Schoof trekt de grens

Columns van de week

Teun van de keuken en Chard van den Berg

Achtergrond

Een man. Een cel. Waarvoor ‘Luc S.’ een levenslange gevangenisstraf uitzit, weten we niet. Wél dat hij bang is te verdwijnen omdat zijn herinneringen langzamerhand ‘uitgewerkt’ raken. Alsof hij ze heeft ‘opgebruikt’ in al die jaren dat hij vastzit. Want in de gevangenis maak je geen nieuwe herinneringen. De tijd staat stil. Daarom houdt hij sinds kort een geheim logboek bij; om zichzelf zo’n beetje terug het leven in te schrijven.
Zo begint de theatermonoloog Een van ons, gespeeld door acteur Dennis Rudge, die op 11 september in première gaat, gebaseerd op mijn gelijknamige roman uit 2020. Onverwacht is de voorstelling uiterst actueel omdat minister van Rechtsbescherming Franc Weerwind onlangs een brief naar de Tweede Kamer stuurde waarin hij aankondigt de wetgeving rond levenslange gevangenisstraffen te willen herzien omdat die nu een ‘te politiek karakter’ heeft: alleen de minister kan beslissen over een herbeoordeling van de straf en een eventuele re-integratie (invrijheidstelling) na 27 jaar detentie en een grondig onderzoek door deskundigen. En ministers zijn nu eenmaal gevoelig voor hun electoraat. Daarom moet die beslissing bij de onafhankelijke rechter komen te liggen, vindt Weerwind.
Zijn voorganger Sander Dekker wees vrijwel alle gratieverzoeken van levenslanggestraften af, ondanks positief advies van zijn eigen onderzoekscommissie, wat tot slepende rechtszaken leidde. Dekker was een voorstander van de harde ‘levenslang is levenslang’-lijn die ons land in 2013 nog op een berisping van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kwam te staan. Want geen stip aan de horizon zien, hoe ver weg dan ook, is foltering, aldus het hof.
<h5>Een flintertje hoop</h5>
Eigenlijk gaat deze (politieke) discussie natuurlijk over welk mensbeeld je hebt. Gunnen we mensen die veroordeeld zijn voor zeer ernstige misdrijven een nieuwe kans of sluiten we ze voor altijd uit? Hoelang mag of moet vergelding duren? Zien we (levens)langgestraften als ‘monsters’ of lijken we misschien allemaal toch meer op elkaar dan ons lief is?
Een van ons gaat daar impliciet ook over, én over zingeving als het leven geen zin meer lijkt te hebben, en wat kunst – taal, literatuur – vermag in een schijnbaar uitzichtloze situatie. Luc S. ‘zit’ al meer dan drieëntwintig jaar. Sinds kort geeft romanschrijfster Katrien Achenbach in de inrichting schrijfworkshops aan gedetineerden. Luc doet niet mee, hij kijkt wel uit. Zo’n groep is niks voor hem. Veel te confronterend. Heeft hij net een soort evenwicht gevonden in de monotonie van het geestdodende dagelijkse gevangenisleven, komt zij met zo’n schrijfgroep aanzetten. ‘Ze heeft het over een “oase”, over “vrijheid” en dat het “goed voor me” zal zijn, dat ik “niets te verliezen heb”. Ze heeft geen flauw benul hoe haar woorden overkomen. Vrijheid!’
<blockquote>Dat Luc in het geheim gaat schrijven is niet alleen om zichzelf te bewijzen dat hij bestaat, maar ook om zijn diepste angst te bezweren.</blockquote>
Daarom wil hij ook al jaren geen bezoek meer, zelfs niet van zijn eigen zoon. Opent alleen maar deuren in de bovenkamer naar vergezichten die nooit ingelost zullen worden.
Dat Luc uiteindelijk tóch in het geheim gaat schrijven is niet alleen om zichzelf te bewijzen dat hij bestaat, maar ook om zijn diepste angst te bezweren: ‘het vermoeden dat er diep binnenin me toch nog ergens een flintertje hoop verstopt zit, of verwachting, dat mijn verdorde bestaan op een of andere manier zin heeft, betekenis, en dat er een soort verlossing komt.’
<h5>Unieke inkijk</h5>
Toen ik Een van ons schreef, was ik al een paar jaar begeleider van een schrijfgroep van langgestraften in PI Heerhugowaard. Ik wilde eerst helemaal geen roman schrijven omdat die schrijfgroep nu juist op vertrouwen en veiligheid is gebaseerd (‘Wat happens in the groep, stays in de groep’) en ik me geen spion wilde voelen. Totdat een levenslang gestrafte man met wie ik regelmatig een kop koffie dronk in het Onderwijscentrum van de inrichting, me wees op mijn verantwoordelijkheid. ‘Je bent schrijver. Je hebt een unieke inkijk in onze wereld. Natuurlijk ga erover schrijven.’ Hij vond het belangrijk dat de buitenwereld een beeld kreeg van wat het betekent om (levens)lang vast te zitten. Bovendien schreef ik toch fictie? Ik zou wel een weg vinden om de werkelijkheid dusdanig te ‘gebruiken’ dat niemand zich gekwetst of verraden zou voelen.
Daarmee ging Een van ons op voorhand óók over gelijkwaardigheid. Tussen mensen ‘binnen’ en ‘buiten’. Is een gelijkwaardige relatie tussen mensen überhaupt mogelijk in een omgeving als de gevangenis, waar ongelijkwaardigheid de norm is? Wij en zij. De zogenaamde ‘goeden’ en de ‘slechten’. Of de ‘losers’ en de ‘winnaars’. De ‘sneue’ mensen en de ‘redders’. Ergens is de gevangenis een perfecte metafoor voor de samenleving als geheel als het om ongelijkwaardigheid tussen mensen gaat. Wij en zij. Was ik als schrijver in staat om geloofwaardig te schrijven over en vanuit mensen die op het eerste gezicht zo ver van me af stonden?
<h5>Ze wil goed zijn</h5>
Zo werd Een van ons ook een onderzoek naar mijn eigen drijfveren en moraliteit en opvattingen over en verhouding tot veroordeelden, gedetineerden, misdadigers, mensen die doorgaans als ‘de ander’ worden bestempeld én uitgesloten. Van de verwantschap die ik voel met hen. In Een van ons fileert Luc de schrijfster met haar goede bedoelingen genadeloos. ‘Katrien is te gretig, ze praat over absolute vrijheid en snapt niet wat haar dwarszit. (…) Ze wil goed zijn. (…) Ze wil beter worden door ons, niet met ons. Ze is een spion. Een mol. (…) Daarom haat ze zichzelf. Daarom smeekt ze om goedkeuring een omhelzing aanraking (…). Ik zie hoe graag ze een van ons wil zijn. Bewijs wil zien. Dat ze deugt. Ze deugt. Maar ze is laf. Ik ben ook laf.’
Natuurlijk ben ik niet Katrien, en Luc is niet de levenslang gestrafte met wie ik (nog steeds) regelmatig koffiedrink in de gevangenis. Fictie gaf me niet alleen de mogelijkheid te ontsnappen aan mijn eigen beperkingen (en blik), maar maakte ook dat ik me sterker kon identificeren met de levenslang gestrafte Luc. Tijdens het schrijven draaiden de rollen van Luc als veroordeelde (schuldige) en Katrien (onschuldig) gaandeweg organisch om. Luc blijkt een echte schrijver, terwijl Katrien lijdt aan een writers block. Door zijn lange straf is het alsof Luc overal boven zweeft. Moeiteloos leeft hij zich in andere mensen in.
Hij moedigt Karim, een jonge medegedetineerde op zijn afdeling, aan iets te doen met zijn schrijftalenten en deel te nemen aan de schrijfgroep en ontpopt zich tot een soort ‘vader’ voor hem wanneer Karim op een gegeven moment bij hem komt na een ontmoedigend gesprek met Katrien, die op haar beurt geconfronteerd wordt met haar eigen ‘slechtigheid’ wanneer ze niet opgewassen blijkt tegen het onvoorwaardelijke vertrouwen dat Karim haar schenkt en hem vernedert. Dat is het moment waarop Luc besluit de schrijfster aan te spreken op haar gedrag.
<blockquote>De meest intieme, persoonlijke, schaamtevolle ervaringen zijn ook de meest universele. Het ‘grotere’ verhaal ligt juist verborgen in de ‘kleine’, persoonlijke geschiedenis.</blockquote>
‘Ik geloof dat ik meer schrok dan zij. Een mol die zijn kop boven de aarde steekt, ben ik. Het licht is te hel. Daarbeneden is het broeierig warm en pikkedonker maar ook behaaglijk en veilig. Het totale gebrek aan verantwoordelijkheid. Alle risico’s bij voorbaat afgedekt. Gij zult nimmer nog volwaardige menselijke relaties onderhouden. Dank u, meneer de rechter.’ In wezen eist hij zijn menselijkheid op door een gelijkwaardige positie in te nemen ten opzichte van de schrijfster.
Katrien zegt tegen de schrijfgroep dat literair schrijven betekent dat je moet ‘inpluggen op het onderbewuste. Niet alleen onze persoonlijke ervaringen maar alles, alles wat we in de loop van ons leven verzamelen aan kennis, verhalen, indrukken, nieuws, geluiden, gevoelens, geuren, noem maar op. (…) Daar ligt het goud.’
In het echt zeg ik dit ook in de schrijfgroep. Niet voor niets zijn vaak de meest intieme, persoonlijke, schaamtevolle ervaringen ook de meest universele. Het ‘grotere’ (maatschappelijke, existentiële) verhaal ligt juist verborgen in de ‘kleine’ persoonlijke geschiedenis(sen). De vaak prachtige, indrukwekkende verhalen en gedichten die de schrijvers in detentie schrijven, getuigen daarvan: we lijken meer op elkaar dan we denken; we zijn allemaal uniek.
Een van ons gaat over wat langdurig straffen doet met een mens en over gelijkwaardigheid. Het gaat over literatuur als uitweg. Uit onze eigen (geestelijke en fysieke) beperkingen, vooroordelen, uit onze eigen gevangenis zeg maar. Al heeft zelfs de verbeelding zijn grenzen wanneer er écht geen stip aan de horizon meer is.
<div class="info-box">
<h5>Een van ons</h5>
De monoloog Een van ons, met acteur Dennis Rudge en muzikale begeleiding van Lorijn von Piekartz, onder regie van Kasper Kapteijn, is te zien op 10 (try out) en 11 (première) september in het Bijlmer Parktheater. Daarna tournee langs theaters en gevangenissen. Voor meer informatie en volledige speellijst: <a href="http://www.stichtingblocknotes.nl/">www.stichtingblocknotes.nl</a> Een van ons is een productie van Stichting Blocknotes i.s.m. het Bijlmer Parktheater.
</div>
<div class="info-box">
<h5>Schrijvers binnen en buiten</h5>
De Stichting Blocknotes zet creatief schrijven in voor de empowerment en talentontwikkeling van mensen in detentie. Schrijvers van ‘binnen’ werken samen met gevestigde schrijvers van ‘buiten’ aan eigen literair werk. Zo worden muren afgebroken en wordt het literaire veld in Nederland aangevuld met andere stemmen. Blocknotes komt voort uit de schrijfgroep in Heerhugowaard. Inmiddels bestaan er schrijfgroepen in diverse gevangenissen. In november publiceert Blocknotes i.s.m. uitgeverij De Geus het boek Gevangenispost, met verhalen en gedichten van tien schrijvers van binnen en tien schrijvers van buiten, onder wie Huub van der Lubbe, Ronelda S. Kamfer en Lale Gül.
</div>

Christine Otten

Wat levenslang de gevangenis in met een mens doet

Rutger Hauer (1944-2019): ‘Alle rollen die ik speel, zijn op een bepaalde manier deel van mij’

Reportage

In dit woonzorgcentrum zijn ouderen wél gelukkig. ‘Beter dan hier krijg je niet’

<div class="lead">Aan de haal gaan met het verhaal van een ander, het is een issue. Maar, zegt schrijfster Christine Otten, soms kun je jezelf beter zien via een ander, een ogenschijnlijke vreemde uit een andere wereld, een andere cultuur. De literatuur leent zich daar bij uitstek voor.</div>
‘Wacht.’ Het was al laat in de middag. Een bundel stoffig zonlicht viel als een spotlight op het oude maar rimpelloze gezicht van Mabel Williams, weduwe van de zwarte Amerikaanse verzetsstrijder Robert F. Williams. Daarnet vertelde ze hoe prettig ze zich altijd had gevoeld in de rol van vrouw-van; en dat ze door haar huwelijk met Robert, en alles wat daarbij kwam kijken, zoals bijvoorbeeld halsoverkop ’s nachts vluchten voor de FBI en de Ku Klux Klan in 1961, mét hun twee zoontjes, onderduiken, een nieuw leven opbouwen op Cuba, waar ze asiel kregen van president Fidel Castro, radio-uitzendingen maken voor zwarten in Amerika… dat ze daardoor van een onzeker meisje ‘schreeuwend en tierend’ was veranderd in een trotse zwarte vrouw met zelfrespect. ‘Zestien was ik toen ik met hem trouwde. Geen flauw idee met wie ik me inliet!’ Ze reikte me een bruin boekje aan waarop in vette letters Negroes with Guns stond, en de naam van haar man. ‘Of heb je het al?’ Ik schudde van nee. ‘Wist je dat het een inspiratiebron was voor de Black Panthers?’ Ze pakte een vulpen, griste het boek uit mijn handen en op de eerste pagina schreef ze in sierlijke letters: To Christine, May your writings always reflect the love you exude in your conversations. Love &amp; best wishes, Mabel Williams. Idlewild, Michigan. 8/23/08.
<h5>White privilege</h5>
Achteraf lees ik die woorden als een soort opdracht. Mabel Williams, inmiddels overleden, is een van de hoofdpersonen in mijn nieuwe roman We hadden liefde, we hadden wapens, geïnspireerd op haar opmerkelijke levensverhaal en dat van haar man en jongste zoon.
Ik moest terugdenken aan die eerste ontmoeting in augustus 2008 in Idlewild, ongeveer tegelijkertijd met het historische moment waarop Barack Obama door de Democratische Conventie in Denver, Colorado tot presidentskandidaat werd gekozen, toen ik onlangs de stroom aan reacties las op de lezing van de Amerikaanse schrijfster Lionel Shriver op een literatuurfestival in het Australische Brisbane. Die lezing ging over ‘Fictie en politieke identiteit’. Shriver had kritiek gekregen op haar roman De Mandibles, waarin ze stereotiepe zwarte en Mexicaanse karakters zou hebben opgevoerd. In haar betoog stelde ze dat het politiek correcte denken is doorgeslagen en dat fictieschrijvers tegenwoordig niet meer vrij zijn in de keuze van hun personages. ‘Ik zou wel twee keer nadenken – misschien nog wel vaker – voordat ik aan een roman zou beginnen vanuit het perspectief van een personage van een ander ras dan het mijne.’ Shriver vond het een nederlaag voor de verbeelding. Woedende reacties volgden. De Australische schrijfster Yassmin Abdel-Magied liep de zaal uit tijdens de speech. ‘Culturele toe-eigening is een “ding” vanwege onze geschiedenis,’ schreef ze later op de website van The Guardian. ‘De geschiedenis van kolonisatie, wereldwijd, waar mensen alles werd afgenomen. Land, rijkdom, waardigheid… en nu ook al de identiteit?’ In Nederland zei schrijfster Karin Amatmoekrim, van wie onlangs de roman Tenzij de vader verscheen, in NRC Handelsblad: ‘Wanneer je aan de haal gaat met het verhaal van een ander vertel je dat verhaal toch vanuit het perspectief van jezelf. Dat kan niet anders, maar het probleem is wel dat het witte perspectief op elke geschiedenis zo doorslaggevend blijft.’ En: ‘Wie ben je als witte schrijver om te zeggen dat je je nergens iets van hoeft aan te trekken? Dat is arrogantie, een white privilege-mentaliteit in de literatuur.’
<h5 class="tekst">In hun huid gekropen</h5>
Natuurlijk zette deze discussie me aan het denken. We hadden liefde, we hadden wapens heb ik – witte Nederlandse auteur – geschreven vanuit het perspectief van Mabel en haar zoon John Williams, zwarte Amerikanen. Geïnspireerd op hun persoonlijke verhalen, aan mij verteld, en de verhalen van familie, vrienden, oud-medestrijders, én literatuuronderzoek, schreef ik een roman over verzet, liefde en familie, en over racisme; de strijd daartegen en de (persoonlijke) consequenties van die strijd. Ik ben in hun huid gekropen. Ik verbeeldde me dat ik dat kon, anders zou ik dit avontuur nooit zijn begonnen. Eerlijk gezegd is het voor mij volstrekt vanzelfsprekend dat ik vanuit ‘zwart’ (en Amerikaans) perspectief schrijf, zoals het voor mij ook vanzelfsprekend is om vanuit mannen te schrijven. Ik deed dat al eerder in De laatste dichters uit 2004, een roman gebaseerd op de levens van een groep militante dichters uit de Black Power-tijd, The Last Poets. Maar dat heeft wél een voorgeschiedenis. Ik ben niet zomaar op een dag, vanuit een leuk idee in mijn werkkamer, romans over zwarte mensen gaan schrijven. Dat begon met een ontmoeting met de Afro-Amerikaanse dichter Umar Bin Hassan in 2000 in Harlem, New York, die mijn leven zou veranderen. 
Ik zou hem interviewen voor NRC Handelsblad. Een paar maanden eerder had ik nog nooit van The Last Poets gehoord. Mijn zoon van elf had van een vriendje een televisiedocumentaire geleend over de culturele en sociale achtergronden van hiphopmuziek, en toevallig was ik in de woonkamer toen hij ernaar keek. Muhammad Ali, Martin Luther King, James Brown, Tupac, de vermoorde rapper wiens teksten mijn zoon uit zijn hoofd kende, zag ik, en een oudere man, Umar Bin Hassan, die vertelde dat hij met The Last Poets eind jaren zestig, begin jaren zeventig wereldberoemd was geworden met militante zelfkritische gedichten die hij en de andere Last Poets voordroegen op drummuziek, Niggers are scared of revolution. En hij vertelde ook over de teleurstelling na het succes; en dat hij aan crack verslaafd was geraakt en jaren op straat had gezworven.
<h5>Wederzijdse herkenning</h5>
Ik was op zoek naar een onderwerp. Ik wilde graag eens naar Amerika. Zo ging het. 
‘Who are you? What do you want?’ sneerde Bin Hassan toen ik hem vanuit mijn hotelkamer belde. Hij was de afspraak vergeten. ‘Ik vind uw poëzie mooi,’ zei ik schutterig. We spraken de volgend dag af in het appartement van Abiodun Oyewole, een andere Last Poet waar hij logeerde. Vanuit de woonkamer had je een prachtig uitzicht over Harlem; de zon ging net onder. In de anderhalf uur dat hij praatte en ik af en toe een vraag stelde, gebeurde er iets wat ik destijds nogal magisch vond, alsof ik op een bepaalde manier thuiskwam daar in die flat aan de Morningside Drive. Binnensmonds pratend, met een zangerige warme stem, sleurde Umar me zijn wereld in. ‘The Last Poets zijn een soort microkosmos van zwart Amerika,’ zei hij, doelend op alle onderlinge ruzies en gevechten om rechten en geld, op druggebruik en persoonlijke nederlagen, maar ook op de veerkracht en hoop.
<q class="pull-right">Eerlijk gezegd is het voor mij volstrekt vanzelfsprekend dat ik vanuit ‘zwart’ (en Amerikaans) perspectief schrijf.</q>
Al snel kwam het gesprek op zijn vader, Sonny Huling, die een briljant trompettist was geweest (‘Ik kan hem zo horen. Al zijn liefde propte hij in die paar ijle tonen en in de hese melodie’), maar ook dronk, en nooit langer een paar weken achtereen werk had. Daarom had Umar als oudste zoon als schoenpoetser in de hoerenbuurt van Akron, Ohio gewerkt vanaf zijn negende. ‘Ik heb altijd geweten dat er gekte in onze familie zit. En dat dat mogelijk ook in mij huist. Mijn vader spoorde niet. Hij dronk en terroriseerde ons.’ Umar keek me aan, alsof hij mijn reactie wilde peilen. Toen vertelde hij dat hij op zijn elfde geprobeerd had zijn vader te vermoorden, nadat die zijn moeder voor de zoveelste keer in elkaar had geslagen. Hij had een mes gekocht en hem ’s avonds opgewacht. Maar zijn moeder ontdekte het mes en pakte het van hem af. ‘Mijn vader zag mommy met het mes en beukte haar in elkaar. Maar toen hij vertrok keek hij mij aan, een blik in zijn ogen die zei: ik wist wel dat jij het was.’
Van alle verhalen die hij die avond vertelde, raakte dit me het meest. De gekwetstheid die erin doorklonk, het schuldgevoel. Ik herkende dat uit mijn eigen jeugd. Net als Umars vader was de mijne ook verknipt geraakt en psychisch ziek geworden. Niet door racisme en uitsluiting, zoals Sonny, maar wel door armoede en verwaarlozing. Zowel Umars vader als de mijne leden onder het gebrek aan kansen en de miskenning die daaruit voorkwam. Ongemerkt hadden ze hun gevoelens van schaamte en minderwaardigheid overgedragen op ons. Niet dat we dat die avond zo benoemden, maar er was duidelijk een wederzijdse herkenning. Ik had weliswaar nooit geprobeerd mijn vader te vermoorden, maar hem wél op mijn vijftiende de toegang tot ons huis ontzegd toen hij op een dag was weggelopen uit de psychiatrische inrichting. ‘Jij was altijd zo hard,’ had mijn vader ooit eens laten vallen. In mijn oren klonk het als: Ik wist wel dat jij het was. ‘Demonen’ noemde Umar zijn destructieve gevoelens. Dat stemmetje diep in jezelf dat je ergens niet deugt (‘You ain’t shit, zei de oma van Umar als kind tegen hem) en het uiteindelijk toch niks wordt met je. Niggers love anything but themselves, zou Umar later dichten.
<h5>Onkenbaar voor een ander</h5>
Daarom besloot ik een roman over The Last Poets te schrijven. Ik wilde begrijpen hoe een briljant dichter en liefdevol mens als Bin Hassan tegelijkertijd zo destructief kon zijn dat hij vrouw en kinderen had verlaten voor crack en de straat. Ik wilde snappen wat armoede, racisme en uitsluiting doen met de ziel van een mens; hoe zelfhaat wordt doorgegeven. En ook hoe zijn eigen poëzie Umar uiteindelijk de kracht gaf terug te komen. Achteraf denk ik: ik wilde mijn vader begrijpen, en mezelf, mijn eigen demonen. Dat was de achterliggende drive. Die had niet zozeer met huidskleur te maken, maar alles met identificatie en nieuwsgierigheid. Destijds zou ik dat niet zo verwoorden; het verhaal, de roman, drong zich als het ware aan me op. Ik moest alleen nog uitvinden waarom en daarom moest ik De laatste dichters schrijven. ‘Wanneer ik naar jou kijk, is het alsof ik mezelf zie,’ zou Umar later zeggen. Soms kun je jezelf beter zien via een ander, een ogenschijnlijke vreemde uit een andere wereld, een andere cultuur. De literatuur, fictie, leent zich daar bij uitstek voor. De roman is een van de weinige plekken waar een mens een ander mens ten diepste kan leren kennen omdat je je voor even de gedachten en gevoelens van die ander eigen kan maken. Maar kan een romanschrijver écht vanuit de belevingswereld van een ander schrijven, of doet hij dat uiteindelijk altijd vanuit zijn eigen perspectief, zoals Amatmoekrim stelt? Of zit daar een schemergebied tussen? Impliceert die uitspraak niet dat je uiteindelijk onkenbaar bent voor een ander?
<h5>In een witte bubbel</h5>
Na afloop van het interview nam Umar me mee naar een bar op Malcolm X Boulevard in Harlem. Eerlijk gezegd denk ik dat hij het was die het idee van een roman over hem en The Last Poets in mijn hoofd plantte. Alsof hij gewacht had tot er iemand langskwam die ontvankelijk genoeg was om zich zijn geschiedenis en ervaringen eigen te maken, zodat hij zich er op een bepaalde manier van kon ontdoen. Hij had genoeg van zijn demonen: zelfdestructie en drugs. Verlangde hevig naar zijn kinderen. Hij daagde me uit mezelf onder te dompelen in zijn wereld. Hield een deur open en ik stapte naar binnen. Niet helemaal ongestraft, want, mijn hemel, wat had ik in een witte bubbel geleefd, zonder het te beseffen. Na al die jaren dat ik in een multiculturele stad als Amsterdam woonde, in een gekleurde wijk als de Baarsjes, was mijn blik nog steeds wit. Dat wil zeggen: ik registreerde vooral witte mensen. Ik herinner duidelijk het moment waarop ik stilstond in een drukke Amsterdamse straat en dacht: de wereld is nu dubbel zo groot. Ik besefte dat ik toen pas die andere, niet witte, Amsterdammers écht zag. Wat zei dat over mij? Ik was nog wel vrijzinnig en links georiënteerd opgevoed; mijn voorouders waren anarchisten, revolutionair socialisten. Arbeiders, maar strijdbaar, opkomend voor de verdrukten. Paul Robeson, de eerste zwarte Amerikaanse operazanger en acteur (en communist) was de held van mijn grootouders. Dat ontdekte ik pas toen ik met mijn moeder over The Last Poets sprak. Ergens hervond ik, via de verhalen van Umar en The Last Poets, ook iets van mijn eigen roots.
<h5>Van het ene naar het andere leven</h5>
In de jaren die volgden op die eerste ontmoeting met Umar las ik alles wat los en vast zat over zwarte Amerikaanse geschiedenis – vooral romans, trouwens: Toni Morrison, James Baldwin, Charles Perry, Clarence Cooper, Amiri Baraka, Zora Neal Hurston. Ik luisterde naar jazz, soul, R &amp; B, gospel: door John Coltranes A Love Supreme leerde ik de poëzie en verhalen van Baraka begrijpen. Ik bestudeerde het werk van Malcolm X, Marcus Garvey en W.E.B. Dubois, zag films en documentaires over de burgerrechtenbeweging, maar het meeste leerde ik van de ontmoetingen en gesprekken met de dichters, hun familie (vooral zusters, dochters, moeders) en vrienden.
<q class="pull-right">Zonder werkelijke empathie zijn er geen goede romans en ook geen verbinding tussen mensen met wat voor achtergrond dan ook</q>
Er was niets vrijblijvends aan mijn ‘deal’ met Umar. In ruil voor zijn verhalen en vriendschap eiste hij een soort medeplichtigheid. Het recht me te tarten: van het ene op het andere moment kon hij ijskoud worden en doen alsof ik een vreemde was. Alsof hij voortdurend mijn betrouwbaarheid testte, mijn integriteit. Toen ik uiteindelijk ging schrijven, had ik het idee dat ik als een vis van het ene naar het andere leven kon zwemmen, mijn ‘ik’ vloeibaar als water. Dat was een persoonlijke bevrijding. Het kostte me nauwelijks moeite me in te leven in de verhalen van Umar en de andere Last Poets; zelfs de meest gewelddadige scènes gingen me makkelijk af, ze ontsloten mijn duisterste gevoelens en overlevingsdrang.
<h5 class="tekst">Nederigheid</h5>
‘Het gaat er niet om dat je toestemming zou moeten vragen of je over een personage van een ander ras mag schrijven, maar om de nederigheid waarmee je als schrijver zo’n personage benadert,’ stelt Nesrine Malik, een Soedanees-Britse auteur, verwijzend naar Lionel Shrivers geklaag over de onvrijheid van de witte romanschrijver om een gekleurd personage op te voeren. Ze heeft gelijk. Dat geldt trouwens voor alle romanpersonages. Pas wanneer je als schrijver bereid bent jezelf uit te leveren, op te geven bijna, en je volledig te verbinden met je (al of niet fictieve) karakters, vertellen ze je iets wat je nog niet eerder wist. Dan verandert er iets. Dat is wat anders dan je een identiteit van een ander toe-eigenen. Dat heeft vooral met empathie te maken. Zonder werkelijke empathie geen goede romans en ook geen verbinding tussen mensen met wat voor achtergrond dan ook. Verbinding betekent verandering, omdat er iets ontstaat dat niet meer jij is of die ander, maar iets nieuws. Dat onbenoembare ‘iets’ is wat jou verbindt met de ander.
In We hadden liefde, we hadden wapens, mijn nieuwe roman, zegt de kleindochter van een oud-medestrijder van Robert F. Williams dat ze geïnteresseerd is in de verhalen van haar opa over het (gewapende) verzet tegen racistisch geweld, want: ‘Hoe weet je anders hoe je moet zijn?’ John Williams, de zoon van de verzetsman, mijmert: ‘De bewapende zwarte mannen zijn het levende bewijs van de fundamentele broosheid en onveiligheid van het bestaan. Hun trots, humor, schoonheid, intelligentie, angst, sluwheid en verantwoordelijkheid zijn een soort baken, een glimp van wie je zou kunnen zijn.’ 
Het schrijven van dit boek was een empowerende ervaring voor mij. Onbewust was ik op zoek naar mijn eigen kracht. Natuurlijk gaat We hadden liefde, we hadden wapens in de eerste plaats over de hoofdpersonen, Mabel, Robert en John Williams, over hun waanzinnige geschiedenis en alle worstelingen die daarbij horen. Maar het verhaal, een verborgen Amerikaanse geschiedenis, staat voor iets veel groters. Het gaat over het recht er te mogen zijn, en dat vervolgens opeisen en verdedigen. Het is een universeel verhaal.
<div class="info-box">
Christine Ottens roman ‘We hadden liefde, we hadden wapens’ is deze maand verschenen bij uitgeverij Atlas Contact, 224 p., € 19,99
</div>

Mag een witte schrijfster het verhaal van een zwarte man vertellen?

In deze gevangenis in Heerhugowaard hebben gedetineerden een eigen sleutel

<div class="lead">
Ze waren de eersten die het waagden: VN-redacteuren Christine Otten en Aukje Holtrop maakten in 1985 een reportage over kinderen die in het verzet zaten tijdens de Tweede Wereldoorlog. &#8216;Wat doe je als het oorlog is? Als je onrecht ziet?&#8217;
</div>
<div class="info-box">
Op 18 mei verscheen het boek De gouden jaren van het linkse levensgevoel: het verhaal van Vrij Nederland door John Jansen van Galen. Oud-redacteuren van VN tippen hun favoriete verhaal. Vandaag: <a href="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/Kinderen-in-het-verzet.pdf" target="_blank">Christine Otten over kinderen in het verzet.</a>
</div>
Het was nog niet eerder gedaan: een reportage over kinderen die in het verzet zaten tijdens de Tweede Wereldoorlog. VN-redacteur Aukje Holtrop kwam op het idee, ik begon net bij ‘de krant’ als redacteur in spé en samen besloten we er een bijlage over te maken.
<q class="pull-left">Op mij maakten de gesprekken zo’n grote indruk dat ik ze me tot op de dag van vandaag herinner.</q>
We gingen toen in 1985 op zoek naar mensen, die als jongere, als kind soms zelfs, overal in het land verzetswerk hadden gedaan. Op mij (begin twintig was ik) maakten de gesprekken over angst, moed, een geheim dubbelleven leiden, zo’n grote indruk dat ik ze me tot op de dag van vandaag herinner. Zo vertelde de Joodse Carla de La Bella, die andere Joodse kinderen naar onderduikadressen bracht en illegale kranten en wapens voor het verzet vervoerde, hoe ze op haar zeventiende de volwassenheid werd ingegooid. ‘Had je een fles drank dan werd er feest gemaakt. Het was een gekkenhuis. Het was ook een afreageren van spanningen. Je leefde constant gespannen. Je was natuurlijk ook wel verliefd — maar altijd op elkaar. Het waren bijna allemaal getrouwde kerels, maar dat deed er weinig toe. Je leefde bij de dag. Wat je eigenlijk bij elkaar zocht was steun en warmte. Je had verder niemand en niks. Het was noodzaak. Ik heb wel eens gedacht: als mijn ouders eens wisten hoe ik nu leefde.’
Voor sommige kinderen destijds was het verzet avontuur, maar de meesten beseften dondersgoed de morele keuzes waarvoor ze werden gesteld. Zo weigerde de vijftienjarige Fernanda van Hamersveld, koerierster, het pistool te dragen dat haar moeder haar gaf, omdat ze wist dat ze niemand, ook een mof niet, zou kunnen doodschieten. Die keuze leidde tot een verwijdering met haar streng communistische moeder.
Het mooie van het herlezen van deze verhalen is dat ze tijdloos zijn. De VN-bijlage zou zo herdrukt kunnen worden. Ik denk dat dat komt doordat de verhalen allemaal gaan over fundamentele levensvragen die van alle tijden zijn: Wat doe je als het oorlog is? Als je onrecht ziet? Hoe dapper ben je? Of niet? Of kun je dat niet weten en rol je erin door je ouders of andere volwassenen? Hoe werken extreme oorlogservaringen door in de volwassenheid?
Altijd wanneer ik in de trein zit en we passeren station Diemen denk ik aan Carla de la Bella; het gesprek was in haar flat aan het spoor. Haar vitaliteit en dapperheid vond en vind ik inspirerend. De meeste verhalen in deze bijlage hebben die impliciete boodschap: dat je het leven het beste ten volle kunt leven en niet al te bang moet zijn.
<a href="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/05/Kinderen-in-het-verzet.pdf" target="_blank">Het stuk lezen? Je vindt &#8216;m hier.</a>
&nbsp;

Kinderen in het verzet: hoe dapper ben je? Of niet?

Een spannend experiment in Amsterdam-Noord

<div class="lead">De derde generatie Turkse Nederlanders heeft minder contacten met autochtonen dan hun ouders en grootouders. Wat is er gebeurd in afgelopen vijftig jaar?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Maandagavond. Sporthal De Vang in Zaandam. Pannenkoek! Krentenbol! De hele wedstrijd hebben de jonge supporters van Genclik United uit Zaandam hun zaalvoetbalteam fanatiek in het Turks aangemoedigd, maar nu ze dreigen te verliezen van het tweede van Flügel, lopen de gemoederen hoog op en klinkt er vanaf de Turkse kant van de tribune af en toe wat Nederlands doorheen. Schóp dan man! Wat ís dat nou?
Genclik United is een jonge Turkse club. Bij Flügel spelen uitsluitend Hollanders. De tribune is een weerspiegeling van het veld, behalve dan dat er bij de aanhang van Flügel een paar moeders en vriendinnen van de spelers op de bankjes zitten. Bij Genclik alleen maar mannen en jongens uit de buurt, op één na allemaal Turks. Het wordt 6-4 voor de Hollanders. Of er talent bij zit, vraagt één van de jonge Turkse supporters na afloop aan mij. Ik ben toch scout? Geen scout, zeg ik, een kennis van de coach. 
Atalay Atagun (24) komt met hoogrode konen de kleedkamer uitlopen. Kin omhoog, buik vooruit, schouders naar achteren. Ondanks het verlies straalt hij. Mooi voetbal toch? Ze spelen niet voor niks hoofdklasse. De hele wedstrijd heeft hij zijn team vanaf de zijlijn vaderlijk aanwijzingen toegeschreeuwd. Bij wissels kregen de jongens steevast een aai over hun bol. Abi noemen ze hem. Betekent zoiets als broer. Zeg je alleen tegen iemand die ouder is en voor wie je heel erg veel gevoel en respect hebt. 
</div>
<figure id="post-21833 media-21833" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/60052af6-c381-4d12-944d-8e8b6782924f_turkmidden3.jpg" alt="Zoon Atalay Atagun (1989). Foto: Joost van den Broek" /><figcaption>Zoon Atalay Atagun (1989). Foto: Joost van den Broek</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Ik ken Atalay inmiddels al een poosje, maar nu pas dringt tot me door dat de wereld van deze welbespraakte, vriendelijke en ambitieuze rechtenstudent, geboren en getogen in Zaandam, vrijwel helemaal Turks is: behalve coach van Genclik United is hij bestuurslid van Anatolia, de Turkse studentenverenging van de Vrije Universiteit, werkt hij bij reisbureau Triptime Reizen, gespecialiseerd in Turkije-reizen, en bidt hij op vrijdag in de Sultan Ahmed Moskee. 
De grootste Turkse moskee van heel West-Europa staat toevallig bij hem in de buurt, in Poelenburg, een arme multiculturele wijk aan de rand van Zaandam. Alle vrienden van Atalay zijn van Turkse komaf. Ja, zegt hij, de generatie van zijn moeder was en is waarschijnlijk meer op zijn gemak in Nederland dan zijn generatie. Van hen wordt nu verwacht dat ze assimileren, net als de Turken in Duitsland, dat ze helemaal opgaan in de Nederlandse cultuur en Nederlands wórden. Maar dat voelt niet goed, zegt Atalay, Turks zijn hoort bij zijn identiteit. Dat kan en wil hij niet ontkennen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Vinex-wijk </h3>
Dit jaar is het precies vijftig jaar geleden dat de opa van Atalay, Ibrahim Yayli, vanuit Trabson, een slaperige arme stad aan de Zwarte Zee, naar Nederland kwam om in IJmuiden als bouwvakker voor een aannemersbedrijf te gaan werken. Hij leeft niet meer; in 1987 stierf hij aan longkanker. Zijn weduwe Memnune, de oma van Atalay, kwam negen jaar ná haar echtgenoot met zeven van haar negen kinderen – de jongste, een baby nog, op de arm – naar Nederland. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Turks zijn hoort bij zijn identiteit. Dat kan en wil hij niet ontkennen
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Tweeëntachtig is ze nu en ze woont bij die jongste dochter en haar gezin in Assendelft, in een mooie eengezinswoning in een Vinex-wijk dichtbij de weilanden en de koeien. Dat kleinzoon Atalay zich nu als jonge Turkse Nederlander meer senang voelt in een Turkse omgeving dan tussen Hollanders is niet uniek. 
Volgens een recent onderzoek van het Centraal Plan Bureau heeft de derde generatie Turkse Nederlanders minder contacten met autochtonen dan hun ouders en grootouders. Wat is er gebeurd in die vijftig jaar die er zit tussen de eerste Turkse ‘gastarbeiders’ en de generatie van hun kleinkinderen? Memnune Yayli is ernstig ziek. Als ze nu teruggaat naar Turkije, gaat ze in een kist, zegt ze als ik haar ontmoet in haar woning in Assendelft. 
Ondanks haar slechte gezondheid praat Memnune graag en openhartig over haar leven. Haar oudste dochter Nuray moet wél vertalen, want Nederlands heeft ze nooit echt geleerd. ‘Dat was toen niet.’ Haar leven speelt zich voornamelijk af binnen dit huis en binnen de familie. Af en toe rijden haar dochters haar in een rolstoel door de buurt. Dan geniet Memnune van het vlakke Hollandse landschap en de weidse luchten. 
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-21833 media-21833" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/3cb8995e-2112-4984-a0c1-9ae447bf527f_nuray-en-co.jpg" alt="Nuray (rechts) met twee zussen en Ibrahim, jaren &#039;80. Copyright Joost van den Broek" /><figcaption>Nuray (rechts) met twee zussen en Ibrahim, jaren &#8217;80. Copyright Joost van den Broek</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Kijk, zegt ze, als je iets wilt begrijpen van de eerste generatie Turkse migranten, moet je weten hoe arm we waren in Turkije. ‘Daar je je nu niets meer bij voorstellen.’ Zó arm dat haar moeder de bladeren van aardappels kookte met maïsmeel om er pap van te maken. ‘Maar ze wist niet dat de bladeren giftig waren. We werden allemaal ziek.’ Ze komt uit een familie van boeren, uit een dorp dichtbij Trabzon. Iedereen was familie van elkaar, oom, tante, neef of nicht. Het dorp was in de bergen, bij de zee. 
Er waren wel scholen, maar daar mocht ze niet heen van haar moeder. Ze moest thuis helpen. Toen ze zeven was, verhuisden ze naar Trabzon omdat daar werk was. Memnune mocht wél in de sigarenfabriek werken. Haar moeder deed haar zelfs ouder voor zodat ze eerder aan de slag kon. Van die grote tabaksbladeren op stapels leggen. Met een schoon wit keukenschort voor. En de radio de hele dag aan met van die mooie treurige Turkse liedjes. 
Ibrahim Yayli werkte in dezelfde fabriek. Memnune kende hem al uit het dorp. Een neef was hij. Van kleins af aan speelden ze samen. En hij was knap. Maakte grapjes. Ze werd smoorverliefd op hem. Haar ouders mochten zijn familie niet, maar ze moest en zou met hem trouwen. Zij was zestien, hij negen jaar ouder. Je wordt niet gelukkig met hem, zei haar moeder. Toen is ze van huis weggelopen. Ze heeft nooit een huwelijksfeest gehad.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Piepklein kamertje </h3>
Ibrahim was en bleef haar grote liefde. Ook toen hij in het kader van het Nederlandse gastarbeidersprogramma naar IJmuiden vertrok om geld te verdienen voor zijn gezin. Natuurlijk was het niet de bedoeling dat hij al die jaren in zijn eentje in Holland bleef, terwijl zij samen met hun negen kinderen in Trabzon woonde. Ze kon zich trouwens nauwelijks een voorstelling maken van Holland. 
Oké, ze kregen het goed, beter dan veel gezinnen in de buurt waarvan de vader niet in Europa werkte. Koelkast, televisie, dat soort dingen. Alle kinderen uit de buurt kwamen bij hen thuis tv kijken. En Ibrahim zocht hen elk jaar tijdens zijn vakantie op, beladen met cadeaus. Maar toch was het geen leven. Wie is die man? vroegen de jongsten haar. En ze moest vader en moeder tegelijk zijn. De vijf zonen in het gareel houden die geen man in de buurt hadden om zich aan te spiegelen. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Ibrahim en ik droomden van samen oud worden in Turkije, maar hij ging dood&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ze had geen tijd om eenzaam te zijn, maar ze was het wel. Wat Ibrahim niet schreef in zijn brieven, was dat hij op een piepklein kamertje woonde bij een hospita. Dat hij voor zes uur thuis moest zijn, anders kreeg hij geen eten. En dat hij zich maar twee keer in de week mocht wassen en via de achterdeur naar binnen moest, omdat hij vies was van zijn werk en de hospita zich schaamde voor hem. 
En dat hij spaarde; dat hij niets liever wilde dan zijn vrouw en kinderen bij zich hebben, maar dat hij ook aarzelde zijn gezin over te laten komen, omdat hij zichzelf steeds maar voorhield dat hij tijdelijk in dit koude land was, dat hij ieder moment zijn boeltje kon pakken en terugkeren naar zijn geliefde geboortegrond. Memnune reisde haar geliefde achterna. Och och, toen ze dat treurige kamertje zag, een hoopje kleren in de hoek, een eenpersoonsmatras op de grond, echt een man alleen.
Ik vraag Memnune wat ze van Nederland vond. Ze kijkt me wazig aan. Mooi, zegt ze. Rijk. Koud. Weet je wat ze raar vond? Een stelletje dat elkaar op straat op klaarlichte dag kuste. Maar Ibrahim zei tegen haar: jij bent raar als je zo naar ze kijkt. Ze trokken in bij een Nederlands gezin. Lieve mensen, ze hielpen hen met alles. En de beste vriend van Ibrahim was ook een Nederlander. Toch kon ze hier nooit echt wennen. 
Ook al ging ze uit werken in een metaalfabriek omdat ze zich thuis verveelde (Ibrahim vond het niks maar Memnune dreef haar zin door) en ook al kregen haar kinderen hier veel meer kansen en toekomst dan ze ooit in Turkije gehad zouden hebben. Ze kijkt verdrietig. Misschien wilde ze diep in haar hart wel helemaal niet wennen in Holland. ‘Ibrahim en ik droomden van samen oud worden in Turkije, maar hij ging dood.’
</div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/434dc9cf-174c-4bb2-b5d3-5d68cca44139_turkmidden2.jpg" width="1600" height="1600"alt="Oma Memnune Yayli (1932). Foto: Joost van den Broek" border="0" />Oma Memnune Yayli (1932). Foto: Joost van den Broek</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Turks is de voertaal </h3>
Een paar weken later spreek ik Nuray Yayli in haar flat in Peldersveld, grenzend aan de wijk Poelenburg, waar ze woont met haar zoon Atalay en haar zeventienjarige dochter Tugce. Alsof ik een Turkse stad binnen fiets. De imposante Sultan Ahmet moskee, een Turkse pattiserie, Turks verzekeringkantoor, Turkse slager… bakker&#8230; Turks is de voertaal in de torenflat. Ook al staat Poelenburg in de top twintig van Nederlandse probleemwijken, hier doet het vooral gemoedelijk aan. 
Dat is het ook wel, zegt Nuray, maar het benauwt haar soms ook. Iedereen wil alles van elkaar weten. Maar zij wil niet met iedereen in de flat omgaan. Ze kent Turkse vrouwen die elke dag bij elkaar komen om thee te drinken, te ontbijten, uitgebreid samen te koken. Dan heb je geen privacy meer. Veel van die vrouwen zijn pas later naar Nederland gekomen en werken niet. Zij werkt, zorgt voor haar kinderen, gaat vaak naar haar moeder. En ze houdt van concerten en de bioscoop, gaat graag uit eten, naar een bruiloft, op vakantie, mét of zonder haar kinderen. 
Zo. Als dat maar duidelijk is. Nuray is een moderne ambitieuze vrouw. Al vijfentwintig jaar werkt ze voor de gemeente Zaandam, eerst in het archief, nu doet ze de digitale verwerking van gegevens. Haar vader zag dat ze goed kon leren en heeft haar altijd gestimuleerd, vertelt ze. Hij ging naar alle oudergesprekken op school. Voor een Turkse man van zijn generatie was hij heel ruimdenkend. Al zestien jaar is Nuray alleen met de kinderen. Haar ex-man kon niet aarden in Nederland. Zij wel. 
Turkije is een droomland voor haar, waar ze oplaadt tijdens de vakantie. Maar als ze zou remigreren zou ze na twee, drie maanden gillend terugkomen. ‘In Nederland heb je rechten, er is orde, regelmaat, de wet wordt gehandhaafd. In Turkije heerst zo’n andere mentaliteit. En daar zien ze me als buitenlander, als geld.’ Begrijp je me niet verkeerd? Je begrijpt me toch niet verkeerd? ‘Ik ben honderd procent trots dat ik Turks ben. En ik wil ook dat mijn kinderen zich Turks voelen. Diep van binnen heb ik nog steeds heimwee.’ 
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-21833 media-21833" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/7e3411e3-bf5f-4a52-9306-18db694a523e_nuray-en-pa.jpg" alt="Nuray en Ibrahim, ca. 1967. Copyright Joost van den Broek" /><figcaption>Nuray en Ibrahim, ca. 1967. Copyright Joost van den Broek</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Acht was ze toen ze in 1974 met haar broertjes en zusjes en moeder naar IJmuiden verhuisde. Ze herinnert zich het speelgoed. Haar vader had de woonkamer vol spullen gezet die ze van hun leven niet hadden gezien: stiften, poppen, een telraam, keukentje… De volgende dag bracht Ibrahim haar naar school, samen met haar zusje. Ze was blij dat het Nederlandse woord toilet ongeveer hetzelfde is als het Turkse tuvalet. Kon ze in ieder geval vragen of ze naar de wc mocht. 
’s Middags hadden ze gym. Zag ze die touwen hangen in de gymzaal, raakte helemaal in paniek. Waarom hingen daar touwen? Ze dacht: ze gaan ons ophangen, ze willen ons niet. In Turkije hadden ze geen gymzaal, gymden ze altijd buiten. Binnen een half jaar sprak en las ze Nederlands, zichzelf geleerd door goed te luisteren en op te letten. Haar broers waren allemaal heel jong gaan werken in fabrieken en als bouwvakker. 
Nuray werd de oogappel van Ibrahim Yayli en diens hoop voor de toekomst. Zijn droom was dat zij wel doorleerde en een kantoorbaan kreeg in Nederland. Nuray kreeg Nederlandse vriendinnen, die meer mochten dan zij. Zelf wilde ze ook wel eens naar de disco en make-up op doen, maar ze durfde er niet eens aan te denken, want dan voelde ze zich al schuldig. Dat kwam door een van haar broers. Nee, ze zegt niet welke. Maar als haar vader naar zijn werk was, speelde hij de baas in huis. 
Hij had ouderwetse ideeën over wat vrouwen wel en niet mochten, was bang dat ze met jongens omging, controleerde haar. Een keer had ze het portret van een populaire Turkse zanger op haar agenda geplakt, en toen haar broer dat zag, scheurde hij de agenda in duizend stukjes. ‘En nu zie ik dat hij zijn dochters veel vrijer laat. ’Geen misverstand: ze is blij dat ze in een Turks gezin is opgegroeid. Ze is trots op haar familie. 
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-21833 media-21833" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/1fc2c024-de1f-48f9-bac1-4856402b6811_nuray-in-turkey.jpg" alt="Memnune met kinderen in Trabzon, ca. 1966. Copyright Joost van den Broek" /><figcaption>Memnune met kinderen in Trabzon, ca. 1966. Copyright Joost van den Broek</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Maar in die tijd dacht ze wel eens: was ik maar in een Nederlands gezin geboren. ‘Ik was een tiener. Ik zat klem.’ En de vriendschappen met Nederlandse meisjes draaiden vaak uit op een teleurstelling. Op een dag was ze ziek, belde ze haar beste vriendin om te vragen of ze hoestdrank voor haar had. Haar ouders wisten niks van hoestdranken. Hoorde ze door de telefoon de moeder van die vriendin zeggen: ‘We hebben voor dat drankje betaald; laat Nuray het zelf kopen.’ 
Nuray keerde zich in zichzelf. De dood van haar vader in 1987 maakte haar nog somberder dan ze al was. Toen een vriendin van haar moeder belde om te zeggen dat een neef van haar uit Turkije, een knappe vent, graag wilde trouwen, liefst met een Turkse in Nederland, en of hij niet iemand voor Nuray was, verzette ze zich niet. Het leek een uitweg. Dat was het niet. ‘Goddank heb ik twee kinderen van hem. Maar ik heb ze wel alleen opgevoed.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Verkazen </h3>
‘O nee toch?’ Oma Memnune slaat verschrikt haar hand voor haar mond. We zijn weer in haar woning in Assendelft. Nuray en Atalay zijn er ook bij. Die laatste heeft zojuist laten vallen dat hij straks, na zijn afstuderen, misschien wel naar Istanboel wil verhuizen om er als jurist voor een internationaal bedrijf te gaan werken. In Istanboel zijn mensen als hij – hoog opgeleid in het buitenland; meertalig én Turks – erg gewild. 
‘O nee! Mijn lieve jongen! In Turkije heel moeilijk leven. Moeder is hier, tantes, ooms, zusje, alles hier. Jij hier goed hebben in Nederland, jij hier trouwen…’ Nuray legt haar hand geruststellend op die van haar moeder. Ze zegt dat Memnune nog in de jaren zeventig zit met haar gedachten. ‘Vergeet niet dat Nederland een stuk onvriendelijker is geworden tegenover buitenlanders dan toen.’
Is dat de reden dat Atalay liever met Turken dan met Nederlanders omgaat? Hij aarzelt. Nee, hij heeft persoonlijk nooit zoveel last gehad van racisme in Zaandam. Zestig procent van de mensen in hun flat is Turks. Oké, als hij een bus instapt is-ie altijd een Turk of een moslim, geen Nederlander. Dat voelt hij altijd. Die blikken. ‘Vroeger was Turkije voor mij: zon, strand, zee. Vakantie. Nederland was thuis.’ Tijdens zijn puberteit veranderde dat langzaamaan. Hij was een van de weinige Turken op het gymnasium; de enige die zijn eindexamen haalde. 
</div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/05/e665b9c4-8838-4a9a-b6b3-2eb137209166_turkmidden.jpg" width="1600" height="1600"alt="Moeder Nuray Yayli (1964). Foto: Joost van den Broek" border="0" />Moeder Nuray Yayli (1964). Foto: Joost van den Broek</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Nederlandse vrienden kwamen veel bij hem thuis om te leren en dan bleven ze eten. Door Turkse jongens uit de buurt werd hij daarmee geplaagd. Hij zou aan het verkazen zijn. Te Hollands worden. Omdat hij te veel met Nederlanders omging in hun ogen. Onzin, zegt hij. Hij wist van zichzelf dat hij Turks genoeg was. Misschien speelde er jaloezie mee omdat hij op het gym zat. ‘Onderling kunnen Turken elkaar soms niet uitstaan.’ 
Hoe dan ook, zijn vriendschappen met Nederlandse jongens verwaterden. En onder Turken hoeft hij niks uit te leggen over zijn geloof. Hoe ouder hij werd, hoe belangrijker dát voor hem werd. ‘In mentaliteit ben ik een Nederlander: hard werken, discipline, op tijd komen…. Maar in mijn gevoel ben ik Turks en moslim, dat bepaalt toch wie ik ben.’ Nuray zegt: ‘Ik denk dat toen Geert Wilders opkwam, veel jonge Turken hebben gedacht: als we dan toch moeten oprotten, kan ik maar beter van mijn land, van Turkije, gaan houden. Ik denk dat ze zich onbewust voorbereiden op een crisis.’ 
Een paar weken later sta ik met Nuray op de bovenverdieping (voor vrouwen) in de gebedsruimte van de Sultan Ahmet moskee. Zojuist hebben we in het restaurant in de kelder sterke Turkse thee met veel suiker gedronken (Nuray: ‘Dat drink ik voor jou; ik hou er niet zo van.’) De imam gaat voor in gebed en de mannen beneden buigen voorover, gebeden prevelend. Is het niet prachtig, vraagt Nuray. Ze voelt zich beschermd en vredig als ze hier is, zegt ze. 
Maar om een of andere reden bidt ze liever thuis. ‘Ik hou van God hoor.’ Als we bij het verlaten van de moskee onze schoenen weer aandoen, vertelt ze dat ze geen echte vriendinnen heeft. Ze voelt zich niet thuis bij Turkse vrouwen die vinden dat ze een hoofddoek moet dragen en niet bij Turkse vrouwen die roken en drinken en naar discotheken gaan. ‘Ik wil ertussenin, maar het lijkt wel of dat niet mogelijk is. Misschien dat jij en ik…?’ 
</div>

Drie generaties Turken in Nederland

Ex-GGZ-cliënten in opleiding
Daarnet bij de koffie vertrouwde Jan-Willem van der Burgh (40) me tussen neus en lippen toe dat hij de afgelopen zeven jaar nogal depressief was en allerlei lullige baan­­tjes had, vuilnisman, straatveger, conciërge, dat soort werk. En dat hij uiteindelijk ziek thuis kwam te zitten en zijn huis liet verslonzen, de gordijnen niet meer open deed. En dat dat depressieve rotgevoel over zichzelf en alles en iedereen toch iets te maken moest hebben met zijn verleden, met zijn oom die zijn handen niet thuis kon houden en hem van zijn derde tot zijn achttiende misbruikte. Daardoor werd hij cliënt bij Pameijer, de Rotterdamse stichting die mensen met psychosociale problemen ondersteunt.
‘Jij wilde iets bespreken, Jan-Willem,’ zegt projectleider en trainer Audry van Vulpen even later in een klaslokaal van een voormalige lagere school in Rotterdam-Zuid. Samen met 23 andere (ex-)GGZ-cliënten, zit hij bijeen voor ‘intervisie’, een chic woord voor het bespreken van problemen tijdens de stage. Ze zijn de eerste lichting studenten in opleiding tot ervaringsdeskundige aan ‘Howie the Harp’; het idee voor de opleiding is overgenomen uit de Verenigde Staten en genoemd naar de dakloze mondharmonicaspeler die zo’n trainingscentrum opzette in New York.
Intimiteit
Van der Burgh legt zijn handen op zijn omvangrijke buik. Hij is een grote man met een vriendelijk, blozend gezicht. ‘Ik werk in een huis waar mensen met een verslaving en daklozen onder begeleiding wonen. Wat ik lastig vind, is dat de verhouding met sommige cliënten al snel vertrouwelijk wordt en dat er soms een bepaald soort intimiteit ontstaat. Ik bedoel, niet alle ex-verslaafden en daklozen zien er slecht uit. En dan krijg ik soms van die opmerkingen van vrouwen, dat ze me een lekker ding vinden en zo, of ze leggen een hand op mijn knie. En het lastige is, ik werk daar, ik wil geen relatie met een cliënt, maar aan de andere kant: een leuke aantrekkelijke vrouw…’
Hanifa, een mooie jonge Marokkaanse vrouw, die nog niet zo lang geleden op straat leefde en zelf verslaafd was, zegt: ‘Ik zou uitzoeken wat gangbaar is, wat het protocol is. Kijk, een schouderklopje moet kunnen, je wilt ook niet koel en afstandelijk zijn. Misschien moet je tegen haar zeggen wat je dwars zit, zonder haar als persoon af te wijzen.’
‘Ik zou dan wel je teamleider uitnodigen bij zo’n gesprek,’ zegt Ralph, een studentikoze jongen die vroeger zo erg werd gepest dat hij later depressief werd.
Jan-Willem schiet in de lach. ‘Anders kan ze later roepen: “Hij heeft me gepakt.” Zulke dingen gebéúren!’
Hanifa blijft serieus. ‘Maar begrijp ik het goed Jan-Willem, dat je overweegt een relatie met een cliënt te beginnen?’ ‘Nou ja,’ schuttert Jan-Willem. ‘Het is door mijn hoofd geschoten, maar ik weet ook dat dat niet de bedoeling is. Als ervaringsdeskundige sta ik dicht bij haar. Onze verhouding is gelijkwaardig en juist daarom praat ze makkelijk met mij over haar problemen, makkelijker dan met de officiële hulpverleners. Maar hoe blijf ik professioneel?’
Zo beheerst en deskundig als de studenten op elkaar reageren. Alsof ze al jaren in de geestelijke gezondheidszorg werken. Terwijl de meesten tot voor kort in grote (geestelijke) nood zaten en nauwelijks een toekomstperspectief zagen. Uitkeringsinstanties rekenden ze tot het zogenaamde ‘granieten bestand’: onbemiddelbaar. Dakloosheid, depressie, alcoholisme, drugsverslaving, psychose, borderline, prostitutie, suïcidaal gedrag; iedere student heeft zijn eigen heftige verhaal. ‘Wij richten ons op positieve psychologie,’ zegt Audry van Vulpen (50), die haar halve leven al in de GGZ werkt, maar zelden zo enthousiast was als over dit project. ‘Wat maakt je gelukkig? In plaats van: wat is er mis met je? Wat kun je allemaal wél, in plaats van: wat kun je niet? De meeste van onze studenten zijn nog herstellende van hun psychiatrische problemen, sommige hebben zelf nog begeleiding vanuit de GGZ. Maar dat herstel is onderdeel van onze opleiding. De studenten vertellen hun eigen verhalen en vervolgens bespreken we met elkaar wat ze nodig hebben om zich goed te voelen. Zo train je ervaringsdeskundigheid. We leiden niet op tot hulpverlener, daar zijn er al genoeg van. Ervaringsdeskundigen kunnen anderen ondersteunen zichzelf te helpen.’
Doemscenario
Hoewel ‘Howie’, zoals de opleiding in de wandelgangen wordt genoemd, nieuw en uniek is voor Nederland omdat studenten fulltime in anderhalf jaar worden opgeleid (en niet in een cursus bij bestaande sociale mbo- of hbo-opleidingen), is ervaringsdeskundigheid binnen de GGZ al langer in zwang. Het Trimbos-instituut voor Geestelijke Gezondheid en Verslaving richtte samen met kenniscentrum Phrenos het ‘Hee-Team’ op: herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid, dat onlangs een groot onderzoek publiceerde over ‘Vernieuwende inzet van ervaringsdeskundigheid’. Het past in een trend die in de hele sociale en maatschappelijke hulpverlening (jeugdzorg, ouderenzorg, welzijnswerk) opgeld doet: ‘eigen kracht’ in plaats van afhankelijkheid van zorg, meer steun vanuit de directe omgeving dan van professionals. Maar hoewel die trend op het eerste gezicht vooral het gevolg lijkt van bezuinigingsdrift en een neoliberale obsessie met ‘eigen verantwoordelijkheid’, komt de populariteit van ervaringsdeskundigheid binnen de GGZ juist voort uit een beweging van psychiatrische patiënten zelf.
‘Omdat veel mensen lijden onder zorg,’ zegt drs. Dienke Boertien, die namens Phrenos in het Hee-team zit. ‘Ze worden alleen nog maar op hun ziekte of stoornis aangesproken.’ Die zogenaamde ‘herstelbeweging’ begon in Amerika, waar de inzet van ervaringsdeskundigen in de GGZ al veel gewoner is dan bij ons. Patricia Deegan verzette zich tegen het doemscenario dat ze op zich af zag komen toen ze de diagnose ‘schizofreen’ kreeg. Uiteindelijk studeerde ze af als psycholoog en werd pionier in ervaringsdeskundigheid. In Nederland is die beweging sinds de jaren negentig aan de gang, met voortrekkers als Wilma Boevink, die zelf jaren in een Groningse psychiatrische instelling woonde en nu als wetenschappelijk medewerker verbonden is aan het Trimbos-instituut. Steeds vaker worden ervaringsdeskundigen ingezet in wijk- en vakteams van psychologen, psychiaters en verpleegkundigen. Boertien: ‘Niet alleen omdat ervaringsdeskundigen vaak vanzelfsprekender communiceren met cliënten, omdat ze wéten hoe het is pillen te slikken, of depressief te zijn, of opgenomen te worden in een instelling, maar ook om psychiaters, verpleegkundigen en begeleiders te helpen met meer empathie en beter om te gaan met mensen met psychiatrische problemen. Uiteindelijk gaat het om een mentaliteitsomslag binnen de hele geestelijke gezondheidszorg.’
Een ongelukje
We hebben afgesproken in het Activiteitencentrum van Pameijer in Spijkenisse, waar ze stage loopt. Carla Vermeulen (46), studente bij ‘Howie’, is een knappe vrouw met een zachte, intelligente uitstraling. ‘Er komen hier allerlei mensen: buurtbewoners die als vrijwilligers achter de bar staan, mensen met psychoses of een bipolaire stoornis of een verstandelijke beperking, een verslaving. Ze komen om te computeren of voor een cursus, een praatje, voor steun in hun dagelijkse leven.’
Als we ons even later terugtrekken in het kantoortje en ik mijn recordertje uit mijn tas haal, zegt Carla dat ze nerveus is maar tóch graag haar verhaal wil vertellen. ‘Het is allemaal zó vers. Soms durf ik amper te geloven dat het goed gaat.’
Ze kwam bij Howie via haar laatste behandelaar, een psychiatrisch verpleegkundige. ‘Hij was sowieso anders dan alle andere hulpverleners die ik in mijn leven heb ontmoet. Hij gaf me steeds complimenten. Wroette niet de hele tijd in mijn jeugd en mijn trauma’s, maar vroeg me hoe ik het al die jaren had overleefd, en hij suggereerde me de kracht die daarvoor nodig was, te gebruiken in goede tijden.’
Toch ligt de oorsprong van Carla’s alcohol- en pillenverslaving en haar ‘ontwijkende persoonlijkheid’, zoals haar diagnose luidt, wél in haar jeugd, vertelt ze. Ze was een ‘ongelukje’, haar moeder had een verhouding met een getrouwde man en raakte zwanger. In 1966, het jaar waarin Carla werd geboren, was dat een grote schande. Haar moeder vond een nieuwe partner, een stiefvader voor Carla, maar dat had ze beter niet kunnen doen. ‘Hij dronk en was agressief. Ik trok me terug en was een stil, eenzaam kind. Ik was doodsbang voor die man.’ Toen ze ouder werd en in de puberteit kwam, werd hij handtastelijk. ‘Dat vertelde ik mijn moeder maar ze geloofde me niet. Ze zei: “Dat zul je wel hebben gedroomd.” Vanaf dat moment vertelde ik haar niets meer.’
Maar het misbruik ging gewoon door, hoe onzichtbaar Carla zich ook probeerde te maken. Alsof ze van binnen langzaam uitgehold werd. ‘Je mist een basis,’ zegt Carla. Op haar zeventiende ging ze bij haar opa en oma wonen. Haar moeder protesteerde niet tegen haar vertrek. En eigenlijk ging haar leven daarna best goed. Ze trouwde op haar eenentwintigste met een tuinder, kreeg twee zonen en was redelijk gelukkig. Zelfs toen haar man volkomen onverwacht stierf en ze met twee kleine kinderen achterbleef, wist Carla zich aardig te redden. Ze hertrouwde, weer met een tuinder, werkte in het bedrijf en kreeg nog een dochter.
Gaandeweg werden de dagen langer en moeilijker om door te komen. ‘Ik bracht de kinderen naar school en kroop weer in bed.’ Ze begon te drinken en slikte kalmeringstabletten. ‘Ik kookte en deed de boodschappen en het huishouden, maar altijd met een roesje. De rest van de tijd sliep ik.’ Het huwelijk strandde. De kinderen bleven bij hun vader. Toen was het hek van de dam. Geen reden meer om niet onbeperkt dóór te drinken en zich vol te stoppen met pillen zodat ze zo weinig mogelijk voelde. Uiteindelijk volgde opname in een detox-kliniek, waar ze haar huidige partner leerde kennen en zover herstelde dat ze terug naar huis ging, én aan de opleiding bij Howie begon.
Ze aarzelt. ‘Dit weet niemand,’ zegt ze. ‘Ik was net begonnen bij Howie. Maar zo intens ongelukkig. De kinderen wilden me niet zien. Mijn partner was teruggevallen en dronk weer.’ Het was een vrijdagavond. De weekenden waren het ergst. Heel rustig en beheerst schreef ze één voor één afscheidsbrieven aan haar kinderen, ex-man en partner. Daarna verzamelde ze alle kalmeringstabletten en flessen drank die ze in huis kon vinden en stapte in de auto met het vaste voornemen zichzelf helemaal te bezatten en te benevelen en vervolgens de Maas in te rijden. ‘Op het allerlaatste moment bedacht ik me, alsof ik getroffen werd door de bliksem, zoiets, en ben naar de kliniek gereden. Geloof het of niet maar maandag zat ik gewoon bij Howie in de klas.’ Inmiddels ziet ze haar kinderen weer en is haar partner afgekickt. Stukje bij beetje vindt ze tijdens de opleiding haar zelfrespect terug, en heel soms is ze zelfs domweg gelukkig. ‘Ik leer begrijpen dat dat nare sombere gevoel iets van vroeger is, niet van nu. En dat ik dat gewoon moet voelen en dat het ook weer verdwijnt. Als je in zo’n klas zit en je hoort al die verhalen dan is dat heftig en confronterend, maar ook bevrijdend. Ik heb zesenveertig jaar shit eruit gehuild bij Howie.’
Op de stage merkt ze dat cliënten zich prettig voelen bij haar. ‘Maar ik dring ze nooit mijn eigen verhaal op. Ervaringsdeskundige zijn betekent niet dat je de hele tijd met je ervaringen te koop loopt. Soms is luisteren al genoeg.’
Triggers
Een paar dagen later, tijdens een terugkomdag op school, houdt een groep studenten van Howie een presentatie over de WRAP, oftewel het Wellness Recovery Action Plan. Overgewaaid vanuit de Verenigde Staten en Nieuw Zeeland, waar met name ervaringsdeskundigen de methode succesvol gebruiken om GGZ-cliënten te ondersteunen in hun herstel en te zorgen dat ze de regie over hun leven terug krijgen. De WRAP is een soort checklist, begrijp ik. Wat heb je nodig om je goed te voelen? Waar krijg je stress van? Wie bel je als je je down voelt? Wat zijn de ‘triggers’ waardoor je je slecht gaat voelen en hoe ontwijk je die? Hoe voorkom je een crisis?
Zo te horen is de WRAP niet alleen bruikbaar voor cliënten van de GGZ. ‘Dat is het leuke van hier lesgeven; het is allemaal heel herkenbaar, ook voor ons als docenten,’ zegt trainer Audry van Vulpen. ‘Het sluit aan bij hoe ik altijd al wilde werken in de zorg.’ Ze herinnert zich dat ze als psychiatrisch verpleegkundige werkte op een afdeling van een psychiatrisch ziekenhuis waar patiënten de eerste maand geen contact met hun familie mochten hebben omdat ze moesten ‘onthechten’. ‘Ik stelde daar vragen over omdat ik mensen kapot zag gaan, maar dat werd weg gewuifd door de leiding. Ik weet nog dat mijn moeder stierf en dat ik daarover sprak met een patiënte, ze had ook net haar moeder verloren. We werden vrij close en huilden allebei. Prompt kreeg ik een berisping: de relatie met patiënten moest vooral niet gelijkwaardig en vertrouwd worden, dat was onprofessioneel. Alsof psychiatrische patiënten een heel ander soort mensen zijn dan verpleegkundigen.’
Zwart, dik en gek
‘Ik studeerde management op het hbo, toen de decaan zei: “Randy, je hebt drie problemen: je bent zwart, je bent dik, en je bent gek.”’ Randy Cooks (32), student aan Howie, kijkt me triomfantelijk aan. Alsof hij wil zeggen: en kijk nou eens hoe ik erbij zit. Op het hoofdkantoor van de Pameijer-stichting in Rotterdam loopt hij stage bij het Empowerment team. Dat betekent dat hij lezingen geeft aan GGZ-cliënten en personeel waarin hij vertelt over zijn succesvolle herstel na een psychose die acht maanden duurde.
‘Mijn zelfbeeld was zó laag. Daarom werkte ik jaren op een callcenter met mijn hbo-diploma. En toen ik daar vertelde dat ik een psychose had gehad, kreeg ik ineens veel minder uren. Daardoor kon ik mijn huur niet meer betalen en kwam ik van de ene ellende in de andere.’
Zo’n psychose, vertelt Randy, is doodeng. De hele dag door stemmen in je hoofd die je vertellen dat die mensen in de bus en op straat het op jou hebben gemunt en je willen vermoorden. En dat het is alsof je uit je eigen lichaam treedt, alsof je naar een enge film kijkt met jezelf in de hoofdrol. Negentien was hij, en hij rookte al wiet vanaf zijn veertiende. Dat hij daardoor zulke rare angstige gedachten en gevoelens kreeg, wist hij niet, sterker nog: hij blowde juist om zich niet zo vreemd te voelen. En dan zat zijn moeder ook nog eens in een blijf-van-mijn-lijfhuis, en zijn vader was compleet in de war. Dat is alweer jaren geleden, en de eerste keer dat Cooks terechtkwam bij de GGZ. Howie the Harp is zijn hoop op een betere toekomst. Zijn zelfvertrouwen wordt met de dag steviger. ‘Het blijkt dat ik goed mensen kan inspireren. Dat geeft een enorme kick. Ik wil doorgaan met dit werk. Ik zie mezelf niet meteen werken in een één op één situatie met cliënten, daarvoor ben ik nog te kwetsbaar. Genezen zal ik nooit, herstellen kan wel.’
Die laatste zin echoot na in het ruime lichte kantoor, dat me doet denken aan een torenkamer van een middeleeuws kasteel. Alsof Cooks (nog) niet durft te geloven dat hij ooit helemaal zonder steun vanuit de GGZ kan, of zijn diagnose als een soort houvast ziet. ‘Ik zal altijd een gevoeligheid voor psychoses blijven houden. Ik kan niet tegen te veel prikkels.’
Kleeft er aan ervaringsdeskundigheid niet een gevaar, suggereer ik, dat je jezelf opzadelt met een nieuw stigma omdat je je blijft identificeren met je stoornis of beperking, met je ‘ervaring’?
Lenneke Elfers (59), senior adviseur bij het Empowerment team (én ervaringsdeskundige), zit ook in het kantoor en luistert naar ons gesprek. ‘Ik denk inderdaad, Randy, dat jij helemaal beter kunt worden. Maar mensen met ernstige psychiatrische aandoeningen weten dat het moeilijk is te genezen. Ik ben zelf ooit opgenomen geweest en heb nog altijd last van flashbacks, een soort herbeleving van traumatische ervaringen uit mijn verleden, terwijl ik een mooie carrière heb bij Pameijer. Het één sluit het ander niet uit. Ik verdien mijn brood met mijn stoornis, zeg ik wel eens met een geintje. Het gaat erom dat je in actie komt, iets onderneemt, zodat je weer hoop krijgt.’
Toch is er binnen de GGZ ook scepsis, ondanks de hype die ervaringsdeskundigheid op dit moment is. Dienke Boertien van Phrenos zegt: ‘Termen als “hoop”, “eigen kracht” en “empowerment” zijn bij artsen en verpleegkundigen die psychiatrische aandoeningen als ziekte van de hersenen zien, niet populair. Ik was op een symposium voor jonge psychiaters waar een jongen vertelde over zijn psychose, en dat hij dat helemaal achter zich had gelaten en gewoon werkte en zichzelf als gezond zag. Toen stond er een psychiater in de zaal op die zei: “Maar dat kan helemaal niet!” Dat had hij zo geleerd.’
Gevangenis
Terug op school bij Howie in Rotterdam-Zuid blijf ik na afloop van de les hangen met student Michel van der Werf (28). Hij is een gedrongen, stevige man met een stralend gezicht. Alsof zijn lijf te klein is voor de energie die in hem borrelt en bruist. ‘Pas toen ik negentien was, ontdekten ze dat ik ADHD had,’ vertelt hij. Voor zijn diagnose was hij gewoon een lastig, druk ventje. Van speed werd hij rustig, merkte hij toen hij als tiener ging experimenteren met drugs. Van kwaad tot erger ging het. Verkeerde vrienden, dealen, de gevangenis zelfs een poosje. Maar het absolute dieptepunt was wel de sociale werkvoorziening waar hij uiteindelijk terechtkwam omdat al het andere mislukte. ‘Ik harkte perkjes aan met collega’s met een superlaag IQ; mensen die helemaal gelukkig waren met zo’n baantje. Ik dacht: mijn hemel, waar ben ik in hemelsnaam in verzeild geraakt, is dit het? Ik dacht werkelijk dat ik niets meer te verwachten had.’ Tijdens de opleiding bij Howie heeft hij ontdekt dat ADHD ook voordelen heeft. ‘Ik ben extra enthousiast. Dat stop ik in mijn werk.’
Een dag later stuurt Michel me een sms-bericht. Of ik alsjeblieft in mijn verhaal wil zetten dat ‘ik nou eindelijk een doel in mijn leven heb en dat dat heel belangrijk is. Gr Michel.’
Christine Otten publiceerde onlangs ‘Om adem te kunnen halen’, een boek over de relatie met haar vader die leed aan een psychiatrische stoornis.

‘Ik verdien mijn brood met mijn stoornis’

Interview Monic Hendrickx
In de keuken, op een schap naast de broodtrommel, staan nonchalant drie Gouden Kalveren op een rij. Ze kijken de woonkamer van Monic Hendrickx (Stevens­beek, 1966) in alsof het niks is. Het tekent de succesvolle actrice en hoofdrolspeelster uit Penoza, de televisie-hitserie die op 25 november aan haar tweede seizoen begint. Geen spoor van glamour in haar kleine Hans en Grietje-achtige huis aan de rand van Zaandam.
Eerder, op de set van Penoza, op een ijzig koude ochtend op een autokerkhof ergens in de polder, viel dat ook al op: Hendrickx stond blauwbekkend te wachten tot de dame van de make-up haar kwam halen. Ze droeg een vale oude winterjas en afgetrapte cowboylaarzen, haar haren hingen verwaaid voor haar gezicht. Je zou haar zo voorbijlopen. Zo gewoon is Monic Hendrickx, zo aards, of Hollands misschien wel. Alsof ze het niet erg vindt onzichtbaar te zijn.
‘Wanneer je speelt, kun je je veel meer permitteren dan als jezelf,’ zegt ze. ‘Ik ben tamelijk gesloten. Eigenlijk was ik altijd een heel braaf meisje, autoriteitsgevoelig. Maar ik merkte al snel dat wanneer ik een hoed opzette, ik meteen iemand anders werd, en dan durfde ik ineens alles.’
We praten aan de eettafel, op een regenachtige woensdagmiddag. Dochter Javaï (10) zit rustig bij ons aan tafel te lezen en echtgenoot en jeugdliefde Ralph vertrekt naar een afspraak. Overal in de kamer liggen spullen en hoopjes kleren, alsof Hendrickx’ koffer zojuist is ontploft. Ze was net in Boedapest voor opnames van Het Bombardement, de nieuwe Neder­land­se speelfilm van Ate de Jong over het bombardement op Rotterdam die in december in première gaat en waarin Jan Smit haar zoon speelt. ‘Ik keek met verwondering naar Jan, hoe hij daar op die set rondliep, zo vanzelfsprekend. Hij is van kleins af aan gewend aan aandacht en geniet er ook van.’
Keiharde vrouwen
Hoe down to earth Monic Hendrickx ook mag overkomen, toch is ze een echte filmster met hoofdrollen in klassiekers als De Poolse bruid (1998), Nynke (2001) en Het Zuiden (2004), waarvoor ze haar drie Gouden Kalveren voor Beste Actrice kreeg, en dragende rollen in publieksfilms als Leef! (2005) en Amazones (2004), de televisieserie Stellen­bosch (2007) en nu weer als Carmen, de meedogenloze én kwetsbare weduwe in Penoza. Buiten Nederland maakte ze furore met de Australische remake van De Poolse bruid, Unfinished Sky (2007), waarvoor ze een belangrijke Australische filmprijs kreeg, en met Zus &#038; Zo (2002) van Paula van der Oest, die werd genomineerd voor een Oscar.
In Penoza is ze de weduwe van een vermoorde drugsbaron (Thomas Acda) die tegen wil en dank zélf het criminele circuit wordt ingezogen. Maar ze is ook moeder van drie opgroeiende pubers die haar kinderen zo veel mogelijk wil beschermen en een normaal leven geven. Die intense verscheurdheid van Carmen is wat Penoza intrigerend maakt en uittilt boven de gemiddelde misdaadserie. Gaandeweg het verhaal wordt Carmen harder en genadelozer; niet alleen omdat de buitenwereld haar daartoe dwingt, ze kiest ook zélf, maar tegelijkertijd zie je haar worsteling met het moederschap en haar zachtheid. Je blijft als kijker geloven dat ze uiteindelijk het goede zal doen, dat ze een goed mens is. En ook al liquideert ze zonder blikken of blozen collega’s (of laat het doen), nooit wordt ze afstotend.
‘Door Penoza word ik de laatste tijd meer gevraagd om keiharde vrouwen te spelen die toch een warme kant moeten hebben,’ zegt ze. ‘Want ze worden nooit echt helemaal koud wanneer ik ze speel. Ik zou het wel kunnen, denk ik, zo’n uitgesproken kil personage spelen, maar ik vind het niet interessant. Bij elke rol ga ik meteen op zoek naar een tegenkleur, de andere kant van een karakter. En ook in scènes zelf, als ik heel erg drama moet spelen, stop ik er juist lichtheid in, of als het heel vrolijk moet zijn, probeer ik er iets onder te leggen wat pijn doet, wat schuurt, anders dan wat er geschreven staat in het script. Alleen dán voeg je iets toe.’
Te bedeesd
In de vroege ochtend ligt autosloperij Rooie Ben aan de rand van Amsterdam erbij alsof het bedoeld is als filmdecor. Stapels kleurige autowrakken, mist boven de omliggende weilanden en bij de keet waar auto’s worden gedemonteerd staat een strakke, glanzende, rood-gele Amerikaanse bak geparkeerd.
‘Kom je iets goedmaken?’ snauwt actrice Peggy Jane de Schepper (Hanneke) tegen Hendrickx (Carmen) en ze trekt aan de riem van haar pitbull.
‘Volgens mij ben ik niet degene die wat heeft goed te maken.’
‘Flikker dan op!’
‘Haal die hond weg.’
De twee gebrouilleerde hartsvriendinnen uit Penoza houden elkaars blik gevangen. De camera zoemt in op het mooie sprankelende gezicht van Hendrickx en in een fractie van een moment zie je een palet aan tegenstrijdige emoties: verdriet, woede, liefde, vertwijfeling, medelijden, angst. Maar beheerst en ingehouden. Raadselachtig. Je blijft kijken.
‘En… cut!’ roept regisseur Diederik van Rooijen en van het ene op het andere moment is de betovering verbroken en is Hendrickx weer haar alledaagse zelf.
Het is bijna niet voor te stellen dat deze rasactrice ooit na één jaar al van de toneelschool in Maastricht werd gestuurd. Hendrickx: ‘Te bedeesd vonden ze me en ze hadden gelijk. Ik was achttien en behoorlijk bang. Maastricht was een harde school waar je persoonlijkheid werd afgebroken. Ik was helemaal niet klaar voor zoiets.’
Niet zo gek, vindt ze nu. Er was nogal wat gebeurd in het gezin Hendrickx. ‘Ik heb nooit gepuberd. We moesten voor elkaar zorgen.’
We, dat zijn haar moeder, haar zus en haar broer. Haar vader overleed toen ze dertien was aan darmkanker, na een ziekbed van vijf jaar.
‘Mijn ouders waren dol op elkaar. Mijn vader was wiskundeleraar en mijn moeder maatschappelijk werkster. Een heel gewoon hecht Brabants gezin. Niemand in de familie speelde toneel. Ik kwam pas op het idee actrice te worden in de eindexamenklas op de middelbare school, toen ik met vriendinnen cabaret maakte en iedereen enthousiast was. Maar ik was altijd wel goed in mensen nadoen. Ging ik met mijn moeder naar een voetbalwedstrijd van mijn broertje en kwam er een vader uit Hel­mond die begon te praten (zet een Brabantse stem op:) “…die scheidsrechter zat er helemaal naast… we stonden notabene voor met drie-één… en nog wel thuis… ik zeg tegen mijn zoontje…” Ik sloeg het hele verhaal op en thuis deed ik hem na. Iedereen lachen natuurlijk.’
Vet Surinaams accent
Ze was acht toen haar vader ziek werd. Het gezin was net terug uit Suriname, waar vader Hendrickx wiskunde had gegeven op de middelbare school in Paramaribo. ‘Ik herinner me flarden van Suriname. Kleuren, smaken, geuren. De stoffige zandweg voor ons huis en de scraper die een keer per week de weg kwam gladstrijken. Parkieten op het schoolplein. Ik was drie toen mijn ouders besloten daarheen te gaan. Ze wilden wat anders, avontuur.’
Het paradijs, zegt ze, dat was Paramaribo, ondanks de autoritaire juffen die de kinderen snoeihard met linialen op hun handen sloegen. ‘Ik denk dat daar mijn gevoeligheid voor autoriteit vandaan komt.’ Suriname was kikkers vangen in de sloot. Zijdeachtige hitte. Geroep van tropische vogels en eindeloos buitenspelen in je ondergoed. ‘Ik was het enige witte meisje in de klas, maar heb me nooit anders gevoeld. Natuurlijk was er veel onderlinge discriminatie, maar daar had ik geen benul van.’
In 1975, kort voor de onafhankelijkheid van Suriname, toen het onduidelijk was of Nederlandse onderwijzers nog langer welkom waren, besloten de ouders van Hendrickx terug te gaan naar Brabant, naar Deurne. ‘We hadden op school in Suriname één boekje over Nederland, dat ging over een boerderij. Dus droomden mijn zus en ik dat we in Deurne in een schattig boerderijtje gingen wonen met een grote tuin en eigen kippen, heel idyllisch.’
De werkelijkheid was een doorsneehuis, eindeloos koud grijs weer en kinderen op school die haar buitensloten omdat ze ‘anders’ was. ‘Ik werd gepest. Niet alleen omdat ik met een vet Surinaams accent sprak, maar ook vanwege mijn flaporen. Ik was altijd degene die verloor op het schoolplein. Ik herinner me heel goed dat ik toen in mijn schulp kroop.’
Alsof ze letterlijk uit het paradijs was gevallen. En kort erop werd haar vader ziek. ‘De eerste tijd was het nog wel oké, prettig zelfs, omdat mijn vader de hele dag thuis was. Maar we zagen hem achteruit gaan. Zo’n lichaam dat aftakelt. Nóg ben ik heel bang om ziek te worden. Niet dat ik hypochondrisch ben, maar het is meer een angst om af te takelen. Ik weet nog dat ik in Leef! speelde. Willem van de Sande Bakhuyzen, de regisseur, had toen kanker en wist dat hij ging sterven. Zijn kinderen waren zestien en veertien, ongeveer zo oud als ik was toen mijn vader stierf. Ik heb het altijd erg gevonden dat mijn vader geen brief of iets voor ons had achtergelaten, dus zei ik tegen Willem: “Je moet iets opschrijven.” Ik weet helemaal niet of hij zich iets van mij aantrok en daar gaat het ook niet om, maar hij heeft een videoboodschap gemaakt voor ze, dat vond ik zo ontroerend. Mijn vader kon dat echt niet.’
Seksuele lading
Na haar mislukte avontuur op de Maastrichtse toneelschool ging ze naar een opleiding voor dramadocent in Eindhoven. Een geluk bij een ongeluk, bleek later, want op die veel minder prestigieuze school legde Hendrickx wél de basis voor haar kenmerkende lichamelijke manier van acteren. Ze zegt: ‘In Eindhoven leerde ik vanuit beweging tot spelen te komen. Er werd veel gedanst. Ik kwam erachter dat ik juist ontroerd raakte door films of toneelstukken op momenten dat er níét werd gesproken. Het ­lichaam vertelt vaak iets heel anders dan woorden. Het lichaam liegt nooit. Het is heel belangrijk als acteur om te weten waar bijvoorbeeld pijn zit in het lichaam wanneer je dat moet spelen. In Nynke, de film over Nynke van Hichtum, de ongelukkige vrouw van de socialist Pieter Jelles Troelstra, bedacht ik dat ik haar steeds iets met haar handen moest laten doen, dat zit in elke scène en karakteriseert haar. Laatst bij een scène voor Penoza was er zoiets: ik zat met een jonge acteur in een auto en we sloten een of andere deal. Maar voor de camera was ik niet goed in beeld en ik moest gaan verzitten, ik hield mijn linkerarm omhoog tegen het portier zodat ik wel goed te zien was, maar daardoor kreeg de scène ineens een seksuele lading die helemaal niet in het script stond, maar wél mooi was. Fantastisch toch? Als ik emotionele scènes speel, neem ik dat eigenlijk nooit mee naar huis, ik kan heel snel omschakelen, maar de fysieke kant voel ik wel. Speel ik overdag dat ik gestrest ben, dan heb ik ’s avonds pijn in mijn spieren. Ik kan niks met method acting. Dat je voor emotionele scènes put uit je eigen leven. Als ik aan mijn vader denk, dan voel ik heel ander verdriet dan bij iemand wiens man is vermoord, zoals Carmen. Elk emotioneel moment is anders; het moet geen soap worden. Daarom kijk ik zo graag naar documentaires. Naar hoe mensen doen en zijn. Daar leer ik van. En je krijgt als acteur veel cadeau, zoals bij Penoza: het huis, de kinderen, de kleding, de ouders, het milieu. Dan komt de rest al snel vanzelf.’
Zo bevoorrecht, zo schuldig
Ook al was Hendrickx een topstudent, toch kwam haar succes betrekkelijk laat, op haar tweeëndertigste, toen ze door regisseur Karim Traïdia werd gecast voor De Poolse bruid. Ze speelt de Poolse prostituee Anna die op de vlucht voor haar pooiers aanklopt bij de boerderij van de vrijgezelle boer Henk (Jaap Spijkers). De film, waarin weinig wordt gesproken maar des sterker geacteerd, won prompt een Gouden Kalf. Hendrickx: ‘Ik weet nog goed dat ik bij het graf van mijn vader stond. Op zijn steen staat: Wees gelukkig en zijn naam, Joep Hendrickx. Alsof hij me een opdracht gaf. Ineens dacht ik: ik ga gewoon leven en niet steeds bezig zijn met wat geweest is. Ik ga dwars door die hele kosmos spelen zodat mijn vader het kan zien. Nou, dan heb je wel een goed motief. Een paar jaar later speelde ik in De Poolse bruid.’
Kort na opnames van die film ging ze terug naar Suriname, met hooggespannen verwachtingen. ‘De eerste nacht was geweldig; de geluiden, de tropische hitte, de kruidige geuren, ik was thuis.’ Maar daarna kwam de deceptie. De vijandigheid tegenover blanken, tegenover haar. ‘En ik snapte het, er was zo veel armoede, als kind had ik dat natuurlijk niet gezien. Ont­luis­te­rend. Ik besefte dat ik niet in Suriname thuishoorde. Nooit eerder voelde ik me zó blank, zo bevoorrecht, zo schuldig.’
Jaren later, in het Zuid-Afrikaanse Stellen­bosch, waar ze de gelijknamige televisieserie opnam met onder anderen acteur Jeroen Willems, ervoer ze eenzelfde soort schok. ‘Ik was zo gelukkig daar: een fijne cast, mooi weer, een prachtige omgeving. Stellenbosch is overwegend rijk en blank, maar een kilometer verderop zijn de townships. Dat contrast is onbeschrijflijk. Ik dacht: ik moet iets doen.’ Ze richtte de Stichting Small Change op en zamelde geld in voor een centrum in de township Mbekweni, waar kinderen behalve eten ook dramalessen krijgen. ‘Ik ben geen wereldverbeteraar, maar ik begrijp heel goed dat mensen in arme landen vooruit willen en willen zien wat voor moois er allemaal in de wereld is, net als ik.’
Binnenkort staat ze in haar eentje in het theater met de monoloog Oxytocine, een eigen productie over twee vrouwen, een Nederlandse die ontevreden is met haar luxebestaan en haar Iraanse huishoudster die is gevlucht en een beter leven zoekt. Wéér die twee botsende werelden. ‘Tijdens een try-out was er een Iraanse vrouw in de zaal die me achteraf corrigeerde over de tekst. “Er zijn helemaal geen stoffige straten in Isfahan,” zei ze, “Isfahan ligt aan een rivier.” Leuk vond ik dat, zo mengen onze werelden. Als we dat niet doen, wordt het toch nooit beter?’
Stilte. Monic Hendrickx staat op om verse thee te maken. ‘Ik ben een laatbloeier,’ zegt ze peinzend. ‘Soms denk ik wel eens dat ik te traag ben voor deze wereld.’
We praten over ouder worden. ‘Ik ben kostwinner, natuurlijk maak ik me zorgen want zo veel rollen zijn er niet voor oudere actrices.’ Weer een aarzelende stilte. ‘Maar ik laat me niet verbouwen. Ik heb mijn oren laten rechtzetten. Iedereen zei dat het een fluitje van een cent was, maar ik vond het heel ingrijpend.’ Ze fronst haar mooie gezicht; een fractie later glimlacht ze ontspannen en zegt: ‘Weet je wat zo troostend is? Toen mijn zus en broer en ik het huis uit waren, verhuisde mijn moeder naar Amsterdam en ging studeren. Ze begon een nieuw leven. Op haar zevenenvijftigste kreeg ze een nieuwe liefde en ze is nog steeds gelukkig. Ze blijft niet hangen in het verleden, waar ik nogal eens toe neig. Ik heb snel heimwee naar wat voorbij is. Maar als ik naar mijn moeder kijk, denk ik: het komt wel goed.’
De tweede serie van ‘Penoza’ begint op 25 november en wordt uitgezonden door de KRO.Op 28 november is de première van het theaterstuk ‘Oxytocine’ in de Toneelschuur in Haarlem, daarna in het hele land te zien tot half januari

‘Het lichaam liegt nooit’

Interview Paul Auster
Het ging vanzelf, dat schrijven in de je-vorm. Op een vrieskoude grijze winterochtend in januari 2011 noteerde de beroemde Amerikaanse au­teur Paul Auster in zijn schrift: &#8216;Misschien kun je voorlopig beter even wachten met je verhalen en eerst proberen te onderzoeken hoe het vanaf het eerste bewuste moment van je bestaan tot de dag van vandaag is om in dit lichaam te wonen.&#8217;
Ruim een jaar later, op een zonnige dinsdagmorgen in mei, spreek ik Auster in zijn Amsterdamse hotel over Winterlogboek, dat net is verschenen in Nederland (in Amerika komt het pas in augustus uit). Een boek in de vorm van een lang gesprek met zichzelf, over zichzelf. &#8216;Alsof ik met een vreemde praatte, en zo voelde het ook. Want in wezen ben ik een vreemde voor mezelf, ondoordringbaar. De ik-vorm zou te exclusief zijn, alsof mijn leven zo speciaal is, de hij-vorm te afstandelijk. &#8220;Je&#8221; was precies goed. Ik presenteer mezelf als een gewoon iemand. Anybody. Ik geloof niet dat ik een buitengewoon interessant leven leidt. Natuurlijk zijn de ervaringen die ik beschrijf specifiek voor mijn leven, maar tegelijkertijd zijn ze universeel. Iedereen heeft angsten en pijnen, iedereen beleeft genot. We leven allemaal in een lichaam dat ten diepste mysterieus is. Vind jij je lichaam niet mysterieus?&#8217;
Verhoorkamer
Nog geen tien minuten is het gesprek gaande. We zitten in de bibliotheek van het Ambassade Hotel. Een kleine chique ruimte vol boeken en prachtige oosterse tapijten, maar zonder ramen. &#8216;Een verhoorkamer,&#8217; zegt Auster. Eigenlijk is het een typische Paul Auster-locatie, want hij voert in zijn boeken vaker personages op die langere tijd achtereen in een afgesloten ruimte verblijven, liefst alleen. &#8216;I want my books to be all heart, all center, to say what they have to say in as few words as possible,&#8217; stelde hij jaren terug in The Red Notebook, een ander autobiografisch werk, en in levenden lijve lijkt Auster hetzelfde te beogen. Alles wat hij zegt moet ertoe doen. Alsof hij geen tijd te verliezen heeft.
Dat maakt praten met Paul Auster (1947) fascinerend. Hij is gul in het delen van zijn overpeinzingen. Het is bijna alsof je je fysiek ín zijn boeken begeeft, alsof hij je medeplichtig maakt aan iets. Net als in zijn romans en verhalen (Orakelnacht, Onzichtbaar, Leviathan, De New York-trilogie), waarin de stem van de verteller altijd warm en melodieus is en getuigt van een diepe compassie voor de karakters, zo spreekt hij ook in het echt, met een laag doorrookt timbre, in meanderende zinnen waarin hij ter plekke zoekt naar antwoorden. &#8216;Waarom?&#8217; is een verkeerde vraag om aan Paul Auster te stellen. &#8216;Waar, hoe, wanneer; daar kan ik mee uit de voeten. Maar ik weet nooit waarom ik aan een boek begin. Als ik dat zou weten, zou ik het waarschijnlijk niet schrijven.&#8217; En net als in de meeste van zijn romans, die zelfs na een tweede of derde lezing nog mysterieus blijven, is Auster tijdens dit gesprek ook huiverig voor al te duidelijke verklaringen of waarheden over zijn nieuwste Winterlogboek, dat toch voor zich spreekt.
Want zelden was de schrijver zo schaamteloos openhartig over zijn leven, zijn liefdes, zijn jeugdige bezoeken aan prostituees, zijn mislukte eerste huwelijk, zijn paniekaanvallen na de dood van zijn moeder, zijn onmacht te rouwen, zijn adoratie voor zijn echtgenote (de schrijfster Siri Hustvedt), ouder worden, de dood…
Het grote lichaam
Winterlogboek is geschreven in lange lyrische zinnen die in hun monotonie iets bezwerends hebben. Heen en weer springend in de tijd. Totaal plotloos, maar eindeloos meeslepend. En centraal in elke herinnering en gedachte staat het lichaam van de schrijver.
Paul Auster: &#8216;In mijn laatste roman Sunset Park (2010), over de verstoorde relatie tussen een uitgever en zijn zoon, komt een jonge vrouw voor, Ellen. Ze wil zich ontwikkelen als kunstenaar en op een gegeven moment heeft ze het over het lichaam. &#8220;Het menselijk lichaam kent tal van geheimen en het onthult die slechts aan degenen die hebben leren wachten. Het menselijk lichaam heeft oren. Het menselijk lichaam heeft handen.&#8221; Enzovoort, enzovoort. Het eindigt ermee dat ze zegt: &#8220;Het menselijk lichaam moet aangeraakt worden &#8211; niet alleen kleine lichamen maar ook grote lichamen. Het menselijk lichaam heeft huid.&#8221; Op de een of andere manier bleef die lyrische passage in mijn hoofd spoken en nu ik erover nadenk, moet Winterlogboek toen geboren zijn.&#8217;
En ja, natuurlijk heeft het boek alles te maken met zijn vorderende leeftijd, de behoefte terug te kijken, de balans op te maken voordat hij de laatste fase van zijn leven ingaat. Vijfenzestig is Auster, zijn vader heeft hij al overleefd. &#8216;Het is een schok te bedenken dat mijn tijd langzaam op raakt. Maar ik probeer niet te bang te zijn voor de dood &#8211; wat waarschijnlijk gewoon ontkenning is &#8211; maar veel meer dan bang ben ik verwonderd over het ouder worden, over het leven. Want hoe in hemelsnaam heeft dat dit kleine jongetje uit New Jersey dat ik ooit was kunnen overkomen?&#8217; Auster tilt zijn armen de lucht in, bekijkt zichzelf met verbazing. &#8216;Zullen we even buiten roken?&#8217; vraagt hij terwijl hij een doosje Schimmelpennincks tevoorschijn tovert.
Ziel van de werkelijkheid
Het is mijn tweede ontmoeting met Paul Auster. Vier jaar geleden sprak ik hem toen hij in Nederland was vanwege het verschijnen van de roman Man in het duister (2008), die hij schreef naar aanleiding van de gewelddadige dood van de zoon van zijn vriend David Grossman, de bekende Israëlische schrijver. Toen zei hij: &#8216;Ik denk dat de roman een veel betere vorm is om de werkelijkheid mee te lijf gaan dan non-fictie. Omdat je in een roman kunt doordringen tot in de ziel van de personages. De roman is een van de weinige plekken waar twee volstrekte vreemden elkaar intiem kunnen leren kennen.&#8217; Nu ligt er Winterlogboek, waarin geen enkele ervaring, gedachte of gevoel gefictionaliseerd is. &#8216;Dat is het moment dat de paniek je overweldigt, waarop je lichaam het begeeft en op de grond valt. Op je rug liggend voel je het bloed ophouden door je aderen te stromen, en je ledematen stukje bij beetje veranderen in cement.
Dat is het moment waarop je begint te janken. Je bent nu van steen, en terwijl je daar in de eetkamer op de grond ligt, verstijfd, je mond open, niet in staat om te bewegen of te denken, jank je van angst, terwijl je wacht tot je lichaam verzinkt in de diepe zwarte wateren van de dood.&#8217; (uit Winterlogboek)
&#8216;Laat ik mezelf tegenspreken,&#8217; zegt Auster. &#8216;Non-fictie kan dezelfde kracht hebben als een roman, maar het is zeldzaam. Ik heb mijn eigen esthetiek, ik weet wat ik met mijn werk wil bereiken en toen ik Winterlogboek schreef, was mijn aanpak niet wezenlijk anders dan wanneer ik aan een roman werk. Ik wil naar binnen. Ik ben niet geïnteresseerd in boeken waarin de schrijver als een poppenspeler de baas is over zijn personages en het verhaal. Dat heeft iets kouds en mechanisch. Ik zoek intimiteit. Winterlogboek is een heel naakt boek. Ik probeer niets te verbergen.&#8217;
Intimiteit
Al in 1993, toen ik nog worstelde met mijn eigen debuutroman, schreef ik Auster een brief waarin ik vroeg of ik met hem kon praten over zijn werk. Er was geen andere auteur die me zo inspireerde en met wie ik me zo verwant voelde. Door zijn thema&#8217;s: bijna al zijn hoofdpersonen zoeken hun fysieke en mentale grenzen op en verliezen zichzelf gaandeweg, ze nemen soms een andere identiteit aan. Maar het meest raakte me die intimiteit waarover Auster het nu heeft, die aanvoelt als een autonome kracht, en bijna los lijkt te staan van het verhaal dat hij vertelt.
Destijds schreef hij terug dat hij aan een roman werkte en &#8216;onzichtbaar&#8217; wilde zijn. &#8216;Misschien ontmoeten we elkaar in de toekomst.&#8217; Nu, ruim twintig jaar later, nu hij misschien wel zijn meest intieme werk tot nu toe heeft geschreven, komt het gesprek al snel op die andere autobiografische &#8216;meditatie&#8217;, zoals hij het zelf noemt, The Invention of Solitude (1982), over zijn vader die kort tevoren plotseling aan een hartaanval overleed en over wat het betekent schrijver te zijn. Auster: &#8216;Mijn vader was de grote afwezige in mijn leven, een onzichtbare man, ik kende hem amper. Met dat boekje wilde ik hem terughalen, suck back into life, en hem alsnog leren kennen. Eigenlijk was het een overdenking in hoeverre het mogelijk is werkelijk door te dringen in een ander mens. Al mijn latere romans en verhalen kwamen voort uit dat ene boekje dat ik dertig jaar geleden schreef.&#8217;
In Winterlogboek schrijft Auster uitgebreid over de periode die voorafging aan dat debuut. Hoe hij vastzat in zijn eigen leven, zijn werk. Net gescheiden, een zoontje van twee jaar, geen geld. Tot dan toe had hij alleen nog maar een paar gedichten gepubliceerd en recensies in kranten, hij woonde alleen in een krappe benauwde kamer. En dan op een dag nodigt een vriend hem uit om mee te gaan naar een dansrepetitie van een vriendin van hem, Nina W., zij is de choreografe. En terwijl hij naar de dansende lichamen kijkt, armen en benen die draaien en vallen en zwaaien, lichamen die elkaar raken, die bewegen zonder muziek, terwijl hij de geluiden hoort van stroeve voeten die over de houten vloer glijden, gebeurt er iets wat hij zijn leven niet meer vergeet. &#8216;
[…] op een bepaald moment begon er iets in je te openen, voelde je jezelf door de spleet tussen woord en wereld vallen, de kloof die het menselijk leven scheidt van ons vermogen om de waarheid van het menselijk leven te bevatten of uit te drukken, en om redenen die je nog steeds verbazen, vervulde die plotselinge val door de ledige, onbegrensde lucht je met een gevoel van vrijheid en geluk.&#8217;
Paul Auster zegt daar nu over: &#8216;Dat moment was bepalend voor mijn schrijverschap. Ik wilde dolgraag romans schrijven, vanaf mijn tienertijd wilde ik dat al, maar het lukte me domweg niet. Ik schreef gedichten, goede gedichten hoor, maar ze waren cryptisch, hermetisch bijna. Ik denk omdat ik probeerde waarheden over het leven te vangen. Uit steen gehouwen levenswijsheden om op terug te vallen. En op een of andere manier, toen ik die dansers zag, brak er iets open en besefte ik dat zulke waarheden niet bestonden en dat ik kon schrijven wat ik wilde, in welke vorm dan ook, en dat mijn teksten tegenstrijdig mochten zijn, net als ik zelf was. Kort daarna begon ik aan een tekst, White Spaces, ook een soort meditatie. I dedicate these words to the things in life I don&#8217;t understand. Dat schreef ik. De avond dat die tekst af was, stierf mijn vader.&#8217;
Goede moedermop
In Winterlogboek schrijft Auster uitgebreid over zijn moeder, die in 2002 stierf. &#8216;Schrijven over haar was een totaal andere ervaring dan schrijven over mijn vader. Zoals ik mijn vader juist in taal tot leven wilde wekken, zo moest mijn moeder eerst meer verdwijnen voordat ik over haar kon schrijven. Ze was alom aanwezig in mijn leven, tot het laatst toe. Een charismatische, gecompliceerde vrouw. Ze vertelde graag goede moppen &#8211; gek werd ik af en toe van haar &#8211; maar ik hield zielsveel van haar. In dit logboek beschrijf ik alle huizen en plekken waar ik ooit heb gewoond; maar mijn leven begon ín haar lichaam. In Man in het duister modelleerde ik al een personage naar haar, de zus van de hoofdpersoon, de oude schrijver August Brill. Natuurlijk gefictionaliseerd, maar net als mijn moeder ontroostbaar na de dood van haar tweede man die veel te jong stierf aan hartfalen. Als mijn stiefvader gezond was geweest, had haar leven er heel anders uitgezien. Zijn slechte gezondheid maakte heftige angsten in haar wakker. Ze had pech. Ze was voorbestemd tot betere dingen.&#8217;
Doordat Auster zich zo blootgeeft in Winter-logboek en zich niet beter voordoet dan hij is (ontroerend is het verhaal over de begrafenis van zijn vader, wanneer diens oud-collega Tom hem komt condoleren omdat hij wil laten weten dat zijn vader &#8216;een goed mens&#8217; was. Maar een oom stuurt Tom weg omdat de plechtigheid &#8216;alleen voor familie&#8217; is. Dat Auster toentertijd niet optrad tegen zijn oom, houdt hem nu nog soms uit de slaap), gebeurt er iets wat moeilijk te omschrijven valt. In Winterlogboek schrijft hij &#8216;je hebt er bewust voor gekozen iedereen te zijn, om iedereen in jezelf te omarmen teneinde volledig en vrijelijk jezelf te zijn, omdat wie je bent een mysterie is en je geen enkele hoop koestert dat het ooit wordt opgelost.&#8217;
Ik zeg hem dat het lezen van het boek is alsof je een glimp opvangt van de kern van het bestaan, het leven, niet alleen van dat van de schrijver.
Paul Auster lacht en zegt: &#8216;Toen ik zeventien was, vroeg mijn vader waarover ik wilde schrijven. &#8220;Wat het betekent om te leven,&#8221; zei ik. Mijn theorie over liefde raakt aan die over schrijven. Ik geloof dat je iemand pas echt kunt liefhebben wanneer je bereid bent jezelf compleet uit te leveren. Als je niet bereid bent jezelf op te geven, zul je altijd opgesloten blijven en nooit door de barrière breken die jou scheidt van een ander mens. En áls je jezelf dan geeft, en die ander doet hetzelfde en geeft zich aan jou, dan ontstaat er iets wat niet meer jij is of die ander, maar iets nieuws. Dat onbenoembare &#8220;iets&#8221; is wat jou verbindt met de ander. Pas wanneer je jezelf helemaal verliest, vind je jezelf. Schrijven werkt volgens mij precies hetzelfde. De lezer moet zich openstellen. Maar als schrijver moet je je dus wel overgeven.&#8217;
Paul Auster, ‘Winterlogboek’, De Arbeiderspers, 191 pagina’s, € 19,95

‘Je moet in boeken en de liefde jezelfcompleet uitleveren’

Reportage / Nina Simone (A)live
Zodra soulzangeres Sabrina Starke de eerste woorden van de gospel Take Me to the Water zingt, waan je je in een kerk ergens in het diepe zuiden van de Verenigde Staten en niet in de studio van theatergroep MC op de Westergas-fabriek in Amsterdam, waar die ochtend gerepeteerd wordt voor Nina Simone (A)live, de nieuwe muziektheaterproductie over de jazz/folk/souldiva en pianiste Nina Simone. De andere spelers vallen in. &#8216;Take me to the water&#8217;, zingen ze in koor. Vraag en antwoord, call and response, als in een echte zwarte kerk. &#8216;To be-he-he-he… bap-tized…&#8217; Met haar korte haar lijkt Starke zelf een beetje op de jonge Simone. Ze is klein en oogt fragiel, maar haar stem is diep, krachtig, donker en mysterieus, net als die van Nina Simone. Ik ben nog maar net binnen en de rillingen lopen over mijn rug.
Dan slaat de breekbare stemming honderd-tachtig graden om als acteur en trompettist Hans Dagelet rauw begint te schreeuwen vanachter uit zijn keel. &#8216;Wahhh…&#8217; Het is het begin van I Put a Spell on You, een van de hits van Nina Simone die in Nina Simone (A)live door de hele cast wordt gezongen, ieder zijn eigen strofe. Het nummer was oorspronkelijk van de voodoo-zanger Screamin&#8217; Jay Hawkins, die bij voorkeur uit een doodskist opkwam tijdens optredens. &#8216;I love you I love you I love you anyhow…/ And I don&#8217;t care… if you don&#8217;t want me… I&#8217;m yours right now.&#8217; &#8216;Rauwer! Kom op!&#8217; roept regisseur en artistiek directeur van MC Marjo-rie Boston, en ze stampt met haar hakken op de houten vloer en zwaait wild met haar armen. &#8216;Het gaat niet om mooi zingen bij dit liedje maar om overgave! Je levert je helemaal uit, zoals Nina dat deed, in de liefde, in haar relatie met het publiek&#8230; Dat wil ik horen! I put a spell on you. Je gaat het publiek betoveren!&#8217;
Vloekend en tierend
Al jaren liepen Marjorie Boston en haar partner, co-regisseur en scriptschrijver Maarten van Hinte rond met het idee ooit, ooit een voorstelling te maken over Nina Simone (1933-2003), geboren Eunice Kathleen Waymon, het Amerikaanse wonderkind dat met tweeënhalf jaar al de hymne God Be with You till We Meet Again speelde op het kerkorgel en met Mozart werd vergeleken. De dochter van de streng methodistische en emotioneel kille dominee Mary Kate Waymon en kapper en klusjesman John Devine Waymon, voorheen zanger en entertainer. De pianiste die niet alleen de hoop van haar familie was, maar de droom van de héle zwarte gemeenschap in Tryon, South-Carolina, moest waarmaken (in het stadje werd geld ingezameld om de klassieke-muziekstudie van Eunice te bekostigen). De ster die een wereldhit als Don&#8217;t Let Me Be Misunderstood schreef en een voorbeeld was voor artiesten als Elton John, Mary J. Blige, Lauryn Hill, Lil&#8217; Wayne; de activiste die de geweldloze strijd van dominee Martin Luther King te soft vond en de radicale ideeën van de Black Panthers omarmde, die liefde zocht bij haar publiek maar soms vloekend en tierend op het podium stond en die, na een turbulent leven, uiteindelijk tamelijk roemloos en eenzaam stierf in haar huis in Zuid-Frankrijk. 
Maarten van Hinte: &#8216;Mijn ouders werden verliefd toen Nina Simone een ster werd, begin jaren zestig. Mijn moeder is Surinaams, mijn vader Nederlands, dat was wat in die tijd. Ze moesten knokken voor hun liefde. Als kind groeide ik op met de liedjes van Simone, I wish I knew how it would feel to be free, en intuïtief begreep ik wat die muziek betekende voor mijn ouders.&#8217; 
Marjorie Boston: &#8216;Voor mij is ze altijd een icoon geweest, een voorbeeld. Als vrouw en als kunstenaar, hoe getroebleerd ze ook was. Tegen de stroom in deed ze precies wat ze wilde. Ze was geschoold als klassiek pianiste, dát wilde ze eigenlijk zijn, maar ze werd niet toegelaten tot het conservatorium. Omdat ze zwart was, dacht ze zelf, maar dat ontkende de directeur van de school. In arren moede ging ze in clubs zingen en zo werd ze ontdekt. Jazz-zangeres werd ze genoemd, maar ze zag zichzelf meer als een folkzanger als Bob Dylan, een verhalenverteller. Ze mengde klassieke muziek met gos-pel en blues en Afrikaanse muziek; vond dat volstrekt vanzelfsprekend. Bach was haar held. Ze liet zich niet een hokje duwen. Zong net zo gemakkelijk Ne me quitte pas van Brel als haar eigen strijdbare Mississippi Goddam over de burgerrechtenbeweging van zwarten. Haar optredens waren onvoorspelbaar. Ze durfde kwetsbaar te zijn op het podium en rauwe emoties te tonen aan haar publiek. Vocht voor wie ze wilde zijn, met al haar tegenstrijdigheden. Haar werk en leven gaan voor ons over identiteit. Wie wil je zijn? Die vraag is uiterst actueel.&#8217;
Worstelen met demonen
Het is even wennen: Hans Dagelet als de Afro-Amerikaanse Nina Simone. Maar, zegt Dagelet (67) tijdens een pauze, &#8216;alle spelers zijn Nina Simone.&#8217; Allemaal? Dus ook DJ Lovesupreme, pianiste en zangeres Liesbeth Peroti, rapper GMB, actrice Aisa Winter, gitarist Alvin Lewis en Sabrina Starke? 
&#8216;Ja,&#8217; zegt Dagelet stralend. &#8216;Niet allemaal tegelijk natuurlijk, maar allemaal verbeelden we scènes en momenten uit haar leven.&#8217; Hijzelf zal vooral de diva Simone op leeftijd zijn, de artieste wier uitvoering van My Baby Just Cares for Me door de reclame voor Chanel No. 5 een megahit werd, maar die ook worstelde met haar demonen: eenzaamheid, geestelijke labiliteit, gebrek aan liefde en onvermogen zich te binden aan haar dochter Lisa. 
&#8216;Het klinkt misschien raar,&#8217; zegt Dagelet, die het werk van theatergroep MC niet kende voordat hij werd gevraagd voor deze rol, maar zich als een vis in het water voelt in de jonge en multiculturele cast, &#8216;maar die wanhoop van haar, die vind ik zo mooi. Je hoort haar pijn in de muziek.&#8217; 
Hij wil maar zeggen: eigenlijk is het volstrekt logisch dat Boston en Van Hinte in hun zoektocht naar spelers voor Nina Simone (A)live bij hem uitkwamen. &#8216;De jazz heeft me gered,&#8217; zegt Hans Dagelet. &#8216;Op mijn twaalfde hoorde ik op de radio Louis Armstrong spelen en het was alsof ik thuiskwam. Ik was een heel eenzaam kind, voelde me een vreemde in het keurige katholiek gezin waarin ik opgroeide in Deventer. Door Armstrong ging ik naar andere jazzmuziek luisteren: Miles Davis natuurlijk, Freddy Hubbard. En Nina Simone, die ik een beetje vreemd vond vanwege haar klassieke pianospel dat in mijn oren houterig klonk en leek te botsen met haar jazzy stem.&#8217; Op zijn vijftiende kreeg hij een trompet van zijn vader. &#8216;Ik ging me verdiepen in de levens van die muzikanten en ik herkende zoveel in hun verhalen, dat verlangen naar extase, naar de ultieme schoonheid in de muziek en daar alles voor overhebben, zelfs persoonlijk geluk. Dat raakt me in Nina: haar eenzaamheid. Haar verlangen naar absolute artistieke vrijheid. Al haar liedjes gaan over wie ze wil zijn. Fodder on my wings. Stront op mijn vleugels, betekent dat letterlijk. Ze woonde een tijdje in Zwitserland omdat ze haar dochter daar op een kostschool had gedaan en dicht bij haar wilde zijn. Ze woonde in een torenflat en dan keek ze naar beneden en zag al die keurige mannen in nette pakken, kinderen in uniformen naar school gaan. Ze voelde zich volstrekt vervreemd van die wereld. Als een vogel die naar beneden is gevallen in de stront en probeert te vliegen en vrij te zijn. Dat is toch zo&#8217;n beetje haar verhaal. Ik ben zelf een vrij gelukkig persoon hoor, maar de blues in haar werk voel ik heel diep, een soort heimwee… Naar wat weet ik niet precies…&#8217;Ook in de associatieve manier van theater maken van Boston en Van Hinte herkent Dagelet zich. &#8216;Vanuit de verhalen over Nina&#8217;s leven, vanuit opnames van live-optredens en haar muziek maken we scènes, ter plekke in de studio, met alle spelers, en iedereen mag ideeën inbrengen. Alsof ik in de speeltuin ben. Niet iedereen in de cast is opgeleid als acteur, maar iedereen is wél maker, performer. En tegen Sabrina Starke kijk ik op. Wanneer zij begint te zingen…&#8217;
Bomaanslag 
Vrijdagmiddag. De landerige sfeer in de grote studio van MC slaat meteen om wanneer Starke met een idee komt. Ze heeft een oud nieuwsbericht uitgeprint over de bomaanslag op een zwarte kerk in Birmingham, Alabama, in 1963. Vier meisjes kwamen daarbij om het leven. De aanslag, gepleegd door leden van de Ku-Klux-Klan, zorgde destijds voor een storm van protest en was het begin van het einde van de officiële rassenscheiding in het zuiden van de Verenigde Staten. Starke: &#8216;Ik ken een opname van Nina waarin ze een wiegeliedje zingt voor die meisjes; kunnen we daar wat mee?&#8217; Van Hinte vertaalt het Amerikaanse nieuwsbericht en laat actrice Aisa Winter de tekst voorlezen (&#8216;Geen emotie erin leggen! De woorden spreken voor zichzelf). Daarna komt Starke op, ontspannen gaat ze op de rand van podium zitten en zing a capella: &#8216;Hush little Cynthia, don&#8217;t say a word /Mommy&#8217;s gonna buy you a mockingbird/ And if that mockingbird don&#8217;t sing/ Mommy&#8217;s gonna buy you a diamond ring.&#8217; Haar ijle, broze stemgeluid zweeft door de kille repetitieruimte. Zodra het liedje is afgelopen zet pianiste Liesbeth Peroti het begin in van Mississippi Goddam en transformeert Starke in een fractie van een moment van kwetsbaar naar stoer en strijdbaar. &#8216;Alabama has gotten me so upset/ Tennessee makes me loose my head/ And everybody knows about Mississippi Goddam…&#8217;
&#8216;Ik vond het vreemd dat nooit eerder iemand op het idee kwam een voorstelling te maken over Nina Simone,&#8217; zegt Sabrina Starke (32) na afloop van de repetitie. Sinds haar optreden bij De Wereld Draait Door in 2008 geldt ze als een van de grootste soulzangeressen van ons land. &#8216;Ik heb altijd liedjes van Nina Simone gezongen tijdens mijn optredens. &#8220;I Got Life&#8221;, zong ik. &#8220;I Wish&#8221;. Haar muziek is springlevend. Ik liep zelfs rond met het idee een theatertoer te doen met haar liedjes, toen ik hiervoor werd gevraagd.&#8217; Wat Starke vooral fascineert aan Nina Simone is haar performance. &#8216;Ze was zo op haar gemak op het podium, wijzigde ter plekke teksten en composities; zoals ze zich voelde op dat moment, zo presenteerde ze zich aan het publiek, ook al was dat soms lelijk. Ze gaf haar muzikanten vijf minuten van tevoren de setlist. Zou ik nooit durven, maar ik leer daar wel veel van. Gewoon opkomen en even stil op het podium staan bijvoorbeeld.&#8217; Starke is in de voorstelling vooral Nina Simone op de toppen van haar kunnen en haar roem. In Nina Simone (A)live zien we grofweg vier Nina&#8217;s: de kleine Eunice, die uren per dag studeert op Bach-etudes en voor haar vader zorgt die ziekelijk is; de jonge Nina Simone, die optreedt in clubs in Atlantic City en alleen melk drinkt en ontdekt wordt; Nina Simone de wereldster en protestzangeres, en de oude Nina Simone, de diva die pronkt met haar eredoctoraten, maar last heeft van angstaanvallen en zich door alles en iedereen verlaten voelt. Op zoek naar rust en veiligheid woonde ze zelfs een poosje in Nijmegen, in de buurt van haar Nederlandse manager en vriend Gerrit de Bruin.
Omdat ik zwart was
Liesbeth Simone Peroti (44) is voor Nina Simone (A)live tweeënhalve maand over uit Paramaribo, waar ze als performer en pianodocent werkt. &#8216;Ik kende Nina niet, hoor,&#8217; zegt ze. &#8216;Maar ik was altijd al op zoek naar een voorbeeld. Zoveel klassieke vrouwelijke pianisten zijn er niet.&#8217; Peroti studeerde klassiek piano aan het conservatorium van Rotterdam. &#8216;Daar suggereerden ze dat ik jazz moest gaan spelen, ik denk omdat ik zwart was.&#8217; Na twee jaar klassiek piano zeiden haar docenten dat ze niet geschikt was concertpianiste te worden. &#8216;Net als bij Nina Simone, ja, dat klopt.&#8217; Een brede grijns. &#8216;Maar voor mij was het geen ramp, hoor, zoals voor Nina. Ik houd ervan genres te mengen, op het conservatorium ging ik al met Mozart en Bach aan de haal, dan moduleerde ik erop los en stopte er een kasekoritme in, Surinaamse volksmuziek.&#8217; Nina Simone is voor Peroti vooral: &#8216;De ultieme weergave van klank. In elke klank, in elke toon van haar zit bezieling. Ik focus niet zo op haar persoonlijke drama, maar vooral op haar vakmanschap.&#8217;
Maar die soul die je hoort in de muziek van Simone, zeg ik, is dat niet ook juist een uitdrukking van haar persoonlijke drama? Ze was een gekwelde vrouw, zat jarenlang gevangen in een liefdeloos huwelijk, hunkerde naar de bevestiging van haar moeder, wist niet hoe ze van haar dochter moest houden. Liesbeth Peroti: &#8216;Nina&#8217;s tragiek is dat ze zich met heel haar ziel gaf aan haar publiek, letterlijk alles wat ze in zich had gaf ze, haar techniek, hartstocht, verdriet, alles, en ze verwachtte er liefde voor terug. Maar het pijnlijke is dat je van publiek nooit echte liefde kunt krijgen. Erkenning, waardering, bewondering, oké, maar geen echte liefde.&#8217; 
De repetitie is bijna afgelopen. DJ Lovesupreme (Gaby Damude) legt alle langspeelplaten en singles van Nina Simone die hij de afgelopen maanden heeft verzameld op de houten vloer. Een groot en kleurig palet van foto&#8217;s uit alle periodes van haar leven. Op de achtergrond klinkt een oude krakerige opname: Nina Simone die in haar huis op Mount Vernon in Harlem &#8216;Ne me quitte pas&#8217; instudeert. Met een vette Amerikaanse tongval zingt ze: &#8216;Je ne vais plus pleurer/ Je ne vais plus parler/ Je me cacherai là….&#8217; Ze stopt. Zegt: &#8216;What is it, Lisa?&#8217; En dan hoor je de stem van haar dochtertje, dat nog klein is, en iets zegt als &#8216;…she had to take her car…&#8217; Nina wacht even en slaat een paar tonen aan op de piano. Zingt: &#8216;Ne me quite pas/ Il faut oublier&#8230;&#8217;
&#8216;Nina Simone (A)live&#8217; gaat op 10 mei in première in het MC Theater op de Westergasfabriek in Amsterdam en is daar te zien t/m zondag 20 mei. Try-outs vanaf 8 mei. Van 15 t/m 19 mei is een festival rond &#8216;Nina Simone (A)live&#8217; met o.a. Alida Dors (dans), Eska (soul), Maxwell Golden (rap). Zie ook www.mconline.nl
Op 25 mei organiseert MC in de Stadsschouwburg van Amsterdam een TORI XL rondom Nina Simone, waarin artiesten uit verschillende disciplines een ode brengen aan Nina Simone.

‘Wij zijn allemaal Nina Simone’

Het is nog maar kwart over twee en het zaaltje in de Nassaukerk in de Amsterdamse Staatslie-denbuurt ziet al blauw van de rook. Twaalf dak- en thuisloze schrijvers en dichters van Kantlijn zijn hierheen gekomen om te schrijven. Vanaf één uur is de zaal open; om twee uur stipt begint de workshop.
&#8216;Kun je het nog een keer voorlezen?&#8217; roept Steen. Zijn hond Jean-Paul Sartre ligt met zijn kop in zijn schoot te slapen. Ik herhaal een strofe uit een gedicht van Antjie Krog, de beroemde Zuid-Afrikaanse dichteres: &#8216;…alsof / ze enkel lucht of leegte of glas is / dwars door haar heen kijkt hij, niet zomaar / over of langs haar heen. In het niets is / ze verdwenen, zonder taal of trauma vooraf…&#8217;
&#8216;Mooi beeld,&#8217; zegt Jacky.
&#8216;Subtiele taal,&#8217; fluistert Alan.
Steen steekt weer zijn hand op. Hij is een mooie man met een cowboyhoed en een rugzak vol boeken en bier. &#8216;Wat bedoelt de dichter met is ze enkel lucht of glas? Is die vent die naar d&#8217;r kijkt soms haar echtgenoot en heeft-ie genoeg van d&#8217;r?&#8217;
&#8216;Het is een metafoor man!&#8217; zegt Frans. &#8216;Ze voelt zich onzichtbaar.&#8217;
&#8216;Zoals mensen in de supermarkt soms ook de daklozenkrantverkopers niet zien, of niet willen zien,&#8217; suggereer ik en lees nog een stukje van het gedicht: &#8216;…zelfs voor de ober is ze meubilair / hoe heeft het zover kunnen komen / dat niets haar nog herkent…&#8217;
&#8216;Volgens mij is het toch gewoon een stel dat op elkaar is uitgekeken,&#8217; mompelt Steen en op dat moment klinkt vanuit de gang geschreeuw. &#8216;Verdomme, laat me erin!&#8217; Het is Henry. Een week eerder was hij agressief en in de war en hij is daarom voorlopig geschorst. Een paar schrijvers staan op en proberen hem met zachte woorden te kalmeren, maar Henry tiert gewoon door. &#8216;Ik wil alleen maar schrijven!&#8217; Na tien chaotische minuten druipt hij af en in een oogwenk is het weer rustig. &#8216;Wat was ook alweer de opdracht?&#8217;
&#8216;Gebruik woorden of zinnen van Krog ter inspiratie voor je eigen gedicht of scène.&#8217;
Een uur later lezen de schrijvers voor uit hun werk. &#8216;Het is wel depressief, hoor,&#8217; lacht Jacky: &#8216;…het is koud / ik zet de kachel aan / loop naar de gang en / kijk in de spiegel / de dood met zijn sombere gezicht / staart me aan en / fluistert mijn naam.&#8217;
Applaus. Jacky straalt maar kijkt alsof ze het niet helemaal gelooft.
<h5>Nicht van Dylan Thomas</h5>
Het is een vast ritueel, die maandagmiddag in de Nassaukerk, al meer dan vijftien jaar. Er is gratis shag, er liggen pennen en schrijfblokken klaar, vrijwilligers zorgen voor brood, fruit, koffie, thee en melk. En na afloop krijgen de schrijvers vijf euro voor hun bijdrage, die daarmee gepubliceerd mag worden in Z!, de daklozenkrant van Amsterdam. De met de hand geschreven teksten worden uitgetikt door vrijwilligers, onder wie veel studenten. En er is een redactie die de teksten uitzoekt en redigeert.
Een enkele schrijver is er vanaf het allereerste begin bij, zoals HP, die gokverslaafd is en autodidact en bij het Leger des Heils woont. Ik zou wel een heel kleine kabouter willen zijn / wonend in een bos met een kaboutervrouw. Een paar schrijvers zijn overleden, Jaqueline X bijvoorbeeld, van wie Steen de hond Jean-Paul Sartre erfde. Jaqueline was een volle nicht van Dylan Thomas, de beroemde dichter uit Wales (Do not go gentle into that good night). Zwaar verslaafd en ziek was ze, ze moest behandeld worden in een ziekenhuis. Maar omdat Sartre niet mee naar binnen mocht, bleef Jaqueline X op straat, waar ze een dag later bezweek.
De harde kern van schrijvers en dichters komt bijna elke week. Jacky, Marcel, Frans Heuvelmans, Peter (de enige dakloze bij Kantlijn met een vaste baan, als bodyguard bij de MDHG, de drugshulpverlening), Alan Miller, Bermbrandt, Adrie, Frederika, Elisabeth Kimmel, Esz, Asha, Erik, Elleke, Gijs en Mathilde. En dat is opmerkelijk, want de meeste dak- en thuislozen hebben moeite structuur in hun leven te brengen. Een paar schrijvers publiceren onder hun eigen naam; de meesten gebruiken hun voornaam of een pseudoniem, uit zelfbescherming of om hun familie niet in verlegenheid te brengen (&#8216;Is jouw vader/broer/zus dakloos?&#8217;). In de vijftien jaar dat Kantlijn bestaat, zijn er verschillende publicaties geweest, de meest recente heet Mijn leven is een verhaal. Elk jaar is er een drukbezochte literaire salon, waar schrijvers en dichters voorlezen uit eigen werk.
<h5>Verrassend literair niveau</h5>
Dat succes van Kantlijn komt waarschijnlijk doordat het project, opgezet door de Protestantse Diaconie, geen liefdadigheid is maar een serieuze schrijfgroep met professionele begeleiding. Toen ik vier jaar geleden als begeleider bij Kantlijn kwam, had ik net De laatste dichters geschreven, waarin de hoofdpersoon een beroemde zwarte Amerikaanse dichter is die verslaafd raakt aan crack en jaren zwerft. Uiteindelijk overwint hij, mede dankzij zijn eigen poëzie, zijn verslaving en gaat weer optreden.
Harm, een van de schrijvers bij Kantlijn, herkende zich in de hoofdpersoon. Hij worstelde zelf met een heroïne- en alcoholverslaving en ondertussen werkte hij bij Kantlijn aan een soort autobiografie-in-losse-fragmenten over zijn jeugd in Drachten waar hij als zoon van een Keniaanse moeder en een stugge Friese zeeman altijd een buitenbeentje was. Harm suggereerde mij te vragen voor een paar gastlessen.
Dat ik daarna blééf, kwam door het verrassende literaire niveau van de teksten. Ik vond het ontroerend en soms jaloersmakend om zien wat de schrijvers in één uur (de tijd die ze hebben om te schrijven; de meesten hebben geen &#8216;thuis&#8217; waar ze rustig kunnen werken) aan proza of poëzie wisten te produceren. Bijvoorbeeld: De mens moet een verhaal van zijn eigen leven maken. Het voordeel van een verhaal is dat het een begin, een midden en een einde heeft. Volgens Albert Camus is het ontbreken van een afgerond verhaal precies datgene wat ons in de existentiële afgrond stort. (Alan Miller)
Of: Dus nam hij een rugzak, wat eten, zijn legitimatie en een wapen. Verder liet hij alles achter. Zijn vrouw, zijn kinderen, zijn huis, zijn baas, zijn verleden, zijn spijt (…). (Richard)
Harm schreef teksten als: Mijn moeder was net overleden en ik zat onder de pillen en de drank de geile hoerenloper te spelen. (…) Als kind al hoorde ik beneden in huis de wilde feesten. Altijd dronken mensen… Mijn stiefvader had een kroeg en het rare is dat wat ik zo verafschuwde nu mijn levensweg compleet bepaalt.
Ik spreek Harm (40) in een café tegenover zijn flat in Amsterdam Oud-West. Die flat is helemaal gestript, alle rotzooi eruit. Jarenlang deed de woning dienst als drugshol, crackhouse, maar sinds Harm zich negen maanden geleden liet opnemen in de Jellinek-kliniek, en nu, voor het eerst in twintig jaar, helemaal nuchter is, moet de flat, met hulp van vrijwilligers van de kerk, weer gewoon zijn thuis worden. &#8216;Voor mij draaide alles om Kantlijn,&#8217; vertelt Harm. &#8216;Als verslaafde had ik totaal geen discipline, maar ik wilde wel per se op maandagmiddag naar de groep om te schrijven. Dat hield me op de been. Ik wilde een verhaal maken met een begin en een einde, daar werkte ik elke week aan. Misschien wilde ik wel begrijpen waarom ik er zo beroerd aan toe was.&#8217; Toch ziet hij schrijven niet als therapie. &#8216;Ik kreeg een kick als ik mijn werk voorlas, ook al was het soms niet al te best en kreeg ik stevige kritiek. Toch voelde ik me altijd gewaardeerd om wat ik schreef.&#8217;
Hij praat over Kantlijn in de verleden tijd. Toen de chaos in zijn leven een hoogtepunt bereikte en hij na een wekenlang verblijf in de gevangenis (wegens achterstallige boetes voor van alles en nog wat) weer stevig ging gebruiken en vervolgens in het ziekenhuis belandde met een hartaanval, brak er iets. &#8216;Mijn zussen die aan mijn bed stonden en me niet lieten vallen &#8230;
Waar was ik in godsnaam mee bezig? Als ik door was gegaan met gebruiken, was ik nu dood.&#8217; Hij kijkt de hele tijd een beetje verbaasd, alsof hij nog niet helemaal geland is in zijn nieuwe bestaan. Ik vraag of hij nog terugkomt naar Kantlijn. Harm: &#8216;Weet je wat het is? Voorheen had ik de schrijfgroep nodig om te overleven. Alleen wanneer ik schreef, had ik het gevoel dat ik leefde. Nu, voor het eerst in een heel lange tijd, leef ik het leven gewoon. Ik hoef het even niet op te schrijven.&#8217;
<h5>Kafka</h5>
&#8216;Kantlijn heeft me bevrijd van het idee dat het leven totaal zinloos is,&#8217; zegt Frans Heuvelmans (50), die ooit rechten studeerde en tolk/vertaler Frans en Spaans was, maar door zijn bipolaire stoornis in de problemen raakte. &#8216;Ik kan me niet anders herinneren dan dat ik wilde schrijven,&#8217; vertelt hij in een café aan het IJ. Zijn vader was advocaat in Limburg. Hij groeide op in een kasteel met een gracht eromheen, zat op school met Bram Moszkowicz. &#8216;Ik werd omringd door cultuur en boeken. Goethe, Schiller, Mark Twain, Salinger, ik las alles wat los en vast zat.&#8217; Zijn grote voorbeeld was Franz Kafka. &#8216;Ik herkende mezelf in hem: een buitenstaander, Kafka had ook rechten gestudeerd, hij schreef over een man die verandert in een insect, zo voelde ik me vaak ook. Op mijn zesde werd ik al psychiatrisch gediagnosticeerd, ik heb altijd slechte periodes gekend.&#8217;
Toch verhuisde hij naar Amsterdam, had een min of meer gewoon leven, met een woning en een vriendin. Hij stuurde werk op naar uitgeverijen en naar Jan Wolkers, die hij bewonderde. Wolkers schreef hem meteen terug: &#8216;Ga door! Ga door!&#8217; &#8216;Zijn goedkeuring was op dat moment genoeg voor me.&#8217;
Toen zijn vriendin, die ook manisch depressief was, negen jaar geleden voor een trein sprong en overleed, besloot hij van de ene op de andere dag te verdwijnen. Hij ging in een tentje wonen, op een verlaten veld in het havengebied. Zes jaar lang was hij onvindbaar. Totdat hij van een andere dakloze hoorde over Kantlijn. &#8216;Wat me meteen beviel, was dat het strikt om schrijven ging, om literatuur, je talent ontwikkelen. Niet een dagbesteding waar alles wat je doet wel goed is omdat je toch maar een zielige dakloze bent.&#8217;
Een fragment uit zijn werk: &#8216;Wat gaan jullie met mij doen?&#8217; vraag ik en het kan niet anders dan dat ze mijn ziel weerspiegeld zien in mijn ogen. Ongenadig bloot ben ik en weerloos. Ik word wakker in een ruimte met houten wanden. Mijn spieren doen zeer. Mijn mond is droog. In mijn oren suist airco. De deur gaat open. Een arts komt naast mij zitten. Ik schrik. Hij zegt: &#8216;Ik las uw gedichten die wij vonden in uw tas, heel diepzinnig.&#8217;
Eigenlijk wil Frans, die zowel proza als gedichten en essays schrijft, zich niet profileren als dakloze schrijver. &#8216;Maar ik ben enorm trots als ik word gepubliceerd in de Z!-krant. Ik krijg veel positieve reacties van lezers. En laat ik eerlijk zijn: mijn dakloosheid heeft mijn stijl beïnvloed. Ik werd teruggeworpen op de pure naaktheid van het bestaan. Ik heb geen pretenties meer, mijn stijl is soberder geworden. Vroeger zette ik me af tegen mijn milieu dat ik als &#8220;kak&#8221; zag. Dat is over. Schrijven is troost.&#8217;
<h5>Humor en zelfspot</h5>
Kantlijn is niet altijd een feest. Zo herinner ik me dat Harm en Ian (inmiddels overleden) elkaar met stoelen te lijf gingen over iets onbenulligs en pas stopten toen ik heel hard &#8216;godverdomme&#8217; riep en dreigde op te stappen. Ook was er Henk, een getalenteerde, alcoholistische schrijver die in een psychose raakte en daardoor verbaal zo agressief werd dat we hem moesten schorsen. Dat waren de momenten dat ik wilde stoppen. Omdat agressie onder je huid kruipt. Soms sliep ik er slecht van.
Maar ik ben blij dat ik volhield. Dat ik lang genoeg bleef om te ontdekken welke opdrachten en welke gevestigde auteurs de dakloze schrijvers inspireren. Zo sloegen fragmenten uit het werk van Haruki Murakami niet aan, maar Virginia Woolf juist weer wél. Vooral haar Schrijversdagboek, waarin ze in een wervelende stijl over haar werk en haar aanvallen van mentale instabiliteit schrijft, wekte bewondering. Poëzie van de beroemde dichter Jorge Luis Borges werd &#8216;mooi maar erg intellectueel&#8217; gevonden, terwijl Koerikoeloem van de Nederlandse Tjitske Jansen, waarin ze op schijnbaar eenvoudige maar effectieve wijze schrijft over haar jeugd in pleeggezinnen, leidde tot een stroom aan mooie verhalen.
Opdracht: begin, net als Jansen, je stuk met de woorden: &#8216;Er was…&#8217; Hoe vrijer de opdracht, hoe beter er geschreven wordt. Zoals: schrijf vijf zinnen die beginnen met: &#8216;Ik herinner mij &#8230;&#8217; Kies er één zin uit en gebruik die voor een prozafragment of gedicht.
De schrijvers en dichters die de Kantlijners het meest uitdagen en inspireren, zijn vrijwel allemaal maatschappelijk geëngageerd, zoals Antjie Krog, Paul Auster of de nieuwe stadsdichter van Amsterdam Menno Wigman. Hun werk ademt humaniteit, compassie, oprechtheid. &#8216;Schrijven is een manier om te ontsnappen aan de realiteit,&#8217; zegt Jacky (50), &#8216;ik heb nogal moeite om de werkelijkheid aan te kunnen en schrijven helpt.&#8217; Een brede grijns. Als er bij Kantlijn iemand is die met humor en zelfspot schrijft, is het Jacky. Het aangrijpendst zijn haar verhalen over haar jeugd. Fragment: Mijn moeder is en blijft vooral een mysterie voor mij. (…) Soms als ik huilde, kwam een non me troosten. En die zei dan: maar je hebt ook nog een moeder in de hemel. Ik snapte daar natuurlijk niks van. Wat had ik nou aan een moeder in de hemel?
&#8216;Jij vindt dat mooie verhalen,&#8217; zegt ze, &#8216;maar het doet pijn om ze op te schrijven.&#8217; Jacky is een jaar of zes bij Kantlijn. Ze is al een poosje niet meer dakloos en woont met haar hond in een eenkamerappartement in de buurt. Thuisloos is ze wel; ze heeft kind noch kraai. Schrijven is steeds belangrijker geworden, zegt ze. &#8216;Ik heb me altijd onbegrepen gevoeld. Als klein kind al bij de nonnen werden de tehuiskinderen apart gezet, alsof we besmet waren.&#8217;
Haar jeugd bracht ze door in steeds strengere jeugdinrichtingen. &#8216;Lang kleefde het gevoel aan me dat er iets mis was met mij.&#8217; Ze weet nog goed dat ze zich rond haar twintigste afzonderde van de wereld en zich opsloot met een stapel boeken. &#8216;Het hele oeuvre van Isaac Singer. Eén titel heette Op zoek. Dat was ik ook! Ik kon het leven niet aan. En toen las ik hem. Hoe die man schreef &#8211; zo virtuoos, zo menselijk. Dat wilde ik ook.&#8217; Door te schrijven, én gelezen te worden, vindt ze terug wat ze lang geleden kwijtraakte. &#8216;Schrijven is ook onderzoek doen, jezelf leren kennen. Het liefst schrijf ik fictie. Ik ben begonnen met een kort verhaal over een schrijver die, net als ik, gefascineerd is door het feit dat hij een toevalstreffer is, omdat zijn ouders hem eigenlijk niet wilden. Wanneer hij beroemd wordt, kan hij het succes niet aan. Dat verhaal wil ik afmaken. Het is intens bevredigend om nare ervaringen om te zetten in iets moois. En het fijne is: door te schrijven begrijp ik met terugwerkende kracht waarom de dingen zijn zoals ze zijn.&#8217;