deckwitz en Lieke Marsman naar uitgeverij Atlas Contact. Dagelijks stak hij op Twitter de loftrompet over zijn aanwinsten, alsof het casanovaanse veroveringen waren. De aanwinsten zelf lieten zich met graagte door hem bezingen. Ach, wat hadden ze toch een fan–tas–ti–sche band met hun redacteur!
Maar publiciste Sarah Sluimer, die dit literaire #MeToo–balletje aan het rollen bracht, wist blijkbaar wél wat er gaande was: ‘Het schuurt,’ schreef ze in de Volkskrant, ‘dat er zoveel verhalen over jou en onwillige vrouwen in nachttreinen en op dansvloeren de ronde doen.’
Zoveel verhalen. Tja, het is niet onopgemerkt gebleven, en Sluimer was niet de enige die wist wat er speelde, zo bleek. Maar de omstanders zwegen. Sluimer zweeg in haar stuk zelf ook over de identiteit van de redacteur: ‘We beschermen ze, de mannen.’ Het was dankzij enig speurwerk van GeenStijl dat zijn identiteit naar buiten kwam.
Waarom zweeg omstander Sluimer?
Omstander Lieke Marsman twitterde later: ‘just to be clear: vrouwen die een aanrander in hun omgeving blijken te hebben zijn je niets verschuldigd. geen verklaring, geen mening, niets. het maakt hun feminisme ook niet ongeloofwaardig, enkel extra nodig!’
<q class="pull-left">Ik zal niemand die zwijgt medeplichtig noemen aan aanranding</q>
Die handen zijn wel heel rap in onschuld gewassen – volgens mij kleeft er nog wel wat viezigheid aan. Ik zal niemand die zwijgt medeplichtig noemen aan aanranding, maar dat neemt niet weg dat je wel een verantwoordelijkheid hebt om op te komen voor collega’s, een verantwoordelijkheid hebt om je mond open te doen als er nare dingen gebeuren. Zelfs als je géén geëngageerde schrijver bent. ‘Zoveel verhalen over jou en onwillige vrouwen’ – ja, zwijgen maakt je feminisme juist wél ongeloofwaardig. Het zwijgen is niet even erg als het aanrandersgedrag van mannen, maar het maakt het wel mogelijk dat dergelijk gedrag onbestraft blijft.
De omstanders, ze zwijgen. Waarom?
Misschien dit: mensen willen geen verklikker zijn. Een verklikker is een NSB’er. Klokkenluiders verpesten het feestje. In onze halleluja-cultuur van likes en zonnige zelfpresentatie wordt een kritische houding onmiddellijk als ‘zuur’ betiteld.
En dit: al van jongs af aan wordt in ons gezellige clubland het groepsgevoel gecultiveerd. Meedoen luidt het devies. Wie protesteert of moeilijk kijkt, is een spelbreker. Een teamspeler moet je zijn. En in het land van Willem de Zwijger zijn teamspelers blijkbaar goede zwijgers.
Bovenal zijn mensen bang voor hun eigen carrière. Op zichzelf verbaast me dat niet. Je hebt een hypotheek af te betalen, je hebt kinderen te voeden, en zelfs als dat niet zo is, dan heb je wel andere dromen en ambities, en de persoon over wie de kwade geruchten de ronde doen, heeft de macht om jouw dromen waar te maken of in rook te doen opgaan. Dus je zwijgt – zelfs al gaat het vaak om één machtige persoon tegenover heel veel personen die zich onmachtig wanen. Mensen onderschatten de kracht van hun collectieve stem.
<q class="pull-left">Wat zijn de observaties waard van een schrijver die liever de andere kant op kijkt?</q>
Maar zelfs als je het collectief niet meekrijgt, zelfs als jij de enige bent die geneigd is zijn mond open te trekken, maar je twijfelt vanwege de macht van de ander – wat doe je dan? Je hebt nog altijd een keuze. Je hebt nog altijd de keuze om je principes te laten prevaleren boven je carrièrekansen. Want wat is een carrière waard zonder principes? Wat is een leven waard zonder principes? Wat zijn filmrollen waard waarvoor je betaald hebt met je stilzwijgen? Wat zijn de observaties waard van een schrijver die liever de andere kant op kijkt?
Ja maar, ho ho ho, Ouariachi, jij heilig boontje! Wat zou je zelf doen? Wat zou je doen als je erachter kwam dat jouw uitgever seksuele handelingen zou eisen van potentiële debutantes als ruilhandel voor een boekcontract? Wat zou je doen? Spreken of zwijgen?
Ik hoef niet over het antwoord na te denken. Mijn uitgever is een vrouw, mijn redacteur ook. Vrouwen hebben over het algemeen minder snel de neiging om ongevraagd hun lul vanonder hun rok vandaan te toveren. Een deel van de oplossing voor het probleem van machtsmisbruik is dan ook verrekte simpel: vervang alle mannen met poortwachtersfuncties door vrouwen – en je bent een heel eind.

In onze halleluja-cultuur van zonnige zelfpresentatie zwijgen de omstanders

<div class="lead">
De paradox van dehumanisering, iemand vernederen of straffen met het ontkennen van hun menselijkheid kan slechts bij de gratie dat iemand mens is.
</div>
Ook afgelopen weekend zorgde het slaafje (zw/w) van de goedheiligman weer voor beroering in ons kikkerlandje, terwijl er elders in de wereld gehandeld werd in daadwerkelijke, levensechte, ja, niet-fictieve slaven.
In Libië, om precies te zijn, dat wetteloze helleoord waar migranten uit Niger, Ghana, Nigeria of Syrië voor een paar honderd euro geveild worden. We weten het dankzij een CNN-reportage die een week of twee geleden de wereld schokte. Of nou ja, schokte, schokte&#8230; Niemand ligt er eigenlijk wakker van, behalve de maakster van de reportage, die onlangs bij Nieuwsuur haar verontwaardiging en verbazing uitte over het feit dat dit – slavenhandel! – in 2017 kon gebeuren.
Hoewel er niets ongewoons is aan slavernij anno 2017 – we hebben alleen collectief besloten ons niet af te vragen wat &#8216;Made in Cambodia&#8217; precies betekent – was de verontwaardiging groot. De Franse president Emmanuel Macron noemde de Libische slavenveilingen ‘een misdaad tegen de menselijkheid’. Ach ja, de menselijkheid. Ik heb me altijd afgevraagd hoe het daarmee zit in gevallen van slavernij. Hoe ziet een slavendrijver of handelaar de slaaf? Als dier? Als ongedierte? Als mens? Als onmens? Door de hele geschreven geschiedenis heen (en dus vast nog veel langer, maar dan onbeschreven) bestaat het fenomeen van de slavernij, en daarmee vaak ook het misschien nog wel vreemdere fenomeen van de vrijgemaakte slaaf. Hoe werkt dat? Hoe kun je iemand het ene moment als product zien, als handelswaar – en het volgende moment weer als mens?
Hoe vaak werden slaven wel niet verkracht? En verkrachten – dat doe je toch eigenlijk alleen met iemand die je als menselijke seksuele partner ziet? Of geldt hier de logica van de geitenneuker: dat je je lul erin kunt steken, betekent nog niet dat je met een mens te maken hebt?
<q class="pull-left">Alleen een mens kun je kwetsen door hem te vergelijken met een aap</q>
Ik stuitte op een essay in The New Yorker waarin psycholoog en cognitiewetenschapper Paul Bloom probeert te begrijpen of ‘dehumanisering’ aan menselijke wreedheid ten grondslag ligt. De breed gedeelde opvatting luidt, heel algemeen geformuleerd: mensen die moorden, martelen, verkrachten of zich te buiten gaan aan seksisme, discriminatie of racisme, zijn blind voor de menselijkheid van hun slachtoffers. Bloom twijfelt daaraan en hij opent zijn argumentatie met een voorbeeld van veelvoorkomend racisme: voetbalwedstrijden waarbij zwarte spelers vanaf de tribune apengeluiden of zelfs bananen naar hun hoofd geslingerd krijgen. Het doel daarvan is zo’n speler te ontregelen of te vernederen – en paradoxaal genoeg volgt daaruit dat die hooligans de zwarte speler dus wel degelijk als mens zien. Alleen een mens kun je kwetsen door hem te vergelijken met een aap.
In het feministische discours wordt vaak van de ‘objectivering’ van vrouwen gesproken. Bloom haalt de filosofe Kate Manne aan, die betoogt dat misogynie juist níet voortkomt uit objectivering of ontmenselijking van vrouwen. Juist hun menselijkheid, stelt zij, is voor de vrouwenhater het probleem. Het feit dat vrouwen in staat zijn mannen af te wijzen, te beledigen of te vernederen, kortom: dat zij in staat zijn onafhankelijk van een man te opereren, kan de afgrijselijkste vormen van ‘bestraffing’ tot gevolg hebben. En ‘straf’ heeft alleen zin als je er vanuit gaat dat je slachtoffer het concept ‘straf’ ten volle begrijpt. En daarvoor moet je slachtoffer toch echt een mens zijn.
Uiteindelijk gaat misschien wel al het gedrag dat we geneigd zijn ‘dehumaniserend’ te noemen, in essentie om macht. Macht over andere mensen. Mensen, ja. Geen dieren.
Blooms essay dook in mijn hoofd op toen ik in NRC Handelsblad van afgelopen zaterdag een opiniestuk las van publicist Kiza Magendane, waarin hij onder meer betoogt dat de hierboven al aangestipte slavenhandel in Libië, een rechtstreeks gevolg is van Europees migratiebeleid. Hij heeft het ook over de EU–Afrika–top die afgelopen week plaatsvond en waarvan het thema weliswaar ‘de toekomst van de Afrikaanse jeugd’ was, maar die op last van Europese leiders toch vooral ging over het terugdringen van migratie naar Europa. Het machtige Europa is bereid aardig wat geld neer te tellen om Afrikaanse landen te stimuleren hun ongewenste jeugd bij zich te houden.
Magendane analyseert scherp: ‘Wie kritisch kijkt, weet natuurlijk dat Afrika geen Europees geld nodig heeft, maar eerlijke handel. Alle economische modellen laten zien dat als de EU haar eigen markt niet draconisch zou beschermen en ophoudt met dumpen van haar overproductie in Afrika, het miljarden in de Afrikaanse schatkisten zou opleveren.’ Maar verderop schrijft hij dat ‘onze Europese leiders omwille van korte termijn electorale redenen blind zijn voor de consequenties van hun migratiebeleid’. Blind. Anders gezegd: ze zien het dus niet, die leiders, en als hun critici maar hard genoeg hun best doen om het licht in hun ogen te laten terugkeren, zullen ze het op den duur wél zien – en van gedachte veranderen. En in de geest van de Kameroenese denker Achille Mbembe stelt Magendane: ‘Door middel van “othering” wordt de “ander” niet als mens maar als een subject gezien. Als “migrant”, als “gelukzoeker”. In werkelijkheid is de ander een mens van vlees en bloed, een individu, verlangende naar hetzelfde boek en dezelfde cappuccino als wij.’
<q class="pull-left">De migrant heeft iets te winnen; wij – denken we – hebben alleen maar iets te verliezen</q>
Opnieuw: als critici maar hard genoeg hun best doen, kunnen we met z’n allen eindelijk weer de menselijkheid van die Afrikaanse migranten zien.
Helaas. Sinds dat New Yorker-essay van Bloom kan ik dergelijke – toch enigszins geruststellende – ideeën niet meer lezen zonder er mijn twijfels bij te hebben. Is het probleem werkelijk dat wij migranten niet meer als mens zien? Juist de begrijpelijkheid en de volstrekte terechtheid van het verlangen naar een beter leven, dat de motor van economische én politieke migratie is, maakt dat wij zo’n migrant prima als mens kunnen zien, ons prima met hem kunnen identificeren. In zijn plaats zouden wij hetzelfde doen. En precies dát maakt de migrant zo eng voor de Europeaan. De migrant heeft iets te winnen; wij – denken we – hebben alleen maar iets te verliezen: onze tanende, ja, almaar tanende macht over een continent dat we ooit als ons bezit beschouwden, en waarvan de bewoners de door ons zo fel beleden vrijheden nu komen halen bij de bron.
De migrant is voor de Europeaan wat de vrouw voor de seksist is: een helaas maar al te menselijke mens.

We hebben collectief besloten om, als het ons uitkomt, menselijkheid te ontkennen

Er is geen wij versus zij, iedere Nederlander is evenveel wij. Jamal zegt: we moeten linkser worden. Niet meer omlaag trappen en ons richten op werkelijke problemen. Want dat de huizenprijzen stijgen komt niet doordat &#8216;ze&#8217; Zwarte Piet willen afpakken.
Ik ben helemaal klaar met de gewone Nederlander (ook wel bekend onder de roepnaam ‘normale Nederlander’). De gewone Nederlander zou volgens sommigen ondervertegenwoordigd zijn in media en politiek, maar ik hoor dagelijks van en over de gewone Nederlander. In de krant, op tv, op internet. Politici van links tot rechts hebben de mond vol van de gewone Nederlander. De gewone Nederlander zou gediscrimineerd worden door minister-president Rutte, de gewone Nederlander zou achtergesteld worden door ‘de’ politiek in het algemeen, de gewone Nederlander zou alles wat hem dierbaar is kwijtraken omdat een randstedelijke elite het van hem afpakt: Zwarte Piet, seksisme, raszuiverheid &#8211; alles van waarde, kortom.
In de Volkskrant werd afgelopen weekend electoraal geograaf Josse de Voogd aangehaald: ‘De bovenlaag denkt te makkelijk dat “we” in Nederland een bepaalde kant opgaan, bijvoorbeeld met Zwarte Piet.’
Je hoort dat zelfverwijtende toontje er alweer in doorklinken: wij, de bovenlaag, of de elite zo u wilt, wij moeten beter luisteren naar de gewone Nederlander. Veel leden van de elite zijn dan ook gaan geloven in die mythe van de gewone Nederlander. Uit onbenulligheid, uit opportunisme of uit populisme &#8211; het verschilt van geval tot geval, maar de perverse neiging om voor de gewone Nederlander in het stof te bijten, is onmiskenbaar aanwezig in het hedendaagse publieke debat.
Maar natuurlijk moet de elite niet buigen voor de gewone Nederlander. De elite stoot de rest van de bevolking van oudsher juist op in de vaart der volkeren. De elite bepaalt vrijwel altijd de loop van de geschiedenis, al dan niet onder de naam voorhoede. De elite: daar zaten de early adopters van internet, van mobiele telefonie, van Apple-producten, wat zeg ik? De elite, dat waren de mensen die computers bedáchten en voor een breed publiek beschikbaar maakten. De elite, dat zijn de mensen die onze kankers genezen. De elite, dat waren de mensen die de filosofie van de rechtsstaat uitdachten en in praktijk brachten, zodat iedereen, dus ook de gewone man of vrouw, tegenwoordig gelijk behandeld wordt binnen dat recht.
<q class="pull-left">De gewone Nederlander moet verdomme maar eens volwassen worden en zich leren gedragen.</q>
Dat er een kloof bestaat tussen de elite en de gewone Nederlander is, ironisch genoeg, een (zelfkastijdend) bedenksel van de elite, want de gewone man houdt zich in de regel niet bezig met het identificeren van kloven, maar eerder met het aanwijzen van zondebokken voor zijn eigen leed. Ja, laten we het maar eens eerlijk zeggen: de gewone Nederlander is eigenlijk niet zo’n fijn type. De zondebokken die door de gewone Nederlander worden aangewezen, staan steevast nóg lager op de maatschappelijke ladder dan de gewone Nederlander zelf.
Neem de stupiditeit van de Zwarte Piet-liefhebbers. Die denken dat ze overstag gaan voor ‘allochtonen’/‘zwarten’/‘Amsterdamse zeikerds’ wanneer ze Zwarte Piet zouden veranderen in Roetpiet. ‘Ze nemen ons toch al alles af!’ ‘Wij moeten ons altijd maar aanpassen!’ En dat gaat naadloos over in onbeschaamd racisme. ‘Als het ze niet bevalt hoe wij onze kinderfeesten vieren, dan donderen ze maar op naar hun eigen land.’ Dat soort teksten. Gevolgd door: ‘Ik bén geen racist!!!’
Maar er is geen wij versus zij. We wonen allemaal in Nederland en dus bepalen we samen hoe we onze feesten vormgeven. Als je grootouders dankzij het grootst denkbare toeval in Nederland zijn geboren en niet in Suriname of Turkije betekent dat niet, dat je daardoor meer rechten hebt. Elke Nederlander heeft evenveel rechten. Dat wil maar niet tot de botte kop van de gewone Nederlander doordringen. De gewone Nederlander vindt zichzelf méér gewone Nederlander dan andere gewone Nederlanders. Daar kunnen we nog een eeuwigheid lang begrip voor hebben, maar we kunnen ook zeggen: houd eens op met dat kinderachtige gejammer, gewone Nederlander. Stel je eens constructief op.
De gewone Nederlander is ook nog eens zo inconsequent als de pest. Hij (m/v/o) zegt ‘niet geïnteresseerd’ te zijn in politiek want het is toch ‘één pot nat daar in Den Haag’, maar hij klaagt wel over alles wat er mis is in zijn leven &#8211; dure zorg, dure woningmarkt, criminaliteit, hoge belasting, immigranten, schulden. Toevallig allemaal zaken waarop de Haagse politiek invloed kan uitoefenen. Maar als de gewone Nederlander gaat stemmen, kiest hij voor partijen die hard schreeuwen maar niets waarmaken. Een ‘proteststem’ noemt de gewone Nederlander deze verkwisting van zijn stemrecht.
Als de gewone Nederlander de badkamer opnieuw wil laten betegelen, dan schakelt hij die ene handige neef in die aldus een centje extra verdient (zwart), en voor de gewone Nederlander zelf is het nog een goedkope deal ook. Natuurlijk huurt hij iemand in die hij kent! Hij zou toch gek zijn als hij een volslagen onbekende zo’n ingrijpende klus zou toevertrouwen?
Maar wee de politicus die wegens bewezen kwaliteiten een baan als burgemeester krijgt. Dan heet het ineens een &#8216;banencarrousel&#8217; of, omdat de gewone Nederlander zich graag laat inpakken door de leugenachtige taal van populisten, het ‘partijkartel’.
De gewone Nederlander. Hij huilt om een mishandelde cavia en zet, om zichzelf te troosten, zijn vork in een stukje kiloknallervarken.
De gewone Nederlander. Hij laat zijn kleding maken in sweatshops in Verweggistan, hij buit de Verweggistanen uit zonder erover na te willen denken. Maar als een Verweggistaan er op een dag genoeg van heeft en de gevaarlijke tocht van Verweggistan naar Nederland onderneemt, heeft de gewone Nederlander ineens de mond vol over ‘gelukszoekers’ en ‘uitvreters’ en ‘onze sociale voorzieningen’. Kan de Verweggistaan niet lekker terug naar zijn eigen land of desnoods opgevangen worden in de regio?
De gewone Nederlander&#8230; Hij budgetvliegt zich helemaal suf, door heel Europa, maar terug thuis, na de vakantie, heeft de gewone Nederlander een hekel aan datzelfde Europa omdat baten nu eenmaal samengaan met kosten, omdat hetgeen waar je zo gretig gebruik van maakt, nu eenmaal ook offers vraagt &#8211; en offers brengen, nee, dat doet de gewone Nederlander niet graag.
Ik ben klaar met het grenzeloze egoïsme en het voortdurende zondebokdenken van de gewone Nederlander. De gewone Nederlander moet verdomme maar eens volwassen worden en zich leren gedragen.
<q class="pull-left">Dat er té politiek-correcte mensen zijn, betekent niet dat je de moraal maar helemáál van tafel moet vegen.</q>
Zich leren gedragen? Tut-tut-tut! Daar begint de gewone Nederlander ‘gutmensch’ en ‘politiek correcte deuger’ te roepen. Maar dat zijn termen om mensen aan te duiden die zichzelf wel erg gretig op de borst kloppen vanwege hun eigen correctheid. Dat zulke mensen bestaan, betekent niet dat je de moraal maar helemáál van tafel moet vegen. Je voorbeeldig gedragen is geen hobby uit de grote stad, is geen hobby van links, is geen hobby van vluchtelingenknuffelaars of hoogopgeleiden of intersectionele radicalen. Je gedragen is een vorm van beschaving. Beschaving ja, je weet wel. Datgene wat ons onderscheidt van beesten en barbaren.
Maar verdomd, beschaving is nou net het soort traditie waar de gewone Nederlander géén blokkades op de A7 voor opwerpt. Beschaving is nou net die traditie waar niemand trots op is. Omdat je er moeite voor moet doen.
Een steeds rechtser Nederland: dáár zou die mythische achtergestelde gewone Nederlander de pijlen eens op moeten richten. Een Nederland waarin bescherming van huizenbezit belangrijker wordt gevonden dan een dak boven ieders hoofd en waar dus de huisjesmelker het altijd wint van sociale huur. Dat de huizenprijzen stijgen, ligt niet aan Zwarte Piet. Dat vijftigplussers zelden nog een baan kunnen vinden, ligt niet aan randstedelijke feministen. Dat mensen zorg mijden omdat het eigen risico te hoog is, ligt niet aan de ramadan. Dat grote bedrijven belastingvoordeel krijgen terwijl er kinderen onder de armoedegrens opgroeien, ligt niet aan de mensen die aandacht vragen voor het slavernijverleden.
Leg de schuld waar de schuld hoort, gewone Nederlander, ook al is dat moeilijker dan omlaag trappen.
En word linkser. Ja, gewone Nederlander, je vindt het een vies woord, maar wat vies smaakt is soms goed voor je. Word linkser. Wees niet zo dom dat je keer op keer op de politieke partijen stemt die jouw leven slechter maken, die de rijken bevoordelen en de gewone Nederlander benadelen. Wie jaar na jaar bijdraagt aan het ontstaan van zijn eigen problemen, verspeelt het recht om te klagen. Kom op, gewone Nederlander. Houd op met janken. Gedraag je. Gun een ander wat. Trap niet omlaag. Wees geen barbaar. En draag bij aan een Nederlandse samenleving die voor álle inwonenden een aangename plek is. Dan, ja, dán zal het label ‘gewone Nederlander’ niet langer meer iets zijn om je voor te schamen. Dan wordt ‘gewone Nederlander’ een benaming om trots op te zijn.

Kom op, gewone Nederlander. Houd op met janken

Mengistu en Mugabe liggen eindelijk onder vuur in Zimbabwe. Het volk eist gerechtigheid en genoegdoening. Maar heeft het nog zin om een strop te leggen om een rimpelige kippennek? 
Vitrinekasten vol skeletten, keurig geordend op type. Vakken met schedels, vakken met ribben, vakken met botten van armen, benen. Alles aangetroffen in massagraven. Het was in het museum van de Rode Terreur in Addis Abeba (voluit: het &#8216;Red Terror&#8217; Martyrs&#8217; Memorial Museum). Begin 2012 reisde ik door Ethiopië om research te doen voor mijn roman Een honger, en omdat een deel van die roman zich afspeelde tijdens de grote hongersnood van 1984, had ik me grondig in de geschiedenis van het land verdiept. Afstandelijk en nuchter, als een wetenschapper. Maar oog in oog met de stoffelijke overschotten van de slachtoffers die door het regime van de Derg (1974-1991) waren gemaakt, kreeg ik het toch een beetje te kwaad. Zweten ondanks de airco, ademnood, duizelingen.
De Derg: een junta geschoeid op marxistische leest. En zoals veel communistenclubjes, verspreid over de wereld, verspreid door de geschiedenis, trapte ook dit clubje in de valkuil van de onvrijheid, van de onderdrukking. Nog maar net hadden ze keizer Haile Selassie van de troon gestoten, afgevoerd in een blauwe Volkswagen Kever, en – ja, dat hoort erbij – vermoord onder duistere omstandigheden, of ze begonnen al hetzelfde soort schrikbewind uit te oefenen dat ze nu juist de keizer hadden verweten.
Onder aanvoering van kolonel Mengistu Haile Mariam werd op gruwelijke wijze afgerekend met tegenstanders van het regime. Tienduizenden politieke moorden. Martelingen. Gedwongen volksverhuizingen. En: hongersnood als politiek-militair pressiemiddel. Want die beroemde hongersnood uit ’84 – die een zooi Britse popmusici aanzette tot het maken van de benefietsingle Do They Know It’s Christmas?, en die inspireerde tot Live Aid – die hongersnood had men al in een vroeg stadium kunnen zien aankomen. Maar de honger woedde in rebellengebied, en bovendien had Mengistu het te druk met het organiseren van de festiviteiten rondom het tienjarige jubileum van de revolutie.
De rebellen wonnen uiteindelijk. In 1991 kwam het regime ten val. Mengistu vluchtte naar Zimbabwe, waar hij hartelijk werd ontvangen door Robert Mugabe, die hem asiel verleende.
Weinig heeft ooit onwerkelijker gevoeld dan toen ik, na afloop van mijn bezoek aan dat Rode Terreurmuseum – een plek die zo stil was en vergeven van de dood – in de stralende zon een kopje koffie dronk op een terras naast het museum, te midden van het levendige, stadse rumoer van Addis. Het was een heerlijke kop koffie, ik kon weer ademen.
De laatste tijd moet ik nu en dan weer aan de Derg denken. Journalist Marnix de Bruyne schreef onlangs <a href="https://www.vn.nl/eshetu-marnix-de-bruyne/" target="_blank">op deze plek</a> over de strafzaak tegen het voormalig Derg-lid Eshetu Alemu in Den Haag. Voor de oorlogsmisdaden die onder Eshetu’s leiding in de provincie Gojjam zouden zijn begaan, werd levenslang tegen hem geëist.
Minstens zo belangrijk is wat <a href="https://www.vn.nl/marnix-de-bruyne-mugabe/" target="_blank">de verwikkelingen in Zimbabwe</a> van de afgelopen dagen te betekenen hebben voor de grote Derg-roerganger Mengistu, die een kwart eeuw lang de bescherming van Mugabe genoten heeft en naar het schijnt in een weelderige villa in de Zimbabwaanse hoofdstad Harare woont. In Ethiopië is hij in 2008 al – bij verstek – ter dood veroordeeld: genocide.
Zal hij eindelijk worden uitgeleverd aan zijn thuisland nu Mugabe niet meer in staat is hem de hand boven het hoofd te houden?
Bejaarde mannen zijn het inmiddels, die voormalig Derg-monsters. Het recht komt in zulke gevallen maar al te vaak te laat. Wat valt er voor genoegdoening te behalen wanneer een bejaarde achter tralies verdwijnt of een strop om zijn gerimpelde kippennek gelegd krijgt? Niet veel, niets positiefs, denk ik. Maar het is in ieder geval een negatieve genoegdoening, want er wordt iets opgeheven: de onverdraaglijke wetenschap dat zo’n stuk schoft ongestraft en in alle vrijheid rondloopt.