Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="wpg-element paragraph">
Nausicaa Marbe bespreekt het boek van de week.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Wanneer een alleenstaande, literatuur-minnende vertegenwoordigster van een uitgeverij aanklopt bij een depressieve weduwnaar die zijn boekwinkel verwaarloost, lijkt de rest van het verhaal al geschreven: middelbare ongelukkige man ontmoet vitale vrouw, net op tijd. Hij bloeit op, bemint weer. En ze leven nog lang en gelukkig in dat boekenuniversum, dat ze zoveel intellectueel genot en ten slotte elkaar heeft geschonken. Of niet. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Jazeker, romantische clichés. Maar komt het er in de literatuur niet op aan hoe een schrijver de grote gemeenplaatsen van het leven hanteert? Met welke literaire middelen hij de eeuwige verhalen afstoft en naar zijn hand zet, om ze verrassend en ontregelend te presenteren? Daarom maakt het niks uit dat het liefdeslot van de vertegenwoordigster en de weduwnaar vanaf de eerste bladzijden zo duidelijk beklonken lijkt. Juist in een vernuftige roman over boeken en de verhouding tussen fictieve verhalen en het grillige leven mag de auteur inzetten met het verwachte en verhoopte. Het gaat niet om wat er waarom gaat gebeuren, maar om de narratieve kracht waarmee mensen bevatten wat hun overkomt. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>sprookjesachtig </h3>
Ik verklap dus niks door deze romantische ontmoeting te noemen waarmee The Storied Life of A.J. Fikry begint, de roman waarmee Gabrielle Zevin, Amerikaans schrijfster van voornamelijk Young Adult-fictie, doorbrak bij volwassenen. Amalia, de vertegenwoordigster, reist naar de boekhandel op het eiland Alice. Alice bestaat in werkelijkheid niet. Op de kaart van de noordoostkust van de VS zou het bij de pittoreske eilanden Martha’s Vineyard en Nantucket kunnen liggen. Legendarisch terrein van Indianen en walvisvaarders, bekende locatie uit Moby Dick, geliefde vakantiestek van Amerikaanse presidenten. De zomers zijn er idyllisch, druk en mondain, de winters hard, isolerend, verwilderend. Alles kan daar omslaan in het tegendeel. Tegelijk blijft de wereld gelijk aan zichzelf op zo’n klodder aarde omringd door zee. Perfecte plek voor de winkel Islands Books van de rouwende iezegrim A.J.. Die sprookjesachtige setting is een hint naar de dominantie van fictie en fantasie in de levens van de personages. Tegelijk lijkt Zevin te willen zeggen dat de werkelijkheid soms zulke ongeloofwaardige, romaneske proporties krijgt, dat geen verzonnen verhaal daar tegenop kan. Terwijl mensen alles wat hun overkomt alsnog als hanteerbare verhalen willen begrijpen: overmeesterd, geordend, zinvol. Zulke gedachten staan gelukkig niet vet in de tekst. Daarin toont de stilistische en compositorische kracht van Zevin zich: de wijsheid blijft onder de oppervlakte, manifesteert zich in fijnzinnige, ironische woordkeuzen en in slimme plotwendingen die ineens iets evident maken dat daarvoor onbeduidend leek. nergens zoetsappig The Storied Life of A.J. Fikry is zo’n zeldzame roman die zoveel tegelijk is. Een liefdesroman. Een thriller over raadselachtige verdwijningen en verschijningen op een eiland. Een psychologische roman over het vermogen om sociaal én het lef om antisociaal te zijn in een kleine gemeenschap. Een tragikomisch verhaal over nieuwe en oude familiebanden. Een zinnenstrelende roman over alle mogelijke verwachtingen die lezers van boeken en genres koesteren; over literair snobisme en alleslezers, over mythes rond auteurs en de smaak die met de jaren verandert. Maar bovenal is dit een roman over hoe boeken het menselijk denken en handelen beïnvloeden. Van flirterige spelletjes waarin geliefden hun favoriete romanspijzen noemen tot schrijverssucces dat volop mogelijkheid tot overspel biedt. Van woorden die mensen bij elkaar brengen tot een brein dat een schat aan woorden en verhalen verliest. Daarom wordt de romantiek in Zevins roman nergens zoetsappig: er ligt altijd een dwingende rationaliteit op de loer, het cerebrale manifesteert zich net op tijd om zweverigheid te voorkomen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Lezen is besmettelijk </h3>
Als A.J. en Amalia elkaar ontmoeten, heeft ze een boek bij zich dat een bestseller had kunnen worden, maar dat om mysterieuze redenen niet werd. Een vreselijk boek, oordeelt A.J. al ongelezen. Later, veel later in Zevins roman, verandert A.J.’s oordeel over Amalia’s geliefde boek totaal. Even lijkt dat boek eeuwig geluk te bekronen, zelfs na een grotesk auteursbezoek waarin de negentigjarige schrijver ervan zich klem zuipt en Island Books bevuilt. Maar weer later zal datzelfde boek wraak nemen op de levens die zich er zo enthousiast aan vastklampten. Zo lijkt het althans, vanuit het magisch denken dat rondom de literatuur kan ontstaan. Even dramatisch is een ander boekverhaal dat begint met de verdwijning van een zeldzame druk van Edgar Allan Poe’s Tamerlane (1827). Op de veilingen brengt een exemplaar zo’n half miljoen dollar op en de levensmoede A.J. plande daarmee al zijn vroege pensionering. Poe’s boek is net weg of er verschijnt al iets anders kostbaars in de winkel, dat hem een veel aanlokkelijker toekomstperspectief biedt. Als Tamerlane jaren later, via een thrillerachtige ingreep, weer opduikt, is er geen sprake meer van een toekomst, maar komt de antiquarische rariteit wel als geroepen. Er loopt ook een opgroeiend, slim en grappig lezend kind door deze roman die optimistisch is over de toekomst van het papieren boek. Lezen is kortom besmettelijk op het eiland Alice en die besmetting heelt zeker niet alle, maar wel erg veel wonden. Nota bene een bonkige politiechef die slechts een misdaadauteur placht te lezen, wordt de beste vriend van A.J. en laat zich door hem literatuur voeren. Die transformatie werkt gestaag naar een confronterende climax toe. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>conversatiecode </h3>
Maar de sterkste passages zijn die waarin belezenheid zich in iets anders dan in psychologie of verhaalplot vertaalt. De dialogen tussen A.J. en Amalia, beiden snelle, ironische denkers met de gave van het woord en met zelfspot, zijn puur genot. Je zult ze op geen platitude betrappen, op geen onbeduidende mededeling, ondoordachte of theatrale reactie. Vaak geven ze niet direct antwoord op een vraag, maar zijn ze stappen vooruit in een gelaagde conversatie, bezig met een slimme draai die het gesprek vitaal en aantrekkelijk houdt. En dat zonder dat er in raadsels of gekunsteld gepraat wordt over nodeloos ingewikkelde zaken. De conversatiecode van de geliefden blijft ontcijferbaar en hun thema’s blijven luchtig, in het volste besef dat in alles dramatiek kan schuilen en dat onheil evenmin ver weg is. The Storied Life of A.J. Fikry gaat over de illusie van beheersing, de waan van controle over de plot van leven en liefde, lichaam en geest. Zulke zwaar klinkende opdrachten krijgen vleugels bij Gabrielle Zevin. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
illustratie I’m Jac
</div>

Nausicaa Marbe

De Letteren

‘Ze moeten uit je hand eten’

<div class="wpg-element paragraph">
Historicus Koen Vossen deed een nuttige poging tot een onbevooroordeelde studie van een niet-normale partij.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In het recente televisie-interview met het aanstaande koningspaar, werd Willem-Alexander gevraagd wat hij van het integratiedebat vond. Het debat was rustiger, zei hij, genormaliseerd. Dáárom dient een monarch zich van politieke oordelen te onthouden. Want hoezo genormaliseerd? Voerde de Kamer de week daarvoor niet een ‘Marokkanendebat’, waarin de PVV criminaliteit aan afkomst en religie koppelde? Zo bont had Wilders’ partij het nooit gemaakt, vonden veel critici in de media. Opvallender dan dit verwijt was dat Wilders’ opposanten in de Kamer de bezorgdheid van de PVV deelden en om urgente maatregelen vroegen, zij het in Marokkaan-vriendelijker taal. Betekent dit dat de politiek normaler (dus ontdaan van ideologische blokkades) de werkelijkheid taxeert? Of dat het gedachtegoed van de PVV normaal geworden is?
Wat ‘normaal’ is rond de PVV, islam en integratie, is lang geen uitgemaakte zaak. In een politiek onbestendige tijd waarin politici vaker van akkoord dan van ondergoed lijken te wisselen, raakt het zicht zoek op waar partijen precies voor staan. Dat geldt óók voor de PVV.
Nuttig dus dat er eindelijk een boek verschijnt dat de ideologie en de praktijk van de PVV cartografeert. Goed werk van politiek-historicus Koen Vossen. In zijn ordentelijk opgebouwde studie Rondom Wilders. Portret van de PVV staan cruciale vragen. De verhaallijn die begint bij de passies van de jonge Wilders en het ontstaan van de PVV (eerst als conservatieve bildungspartij beoogd), voert de lezer via een verhandeling over de ideologische pijlers van de partij naar haar escapades in stad, provincie en Europa, door het schimmige gebied van de partijorganisatie, activistenkringen en loslippige dissidenten naar ‘de vele gedaantes van Henk en Ingrid’.
</div>
<figure id="post-38557 media-38557" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/af948393-7836-453b-aa8a-6a36642dd0d2_gert1.jpg" alt="Wilders maakte van de PVV een soort legopakket. Foto: Ivo van der Bent" /><figcaption>Wilders maakte van de PVV een soort legopakket. Foto: Ivo van der Bent</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Rondom Wilders is géén voer voor PVV-fetisjisten, géén opsomming van bekende feiten – al moet gezegd dat door de overexposure van de PVV in de media veel bekend is. Het boek ontstijgt de partijgeschiedenis doordat de auteur kritisch stilstaat bij thema’s als het conservatieve denken, politiek instinct, populisme, nationalisme en racisme, alsook de onvermijdelijke etikettering. De onbevooroordeeld analyserende auteur (vragen naar Wilders’ oprechtheid acht hij ‘een blinde gok’) ontzenuwt mythes, maar laat ook hun raakvlakken met de werkelijkheid zien.
Kosmopolitisch populisme
De opgewonden belofte op de kaft dat de antwoorden in dit boek ondubbelzinnig zijn, blijkt gelukkig loos. Er is immers volop dubbelzinnigheid rondom de PVV en het is een verademing dat Vossen daar eens nuchter naar kijkt. Hoeveel geld Amerikaanse islambestrijders als Pamela Geller, Robert Spencer en Daniel Pipes voor Wilders ingezameld hebben, blijft onduidelijk. Wel weerlegt Vossen de complottheorie dat Wilders door welgestelde Amerikaans-Joodse kringen wordt gedirigeerd. Zijn liefde voor Israël is niet gekocht, maar zelf gekweekt.
Een andere hamvraag: is Wilders een racist, een nationalist of een populist? Vossen geeft genuanceerd antwoord, waarbij opvalt dat hij de interessante argumenten uit het Wil­dersproces (een evenement dat hij helaas onbesproken laat) niet benut. Wel veegt hij de argumenten vóór fascisme (er zijn veel meer cruciale verschillen dan raakvlakken) en rechts-extremisme van tafel (hilarisch dieptepunt was de Anne Frank Stichting die de PVV als ‘gematigd extreem-rechts’ betitelde).
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Wilders&#8217; populisme leunt vooral op een afkeer van elites
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Populistisch en nationalistisch is Wilders zeker, maar volgens welke definities? Zijn populisme leunt meer op een afkeer van elites dan op verheerlijking van het volk, al is het primaat van de eigen cultuur een speerpunt. Wilders uit zich niet over superieure rassen, wel over superieure culturen. Maar de PVV-neiging naar ‘eigen volk eerst’ (nativisme), wordt verzwakt door de internationale pre­occupatie die blijkt uit de stroom Kamer­vragen over mensenrechten en minderheden in islamitische landen. Pikant is ook dat nogal wat PVV’ers een multicultureel huishouden drijven. Behalve allochtone politici zijn er ook echtgenotes uit Hongarije, Roemenië, Kroatië, Costa Rica en de Antillen. Om raszuiverheid geven deze partijprominenten dus geen zier.
Wat is dat eigenlijk voor kosmopolitisch populisme, nationalistisch internationalisme en multicultureel nativisme dat de partij karakteriseert, maar politiek niet beïnvloedt – of wel? Zijn dit moderne contradicties of bekende patronen? Hier had ik meer duiding van Vossen verwacht, desnoods via conclaaf met andere wetenschappers. Bronnen­onderzoek alleen volstaat niet.
Kleingeestig
Soms ziet Vossen iets over het hoofd. Als hij schrijft dat het gedachtegoed van de PVV haaks staat op het adagium ‘Du bist nichts, dein Volk ist alles’, klopt dat ten dele: voor de PVV-politiek lijkt het suspecte Marokkaanse volk bepalender dan menig individu van Marokkaanse afkomst. En als hij meent dat het ‘nationaal populisme’ van de PVV ‘uitgetild wordt boven vreemdelingenhaat, kleingeestigheid en rancune’, dan wil ik toch weten waarom sommige PVV’ers alsnog zo kleingeestig klinken. Wel uitgetild, maar kennelijk niet verschoond.
Wat mij het meest bijbleef, is de consistentie van veel van Wilders’ opvattingen. Hij wordt nog wel eens neergezet als rasopportunist die zijn boodschap naar de waan van de dag vormt. Maar veel van wat hij vandaag in de Kamer ventileert, ook over belastingverlaging, blijkt afkomstig uit de tijd van zijn politieke vorming als islamalarmist met een grote bewondering voor de VS. Al met al heeft hij van zijn PVV een soort legopakket gemaakt: vol stevige basisstukken, multi-inzetbaar in het politieke spel.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Koen Vossen, ‘Rondom Wilders. Portret van de PVV’, Boom, 3o0 p., € 19,90 
</div>
<figure id="post-38557 media-38557" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/e44cbd7c-d74d-4d4c-a8cc-d8af3224ac3e_wilderws1.jpg" alt="" border=" /></figure>
<div class="wpg-element title-and-author">
<h3>Rondom Wilders. Portret van de PVV</h3>
Koen Vossen
</div>
<div class="webshop-bestel-button-article"><a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Boeken/Webshop-Detail-Page.htm?ean=9789461055224" class="" title="Bestel Boek">Bestel Boek</a></div>

Hoe normaal is de PVV?

Politiek / ‘Rondom Wilders’
In het recente televisie-interview met het aanstaande koningspaar, werd Willem-Alexander gevraagd wat hij van het integratiedebat vond. Het debat was rustiger, zei hij, genormaliseerd. Dáárom dient een monarch zich van politieke oordelen te onthouden. Want hoezo genormaliseerd? Voerde de Kamer de week daarvoor niet een ‘Marokkanendebat’, waarin de PVV criminaliteit aan afkomst en religie koppelde? Zo bont had Wilders’ partij het nooit gemaakt, vonden veel critici in de media. Opvallender dan dit verwijt was dat Wilders’ opposanten in de Kamer de bezorgdheid van de PVV deelden en om urgente maatregelen vroegen, zij het in Marokkaan-vriendelijker taal. Betekent dit dat de politiek normaler (dus ontdaan van ideologische blokkades) de werkelijkheid taxeert? Of dat het gedachtegoed van de PVV normaal geworden is?
Wat ‘normaal’ is rond de PVV, islam en integratie, is lang geen uitgemaakte zaak. In een politiek onbestendige tijd waarin politici vaker van akkoord dan van ondergoed lijken te wisselen, raakt het zicht zoek op waar partijen precies voor staan. Dat geldt óók voor de PVV.
Nuttig dus dat er eindelijk een boek verschijnt dat de ideologie en de praktijk van de PVV cartografeert. Goed werk van politiek-historicus Koen Vossen. In zijn ordentelijk opgebouwde studie Rondom Wilders. Portret van de PVV staan cruciale vragen. De verhaallijn die begint bij de passies van de jonge Wilders en het ontstaan van de PVV (eerst als conservatieve bildungspartij beoogd), voert de lezer via een verhandeling over de ideologische pijlers van de partij naar haar escapades in stad, provincie en Europa, door het schimmige gebied van de partijorganisatie, activistenkringen en loslippige dissidenten naar ‘de vele gedaantes van Henk en Ingrid’.
Rondom Wilders is géén voer voor PVV-fetisjisten, géén opsomming van bekende feiten – al moet gezegd dat door de overexposure van de PVV in de media veel bekend is. Het boek ontstijgt de partijgeschiedenis doordat de auteur kritisch stilstaat bij thema’s als het conservatieve denken, politiek instinct, populisme, nationalisme en racisme, alsook de onvermijdelijke etikettering. De onbevooroordeeld analyserende auteur (vragen naar Wilders’ oprechtheid acht hij ‘een blinde gok’) ontzenuwt mythes, maar laat ook hun raakvlakken met de werkelijkheid zien.
Kosmopolitisch populisme
De opgewonden belofte op de kaft dat de antwoorden in dit boek ondubbelzinnig zijn, blijkt gelukkig loos. Er is immers volop dubbelzinnigheid rondom de PVV en het is een verademing dat Vossen daar eens nuchter naar kijkt. Hoeveel geld Amerikaanse islambestrijders als Pamela Geller, Robert Spencer en Daniel Pipes voor Wilders ingezameld hebben, blijft onduidelijk. Wel weerlegt Vossen de complottheorie dat Wilders door welgestelde Amerikaans-Joodse kringen wordt gedirigeerd. Zijn liefde voor Israël is niet gekocht, maar zelf gekweekt.
Een andere hamvraag: is Wilders een racist, een nationalist of een populist? Vossen geeft genuanceerd antwoord, waarbij opvalt dat hij de interessante argumenten uit het Wil­dersproces (een evenement dat hij helaas onbesproken laat) niet benut. Wel veegt hij de argumenten vóór fascisme (er zijn veel meer cruciale verschillen dan raakvlakken) en rechts-extremisme van tafel (hilarisch dieptepunt was de Anne Frank Stichting die de PVV als ‘gematigd extreem-rechts’ betitelde).
Populistisch en nationalistisch is Wilders zeker, maar volgens welke definities? Zijn populisme leunt meer op een afkeer van elites dan op verheerlijking van het volk, al is het primaat van de eigen cultuur een speerpunt. Wilders uit zich niet over superieure rassen, wel over superieure culturen. Maar de PVV-neiging naar ‘eigen volk eerst’ (nativisme), wordt verzwakt door de internationale pre­occupatie die blijkt uit de stroom Kamer­vragen over mensenrechten en minderheden in islamitische landen. Pikant is ook dat nogal wat PVV’ers een multicultureel huishouden drijven. Behalve allochtone politici zijn er ook echtgenotes uit Hongarije, Roemenië, Kroatië, Costa Rica en de Antillen. Om raszuiverheid geven deze partijprominenten dus geen zier.
Wat is dat eigenlijk voor kosmopolitisch populisme, nationalistisch internationalisme en multicultureel nativisme dat de partij karakteriseert, maar politiek niet beïnvloedt – of wel? Zijn dit moderne contradicties of bekende patronen? Hier had ik meer duiding van Vossen verwacht, desnoods via conclaaf met andere wetenschappers. Bronnen­onderzoek alleen volstaat niet.
Kleingeestig
Soms ziet Vossen iets over het hoofd. Als hij schrijft dat het gedachtegoed van de PVV haaks staat op het adagium ‘Du bist nichts, dein Volk ist alles’, klopt dat ten dele: voor de PVV-politiek lijkt het suspecte Marokkaanse volk bepalender dan menig individu van Marokkaanse afkomst. En als hij meent dat het ‘nationaal populisme’ van de PVV ‘uitgetild wordt boven vreemdelingenhaat, kleingeestigheid en rancune’, dan wil ik toch weten waarom sommige PVV’ers alsnog zo kleingeestig klinken. Wel uitgetild, maar kennelijk niet verschoond.
Wat mij het meest bijbleef, is de consistentie van veel van Wilders’ opvattingen. Hij wordt nog wel eens neergezet als rasopportunist die zijn boodschap naar de waan van de dag vormt. Maar veel van wat hij vandaag in de Kamer ventileert, ook over belastingverlaging, blijkt afkomstig uit de tijd van zijn politieke vorming als islamalarmist met een grote bewondering voor de VS. Al met al heeft hij van zijn PVV een soort legopakket gemaakt: vol stevige basisstukken, multi-inzetbaar in het politieke spel.
Koen Vossen, ‘Rondom Wilders. Portret van de PVV’, Boom, 300 p., € 19,90

Als het niet leuk meer is
Lang, lang geleden wandelde ik op het strand met een fotomodel. Een plaatje was hij, gemaakt voor het drie-halen-twee-betalen-ondergoedsegment van de postorderfirma Wehkamp. Het was lente, tijd voor een nieuw begin, maar het werd niets tussen ons. Taal bleek een serieuze handicap.
Almaar vroeg hij: ‘Wat bedóél je nou?’ Mijn ironische opmerkingen nam hij serieus. Na uitleg begreep hij: ‘O, om te lachen.’ We hadden nog geen honderd meter afgelegd of ik hoorde mezelf doceren: ‘De grap is dat je het tegenovergestelde zegt van wat je bedoelt.’ Hij: ‘Hoe bedoel je?’
Niets is fataler voor een grap dan dat die uitgelegd moet worden. Deze tegelwijsheid zal me vast niet bezuren. Mij werd onlangs wel kwalijk genomen dat cabaretier Theo Maassen naar aanleiding van mijn Volkskrant-column over zijn voorstelling Met alle respect bij Pauw &#038; Witteman kwam praten. Het ging over zijn wat mij betreft onsmakelijke grap over de doodsbedreigingen tegen Geert Wilders. De sociale media tetterden erop los: een schande was het dat Maassen publiekelijk verantwoording moest afleggen. Het vrije woord was in gevaar, werd geroepen.
Maar was dat wel zo? Maassen werd, voor zover mij bekend, niet als arrestant de VARA-gewelven binnengesleept voor een derdegraadsverhoor. Hij koos er zelf voor daar natiebreed uitleg te verschaffen, ook al omdat in Volendam beroering was ontstaan over zijn grap over de ‘huidskleur’ van de verbrande overlevenden van de brand in café De Hemel.
Niks dwang, niks verantwoording. De opgewonden kwalificaties in columns en opiniestukken naar aanleiding van mijn column en Maassens ‘afgedwongen’ talkshowbezoek troffen me onaangenaam. Ik zou eigenhandig de vrijheid in dit fiere land willen beknotten, leerde ik. En dat terwijl ik juist vanwege de getoonde minachting voor de vrijheid aanstoot had genomen aan het uitzinnige applaus van het publiek voor een ironieloze passage in Maassens cabaret. Daarin stelde hij dat Wilders geen beveiliging mocht genieten. Maassen noemde dit later zelf een ‘hyperbool’. Hoe kun je dáár over vallen, luidde het verwijt. Zo’n show is allemaal verbeelding en verbeelding vermag alles. Mág dat soms niet, Marbe?
Onuitstaanbare hypocrisie
Ja, dat mag. Altijd. Maar juist als fantasie, satire in dit geval, aan de haal gaat met een cliché uit een politieke discussie, verwacht je een fileermes in de agitprop. Verbeelding is geen open deuren intrappen. Op dit punt in mijn verhaal vraag ik me natuurlijk ook af: moet dat nou, een mislukte satire op de snijtafel leggen en je als patholoog-anatoom van de humor ongeliefd maken? Liever niet. Maar bij satire die controverse aanwakkert, is dissectie interessant. Dat een grap verpietert als het komische erin ontleed wordt, betekent nog niet dat de mechanismen van humor niet boeiend zijn.
In dit blad zei Kees van Kooten onlangs dat hij niet heeft kunnen lachen om de brandwondengrap van Maassen. Zijn vonnis: ‘Je moet niet overal grappen over kunnen maken. Nee, je moet overal góéde grappen over kunnen maken.’ Helaas laat Van Kooten in het ongewisse wat zo’n ‘goede grap’ definieert. Zijn redenering is verleidelijk. Op het eerste gezicht is het een sympathieke open deur: je moet natuurlijk helemaal geen slechte grappen maken. Maar Van Kooten zegt meer: over dat waarover je eigenlijk geen grappen zou mogen maken, mag je alsnog goede grappen maken. Helaas blijft het in het vage of die ‘goede grap’ goed is omdat die voor een zo groot mogelijk publiek moreel aanvaardbaar is of dat je je bij een écht goede grap die morele vraag niet meer stelt. Er zullen altijd droogkloten zijn, ultragevoeligen en fanatici die humor verderfelijk vinden, aan wie zelfs een goede grap niet is besteed. De vraag is dan ook: wat is een goede grap (GG) voor hen die niet humorresistent zijn?
Een poging: is een GG er een die z’n onderwerp een welverdiende lel verkoopt, zonder sadistisch, met meer woede dan humor, te beschadigen? Zie de op elke verjaardagspartij aanwezige ‘kale lul’ met wie Youp van ’t Hek de draak steekt. Zijn spot mikt op pedante eikels, niet op de gehele kaalschedelige populatie van ons land. Of zit een GG technisch zo knap in elkaar dat driedubbele lagen dermate leep zo veel oprakelen dat het irrelevant wordt of iets schofterig is aangepakt? Zoals bij meestermanipulator Hans Teeuwen die provocerend omstreden standpunten serveert, maar het publiek dat enthousiast reageert rap corrigeert door pats boem, met brille, nog een rake hengst uit de delen, waardoor juist door verwarring meer zichtbaar wordt. Of is een GG zo virtuoos vilein, dat de omgang met de regels van het spel de moraal irrelevant maakt? Dat was het geval met de beste cartoons van Nekschot, waarin het onsmakelijke samenviel met de ontheiliging van politiek correct gedweep met onuitstaanbare hypocrisie. Of gaat het juist om de empathische grap die de balans tussen grol en gruwel bewaakt? Denk aan de doorratelende Erica Terpstra uit Koefnoen.
Er valt voor al deze voorbeelden wat te zeggen, ook omdat daarin intelligentie snel functioneert. In een goede grap treft ironie als een donderslag bij heldere hemel. Een pointe die zoekraakt in een wrakkige redenering kan onmogelijk doen wat een goede grap betaamt: in een flits verwarring en inzicht, bevestiging en ontkenning laten samenvallen. Waar je te lang over na moet denken, daar lach je niet meer om. Maar nadenken nadat de pointe insloeg kan soms wel de bedoeling zijn. Een goede grap is er een op of net over ‘het randje’ en daarover is het fijn debateren. Daar huizen niet alleen taboes die een barst kunnen gebruiken, maar ook de grenzen van het betamelijke.
In de discussies rond de vrijheid van meningsuiting die Nederland voert sinds de moord op Theo van Gogh, de arrestatie van Nekschot, de bedreigingen en klachten van beledigde moslims en de cabareteske optredens van Wilders in het parlement, gaat het dikwijls om het ‘betamelijke’. In de zin van: de officieuze, door goodwill eindeloos opgerekte morele grens aan wat van de wet wel, maar van het fatsoen niet mag. Nu is fatsoen een pretbederver naast satire. Immers: wat anders dan ironie kan het oneerbiedige, grove, schofterige of platte alsnog verleidelijk maken? Toch zullen weinigen volhouden dat betamelijkheid geen rol speelt: iedereen heeft zijn ‘dit is niet leuk meer’-grens.
Kun je het over de techniek van de grap nog met elkaar eens zijn, wat betamelijkheid betreft is dat moeilijker. Vandaar dat ik van Van Kooten die de goede grap tot panacee tegen alle gevoeligheden uitriep, had willen horen of het betamelijke voor hem een rol speelt. Hoor je politici hoogdravend over het betamelijke praten, dan lijkt het of dat een soort algemeen belang is dat iedereen aanvoelt. Niks daarvan. Zelfs binnen een (sub)cultuur, binnen een gezin of een relatie, kunnen die grenzen uiteenlopen. Zelfs iemand die zichzelf ruimdenkend acht, kan verrast worden door zijn eigen reactie.
Daarbij komt dat het betamelijke permanent fluctueert, in veel nuances, afhankelijk van markante sociale gebeurtenissen en verschuivingen van waarden en normen. Voor de een is Zwarte Piet een ludieke figuur, voor de ander een personage aan gene zijde van de betamelijkheidgrens. Ouders die voor eenzelfde school kozen, die dezelfde opvattingen hebben over opvoeding, over vrijheid en democratie, kunnen dan toch ergens radicaal botsen. En dat wordt zichtbaar in een klimaat waarin multiculturele debatten uitgesproken zijn. Nog breder: in een crisistijd waarin materiële en morele zekerheden sneuvelen, laait de discussie over wat toelaatbaar is en begrensd moet worden op. In dit licht kan je ‘Je moet overal goede grappen over kunnen maken’ ook lezen als: het moet je worden gegund.
Twitter is ook een peepshow
Ruimhartigheid en goodwill voor humor: hoe vanzelfsprekend zijn die nog? Cabaretier Howard Komproe heeft daar geen fraai verhaal over, sinds een grap van hem op Twitter slecht ontvangen werd. In een dolle bui verzon hij #Negerdag. Wat een parodie op themadagen had moeten zijn, een speelse uitdaging om met vooroordelen te spotten en het beladen woord ‘neger’ uit het verdomhoekje te halen, leidde al gauw tot hoon en doodsbedreigingen. Van twitteraars die hem racistisch toespraken, maar ook van lieden die hem racisme verweten. Komproe schreef hierover het inzichtelijke boekje De grens van de grap: alle dyugudyugu omtrent #Negerdag, waarin hij pleit voor minder verkramptheid bij ironie rond vooroordelen.
Al met al heeft Komproe zich op ten minste drie dingen verkeken die zijn grap konden nekken. Een: het onvermogen van sommigen om het verschil te zien tussen spotten met raciale stereotypen en spot als versterking daarvan. Twee: het agressieve wantrouwen van een deel van het publiek. En drie: de vervormende kracht van het medium. Alles wat je op Twitter gooit, gaat zich oncontroleerbaar vermenigvuldigen, wordt opgepikt, verdraaid en vervreemdt van zijn betekenis.
Een goede grap moet een stevig podium vinden. Op Twitter daarentegen beweeg je je op glad ijs. Wellicht is Twitter het meest perverse medium voor satire. Nergens lijkt die zo welkom, maar nergens wordt die zo genadeloos afgestraft. Allereerst verplicht die schrijfruimte van 140 tekens tot gevatheid; wie die niet beheerst, kan het schudden. Temeer daar Twitter een permanente nieuwsshow is: je moet van goeden huize komen om iets toe te voegen aan het nieuws van vijf minuten en vijftig tweets geleden.
Nu ik ‘nieuwsshow’ tik, maakt het spellingsduiveltje in de computer er ‘peepshow’ van. Vooruit, Twitter is ook een peepshow waar politici, prominenten en zelfvoldane BN’ers zichzelf doorlopend tonen. Dat schreeuwt om satire. Maar is het zover, dan blijkt hoe slecht hij begrepen wordt, hoe misverstanden aanzwellen. De intolerantie voor de losse schroeven van de ironie slaat om zich heen.
Het alcoholistenhoekje
Dat terwijl je zou denken dat Nederland wat gewend is qua humor. Ironie is er de modus vivendi. Ik woon er ruim dertig jaar en weet, tot mijn blijvende vreugde, niet beter dan dat je hier de dingen met een kwinkslag zegt. Van buschauffeur tot hoogleraar, ademverfrissende humor, gevat of flauw, is een gedemocratiseerd goedje. Zelfs de te plechtige term ‘humor’ kan het hier nauwelijks stellen zonder de Jiskefet-toevoeging ‘om te lachen’. Humor toont bij de ander de ruimte voor discussie, ze verstaat zich slecht met de hoeder van een totalitaire mening.
In Roemenië, waar ik tot mijn achttiende woonde, was cynisme de manier om de groezelige ernst van de dictatuur te verduren. Zaterdagavond kwam een satirisch programma op de staatstelevisie: Satira si umor (satire en humor). Maar in de volksmond heette het programma al gauw ‘Satir si omor’ (zeis en moord). Zo genadeloos hadden we het graag gezien ten opzichte van de infame macht, en zo genadeloos plette die brave wanvertoning onze verwachtingen.
In Nederland daarentegen, we spreken begin jaren tachtig, ervoer ik humor direct als onderhoudswerk aan de vrijheid. Een apolitiek, intens menselijk talent om het inhumane op afstand te houden. Voor zwelgen in je eigen gelijk en er agressief mee voor de dag komen, moest je destijds in de meest onverdraagzame krochten van het in de media en op universiteiten dominante linkse establishment zijn, bij een handvol andere ideologisch bedwelmden, of in het alcoholistenhoekje aan de bruine toog.
Dat is veranderd. Althans: door internet werd het onzichtbare zichtbaar. Nú vliegen de kanonskogelmeningen over het web en emancipeert de loodzware ernst die serieus wil worden genomen. Daar krijgen de diehards van de linkse kerk de volle laag terug van de rechtse onderbuik. Het is er dagelijks burgeroorlog, rancune zorgt voor permanente ammunitie.
In forten van onbetwistbare waarheden, niet alleen op het web maar ook in de politiek en bij radicale bewegingen en geloofsbelevingen, is iets al gauw onbetamelijk. Voordeel hiervan is dat daardoor de noodzaak van flink bijtende ironie nog duidelijker wordt. Nadeel is dat de goede grap beschermd cultuurgoed dreigt te worden.
Het was voor de schrijver P.F. Thomése dan ook – terecht – vigoureuze ernst toen hij vorige maand in NRC Handelsblad zijn liefde verklaarde aan de ironie: ‘Dat verfijnde wapen waarmee je raak kunt schieten door heel precies net naast het doel te mikken.’
De ironie heeft het moeilijk in deze populistische, moralistische en fundamentalistische tijden van ‘zeggen waar het op slaat’ en ‘spreken vanuit mijn gevoel’, zegt Thomése. Van een superieure uitdrukkingsvorm die meer oprakelt dan er feitelijk gezegd is, wordt ze ineens afgedaan als intellectuele gemakzucht. Want waarom laf ingewikkeld doen met betekenissen als je ook dapper kunt zeggen waar het op slaat? Ja, leg maar eens uit aan een hoofd dat op slot zit. Thomése deed dat met brille, al vrees ik dat zijn betoog met name gelijkgestemden in verrukking bracht.
En dat zou jammer zijn, want de maatschappelijke roep om eenduidigheid (lees: letterlijkheid) stelt een van de gevaarlijkste grenzen aan de ironie. Hij is gevaarlijker nog dan de stem die om de haverklap ‘belediging’ roept. In de egomane visie van zo’n laatste roeper mag satire namelijk buiten de belediging van de eigen groep wel bestaan: als de hond die bij de poort wat toegeworpen krijgt maar nooit naar binnen mag omdat hij vuil binnenbrengt. De agressie van de letterlijklezers die geen andere interpretatie dulden, is erger. Omdat zij de ironie zelf, ongeacht haar onderwerp, haar bestaansrecht ontnemen. Dubbelzinnigheid deugt volgens hen niet, punt uit. Wordt deze verdachtmaking keer op keer geuit, dan erodeert deze ideeënarmoede het politieke, culturele en literaire discours. Wat een ongelijke strijd zou moeten zijn – want goede satire wint het altijd van grootheidswaan – ontaardt in permanente intimidatie. Door de verschraalde taal zelf.
Intellectuele bagage
De goede grap die te allen tijde moet kunnen heeft meer vijanden dan wantrouwen, intolerantie en letterlijkheid: onwetendheid en ongeletterdheid. Gevoel voor humor is wellicht aangeboren, maar affiniteit met de subtiele hints van de ironie, kennis van de verwijzingen naar citaten en bekende situaties uit de geschiedenis of uit romans, om nog maar te zwijgen over de bereidheid taal te zien als een onweerstaanbare charlatan – dat alles vergt intellectuele bagage.
Waar bildung ontbreekt, neemt ook de rijkdom van en de tolerantie voor humor af. Je hoeft over bildung niet in cultuurpessimistische rouw te vervallen: wat vandaag ostentatief niet in de mode is, komt morgen vast terug. Natuurlijk bieden eruditie en een zintuig voor de kunsten satire geen garantie dat die altijd welkom is. Maar ze scheppen wel een referentiekader voor de subtiele schakeringen van humor en daarmee de beste kans op ruimdenkendheid.
De satirici die in het naoorlogse Europa het meeste konden maken (en breken), stopten niet zomaar een voortreffelijke kennis van literatuur, filosofie en geschiedenis in hun sketches: het was hun bindende factor in een wereld die ze grandioos overhoop haalden. De heren van Monty Python kwamen in de jaren zeventig met alles weg bij de BBC, de über-politiekcorrecte omroep van vandaag. Zij maakten grappen over religies, grote tieten en negers, over het bombardement op Pearl Harbor, Hitler en nazi-gruwelijkheden, moord en kannibalisme, en toen Graham Chapman een nep-Jood speelde, hing hij een grote plastic neus voor. Het enige woord dat de BBC ooit van hen schrapte, was ‘masturbatie’ – waarom eigenlijk?
De Australische schrijver David Free analyseert in een essay over de Pythons in The Atlantic de mate waarin de komedianten niet alleen met hun humor, maar ook met eruditie het publiek charmeerden. Vroeger, schrijft Free, wilde niemand betrapt worden op gebrek aan humor. Vandaag is gebrek aan humor minder compromitterend dan gebrek aan ‘cultural sensitivity’. De angst om door te gaan voor iemand die lak heeft aan de lange tenen van de diversiteit is groter dan die om ontmaskerd te worden als droogkloot. In Engeland wellicht sterker dan in Nederland. Hier kwam Jiskefet, onze erfgenamen van de Pythons, de boel vijftien jaar lang opschudden met die bevrijdende, genadeloze boodschap aan de natie: jullie zijn gek en lachwekkend en we gaan van álles gehakt maken. Maar Jiskefet zat nooit zo dicht op de actualiteit dat de hete adem van verbeten politieke controverses voelbaar was.
Alles wat zwak is
Zo ontspannen lijken cabaretiers niet meer te zijn. In veel interviews over de grenzen van humor sinds 11 september en de moord op Theo van Gogh, is spanning voelbaar. Eerst roept de satiricus onbevangen dat zonder provocatie en aanstoot zijn vak niets voorstelt. Daarna wordt bij nader inzien opgemerkt dat vooral goede grappen gemaakt moeten worden. Tot slot komt de bekentenis dat angst en voorzichtigheid soms een rol spelen, dat heftige reacties in het publiek of dolle woede om columns tot nadenken stemmen. Misschien is dat nooit anders geweest. Maar openlijk afficheert bijna niemand zich meer als de rebel die alle risico’s aandurft.
Dat doodsbedreigingen en geweld naar aanleiding van islam-satire (vooral die waarin de profeet figureert) een vrije samenleving kan demoraliseren, is duidelijk. Bijna elke vorm van censuur kun je pareren met argumenten, protest, actie, maar niet die van fanatici, uit welke hoek ook, die niet schromen te doden.
Behalve moord als beroepsrisico brengen zulke extreme bedreigingen andere narigheid met zich mee: in hun lange schaduw is de satiricus altijd iemand die ervan verdacht wordt iets uit angst níét te zeggen. Behalve op zijn talent, wordt hij ineens ook op zijn Zivilcourage beoordeeld. Deels is dat terecht, omdat van de satiricus verwacht wordt dat hij de macht ondermijnt en het onbespreekbare bespreekbaar maakt. Anderzijds verarmt die rebellenfocus de blik op satire: de innerlijke grenzen die níét door bedreigingen zijn ingegeven worden minder onderzocht. En die zijn juist interessant in deze tijd waarin een publieke moraal ontbreekt, maar een onsamenhangend moralisme het politieke discours domineert.
Wat is de grens waarop zelfs voor de meester van de gedurfde satire de goede grap in een slechte verandert? Mij dunkt dat dat gebeurt als hij zelf zijn humor niet meer inziet, als de macht van woede of van politieke propaganda het wint van de ironie. In zekere zin is satire een strijd, op z’n spannendst tussen David en Goliath. De kracht van intelligentie versus de arrogantie van de macht, baldadigheid tegenover zelfgenoegzame roem, de kleine stem tegen groot onrecht. Zolang David zijn vernieldrift op tijd weet in te perken en de door hem aangewakkerde bloeddorst van het publiek ook weer temt, is er niets aan de hand. Mis gaat het pas als de satiricus zijn gevatheid en controle verliest. Als hij niet meer de groten aanvalt, maar op alles wat zwak is losbeukt, empathieloos. Als hij, in de waan van almacht, de mogelijkheden om te vernederen verkiest boven de catharsis door humor. Dan gebeurt het meest tragische wat een satiricus kan overkomen: dat hij zelf een fanaticus wordt die de goede grap om zeep helpt.

In het land van de droogkloten; SPECIAL SATIRE

Nieuwssatire / PowNews
Job Cohen kijkt niet blij. In de Tweede Kamer is hij de roze microfoon van PowNews vaak onbekommerd tegemoet getreden. Maar op werkbezoek in Utrecht &#8211; &#8216;het Pyongyang aan de Vecht&#8217;, aldus PowNews, waar &#8216;de trots van de PvdA, burgemeester &#8220;Faleid&#8221; Wolfsen zijn gloriejaren beleeft&#8217; &#8211; ziet Cohen de bui al hangen. Trekt hij een keer de wijken in, wordt hij gestalkt door Rutger Castricum die de kijkers likkebaardend saillante televisie belooft.
Dan weet je: geen detail dat de PvdA kan neerzetten als een softe, zwalkende partij van allochtonen en van profiteurs die nooit ten val zullen komen, zal achterwege blijven. 
Eerste shot: Cohen hobbelt achter een moslima in het zwart aan. 
Eerste vraag: over het disfunctioneren van Wolfsen. Cohen zwetst eromheen. 
Als Castricum vervolgens in een cafetaria een vrouw spot die haar vijftigste verjaardag viert, sleept hij Cohen ernaartoe &#8211; als domper op de feestvreugde. De camera zoomt in op de PvdA-leider die geforceerd glimlachend zegt: &#8216;Dus u zit hier een beetje uw verjaardag te vieren.&#8217; Missie geslaagd: Cohen neergezet als regent die niet kan lullen met het volk.
Daarna helpt het toeval PowNews een handje: op de chauffeursstoel van de rode PvdA-bus staat een enorme tas met daarop in grote witte letters: WOUTER. Tot overmaat van ramp verschijnt partijvoorzitter Hans Spekman in een opvallend mottige, grof gebreide slobbertrui. &#8216;Een juweeltje!&#8217; roept Castricum verrukt. Van een afstand wordt de rokende Spekman gefilmd, in die te korte, te wijd uitlopende vuurrode trui. Als hij z&#8217;n peuk uitdooft, brengt het liedje dat erbij uitgezocht is een politieke waarschuwing: &#8216;Als het vuur gedoofd is, dan komen de wolven.&#8217;
Onvervalst PowNews. Satire met een rijk palet aan ironie, malicieuze vragen, boude verbale overvallen, oog voor situatiekomedie, slim gebruik van toeval, lullige, sarcastische opmerkingen, liefst kwetsende bemoeienis met iemands uiterlijk, directe verwijten en gemene insinuaties die in verlegenheid brengen. Dit alles afgemaakt met muziek vol duidelijke teksten die haaks staan op het afgebeelde of juist perfect erbij passen, maar via een te montere of juist sombere melodie absurde contrasten benadrukt.
De kijker vraagt zich wellicht af wat hij gezien heeft: een montage die de werkelijkheid cynisch misvormt of, dankzij de ironie, een glimp van een werkelijkheid die het NOS Journaal niet haalt? Waarschijnlijk allebei: de misvorming is vaak een hyperbool die zwakke plekken blootlegt, pretenties doorprikt, debunkt. Ironie schept afstand, zet op het verkeerde been, ontmaskert &#8211; als het goed is genadeloos. 
In de film, in de literatuur is de ironie geliefd als vehikel voor ernstige materie; het tragische wordt draaglijk door het komische, het cynische tart de verbeelding, het absurde verzoent met het menselijk tekort. Maar werkt dit ook bij een nieuwsprogramma dat ronduit hufterig heet te zijn? En is de onbeschofte satire van PowNews typisch &#8216;rechts&#8217;?
Dollen rond de moskee
Oorspronkelijk was het de bedoeling dat de nieuwe omroep PowNed het &#8216;rechtse gat&#8217; bij de publieke omroep zou vullen: populistische televisie voor de &#8216;reaguurders&#8217; van GeenStijl. Maar PowNed &#8211; en zeker de actualiteitenrubriek PowNews &#8211; blijkt te dwars en te vernieuwend om braaf te voldoen aan de bedachte niche. Rechts? Scherpe humor kent geen politieke kleur. Of het onderwerp van spot links of rechts mag heten, goede humor valt in de smaak bij een breed publiek. Goede humor verpulvert stereotypen en is de rechtlijnige denker te slim af.
Veel items in PowNews zijn ingegeven door rechtspopulistisch wantrouwen: de multiculturele samenleving wordt bespot, politieke correctheid gesloopt. Niets was zo schadelijk voor het heilige aureool van de positieve discriminatie als PowNews&#8217; primeur over allochtonenquota bij de publieke omroep. Dat resulteerde in het feuilleton Een neger omdat het moet. Maar waarom zou PowNews&#8217; benadering (op straat speuren naar de Surinaamse medemens) minder deugdelijk zijn dan de door de diversiteitsideologen moreel superieur verklaarde selectie op afkomst en huidskleur? PowNews laat zien dat linkse hypocrisie in niets verschilt van rechtse. Demagogen en zelfingenomen types zijn overal en altijd lachwekkend. 
Waar andere omroepen zoete of eerbiedig bezorgde items over multiculturele kwesties brengen, trekt PowNews het land in om even gretig met Marokkaanse hangjeugd en theedrinkende grootvaders rond de moskee te dollen, als met de Friese jongens op het ijs: &#8216;Zo, stelletje simpele boeren!&#8217; Bij een demonstratie voor de boerka slaat PowNews twee vliegen in één klap door zowel de fanatieke agressie van moslimmannen te tonen als het gemak waarmee de politie zich daaraan conformeert. Maar even vilein wordt de discriminerende autochtoon in beeld gebracht.
Naar aanleiding van het meldpunt van de PVV voor overlastgevende Oost-Europeanen, toont PowNews een kwieke Poolse ambassadeur die uitmuntend Nederlands spreekt. Ook ontfutselt de roze microfoon PVV-Kamerlid Ino van den Besselaar een welhaast freudiaanse verspreking. Op de vraag of dat meldpunt geen historische parallellen oproept, antwoordt hij: &#8216;Nee, dan zou dat iedere keer zo zijn als we iets doen.&#8217; Met andere woorden: de PVV vervalt altijd in fascisme &#8211; oei. Heeft PowNews weer op film staan.
Is er nog geneukt?
Niet rechts, niet links, maar agressief brutaal. Bij de presentatie van Pechtolds boek over Henk en Ingrid benadert Powjanneke elke man met: &#8216;U bent Henk.&#8217; &#8216;Nee,&#8217; zegt een rare vent, &#8216;ik ben Aegeus.&#8217; &#8216;Nee, u bent Henk.&#8217; &#8216;Nee, Aegeus.&#8217; &#8216;Nee, Henk.&#8217; Ineens staan PVV én D66 voor schut.
PowNews stoot sommige kijkers voluit tegen de borst. Maar in de anderhalf jaar dat de actualiteitenrubriek bestaat en bekritiseerd wordt, namen ook de gewenning en de lof toe. PowNews heet verfrissend te zijn. En grappig. Dit alles ondanks ranzige trekjes. Zieken, bejaarden, kinderen en simpele zielen bespotten is niet leuk. Maar PowNews zou antwoorden: andere omroepen doen dat ook, zij het met de tierelantijntjes van een gezéllige uitzending. De willekeurige mevrouw bij wie Castricum aanbelde met een spijtboeket van haar zogenaamd vreemdgaande man, bleef trillend van verdriet achter. Afschuwelijke televisie. Andere satirische programma&#8217;s gebruiken acteurs voor zo&#8217;n persiflage op reallife programma&#8217;s die op emoties parasiteren. Bij PowNews laten ze zien wat dat &#8216;echt&#8217; (dat zo in zwang is in Hilversum) mensen aandoet.
En dan is er PowNews&#8217; preoccupatie met seks, die zelden geslaagd uitpakt. Politici vragen naar hun seksleven (&#8216;Is er nog geneukt?&#8217; tegen Rutte) is puberaal. Evenals seksuele toespelingen die taalkundig niet spits zijn: &#8216;Bent u er klaar voor als-ie komt?&#8217; tegen een hoogbejaarde over de Elfstedentocht. Op een beurs voor vissers het woord vissen stelselmatig als fisten uitspreken (&#8216;Uw polsen zijn al bruin van al dat fisten&#8217;) &#8211; een lange neus naar de goedzak die niets doorheeft &#8211; zal enkel de liefhebber van flauwe grappen behagen. En nog minder leuk was de paniek op het gezicht van Kathleen Ferrier toen Castricum vroeg hoe een mondvol zaad van Jeroen Pauw beviel.
Pikante primeurs
In democratisch opzicht is PowNews een kerngezond antwoord op de afstand die zowel politici als andere nieuwsuitzendingen van de publieke omroep tot de burger geschapen hebben. Een voorlichterscultuur waarin politici zich onaanraakbaar wanen achter schadevrije imago&#8217;s rolt de rode loper uit voor een actualiteitenprogramma dat niets en niemand ontziet. Ineens sneuvelen in Den Haag pretenties, bombast en hypocrisie als Leninbustes na de val van het IJzeren Gordijn. 
Kijkt een PowNews-verslaggever pontificaal in de camera en dreunt hij een obligate tekst op? Dan is dat een persiflage op het NOS Journaal. Het brave Achtuurjournaal doet natuurlijk zijn stinkende best om nieuws zo neutraal mogelijk te brengen, maar door dit streven lijkt, buiten de parlementaire verslaggeving om, alle lef en kritische nieuwsgierigheid verdampt. In een flits komt een nieuwsitem voorbij, de kijker blijft met vragen achter en met de gekwelde blik van Rob Trip. Hoe boeiend is het bovendien om in de ochtend dezelfde nieuwsitems te zien als de middag daarvoor? 
PowNews verschaft weliswaar geen intellectuele diepgang, maar brengt elke avond verse informatie en vermaak, soms met pikante primeurs zoals de misdragingen van PVV-Kamerleden. Verslaggevers Rutger Castricum, Jan Roos, Daan Nieber en Powjanneke zijn ad rem en hondsbrutaal. Ze bezitten de humordetector van geoefende cabaretiers, in elke plooi van een zin vinden ze ironische associaties. 
Maar ook als serieuze journalistiek wordt bedreven, staan de Powreporters op scherp. Op het stadhuis van Utrecht kregen opstandige wethouders alle hoeken van de kamer te zien voor hun lakse aanpak van Wolfsen. VVD&#8217;ers overal in het land stonden in hun hemd toen ze moesten uitleggen waarom ze de antikraakwet niet konden handhaven. Een item over zwarte APK-keuringen waardoor waardeloze auto&#8217;s alsnog verkocht worden, leidde tot de belofte van Minister Schultz de recidive van malafide garages te controleren. Het kán: het ene moment gluren naar de borsten van een jong Kamerlid, het andere een minister aan het werk zetten.
Rutgerproof
Niet elke politicus is even makkelijk van zijn stuk te brengen. Er zijn er die voortreffelijk hun mannetje staan en dat levert superieure satire op. Neem Eberhard van der Laan, door verslaggever Danny Ghosen te kijk gezet in het schandaal rond het van koper leeggeplunderde oud-Shellgebouw. Als Danny pocht dat PowNews meer doet dan de politie, zegt Van der Laan tongue in cheek: &#8216;Ik heb jullie heel hoog, maar de politie nog hoger.&#8217; En pas echt immuun voor Powleut is Ivo Opstelten. Die behandelt de verslaggevers als buurtkwajongens die over zijn schutting zijn geklommen: grootvaderlijk autoritair. Ook Sybrand van Haersma Buma blijft overeind. In een interview naar aanleiding van zijn startbewijs voor de Elf­stedentocht vraagt Powjanneke of hij weet dat tijdens het schaatsen de edele delen bevriezen en dat maandverband helpt &#8211; ook bij hem? Buma, kalm docerend als voor een kind dat traag van begrip is: &#8216;Dat heb ik de vorige keer niet gedaan. Alles zit er nog aan. En ik heb in de tussentijd twee kinderen gekregen.&#8217; Van hetzelfde kaliber is Hans Hillen. Gevraagd om een verbod voor Ton Elias om zich op het te dunne ijs te begeven, bromt hij zonder aarzelen: &#8216;Nee, het ijs moet op zijn maximale draagkracht worden getest.&#8217; Er is merkbaar een ideale leerschool om Rutgerproof te worden: het studentencorps.
Soms glipt er hij Pownews pure poëzie of film noir binnen. Een uitspraak van de Poolse rapper Mr. Polska &#8211; hij bestaat echt, zie ook p. 71 van dit nummer &#8211; is literatuur die alle platitudes tegen Wilders overstijgt: &#8216;De PVV is weer tranen aan het uitdelen in het land.&#8217; Voor suspense zorgt de manische reporterdreumes Danny Ghosen die zich in de meest malafide krochten van industrieterreinen begeeft op jacht naar helers en andere bedriegers. Kranig. Indrukwekkend zijn de desolate beelden, die doen denken aan Tony Soprano&#8217;s wetteloze New Jersey. PowNews daalt met groezelige interesse naar zo&#8217;n outlaw-polder af, op jacht naar onorthodoxe kicks. Toen Danny een koperheler razend kreeg en die tierend achter hem aan ging, ging de camera juist achter die woesteling aan, de lens gericht op zijn wapperende zwarte jas, als Batmans &#8216;The Penguin&#8217; die Speedy Gonzales achtervolgt. Op zulke momenten is PowNews een grandioos tot leven gekomen stripverhaal. Deze Danny is niemand minder dan de opvolger van Peter R. de Vries. Rest de vraag of al de obsceniteiten die politici te verduren hebben nodig zijn in een leuk programma. Zie het als een rite de passage. Eerst hadden we de televisiespelletjes waarin politici in verkiezingstijd zichzelf voor schut zetten. Daarna kwam Barend &#038; Van Dorp: politici werden aanraakbare stamtafelgasten. Pauw &#038; Witteman diept hun menselijke kant nog meer uit: ze mogen er komen als commentator, kop van jut, of gewoon voor hun eigen toko. Maar pas bij PowNews vallen ze uit alle rollen. Daar blijkt of ze tegen die oneerbiedige benadering kunnen, of ze snel en slim zijn, niet bang om te falen, of ze zelfspot hebben en kunnen vergeven. Het laatste kloddertje schmink valt af, en vaak zien we dan leuke mensen. Als ik even een &#8216;Ruttetje&#8217; mag doen: PowNews geeft de volksvertegenwoordigers terug aan het volk.

Niet rechts, niet links, maar agressief; SPECIAL SATIRE

Essay / De begeerde man
Ik bezit een collectie mooie mannen. Bijna allemaal dragen ze petten en bontkragen, sommigen cultiveren een baard. Ze staan op ansichtkaarten. Albrecht Dürer, mooiste man ooit, zit erbij, gestold in een engelachtig zelfportret. Ik zeg mooi in plaats van knap, in navolging van Germaine Greer die in haar fetisjkijkboek De jongen vrouwelijke erkenning vraagt met vrouwelijke woorden voor mannenschoonheid. Beautiful, niet handsome.
Ook de negentiende-eeuwse schilder Johann David Passavant portretteerde zichzelf zo mooi mogelijk, met zwarte baret, lang haar, sensuele lippen en indringende ogen. Verleidelijk is ook mijn Simon George of Cornwall van Hans Holbein de jonge, glimlachend boven een rode anjer die hij zo teder vasthoudt alsof het een vrouwentepel was. Dan de exotische Sjah Jahan van Rembrandt, met tulband, oorbellen en behangen met joekels van edelstenen. Hij oogt tegelijk guitig en onaanraakbaar: intrigerend hard to get. Mistroostig van blik, maar daarom niet minder aantrekkelijk is ten slotte de Muntmeester Pieter Bicker Gerritsz zoals gezien door Maerten van Heemskerck. Zwarte ogen, stuurse arendsneus, een pruillip boven een kin met kuiltje.
Ik had er meer, maar sommigen zijn in de loop der jaren met een postzegel beplakt en verstuurd naar vriendinnen met gebroken harten. De troost van wildvreemde verleiders. Mijn echtgenoot vindt het maar niks, dit melancholieke gezwijmel. Hij noemt mijn mannen &#8216;half bestorven gelovigen die naar de Middeleeuwen rieken&#8217;. Ik wil hem heus wel eens gelijk geven, maar niet hierin. Ik zie geen eeuwenoud patina, maar de schoonheid van nu. En begeerte. Want natuurlijk is die aantrekkingskracht seksueel. Cees Nooteboom beschreef in een van zijn betoverende reisverslagen de ontmoeting van de contemporaine mens met een geestverwant op een eeuwenoud schilderij. Er is een click, verwantschap. In een parallel universum hoor je bij elkaar.
Trouwe hondenogen
Geef mijn ansichtkaarthelden een gitaar, een podium, een topbaan, kortom roem en macht en ze worden hedendaagse seksbommen. Daarmee is niet gezegd dat ze allemaal een klassiek schoonheidsideaal vertegenwoordigen voor vrouwen aller tijden. Maar wel: als er een dominant hedendaags westers mannelijk sekssymbool bestaat, dan deze zachtmoedige en toch masculiene man die vriendelijk de kat uit de boom kijkt en toch overloopt van (weliswaar beheerste) begeerte. Die eerder nieuwsgierig dan zelfvoldaan kijkt. Draai het eens om: hijs de idolen van nu in die gewaden uit de Renaissance en de Gouden Eeuw. Van Justin Bieber tot Jake Gyllenhaal, van Daniel Radcliffe (Harry Potter) tot John Krazinsky (The Office), van Hunter Parish (Weeds) tot Colin Firth: eenmaal gekostumeerd zouden deze mannen met kuiltjes en lachrimpels kunnen doorgaan voor Europese nobelen die voor Breughel poseren.
Er zijn ook seksbommen van wereldformaat die in dit rijtje &#8216;zachtmoedige schoonheid&#8217; niet passen. George Clooney bijvoorbeeld, bijgenaamd &#8216;sexiest man on earth&#8217;. Niet zomaar halfgod van parfumkoffiemerk Nespresso. Zijn imago is dat van een onweerstaanbare charmeur die de regels van het spel bepaalt. Clooney heeft die scherpe schoonheid van de legendarische Hollywood-beaus: Clark Gable, Cary Grant, Gary Cooper, Dean Martin, James Stewart. Donker, perfect symmetrisch gelaat, trouwe hondenogen, zoenlippen, goedgunstige uitstraling. Deugdelijke mannen in nette pakken waren dat. Of ze nu het gezinshoofd, de detective of de gentleman-thief speelden, ze waren innemend. Als vrouw kon je van hen opaan. Zelfs als ze macho en autoritair waren, wist je wat voor vlees je in de kuip had.
Ook de rijzende seksbom John Hamm heeft zo&#8217;n ouderwets Hollywoodgezicht. Hij speelt de uiterlijk aantrekkelijke, maar onbetrouwbare echtgenoot en reclameman Don Draper in de intens populaire televisieserie Mad Men over mooie, gladde kantoorfiguren in het glansloze, maar wel broeierige kantoorleven van de seksistische jaren zestig. Een rariteitenkabinet van vergane zeden; toch kijk je er likkebaardend naar, als naar een jeugdzonde &#8211; als roken. Haast lekker om te ervaren hoe drastisch de westerse verhoudingen tussen man en vrouw zijn veranderd. Daarom kan de vrouw van nu zich dit licht perverse fantasiespel met macho Draper permitteren. Omdat het niet ondenkbeeldig is dat ze op haar werk, in een leidinggevende functie, zelf een Don Draper is. Zo&#8217;n man kan ze aan, als gelijke of als lakei, zakenpartner of assistent. Hij zal haar niet breken. Haar reputatie hangt niet af van geflirt met het kantoorlekkertje met wie het mogelijk aangenaam minnekozen is.
Gebroken neuzen
Wellicht verklaart de zelfverzekerde positie van de geëmancipeerde vrouw de revival van de ouderwetse, een tikje burgerlijke man. Naarmate ze thuis en op het werk een evenwichtige machtsverhouding heeft met de andere sekse, ontdekt ze de voordelen van een seksbom die haar gelijke is. Wellicht blijft de tuinman van Lady Chatterlay een optie, maar de ongelijke relatie lijkt niet in de lift. Dat komt ook door het bevredigende, evenwichtige mannenbeeld van nu: geen macho, maar ook geen softie, geen krachtpatser, maar wel sterk en verantwoordelijk, geen dandy, wel verzorgd.
In 2006 publiceerde filosoof Harvey Mansfield zijn boek Manliness: een pleidooi voor de herontdekking van manhaftigheid. De tijd was er rijp voor. Er zit voldoende spanning in de attractief kloeke, kordate man van nu, waarom zou de seksbom per se anders moeten zijn?
Het lijkt erop dat we terugkeren naar de klassiek filosofische schoonheidsidealen, naar Plato, Aristoteles en Plutarchus, bij wie schoonheid samenviel met goddelijkheid, het goede en, uiteraard, genot. Maar bovenal zie ik een revival van lieflijke schoonheid, die verkozen wordt boven oude, rauwe, ruwe en gladde sekssymbolen. Hoe groot hun charmes ook waren: de platgebokste Jean Paul Belmondo, de aapharige Burt Reynolds en discojongen Don Johnson doen het vandaag niet meer. Het esthetisch verlangen verfijnt.
Toen Germaine Greer in 2003 De jongen publiceerde uit verzet tegen het overheersende schoonheidsideaal van vrouwen in de kunst, was hoon haar deel omdat ze tot pedofilie zou oproepen. Maar Greer schonk vrouwen een plaatjesboek waarin ze via kunst konden genieten van het mannelijk naakt vanaf de leeftijd waarop het, nog net niet behaard of door ouderdom getekend, niets kan verbergen. Geilheid gekoppeld aan schoonheidsbeleving.
Opvallend genoeg ontbraken in Greers boek foto&#8217;s van de bozige boeven die in de jaren negentig furore maakten in de modefotografie. Ze poseerden in glossy&#8217;s, bewust bonkig en hoekig, liefst lelijk en agressief voor de camera gezet. Kale schedels, gebroken neuzen, stuk gebeten lippen, de doffe blik van de breindode delinquent. Wat ze ook droegen, de spieren die op springen stonden moesten zichtbaar zijn. De straatheld, de galeiboef, de overvaller, de verkrachter: stylisten kickten erop. Weg met de heilige huisjes van de esthetiek.
Deze brute begeerte werd geen blijvend sekssymbool. Vrouwen koesteren toch conventionele schoonheid. Liever dan de losgeslagen angry young man die de straat teistert, heeft ze de geëngageerde Clooney die de wereld repareert &#8211; zie de geboorte van Zuid-Soedan. Waar zijn ze toch gebleven, de ondeugende, gevaarlijke mannen die in de jaren zeventig en tachtig vrouwenhoofden op hol brachten? De Jezusfiguur, notoir antiburgerlijk, ongewassen en ongebonden, in hogere hasjsferen &#8211; een woesteling die evengoed Kaukasische herder als Scandinavische pornoster kon zijn? Weg. Ook het oude James Bondtype is niet meer in trek. De huidige 007 is veranderd van acrobatische sater in een bedroefde man die rouwt om een geliefde.
Sporthallen vol
Niet alleen films, ook televisieseries nemen afscheid van de onconventionele, vaak onbereikbare of onbetrouwbare held en seksbom. Voor zover Tony voor liefhebbers van penoze in trainingspak een sekssymbool is, dan niet vanwege zijn macht als maffiabaas, maar door die aandoenlijke afhankelijkheid van vrouw, kinderen en ijskast. In Law and Order Criminal Intent steelt de gekwelde, groothoofdige tobber Vincent D&#8217;Onofrio de show, als rechercheur die de misdaadeindjes wiebelend en swingend aan elkaar knoopt. In The West Wing is een nerveuze Witte Huis-functionaris de eyecatcher: Josh Lyman, razendsnel intellect, politieke perfectionist en begeerd vrijgezel. De serie die pas echt met mannelijke (en vrouwelijke) sekssymbolen speelt, is Nip Tuck, saga van een duo plastisch chirurgen in een glamourpraktijk. Ogenschijnlijk gaat deze freakshow over schoonheid, waarbij slim, grotesk, zelfs morbide gespeeld wordt met innerlijk en uiterlijk. Dokter Troy is de hunk; mooi van zichzelf en knap omdat hij anderen mooi maakt. Maar zijn aantrekkelijkheid brokkelt seizoen na seizoen af als blijkt hoe onherstelbaar de relationele schade is die hij in zijn privéleven aanricht.Er zit, en daar doemt de Klassieke Oudheid op, een zweem van moralisme in de vrouwelijke begeerte van nu. Het schone is het goede. De man is pas onweerstaanbaar als zijn karakter in orde is en hij de boel overtuigend onder controle heeft. Men wil geen loser, bohemien of dromer. Het zijn politiek instabiele tijden, de economische crisis bijt. De begeerde man moet greep hebben op wat hij aanraakt.
Intussen desintegreert de sekssymboolstatus van president Obama. Kon hij rond zijn verkiezing nog sporthallen vol joelende vrouwen bekoren, tegenwoordig verlaat hij met gebogen schouders en sloffende tred mislukte vergaderingen over de economische crisis. Geen master of the universe. In Europa blijkt tegelijk hoe primitief de sexy status van politici wordt bepaald. Nu Mladic voor de rechter staat en zijn adepten hem vereren als held en ideale man, doemt de herinnering aan Karadzic op. Veel Balkanvrouwen dweepten destijds met deze &#8216;échte man&#8217;. De westerse vrouw bedankt hier terecht voor, maar op de ontvlambare Balkan is de krijgerhoofdman die genadeloos zijn stam verdedigt kennelijk sexy. Wij gruwen van die wreedheid, andere vrouwen voelen zich erdoor bevrijd.
Om dezelfde reden is er ook geen massale westerse crush voor de al met al niet onromantische, mysterieuze jihadist. Bin Laden was mooi, dat zag zelfs een blinde. Ook Hakimullah Messud, de nieuwe filiaalchef van de Pakistaanse taliban, mag er wezen. En in een Palestijnse versie van Boer zoekt vrouw zou Hamasbaas Haniyeh een kansrijke agrariër zijn. Ooit was het misschien een uitdaging om zo&#8217;n onmogelijke affaire te begeren, met een man die kerel genoeg was om de wereld op te blazen en zijn kalasjnikov omhield terwijl hij woest de liefde bedreef. Maar toen kwam 9/11. De seksbommen van nu hebben ongevaarlijke praatjes. Kom je al gauw bij Ali B die zo onduidelijk articuleert dat zijn rap voor multiculturele aaitaal doorgaat. Ter vervanging van de vrolijke Surinamer waarop de softracistische huisvrouw ooit haar zinnen zette. Beatrix ging op in Ali&#8217;s hug en mams wenst dat ook.
Het echte ding
In Nederland televisieland kom je, qua blije kerels, al gauw uit bij Arie Boomsma als positieve seksbom. Die jongen is knap, daar niet van. Maar wie is hij? De man die impulsief zijn EO-carrière op het spel zette door recalcitrant poedelnaakt in ejaculerende zeegolven te poseren of de man die beweert zonder boterbriefje geen seks te begeren? Is hij de bodybuilder met ordinaire tatoeages of de verfijnde ziel die gedichten bloemleest? Wellicht allemaal, maar willen vrouwen echt zo&#8217;n smörgåsbord onder de mediapersonality&#8217;s of gaan ze meer voor de te goudeerlijke Zweedse gehaktbal? Te veel poses werken niet bij een seksbom. Die is niet multiple choice, maar in één oogopslag transparant, duidelijk, overtuigend. Niet eendimensionaal, maar authentiek.
Wellicht is dit het toverwoord voor de huidige seksbom: authenticiteit. Schoonheid is echtheid. Dat zat eraan te komen. De postmoderne man, die de afgelopen jaren soft, metroseksueel, androgyn, immoreel machistisch of juist overdreven onderworpen werd genoemd, moest zich hervatten. Er was verwarring over zijn rol. De Amerikaanse journaliste Susan Faludi beschreef in 1999 in haar boek Stiffed: The Betrayal of the Modern Man, de teloorgang van de traditionele mannenrollen. Het mannenimago verandert of desintegreert met de cultuur mee, redeneert Faludi, en ze wijst op de verdwijning van duidelijke mannenrollen uit de voorbije samenleving die participatie en verantwoording eiste en een cultuur voortbracht. In plaats daarvan kwam de cultuur die in geen samenleving geworteld is, maar in beroemdheid, ijdelheid, glamour, imago, marketing: de decoratieve cultuur. Daarin telt niet wie je bent, maar op wie/wat je wil lijken en of je verkoopt. Maar succes zonder recht van bestaan is bedrog. Vrouwen ouder dan de makkelijk geïmponeerde bakvis prikken daardoorheen.
Al met al was dat vele seizoenen lang de boodschap van de serie Sex and the City. Nooit is er op televisie zo lang, zo slim, zo hilarisch en raak over de mannelijke seksbom gepraat. Waarbij onverbiddelijk het kaf van het koren werd gescheiden. De pose, de verleiding, het masker imponeren niet: de vrouw zoekt het echte ding. De SATC-dames settelen uiteindelijk bij mannen die zichzelf gebleven zijn en dicht staan bij klassieke rolmodellen: een goede vader, een knappe miljonair en een jonge Hollywoodseksbom. Wat begon met de boodschap &#8216;Hello 911. I&#8217;m on fire!&#8217; van nymfomane Samantha eindigt met de romantische mijmering van schrijfster Carrie: &#8216;Je hebt geluk in het leven als je iemand vindt die van je houdt zoals jij van jezelf houdt.&#8217;
Niet de vinexman
Je authentieke zelf weerspiegeld zien in de begeerde man: een tegelwijsheid uit Jomanda-land. Vertaald naar seksuele wijsheid: een goede seksbom straalt precies dat uit wat hij is en wat jij wil. Een bevrijding. Begeer de echte stratenmaker, niet de sportschoolposeur. Neem een echte Maori, niet de getatoeëerde Albert Heijnmanager. Bespring de ranger met echte kogels in de binnenzak, niet de vinexman die in zijn Dacia Logan over de dijk scheurt. Of settle voor de morsige dichter vertaald in twintig talen in plaats van voor de vmbo-klant met het Byronkapsel die zo cool op Hyves staat.
Wat voor de alledaagse partnerkeuze geldt, geldt ook voor de seksbom: hoe waarachtiger de man, hoe sterker de aantrekkingskracht, hoe tijdlozer zijn imago. Daarom zette Colin Firth een indrukwekkende Johannes Vermeer neer. Daarom zou de mooie Dürer niet misstaan op een catwalk uit 2011.

Een echte stratenmaker

Geschiedenis / Timothy Snyder
Ik heb het verhaal van horen zeggen. Van Joden die terughoudend over het verleden praatten dat in geen geschiedenisboek stond. Op school in Roemenië hoorde je er niks over. Later, net in Nederland, las ik erover in Curzio Malaparte&#8217;s Kaputt. Nog later verscheen het dagboek van de in 1946 overleden Roemeens-Joodse schrijver Mihail Sebastian. Ook hij verhaalde erover: de pogrom van Iasi. Ineens werden persoonlijke herinneringen literaire memoires. Tastbaar. Authentiek. Pas in het nieuwe millennium kreeg dit dieptepunt in de Roemeense Jodenvervolging aandacht in het onderwijs daar.
Inktzwarte kant
Dit jaar, eind juni, is het zeventig jaar na de pogrom. Van de ruim veertigduizend Joden in Iasi werden er destijds ruim dertienduizend vermoord. Dit is geen eenvoudig relaas over rassenhaat en kwaadaardigheid. Er is een inktzwarte kant: de fascistische maarschalk Antonescu belt naar de legerleiding in Iasi met het verzoek de stad van Joden te zuiveren. Rond 20 juni komen troepen uit Boekarest over om een klopjacht voor te bereiden. Ze plakken tienduizenden propagandabiljetten door de stad met de mare dat de oorlog de schuld van de Joden is en dat Joden Russische bommenwerpers helpen. Roemeense soldaten gaan vervolgens in Joodse wijken op niet-Joden schieten. Zo worden wraakzuchtige vrijwilligers geronseld. Tussen 26 en 30 juni wordt er verkracht, gemarteld, doodgeslagen en geschoten. Op straat liggen rijen lijken van Joodse gezinnen. Vierduizend overlevenden worden vervolgens in de &#8216;treinen des doods&#8217; gepropt: wagons die in de helse midzomerhitte door de regio rondrijden totdat de &#8216;vracht&#8217; overlijdt.
Er is ook verwarring, zinloosheid, nog groter leed: er keren zo&#8217;n negenhonderd overlevenden van de doodstreinen terug. De stad blijkt niet &#8216;Judenfrei&#8217; en Antonescu verliest interesse in de uitroeiing van Roemeense Joden. Hitler ziet het door de vingers, want het Roemeense leger vermoordt en verdrijft immers effectief zo&#8217;n driehonderdduizend Joden in de Sovjet-Unie.
Er is ook een humane kant: een prefect die naïef naar Boekarest telegrafeert dat Joden erin geluisd worden. Er zijn bewoners van Iasi die Joden helpen vluchten of onderduiken en boeren die mensen uit de doodstreinen redden.
Jarenlang heb ik me niet eens afgevraagd waarom de geschiedenisles zweeg. Logisch: de Holocaust kwam er helemaal niet in voor. In een dictatuur die Kremlingetrouw WO II reduceerde tot een strijd van heroïsche communisten (lees: het Sovjetleger) tegen Hitler, was er geen plaats voor ander leed. Laat staan voor onwelgevallig leed in Polen, Oekraïne, Wit-Rusland, het noorden van Roemenië en de Baltische Staten: eerst door de Sovjets bezet en ontwricht, daarna door Hitler, later weer door Stalin.
Propagandamachines
De schaarse puzzelstukken van de jaren 1939-1945 moest ik dus zelf bij elkaar zoeken. Nooit leek het zicht zo helder, de toedracht, de censuur en het domino-effect van massamoord zo begrijpelijk en overzichtelijk als in de voortreffelijke studie van de Engelse historicus Timothy Snyder: Bloedlanden. Europa tussen Stalin en Hitler. De titel verwijst precies naar die landen tussen Berlijn en Moskou waar Hitler en Stalin tientallen miljoenen afslachtten, waar hun misdaden elkaar overlapten en versterkten. Zoals in Polen, waar de Sovjets eerst de intelligentsia uitmoordden, waarna de Duitsers huishielden. Of de Oekraïne, waar Stalin in 1933 een helse hongersnood regisseerde als politieke terreur tegen de koelakken: van razzia&#8217;s om beslag te leggen op de laatste aardappelschillen van hongerende gezinnen tot dagelijkse executies van verweesde kinderen die op straat verhongerden. Later moordden de Duitsers dezelfde boerenbevolking uit en lieten ze er krijgsgevangenen verhongeren. De perversiteit van deze geweldsspiraal kwam tot uiting in de manipulatie door beide propagandamachines: Hitler kon de bewoners van de bloedlanden tot pogroms bewegen met een hetze tegen communistische Joden. Dat werkte, die radeloze bevolking had de communistische gruwelijkheden net aan den lijve ondervonden. Stalin op zijn beurt liet bewoners van die landen uitmoorden omdat ze Duitse collaborateurs of verraders van het communisme zouden zijn. Veel van de slachtoffers van Stalins Goelag zijn eerst door de Duitsers uitgehongerd. De Duitse slachtingen in Warschau in 1944 vonden plaats nadat de Sovjets de bevolking tot verzet maanden, maar niet te hulp schoten. Medeplichtigheid alom.
Met deze unieke geschiedschrijving vanuit het perspectief van verstrengelde gruwel, is Snyder uit op een spiegeling van Hitlers misdaden met die van Stalin. De morele vraag wie erger was, laat hij bewust links liggen. Snyder wil laten zien hoe de verbanden liggen, hoe het leed elkaar versterkte en samenlevingen fysiek en moreel verwoestte. Het is niet zomaar dat Snyder na dit meesterwerk de naam geniet het westerse perspectief op de Tweede Wereldoorlog te hebben veranderd. Als Snyder de slachtoffers van de Holocaust telt, komt hij op een ruime meerderheid die niet in de gasovens van vernietigingskampen is gestorven. De doodsfabriek Auschwitz was er vooral voor westerse Joden. Verreweg de meeste Joden stierven ten oosten van Polen, niet &#8216;industrieel&#8217; vernietigd, maar slordig, bruut, met de hand. Voor Stalin geldt: zijn meeste slachtoffers vielen niet in de Goelag, zoals aangenomen, maar in de bloedlanden. Bij het enorme officiële aantal Sovjetslachtoffers door Duitsers in WO II, zijn behoorlijk veel door Stalin uitgeroeide burgers van de bloedlanden geteld om het Sovjetslachtofferschap glorieus op te stuwen.
Heroïsche sprookjes
Overigens rondt Snyder getallen nooit af. Als een slachting 23.761 levens heeft gekost, dan staan de nummers 60 en 61 voor een moeder en het kind dat zij vasthield. Geen spoor van pathetiek in zulke observaties. Snyder wil de menselijke tragedie recht doen door de geschiedenis zo accuraat mogelijk te ontdoen van sentimentalisme en vastgeroeste mythes. Zijn archeologie van de holocaust en de Sovjetgenociden, maar ook van het Stalinistische antisemitisme na de oorlog en van het Joodse verzet, getuigt van levens die verwoest zijn. Verwoest door genadeloze utopieën en moderniteitswanen die &#8211; om verschillende redenen, maar op verwante, besmettelijke wijze &#8211; de menselijke maat keelden.
Snyders boek bevat uiteraard geen pretentieuze remedie tegen genocide. Het is zelfs zinloos om naar lessen te speuren, lijkt Snyder te willen zeggen, zolang heroïsche sprookjes en ideologische versimpeling geen plaats maken voor ontzag voor de feiten, voor de toedracht van leed &#8211; dorp voor dorp, mens voor mens. Zo wordt Bloedlanden een aangrijpende rouwzang en glasheldere eyeopener ineen. Hopelijk zal Snyders titanenarbeid iets betekenen in de strijd tegen onwetendheid in het huidige Europa, of die nu door censuur komt, slecht onderwijs of desinteresse.
***** Timothy Snyder, ‘Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin’, vertaling Patty Adelaar en Ton Heuvelmans, Ambo, 639 p., € 39,95

Verstrengelde gruwel

Michel Houellebecq. De kaart en het gebied. De Arbeiderspers, 400 p., vertaling Martin de Haan, € 19,95
*****
door Nausicaa Marbe
Roman
De kaart en het gebied vertelt de levensgeschiedenis van de elckerlyk Jed Martin, een kluizenaar die uitgroeit tot puissant rijk en beroemd schilder. Houellebecq schetst via zijn wedervaren een blauwdruk van het Frankrijk van de jaren 2040, als de roman eindigt. Weg is het post-9/11-fatalisme, in handen van nieuwe, francofiele migranten is Frankrijk van industrieland verworden tot succesland van toerisme en ecologische landbouw, alle krimpgebieden bevolkt door gastvrije kapitalisten. Niet alleen in essayerende passages duikt Houellebecq op, hij wurmt zich ook als personage in het hart van de roman, als Jed bij hem aanklopt voor een catalogusvoorwoord. Depressief, altijd kachel, in pyjama, onwelriekend, ten prooi aan eczeem. Fenomenaal steekt Houellebecq hier de draak met zijn mediabeeld. Even makkelijk schrijft hij zichzelf er ook uit, via een onheilspellende cliffhanger. Deze Houellebecq-roman is verrassend optimistisch: de mens kan het leven in haast boeddhistische schoonheid ondergaan. Ook het waardenvaste Frankrijk komt tot inkeer: de xenofobe boer wordt verdreven door de vrolijke kosmopoliet. Zo schiep Houellebecq de rijke topografie van de anti-Weltschmerz.
Joseph O&#8217;Connor. Volgspot. Anthos, 250 p., vertaling Harm Damsma en Niek Miedema, € 19,95
****
door Hans van den Bergh
Roman
In O&#8217;Connors jongste roman Volgspot (Ghost Light) dwaalt een bejaarde, aan de drank verslingerde actrice door Londen, die zichzelf &#8211; goeddeels volgens de techniek van de &#8216;stream of consciousness&#8217; (innerlijke monoloog) &#8211; het verhaal vertelt van haar gepassioneerde jeugdliefde voor de Ierse dramaschrijver J.M. Synge. Ook zij is een Ierse en heet bovendien Molly, dus de verwijzing naar het laatste hoofdstuk van Joyce&#8217; Ulysses is onontkoombaar. Maar net als Joyce experimenteert O&#8217;Connor nog met een hele serie andere vertelwijzen: de ik-vertelling, toneelscènes, de jij-verteltrant, brieven, dialogen, enorme tijdsprongen en semibiografische elementen. In grote lijnen is de geschiedenis waar gebeurd, maar de meeste details heeft de auteur naar zijn hand gezet als een lofzang op een (overigens onvervulbare) absolute liefde, de schoonheid van het Ierse land en de meeslepende taalrijkdom van het lijdzame maar altijd verder fantaserende Ierse volk. De technische hoogstandjes zouden niet altijd nodig zijn geweest, maar de geniale, voortbruisende woordenstroom is een eindeloze verrukking. Sommige passages zou je uit je hoofd willen leren om ze voorgoed met je mee te dragen.
Sacha Sperling. Ik, voor eeuwig. Meulenhoff, 192 p., vertaling Kiki Coumans, € 18,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Waarom maken mensen kinderen als ze die alleen maar verwaarlozen? De veertienjarige Sacha Winter snuift, drinkt, blowt, steelt, pijpt en voert geen klap uit op school, maar zijn artistieke moeder is te veel met zichzelf bezig om dat in de gaten te hebben. Zijn orthodox-joodse vader laat hem ook maar tobben, net als zijn vriendjes en de leraren van zijn prestigieuze middelbare school. Als Sacha&#8217;s kwade genius en grote liefde, de iets oudere Augustin, hem verlaat, eclipseert deze hedendaagse Franse Narcissus &#8216;in het melkwegstelsel&#8217; en schrijft zijn memoires. &#8216;Sacha is slechts een dromer, zijn kat heet Chimaera en ook dat is een leugen,&#8217; zo eindigt dit opgefokte, humorloze boekje. Probeert de als fatale jongen op het kaft poserende Sperling (18) Bonjour Tristesse over te doen, Françoise Sagans schandaalsucces uit 1954? Wonderlijk dat zulke puberromans hier vertaald worden, terwijl we al zo&#8217;n vrolijke overdaad van eigen bodem hebben.
Chris Adrian. Het kinderziekenhuis. Ailantus, 592 p., vertaling Leen Van Den Broucke, An de Greef en Marijke Versluys, € 29,95
***
door David Duijnmayer
Roman
Chris Adrian werd door The New Yorker benoemd tot een van Amerika&#8217;s beste schrijvers onder de veertig. Hij is kinderarts en studeerde theologie. In zijn tweede roman Het Kinderziekenhuis komen al deze specialismen bij elkaar. Een kinderziekenhuis is het enige gebouw ter wereld dat een apocalyptische zondvloed weerstaat. Met horten en stoten evolueert het ziekenhuis tot een op zichzelf staande samenleving, waarbij de overheersende aanwezigheid van engelen en de verrichting van een wonder hier en daar mooi contrasteert met het medisch-wetenschappelijke taalgebruik dat wordt gebezigd. Een ambitieuze, goed geschreven, humoristische en magische roman, die misschien zelfs wel meesterlijk had kunnen zijn als Adrian zich iets meer had weten te beheersen.
Li Kunwu en P. Otié. China deel 1: De tijd van de vader. Oog &#038; Blik/De Bezige Bij, vertaling Ernst van den Hemel, 248 p., € 19,90
****1/2
door Peter Breedveld
Strip
Een van de indrukwekkendste gebeurtenissen in de moderne wereldgeschiedenis is de Chinese Culturele Revolutie. Daarbij overspoelden woedende horden jonge Chinezen, de Rode Brigades, het land in een strijd tegen alles wat aan het &#8216;feodale&#8217; China of decadente Westen herinnerde. Individuen, gezinnen, hele dorpsgemeenschappen werden tot vijand van de revolutie verklaard en kapotgemaakt. Tekenaar Li Kunwu laat in het schokkend openhartige boek De tijd van de vader, het eerste deel van de nieuwe reeks China, zien hoe hij als dader was betrokken bij die verschrikkingen. Het is een adembenemende helletocht en Kunwu is een fantastische tekenaar. Met zijn expressieve, vette lijnen en volgepropte plaatjes weet hij de onontkoombare dreiging van de razende massa, de claustrofobische angstaanjagendheid daarvan, perfect over te brengen. De belettering van dit stripboek is afschuwelijk. De uitgevers volstaan met een priegelig fabriekslettertje, dat ontzettende afbreuk doet aan de compositie van Kunwu&#8217;s pagina&#8217;s.
Jenny Valentine. Het dubbelleven van Cassiel Roadnight. Moon, vertaling Jenny de Jonge, 239 p., € 16,95, 14+
****1/2
door Joukje Akveld
Jeugdroman
Nog voor het young-adultgenre in Nederland explodeerde en elke uitgeverij z&#8217;n eigen jongerenlijn begon, was er de Engelse Jenny Valentine, auteur van weldadig goed geschreven plot-driven jeugdromans. Het dubbelleven van Cassiel Roadnight is een Valentine pur sang met als motor weer een opmerkelijk uitgangspunt. De zestienjarige Chaps heeft geen familie, kent z&#8217;n eigen identiteit niet en voelt zich niemand. Als de mensen in hem de sinds twee jaar vermiste Cassiel Roadnight denken te herkennen, ontkent hij dat niet. Chaps wordt een leven in gekatapulteerd dat niet het zijne is. Op achtbaansnelheid duikt de lezer een bizarre reeks verwikkelingen in die Valentine op de laatste pagina als altijd vaardig aan elkaar punnikt. Met zinnen die verpletteren door hun eenvoud en een personage dat ontroert in z&#8217;n afgrondelijke eenzaamheid. Oorspronkelijk en verbijsterend goed, deze nieuwe Valentine.

Peter Breedveld

Joukje Akveld

Hans van den Bergh

Marjolijn Pouw

David Duijnmayer

fictie

Film / Oude bekenden
Wat is er mis met mijn herinneringen? Waarom hebben we dit nooit geweten? Vragen die bij me opkwamen bij The Autobiography of Nicolae Ceausescu: een duizelingwekkende collage van archiefbeelden, een fascinerend portret van een dictator, door de Roemeense regisseur Andrei Ujica. Er komen beelden en feiten in voor die ik niet kende. Het communisme dat ik me herinner blijkt ook een ander gezicht te hebben gehad dan het verval en de onderdrukking die de gewone burger dagelijks ervoer: dat van een mooie, wufte, haast kosmopolitische nomenklatura. Kijk je in deze film naar Ceausescu en zijn entourage uit de jaren zestig, dan zie je jonge, met designzonnebrillen getooide mannen in strakke maatpakken, die in weelderige tuinen champagne drinken met glamourvrouwen. Deze beau monde gaat met de laatste mode mee en verruilt de strakke beatlelook voor de lossere bakkebaarden. Logisch dat zulke uitverkorenen flink detoneren naast de wereldleiders die dit ogenschijnlijk bloeiende Roemenië bezoeken: de hark de Gaulle en de kauwgomkauwende Nixon. Nee, dan de elegante Roemenen: denk Fellini&#8217;s 8½, denk Antonioni&#8217;s La Notte. Denk aan de mondaine socialites in Woody Allens New York. En dat in die door het stalinisme kaalgevreten Donau-dictatuur waar een dorpse patjepeeër heerst.
Ceausescu en ik: oude bekenden. Ik ben van 1963 en hij werd in 1965 president. Zijn leven eindigde in de Roemeense revolutie van 1989, waarmee mijn journalistieke loopbaan begon. Zelfs uit mijn kleutertijd kan ik me zijn permanente aanwezigheid herinneren. Elke dag stond hij op de voorpagina en oreerde hij op radio en televisie. Geen klaslokaal zonder zijn portret. Geen feestdag zonder zijn gevelbrede tronie op alle overheidsgebouwen. Hoe benauwend dat aanvoelde. In een dictatuur groei je op met een politiek bewustzijn. Wat je denkt is niet wat je mag denken. Zelfs op jonge leeftijd dreunt je censurerende alter ego in je hoofd: het gevaar ben je zelf, houd je mond. Onverteerbaar dat in dat klimaat de machthebbers voor zichzelf een vrijhaven van westers welzijn hadden geschapen. Ik wist wel dat hotemetoten privileges kenden, maar had me die soberder, Sovjetachtiger voorgesteld. Ik heb me vergist.
Hoop op vrijheid
Ceausescu&#8217;s dolce vita was uiteraard niet voor iedereen te zien. De film heet niet zomaar &#8216;autobiografie&#8217;: dit is niet het herkenbare verhaal van de Roemeense dictatuur, maar dat van de dictator zelf, zoals hij het voor zijn nageslacht had kunnen goedkeuren. Nicolae&#8217;s cut. De pocherige kant. Dat prefereerde regisseur Andrei Ujica (1951), geboren en opgegroeid in de westers aandoende stad Timisoara en sinds 1980 in Duitsland woonachtig, boven een veroordelend demasqué. Jarenlang verrichtte Ujica speurwerk in de drieduizend uur omspannende archiefbeelden. Ceausescu liet zich vierentwintig jaar lang tenminste drie uur per dag filmen door dezelfde vertrouwde regisseurs. De meeste footage is verdwenen, uit het restant stelde Ujica dit weergaloze verhaal samen. Knip- en plakwerk met het originele geluid, zonder commentaar. Opdat de kijker de fascinaties en obsessies van de dictator zelf ondergaat. Dat werkt. Zoals ook bij Ujica&#8217;s eerdere, internationaal gewaardeerde, archiefbeeldfilms Videograms of a Revolution (1992, over de Roemeense revolutie) en Out of the Present (1995, over een kosmonaut die na lange afwezigheid terugkeert op aarde en ontdekt dat de Sovjet-Unie niet meer bestaat). In The Autobiography geeft hij de dictator alle ruimte én houdt hij de kijker scherp, kritisch. Kwestie van timing, verklaarde Ujica toen ik hem onlangs sprak: als je propaganda net te lang toont, wordt de absurditeit vanzelf zichtbaar.
Waren de beginjaren van de Ceausescu-dictatuur echt zo fraai als op beeld? Ja en nee, vindt Ujica. De truc zit hem in de voortreffelijke kwaliteit van zwart-wit film. Die maakt alles mooier dan het is. Verder was Ceausescu in die tijd geobsedeerd door een communisme waarin welvaart een rol speelde. Ook dacht hij meer cachet te krijgen door zich met kunstenaars te omringen. Dus ja, ondanks het zuiver communistische eenpartijstelsel was er hoop op vrijheid. Midden in de film krijgt deze periode haar apotheose als Ceausescu een paar dagen voor de Russische inval in Tsjechoslowakije president Dubcek bezoekt. Daar staan die donkere, met brillantine bestreken Roemenen tussen de blonde Boheemse bierbuiken. Het is augustus 1968. Praag loopt massaal uit om de &#8216;westerse&#8217; Ceausescu te zien. Maar liefst vijfentwintig minuten trekt Ujica uit voor een persconferentie op de Burcht die vooral op een happening lijkt. De vragen zijn vrijpostig en geïmproviseerd. Zulke Tsjechische vrijheden verrassen de Roemenen die gaan hakkelen en Ceausescu&#8217;s blik zoeken voor toestemming om te praten. Ceausescu zelf is gebiologeerd door zoveel non-conformisme en steelt de show met gevatte antwoorden.
Volgende shot: Boekarest loopt uit om Ceausescu de Russische inval in Praag te horen veroordelen. Even lijkt er een breuk plaats te vinden met Sovjet-Rusland. In werkelijkheid werd Ceausescu door Moskou tot de orde geroepen en gehoorzaamde hij. Daarvan toont deze film geen beelden. Maar op dit middenpunt breekt de film en het lot van Roemenië in tweeën. Ujica noemt het zijn lievelingsmoment: als een shot van de Parijs aandoende boulevard Magheru met hippe zomerse passanten abrupt gevolgd wordt door een wazige Chinese opname van een ritmische, door gutturale kreten begeleide massadans voor Mao.
Vadsige kolchozboeren
Het Westen kon hij niet meer krijgen, dan maar het Aziatische kadavercommunisme. In de jaren zeventig ging Ceausescu zijn dictatuur modelleren naar China en Noord-Korea. Hier begint de afbreuk, in Roemenië en in de film. Het land verarmt, vervalt, steden en dorpen worden afgebroken. Ceausescu veroudert, verzuurt en vereenzaamt, de repressie neemt toe, zijn megalomanie groeit en de persoonlijkheidscultus krijgt zijn meest absurde, agressieve vorm. De filmbeelden worden slecht, korrelig, de mensen daarop lijken niet meer op de sterren uit Cinecitta maar op vadsige kolchozboeren in sleetse, te strak zittende pakken. Geen happenings meer, maar strak geregisseerde vergaderingen van het Warschaupact waar de liberaliserende Gorbatsjov de grijsaard Ceausescu nog banger maakt.
Ook de kijker neemt afstand van de lelijke, soms horrorachtige beelden. Fraai hoe Ujica dat klaarspeelt. Fraai ook dat de film niet met beelden van de revolutie eindigt, maar met dit persoonlijke verval. Ujica wilde niet Ceausescu doorgronden, maar een verhaal maken over verlies van jeugd en idealen, over menselijke en politieke verloedering. Niet de monsterachtigheid van Ceausescu moest de boventoon voeren, maar het feit dat de voormalige dictator meer leek op hen die hem verafschuwden, maar niet tegenspraken, zijn krankzinnige plannen uitvoerden en zijn waanzin tolereerden. Wellicht is dat het hele Roemeense volk. Zo vormt deze autobiografie ook een pijnlijke spiegel die onze rotsvaste herinneringen over goed en kwaad in communistische tijden ontregelt en tot gewetensvragen noopt.

Ceausescu en ik

Auke Kok. Holleeder. De jonge jaren. De Bezige Bij, 271 p., €18,90
***
door Jeroen Vullings
Iedere misdadiger is een kind geweest, maar de jeugdfoto&#8217;s van Willem Holleeder in Auke Koks biografische schets Holleeder. De jonge jaren zijn opmerkelijk. Bij een luidt het onderschrift: &#8216;Wimpie Holleeder met tijdschrift, omringd door jongens op speelplaats Anjelierstraat, omstreeks 1965&#8217;. Een keurig jongetje, de ogen neerwaarts gericht, haren gekamd, leest zoet een tijdschrift, te midden van bengels die géén lezertjes lijken, zelfs niet in spe. Een paar jaar later staat hij op een klassenfoto pal in het midden, al iets meer een binkje en zulke jongens zijn aan hun positie verplicht in het midden te staan. Leuk ventje. Heel anders dan zijn latere gabber-in-crime Cor van Hout; op een mavoklassenfoto (1972-1973) oogt die toen al hard en naar.
De verklaringen voor Holleeders loopbaankeuze in Koks populair geschreven boek zijn talrijk: Willems vader was een mepgrage, tirannieke alcoholist, onberekenbaar in z&#8217;n gedrag &#8211; onveilige omgeving dus voor een kind. Hij kreeg foute vrienden, frequenteerde foute kroegen (&#8216;Het Biggetje&#8217;) en ontwikkelde z&#8217;n spieren. Maar vooral: hij groeide op in (toen nog) volksbuurt De Jordaan, waar ze zaken wel eventjes op hun eigen manier, onderling regelden. Zo begon &#8216;t.
Nigel Hamilton. American Caesars. Lives of the US Presidents from Franklin D. Roosevelt to George W. Bush. The Bodley Head, Londen, 596 p.
*****
door Hans Renders
Een van Amerika&#8217;s beroemdste biografen is de van oorsprong Engelse Nigel Hamilton. Hij publiceerde biografieën van veldmaarschalk Bernard Montgomery, Bill Clinton en het eerste deel van de geruchtmakende biografie van John F. Kennedy. In plaats van het slotdeel te schrijven, heeft Hamilton nu een speciaal soort groepsbiografie samengesteld. In profielen van elk zo&#8217;n veertig pagina&#8217;s worden twaalf Amerikaanse presidenten zoals Dwight D. Eisenhower, Richard Nixon, Jimmy Carter en Ronald Reagan in een rangorde gezet. Bush Jr. eindigt met stip onderaan, Franklin D. Roosevelt is volgens Hamilton de beste. De titel American Caesars is niet alleen een verwijzing naar Suetonius, die de eerste twaalf keizers van Rome beschreef, maar ook een definiëring van het presidentschap sinds de Amerikanen in 1941 (onder Roosevelt) besloten zich als een wereldmacht op te stellen en de Europeanen te hulp te schieten in hun strijd tegen nationaal-socialisme en communisme. In dit indrukwekkende boek wordt politieke geschiedenis (mede) verklaard uit biografica. Van invloed op de Amerikaanse geschiedenis is bijvoorbeeld dat Jacqueline niet John F.&#8217;s grote liefde was, Nixon een leugenaar bleek en Jimmy Carter met al zijn goede eigenschappen geen slimme mensen in zijn omgeving duldde.
Maartje Brattinga en Jacques Dane. In sloot en plas. Leven en werk van illustrator M.A. Koekkoek (1873-1944). Omniboek, 128 p., € 24,95
****
door Hans Renders
De familie Koekkoek is de grootste schildersfamilie uit de Nederlandse geschiedenis. Johannes Koekkoek (1778-1851) was een bekende landschapschilder, evenals zijn nazaten in vier generaties. Over een van hen, Marinus Adrianus (1873-1944), schreven Maartje Brattinga en Jacques Dane een biografie die tevens als catalogus fungeert bij een tentoonstelling (vanaf 21 maart in het Nationaal Onderwijsmuseum, Rotterdam). Marinus is bekend vanwege de schoolplaten die hij voor uitgeverij Wolters schilderde. Tot in de jaren zeventig sierden ze menig klaslokaal. Dit boek, met vele foto&#8217;s, is daarom een feest van herkenning. Prachtig zijn de romantische tekeningen van kevers, vissen, vogels, bomen en alles wat groeit en bloeit. Alles tot in de kleinste details wetenschappelijk verantwoord.
Koekkoek overleed in 1944. Vervolgens gebeurde er iets geks. In diverse studies dook zijn naam op als collaborateur. Hij zou actief zijn geweest voor het gelijkgeschakelde Nederlandsch Arbeidsfront, het omslag gemaakt hebben van de antisemitische uitgave Uit den talmoed en zo meer. En wat blijkt nu: de M.A. Koekkoek die collaboreerde was de zoon van de schoolplatenschilder. Een kleine onthulling is ook een onthulling.
Klaus Kreiser. Atatürk. Een biografie. Atlas, vertaling J.B. Kanon, 366 p., € 29.95
****
door Harm Ede Botje
De grote kracht van Atatürk. Een biografie is dat auteur Klaus Kreis zich vrijwel uitsluitend op Turkse bronnen heeft gebaseerd. De Duitse emeritus hoogleraar Turkologie verzamelde een schat aan informatie over Atatürks armoedige jeugd in Saloniki, zijn heldendaden op de slagvelden voor, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog als het Osmaanse rijk langzaam in elkaar stort en de (autoritaire) manier waarop hij Turkije de moderne tijd in loodste. Atatürk omringde zich met een groep vrienden die hij kenden van de middelbare school, van zijn militaire opleiding of van de fronten waar hij vocht. Zij deelden hun modernistische ideeën voor een nationalistische Turkije en bleven elkaar hun hele leven trouw. Ze verzamelden zich in het huis van Atatürk buiten Ankara. De diners bij de grote leider thuis waren legendarisch: hier werden baantjes verdeeld en werd politiek bedreven. In deze biografie wordt de mythische figuur Atatürk een beetje mens, waarvoor de auteur onder meer putte uit &#8216;s mans privécorrespondentie. Resultaat: een goed geschreven, bij vlagen meeslepend en doorwrocht boek.
Tom Segev. De nazi-jager. Het leven van Simon Wiesenthal, 1908-2005. Balans, vertaling Kees Meiling en Frans van Delft, 448 p., € 29,95
****
door Hans Renders
De verschijning vorig jaar van De nazi-jager. Het leven van Simon Wiesenthal werd overschaduwd door de onthulling dat Wiesenthal financieel gesteund werd door de Israëlische geheime dienst, de Mossad. Wat hadden we dan gedacht? Wiesenthal liet zich wel door meer organisaties betalen, zijn levenslange jacht op voormalige nazi&#8217;s kostte nu eenmaal geld. In zijn vlot geschreven biografie heeft Segev slechts een halve pagina ingeruimd voor de &#8216;onthulling&#8217; die de wereldpers haalde. Boeiender zijn de goed onderbouwde verhalen over hoe Wiesenthal moest opereren om de medewerking te krijgen van regeringen die ideologisch handelen belangrijker vonden dan een bejaarde oorlogsmisdadiger op te pakken. Dat ging soms zover dat de Franse inlichtingendienst willens en wetens nazi&#8217;s naar Syrië hielp ontvluchten.
Margit van der Steen. Drift &#038; Koers. De levens van Hilda Verwey-Jonker (1908-2004). Bert Bakker, 597 p., €49,95
***
door Hans Renders
Ze was vijftien jaar lid van de Sociaal-Economische Raad (SER), de eerste vrouw die als socioloog afstudeerde, lid van de Eerste Kamer, lid van talloze besturen van organisaties die de emancipatie van de vrouw nastreefden maar namens haar partij, de PvdA werd ze nooit minister, al zat dat er dichtbij. Margit van der Steen &#8216;onderzoekt, publiceert en adviseert over seksevraagstukken en diversiteit, geschiedenis en politiek&#8217; en schreef daarnaast deze lijvige biografie van Hilda Verwey-Jonker. Een bewogen vrouw van 1,47 meter lang.
Het is een keurig overzicht geworden van het buitensporig drukke leven van Verwey-Jonker. Van der Steen neemt daarbij als uitgangspunt de autobiografie die Verwey-Jonker in 1988 publiceerde. De biograaf vindt het raadselachtig dat deze machtige vrouw zo bescheiden was in deze terugblik op haar leven. Het is inderdaad opvallend dat ze maar een paar regels schreef over haar invloedrijke werk bij de SER. Hoewel niet helemaal duidelijk wordt wat de raadsels in dit leven waren, heeft Van der Steen een informatieve biografie geschreven.
Ad van Liempt. Verzetshelden en moffenvrienden. Balans, 105 p., € 7,95
***
door Henk van Renssen
Nu eens even geen grijs over de oorlog, maar gewoon zwart en wit. Journalist, historicus en televisiemaker Ad van Liempt, onder meer bekend van de tv-serie De oorlog, schetst in Verzetshelden en moffenvrienden de levens van zes vrijwel vergeten Nederlanders. Drie van hen waren heel erg goed in de oorlog, de andere drie heel erg fout. Als dit boekje, een jubileumuitgave van de vijfentwintigjarige uitgeverij Balans, bedoeld is om te laten zien waartoe Nederlanders allemaal in staat zijn, dat je dus, zoals Máxima al eens zei, niet kunt spreken van dé Nederlander, dan is Van Liempt in zijn opzet geslaagd. Over waarom juist de een dappere verzetsstrijder in de Biesbosch werd en de ander een van de beste vriendinnen van Heinrich Himmler, kom je niet zo veel te weten; Van Liempt laat het bij bondige, vlot leesbare biografietjes. Exemplarische levens, niet meer en niet minder.
Howard Sounes. Fab! Het leven van Paul McCartney. Ambo, vertaling Michelle Bernhard, Erik Bindervoets en Robert-Jan Henkes, 659 p., € 29,95
***
door Harm Ede Botje
Wat kun je nog toevoegen aan het levensverhaal van ex-Beatle Paul McCartney wat we nog niet weten? Hij was de meest ambitieuze Beatle, een begenadigde liedjessmid, die John Lennon nodig had om tot echt grote hoogte te stijgen. McCartney had een gelukkig huwelijk met Linda Eastman, trouwde na haar dood met de licht hysterische Heather Mills en dat liep uit op een drama waarover de kranten hebben volgestaan. Weet biograaf Howard Sounes in Fab! iets toe te voegen aan het boven geschetste beeld? Niet echt. Hij laat 220 mensen aan het woord, maar belangrijke getuigen als mede-Beatle Ringo Starr of McCartney&#8217;s eerste grote liefde, actrice Jane Asher, wilden niet meewerken. Het boek leunt verder behoorlijk op de in 1997 uitgekomen &#8211; wel geautoriseerde &#8211; biografie Paul McCartney: Many Years From Now. Toch is het de moeite waard, vooral omdat Hounes veel aandacht besteedt aan afgelopen jaren: de dood van Linda, de ruzies met Heather, de recente solo-albums. Een lekker boek voor op een regenachtige middag.
Henrik Ibsen. De zomer beschrijf je het beste op een winterdag. Brieven. Privé-domein, De Arbeiderspers, vertaling Suze van der Poll en Rob van der Zalm, 344 p., € 25,-
***1/2
door Nausicaa Marbe
Als toneelschrijver zette Henrik Ibsen (1828-1906) klassieke tradities op z&#8217;n kop en sloopte hij de moraal van zijn tijd. Zijn brieven (chronologisch geselecteerd) tonen hem anders: als expat, die vanuit een decennialang verblijf in Duitsland en Italië zijn zakelijke belangen en vriendschappen in Scandinavië onderhoudt. Hoewel hij niet graag correspondeert, tonen zijn schaarse brieven een scherpe analyticus en een temperamentvolle, autoritaire kunstenaar en gezinsman. Hij is voortdurend aan het netwerken voor geld en erkenning, hij polemiseert, bemoeit zich met ensceneringen en vertalingen, voorziet bevriende schrijfsters van advies en begint als zeventigjarige aan liefdesaffaires. Als visionaire liberaal hekelt hij de oogkleppen van de Noorse politiek en domineescultuur, in passages die brandend actueel aandoen. Minpunt van deze uitgave: de saaie inleiding geeft Ibsens passies amper reliëf.

Jeroen Vullings

Harm Ede Botje

Henk van Renssen

Hans Renders

Biografieën

Zacht Lawijd 9-3. Reinold Kuipers. (1914-2005), uitgever Zacht Lawijd, 235 p., € 9,-
****
door Jeroen Vullings
tijdschrift Zacht Lawijd is een van de beste literaire tijdschriften in ons taalgebied. Per aflevering trakteert de nietsontziend studieuze redactie ons op een heel boek. Stuk voor stuk formidabele aanwinsten voor de literaire geschiedschrijving. Dit nummer gaat over Reinold Kuipers (1914-2005), vooral legendarisch als uitgever van Querido (vanaf 1960). Hij was cruciaal voor de vorming van een respectabel fonds, gezichtsbepalende reeksen en vernieuwende vormgeving van de boeken. Zakelijk was hij ook kien, zodanig dat de eveneens legendarische schrijver en recensent Ab Visser over hem oordeelde: &#8216;Een geschifte, betweterige en benepen schoolfrik.&#8217; Maar schurkenstreken en bohémiengedrag waren hem vreemd. Aldus bepaalde hij het karakter van Querido, dat ook na Kuipers&#8217; verscheiden zo gebleven is: een fonds van zuinige theedrinkers.
Laurence Sterne. Een sentimentele reis. Rainbow Pocket, Muntinga, vertaling Peter de Voogd &#038; Piet Verhoeff, 161 p., € 9,95
*****
door Aart van Zoest
klassieker Een classic uit 1768, opnieuw vertaald en als pocket uitgegeven; uitstekend idee.
Wat is een sentimentele reis? Een reis vol gevoelsaanvechtingen in het contact met allerlei onbekends. Sterne heeft de literatuurgeschiedenis een nieuw type reisbeschrijving cadeau gedaan. Het originele is dat hij afziet van al te orthodoxe verteltechnieken &#8211; hij springt speels van hak op tak. Zo toont hij zich voorloper van hedendaagse vertelwijzen. Zijn vrolijke verhaal vertelt hij veelal tongue in cheek. De reiziger Yorick is, net als Sterne zelf, een Anglicaanse predikant die het Kanaal oversteekt naar Frankrijk en per pleisterplaats van koets en paarden moet wisselen. Hij voorziet zich van een toegewijde knecht die kan scheren en een pruik opmaken.
Het aardige is dat deze keurige heer van stand zijn libido niet heeft thuisgelaten; hij ervaart geregeld amoureuze aanvechtingen, die hij na subtiele aanrakingen nauwelijks weet te onderdrukken. Het komt voor dat de herberg op de pleisterplaats zo vol is dat hij noodgedwongen met een onbekende dame de kamer delen moet. Er wordt dan onderhandeld over een soort verdrag. Heeft hij geen robe de chambre in zijn bagage? Dan stipuleert de dame dat hij de hele nacht, zwijgend, doorbrengt zonder zijn deftige zwartzijden broek uit te trekken.
Geert van Istendael. Tot het Nederlandse volk. Atlas, 112 p., € 15,-
*****
door Nausicaa Marbe
Deze week op de boekensite: Joep Dohmens Brief aan een middelmatig man, Carel Peeters onthult waar de Denker van Auguste Rodin altijd aan denkt, het interview met de Israëlische schrijver Etgar Keret, een uitgebreide recensie van William Gibson&#8217;s Zero History en natuurlijk de gebruikelijke korte recensies, sterren, toplijstjes en veel meer mooie dingen.
essay De Nederlandse ziel bestaat. Onze grootse nationale cultuur ook. Er is verdraagzaamheid en vindingrijkheid, historisch gegroeid. Gidsland? Ervoor in de wieg gelegd. Reden genoeg voor nationale trots, bepleit Geert van Istendael in Tot het Nederlandse volk: de liefdevolle peptalk van een Vlaamse connaisseur en fijnproever van de weerbarstige Lage Landen. Van Istendaels trots is lichtjaren verwijderd van wat Rita Verdonk daarvan misbakte. Hij staart zich niet blind op populistisch (integratie)onbehagen om opinieclichés te recyclen. Teder, bevoogdend, bewonderend en met humor herschrijft hij de geschiedenis van het eigenaardige, soms absurde, soms broodnodige Hollandse verlangen naar consensus. Dat staat haaks op het eveneens aanwezige talent voor polarisatie, de vrijheidsdrang en de neiging tot zelfverachting. Deze dynamische mix kan leiden tot kramp, maar ook tot ongekende inventiviteit. Zagen we dat maar eens in, smeekt Van Istendael.

Aart van Zoest

non-fictie

Roman
Stel: u bent net terug uit la France profonde. Op de terugweg doet u Parijs aan, waar zelfs haveloze boulevards vertrouwd ogen. U lonkt ook naar het Parijs van le &#8216;people&#8217;, de media- en kunstwereld, de brouhaha en glamourama van de lichtstad. U vraagt zich af wat nodig zou zijn om daarbij te horen, of roem maakbaar is en rijkdom een kwestie van lot of marketing. Of u in dit universum een vreemde zou blijven, een migrant met illusies die echte Fransen allang niet meer koesteren. Een passant, een kaartlezer, maar wel een die z&#8217;n kans op geluk gegrepen heeft.
Michel Houellebecq verstrekt antwoorden en doet deze mogelijke levens voor in zijn rijke, wijze, in- en in-Franse roman La carte et le territoire. Vijf jaar na de De mogelijkheid van een eiland, waarin onsterfelijkheid de obsessie was, en tien jaar na Platform, zijn geseksualiseerde antiwesterse roman, schrijft hij over kunst en onthechting, beeld en vergankelijkheid, geboortegrond en sterfelijkheid. De symboliek valt samen in de metafoor van het kaartlezen: in goede kunst valt iets groters dan haar object te lezen en in een mensenleven de som van onvervulde verlangens. Achter producten zit een behoefte, achter succes een slimme strategie en de Michelinwegenkaart is de blauwdruk van de moderniteit, vol pulserende, levende geschiedenis. Ontcijferen, duiden, daar gaat het om.
Bekende Houellebecq-thema&#8217;s ontmoeten elkaar in deze levensgeschiedenis van de elckerlyk Jed Martin, een kluizenaar in een morsig appartement, die van obsessieve fotograaf van objecten uitgroeit tot puissant rijke schilder van wereldfaam. Mooi aan Jed is dat hij op een Candide-achtige manier onberoerd blijft door het tumult in de wereld; rijkdom noch liefde zullen zijn gewoontes, wereldvreemdheid en ouderwetse ziel veranderen. Een antiheld is hij, laconiek en gedwee, met een onvoorspelbare manier van werken. Spil van zijn succes is de bloedmooie Russin Olga, pr-vrouw bij Michelin, die op een groepstentoonstelling zijn kunstfoto&#8217;s van Michelinkaarten ontdekt. Zijn carrière zal zij veranderen, maar zijn non-existente liefdesleven niet. Waar Olga wel grip op heeft, is het territorium, Frankrijk zelf. Opgevoed in het communisme, dromend van Franse cultuur, is ze behept met een verlangen naar nationalistische behoudzucht. Wars van politieke correctheid schrapt ze een hotel met een Arabische eigenaar uit de Michelingids: de toeristen die ertoe doen, die uit de opkomende economieën, komen niet voor couscous maar voor de charme en gastronomie van de Franse provincie. Zelfs Jed huivert bij dit marktdenken, maar Houellebecq, lustig reflecterend op de back-to-basictrends in wonen en eten, schetst alvast een blauwdruk van het Frankrijk uit de jaren 2040, als de roman eindigt. Weg is het post-9/11-fatalisme. In handen van nieuwe, francofiele migranten is Frankrijk, in een spurt van conservatieve vooruitgang, van industrieland verworden tot succesland van toerisme en ecologische landbouw, alle krimpgebieden bevolkt door gastvrije kapitalisten.
Niet alleen in essayerende passages duikt Houellebecq op, hij wurmt zich ook als personage in het hart van de roman, als Jed bij hem aanklopt voor een catalogusvoorwoord. Twee keer bezoekt hij de beroemde schrijver in diens (op een paar plastic tuintafels vol manuscripten na vrijwel lege) Ierse bungalow, waar Houellebecq van worst en Chileense wijn leeft. Depressief, altijd kachel, in pyjama, onwelriekend, ten prooi aan eczeem. Fenomenaal steekt Houellebecq hier de draak met zijn mediabeeld en reputatie. Want juist in dit vunzige decor van eenzaamheid vinden sprankelende, koortsige, geestige discussies over beeldvorming, kunst en eeuwigheid plaats. Dialogen geplaveid met mini-essays gedijen in deze juiste setting &#8211; voor het eerst in Houellebecqs oeuvre. Zo duikt Jed letterlijk en figuurlijk in het laboratorium van de zielsverwante Houellebecq.
Even makkelijk schrijft Houellebecq zichzelf er ook uit, via een onheilspellende cliffhanger. Het derde deel van de roman begint dan ook als een onvervalste policier, compleet met verfomfaaide inspecteurs. CSI meets Maigret en het lijk is Houellebecq zelf. Uiteindelijk zal Jed de sleutelrol spelen bij het oplossen van deze moordzaak. Rest hem nog de sporen in zijn eigen leven te wissen. Nadat hij zijn laatste schilderij voor zes miljoen verkoopt aan een Indiase telecommagnaat, verhuist hij naar het plattelandshuis van zijn overleden grootmoeder. Hij koopt zevenhonderd hectare bos, laat die omheinen en doorsplijten door een asfaltweg. Een directe route naar de snelweg die hem elke dinsdagochtend voert naar een nog klantloze Hypermarché: zíjn paradijs. Op dit buiten glijdt hij dertig jaar lang uit het leven, foto&#8217;s makend van almachtige natuur.
Franse critici noemden deze roman kalm, vriendelijk, somber en fatalistisch. Bizar, want de moraal is optimistisch: alle modes ten spijt kan de mens het leven in haast boeddhistische schoonheid ondergaan. Ook het waardevaste Frankrijk komt tot inkeer: de xenofobe boer wordt verdreven door de vrolijke kosmopoliet. Verzoening alom. Zo schiep Houellebecq, verrassend genoeg, de rijke topografie van de anti-Weltschmerz.
Michel Houellebecq
La carte et le territoire
Flammarion
432 p., € 24,95

Frankrijk komt tot inkeer

Roman
&#8216;Kom!&#8217; roep ik elke herfst tegen mijn kinderen, &#8216;we gaan een nieuwe poefajka kopen.&#8217; &#8216;Waar heb je het over?&#8217; is hun standaardreactie. Dat woord uit het vreemde verleden van hun moeder &#8211; poefajka: gewatteerd winterjack &#8211; raakt bij ons thuis niet ingeburgerd. Maar in mijn hoofd is hij vaste bewoner. Er was geen beter woord voor warme lichaamsbedekking als de Russische kou naderde. Poefajka is de tweede winterhuid van de Roemeen, een woord dat op zich al warm houdt, dat zo behendig naar een levensbehoefte verwijst dat het je hersenen kraakt en nooit meer ruimte maakt voor nieuwe klanken bij nieuwe ervaringen.
Zo gaat dat ook met de woorden in de roman Ademschommel van Nobelprijswinnaar Herta Müller (uit het Duits vertaald door Rita van Hengel). Woorden en voorwerpen vormen het enige houvast van hoofdpersoon Leo Auberg, een gevangene in het Russische dwangarbeidkamp voor etnische Duitsers uit Roemenië die na 1945 moesten boeten voor de misdaden van de nazi&#8217;s. Daar, in de wereld van arbeid, hongersnood en dood, zijn er geen gevoelens, verwachtingen of verklaringen over leven en lot. Er zijn alleen verraderlijke woorden, omdat alles van zijn oorspronkelijke betekenis ontdaan is. Woorden met een eigen leven, die in het hoofd resoneren tijdens hongerhallucinaties. Dat woordenballet van Herta Müller is geen literaire koketterie, maar bijna een psychologisch verslag van bewustzijnsvernauwing in een lichaam dat tegen de dood vecht. Woorden balanceren treiterig op de grens van leven en dood. Zo ook foefajka: de jas van de dwangarbeiders. &#8216;De foefaika was goed,&#8217; staat er, in die kwade wereld. Daar komt het woord dus vandaan; het is na de vrijlating op transport gezet naar het thuisland van die kapotgemaakte Duitsers, waar het generaties blijft besmetten met herinneringen. Zomaar een woord uit het kamp waar bij gebrek aan voedsel woorden lekker of vies waren, het leven stutten als wankele steunpilaren die met elke ademhaling &#8211; elke ademschommel &#8211; konden omvallen.
Bijna alle besprekingen van deze roman die naar verluidt Müller de Nobelprijs opleverde, loven de poëtische taal waarmee de Roemeens-Duitse schrijfster de goelag behapbaar zou maken. Anders dan de afstandelijke rapportages van Primo Levi, de boerse vertellust van Elie Wiesel of de dramatische kracht van Vasili Grossman, is het proza van Müller een zoektocht naar betekenis op de vierkante millimeter. Omdat Müller, zelf dichteres, haar roman baseerde op kampherinneringen van dichter Oskar Pastior (die in 2006 overleed), lijkt de roman een artistieke concubinage van die twee. Maar poëzie is bij Müller niet enkel een middel om het onzegbare in woord te vatten of een zangerige fantasie de dood te laten bezweren. De indrukwekkende woordborduursels waarmee ze honger, wanhoop, angst, verraad, vergetelheid, verveling en gewenning opsiert, zijn instrumenten van het brein van verteller Leo: een bleue homoseksueel uit een provinciestad, een kwetsbare man die gewend is een outsider te zijn. Vanaf zijn deportatie is het duidelijk dat Leo het kamp zal overleven. Zijn hart sluit zich voldoende om geen wanhoop toe te laten, zijn ratio richt de abnormale wereld waarin hij belandt opnieuw in. Hij wordt lijfeigene, tolk en biograaf van zijn honger. Vergezeld door uitgebreide herinneringen aan favoriete gerechten, ten prooi aan wanhopige pogingen aan ander eten te komen dan de dagelijkse snee brood en dunne koolsoep en inventief in bezweringen om lichaam en geest niet te laten bezwijken, bestrijdt Leo met intellectuele rituelen zijn doodsengel &#8211; de &#8216;hongerengel&#8217; die op zijn ademschommel wipt. In feite ontvouwt de roman de grammatica en morfologie van zijn nieuwe overlevingstaal.
Deze talige tour de force heeft een doel: literair en filosofisch zoveel mogelijk antwoorden geven op de vraag &#8216;Hoe loop je op de wereld rond als je niets meer over jezelf weet te zeggen dan dat je honger hebt.&#8217; De antwoorden zijn van een grote schoonheid, inventiviteit, intensiteit. Zo goed dringt ze in de vernauwde blik van overlever Leo en zijn levenslust door, dat het boek de vaart van een avontuurlijke jeugdroman krijgt. Als de dwangarbeiders geleidelijk meer vrijheid krijgen, geld, verlof, en de kleermaker wufte kleding voor ze maakt, verlang je naar dat barre universum waarin Leo een bedreigde antiheld was en nog geen dandy met volle buik.
Ook in Leo&#8217;s ziel heeft gewenning aan het kamp en rustgevende verveling postgevat als veilig alternatief voor de onzekerheid van &#8216;thuis&#8217;, waar zijn moeder een tweede zoon kreeg, het &#8216;substituutkind&#8217;. Als Leo er terugkeert, verstoort hij de rouw en routine van de familie die hem dood waande. Bij zijn mannenrendez-vous in het park gebruikt hij schuilnamen die naar voorwerpen verwijzen, wordt hij weer &#8216;ding&#8217; zoals in het kamp waarin hij zich vereenzelvigde met cement, slaksteen, zand &#8211; vitale attributen van het arbeidersparadijs die heiliger leken dan mensen. Al zijn houvast is hij kwijt, deze Odysseus zonder Ithaca. Müller ontvouwt zijn verhaal met de dwingende verleidelijkheid van een Circe die zinnen en zekerheden op hol laat slaan.
Herta Müller
Ademschommel
De Geus
320 p., € 22,50

Odysseus zonder Ithaca

Literatuur
Kort na de bekendmaking dat de Nobelprijs voor literatuur naar de Roemeens-Duitse Herta Müller ging, werd ik als &#8216;Roemeense schrijfster&#8217; door de radio gebeld. Blij? Ze hadden het getroffen met een rasechte fan: ik ken geen schrijver die zo wonderschoon en gruwelijk het menselijke verval tijdens de Ceausescu-dictatuur in woorden kan vatten. Aldus riep ik: &#8216;Met Müller bekronen ze literatuur met een grote L.&#8217;
Want ja, de beelden uit haar romans zijn onvergetelijk: de invoelbare angst en zelfhaat van een vrouw die op willekeurige momenten bij de Securitate moet opdraven (Vandaag was ik mezelf liever niet tegengekomen, 1999), de kerels uit het slachthuis die warm varkensbloed direct uit de aders drinken en met kalfstongen voor seks betalen (Hartedier, 1996). Maar ook de boeren die honden houden die veel blaffen, zodat ze het mitrailleurvuur van de grenspolitie niet horen (De vos was de jager, 1993) of de dorpse partijvergaderingen, bevolkt door een machtsbeluste meute dronkaards en zwakzinnigen (Niederungen, 1984). Proza dat je naar de keel grijpt, vol metaforen ontsproten aan een glasheldere verbeelding van het menselijk kwaad. De poëtische zinnen lijken op de vlucht voor hun loodzware betekenis, de woorden tasten het macabere af. Alle personages zijn menselijk gezien in staat van ontbinding.
In de dissidente kunstenaarskringen waarin ik in Boekarest opgroeide, maakte men zich geen acute zorgen meer om democratie of welvaart. Men vreesde vooral de abrutizare. Letterlijk: bruut worden, in een beest veranderen. Want dat deed het regime met je: zo lang terroriseren en vernederen tot je verwilderde, uit was op het voedselrantsoen en zelfs het leven van je naaste. Dat verval greep Müller vanaf haar eerste letter bij de kladden. Zo goed, dat haar collega-schrijver en voormalig politiek gevangene Eginald Schlattner na de toekenning van de Nobelprijs zei: &#8216;Velen hebben het vreselijke meegemaakt, maar Herta werd uitverkoren de metaforen te vinden om dat uit te drukken.&#8217;
Müller schreef met de moed van iemand die niet wegkijkt als het pijn doet en geen verraderlijk optimisme kweekt. Er was geen weg terug uit de communistische hel. Deze ontreddering wasemt ook uit haar in Duitsland onlangs verschenen roman Atemschaukel, over een overlever van een Russisch dwangarbeidskamp. Het boek, door vele critici bejubeld en door een enkeling voor kitsch uitgemaakt, staat op de shortlist van de Deutscher Buchpreis. Men fluistert dat Atemschaukel in Oslo de doorslag gaf voor de bekroning van de &#8216;onbekende&#8217; Müller.
Maar een nobody is Müller (1953) nooit geweest. In Roemenië weerklonk haar naam al voordat ze haar eerste verhalenbundel publiceerde. Het prille talent uit Nitzkydorf in Banaat, thuisland van Duitssprekende Schwaben, ging Germanistiek studeren in Timisoara en belandde bij de verzetsbeweging Aktionsgruppe Banat waardoor ze de aandacht van de Securitate trok. Haar werk circuleerde in vriendenkringen. Ik herinner me een bezoek van de dichter Wolf von Aichelburg, die uit zijn broekzak een paar verfrommelde, met indigopapier getikte bladzijden toverde. &#8216;Widerstandsliteratur!&#8217; riep hij. Van Müller. Ook op mijn Duitstalige Lyceum in Boekarest fluisterden leraren haar naam: een grote belofte. Haar boek Niederungen lag bij de censor en zou in 1982 in Roemenië en in 1984, ongecensureerd, in West-Duitsland het licht zien.
In 1987 verhuisde Müller naar West-Berlijn waar ze ontvangen werd als een literaire sensatie. Er ontstond ook een tegenbeweging van Roemeense Duitsers die Müller van nestvervuiling beschuldigden omdat ze in haar boeken de Banater Deutschen als primitieve, incestueuze schurken neerzette. Net de Roemeense censor, die Müllers proza negativistisch en gespeend van vaderlandsliefde vond.
Toen Ceausescu viel, gaf Müller kurkdroog, realistisch commentaar: er zou niets veranderen zolang de securitsti op hoge functies bleven. Nog steeds publiceert ze hierover. Haar lidmaatschap van de Duitse PEN gaf ze op vanwege toelating van DDR-auteurs van dubieuze politieke reputatie. Dit onvermurwbare engagement maakte Müller zelf verdacht. Geborneerde schrijversstemmen verdenken haar van collaboratie, omdat ze getrouwd was met een partijlid en nooit vast heeft gezeten.
Deze Nobelprijs trok ook een beerput van nationalisme open. Zowel onder Roemenen als Duitsers woedt de beschamende discussie of Müller nu Roemeense of Duitse is. De in Parijs woonachtige schrijver Paul Goma, ooit Roemenië&#8217;s Überdissident, moppert dat ze niet Roemeens is omdat ze geen echte onderdrukking zou hebben gekend. Roemeense nationalisten pendelen tussen trots voor de prestigieuze prijs en afkeer van de Duitse die &#8216;profiteert&#8217; van haar Roemeense verleden. Ontheemding, volgens het Nobelcomité Müllers hoofdthema, speelt haar alweer parten: nu dankzij lui die Europa zien als een stal vol prikkeldraad waarin kunstenaars veroordeeld zijn tot hun etnische hok.
Gelukkig merkte Angela Merkel, zelf een Ossie, op dat deze bekroning mooi past bij de twintigste verjaardag van de val van de Muur. Gelijk heeft ze. De bekroning van Müller vestigt de aandacht op een magnifieke verbeelding uit Berlijn, ontstaan in een land dat doorgaans negatief in het nieuws staat: Roemenië. Ook wordt de herinnering aan een gruwelperiode uit de Europese geschiedenis geëerd. De prijs honoreert ook de roep om gerechtigheid en de moed te blijven roepen als niemand meer luistert. Zoals de Roemeense filosoof Andrei Plesu zei: &#8216;Voor Herta Müller had men ook de Nobelprijs voor de Menselijkheid kunnen uitvinden.&#8217;

Het kwaad glashelder verbeeld

Klassieke dieren: Fik Meijer
Waarom niet een murene als knuffeldier? Het lange lijf van de glibberige zeedikkerd met hazentanden kan behangen worden met colliers van parels en edelstenen. Ter vermaak van dinergasten kan hij worden gevoerd met een klunzig slaafje, dat toch al straf verdiende. Dat gourmetten met kleine hapjes mens in een bloederig bassin biedt urenlang spektakel &#8211; zeker het overwegen waard als een imperator eregast is. En gaat de geliefde huisvis dood, dan kan hij in rouwkleren worden opgebaard en beweend. Laat dat maar over aan de edellieden en/of parvenu&#8217;s uit het antieke Rome, waar de raven Julius Caesar &#8216;s ochtends met mensenstem begroetten en renpaarden de heldenstatus van moderne stervoetballers hadden.
We zijn weer thuis in de fascinerende antieke wereld van Fik Meijer die, zoals immer bij deze rasverteller over de mediterrane oudheid, in al haar geuren en kleuren, beschaving en barbarij opleeft. Inzet is ditmaal &#8216;het dier in de oudheid&#8217; zoals de ondertitel van De hond van Odysseus luidt. Maar dat het boek opent met het verhaal van Argos, de stokoude hond die als enige zijn meester herkent als die na jarenlange omzwervingen terugkeert naar Ithaka, betekent niet dat Meijer het zich gemakkelijk maakt door bekende dieren uit de oudheid de revue te laten passeren. Geen Apollo als dolfijn en stier van Europa.
Meijer kijkt voorbij de mythe naar de alledaagse omgang met en perceptie van dieren, zoals weergegeven in de geschiedschrijving en de vaak bizarre wetenschappelijke observaties van de Grieken en Romeinen. Geraadpleegd worden, naast Homerus, Hesiodus en Aisopos, vooral de Natuurlijke historie van Plinius de Oudere, Over dieren van Aelianus en De slimheid van dieren van Plutarchus. Het resultaat is een boeiende collage van wetenswaardigheden en smeuïge anekdotes, die helaas toch de indruk wekt haastig in elkaar gezet te zijn voor de Boekenweek. Noch een chronologie van de ontwikkeling van de antieke omgang van mens en dier, noch een wetenschappelijke of filosofische lijn stutten de materie. De terloopse observaties over dier- en mensbeeld uit die tijd, moraal, ethiek en rudimentair dierenactivisme zijn interessant en smaken naar meer duiding &#8211; die niet komt.
Meijer werkte ooit mee aan een documentaire over de dieren in het Colosseum; dat verklaart de gedetailleerde uitwerking van het hoofdstuk over het lot van wilde dieren die daar ter vermaak van volk en keizer in dagenlange gruwelmarathons gemarteld en gedood werden. Honderden olifanten per dag, tienduizenden leeuwen per week, panters, tijgers, nijlpaarden, krokodillen, beren, zelfs giraffen: dierenbloed moest er vloeien, soms in macabere combinaties met executies van mensen. Levensechte scènes worden dat door de begaafde pen van Meijer, die er zichtbaar plezier in schept de lezer te tergen met gruwel ter lering. Want de zorg om dierenwelzijn was toentertijd even marginaal als vandaag, de menselijke hang naar krachtpatserij en overheersing even groot en bizarre sentimentaliteit rond dieren is ook van alle tijden. Even wijdverbreid als de huidige vleesindustrie was in de Oudheid het vangen, verhandelen en transporteren van miljoenen exotische dieren voor Rome. Dat verwoestte de fauna, maar schiep wereldwijd werkgelegenheid. De schaarse pleitbezorgers van vegetarisme en de filosofen die toen in dieren een (mensen)ziel, een bijzondere intelligentie en een nobele ethiek ontwaarden, stonden haaks op de tijdgeest en zijn in onze ogen wellicht naïef. Maar hun beschaafdheid is nog steeds bewonderenswaard.
Fik Meijer, ‘De hond van Odysseus’, Athenaeum-Polak &#038; Van Gennep, 151 p., € 12,50

De Letteren

‘Ze moeten uit je hand eten’

Hoe normaal is de PVV?

Hoe normaal is de PVV?

In het land van de droogkloten; SPECIAL SATIRE

Niet rechts, niet links, maar agressief; SPECIAL SATIRE

Een echte stratenmaker

Verstrengelde gruwel

fictie

Ceausescu en ik

Biografieën

non-fictie

Frankrijk komt tot inkeer

Odysseus zonder Ithaca

Het kwaad glashelder verbeeld

Gruwelen ter vermaak