De VVD heeft geen idee

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Roman
Wat maakt het lezen van Gaius, Johan De Booses nieuwe historische roman, zo&#8217;n genoegen? Het verhaal speelt zich af in de eerste eeuw na Christus. Het ooit zo stoere Romeinse rijk is in verval. Misdadige, krankzinnige keizers hebben het bestuur verwaarloosd en de schatkist geplunderd. Verbetering is onmogelijk, bijna alle weldenkende, bekwame bestuurders zijn verbannen of vermoord. De dichter-keizer Nero spant de kroon onder de misfits. Hij laat christenen als fakkels in zijn tuinen branden, gooit ze voor de leeuwen of laat ze doodmartelen. De beroemde ontwerper Gaius is door hem naar Rome gehaald om het gebeuren meer cachet te geven. Gaius ontwerpt de vernuftigste werktuigen tot het hem te gortig wordt. Niet dat deze opportunist tot inkeer komt, maar alles gaat vervelen en Gaius zet een val op voor zijn broodheer. Nero merkt het, hij wil Gaius in zijn eigen val lokken.
De Boose laat zien hoe macht corrumpeert en rijkdom liederlijkheid aanwakkert. Maar hij doet het terloops, de roman is geen waarschuwing. Gaius lacht om de &#8216;frikkerige&#8217; traktaten van zijn vriend Seneca en hoort met instemming de schrijver Petronius tegen Nero zeggen dat &#8216;de ware kunstenaar boven de zedelijkheid staat&#8217;.
De Boose ent zijn roman op Petronius&#8217; Satyricon, het geschrift waarin deze tijdgenoot van Nero de Romeinen belachelijk maakt. Net als in Satyricon komen de liefde van het volk voor spierbundels, geweld, goedkope romantiek, roddels en schandalen en de onverschilligheid voor ethisch-politieke kwesties ruim aan bod. Je zou het verhaal zo in onze tijd kunnen plaatsen. Er zijn ook verwijzingen naar Fellini&#8217;s fim Satyricon, maar die zijn minder belangrijk. Het gaat om het spel tussen de protagonisten: Nero en Gaius zijn in verdorvenheid aan elkaar gewaagd, net als Gaius en Crapularius, de man die van Nero de moord op Gaius moet opknappen. Gaius is het eerste deel van de trilogie &#8216;Het vloekhout&#8217;. Ik verheug me al op het volgende.
Johan de Boose, &#8216;Gaius&#8217;, De Bezige Bij, 240 p., € 19,95

Marjolijn Pouw

Gaius

Roman
De omwegen is een roman over de lotgevallen van een Vlaamse familie, na de eenwording van Europa. Ze proberen om hun wereld leefbaar te houden en dat gaat ze niet goed af. Alles lijkt verloren, maar ten slotte gloort er hoop: de buitenechtelijke dochter wordt na jaren opnieuw zwanger en haar onhandelbare zoon zet de familietraditie van narcistische wereldverbeteraars voort. Want: &#8216;Het is niet af mama, het is niet af.&#8217; De schrijver heeft dit nieuwe Vlaamse epos groots aangepakt. Uitwassen van onze tijd, zoals investeringsfraude, betrokkenheid van banken, politiek geklungel, cybercrime, genetische manipulatie, Occupy, hacken en anarchistische aanslagen komen ruimschoots aan bod. Theunissen weet er iets feestelijks van te maken. Hij geeft enkele familieleden een Uilenspiegel-kant en laat andere zich op de vergeefse wetenschap storten. Prekerig of lollig is hij niet, de vergelijkingen zijn trefzeker, de stijl is licht en elegant.
Jeroen Theunissen, &#8216;De omwegen&#8217;, De Bezige Bij, 372 p., € ,22,50

Vlaams epos

Roman
Stern gaat over vergeefse verwachtingen. Een kinderloos echtpaar adopteert een Koreaanse peuter die hun doodgeboren zoontje moet vervangen. Het is een intelligent kind, maar sociaal even geïsoleerd en ongemakkelijk als zijn adoptievader. Deze klampt zich vast aan orde, het enige wat zijn adoptiefzoon bezighoudt, is gamen. Het zijn binnenvetters die op hun manier van elkaar houden, maar elkaar nooit nader komen. Moeder gaat haar eigen gang. De schrijver heeft een hoop in zijn mars. De slotpassage waarin de teleurgestelde vader door zijn vrouw en zoon over het hoofd wordt gezien is prachtig. Als geheel is de constructie echter zo zichtbaar dat die de verhaalillusie verstoort. In de Londense passages zit het boek nogal dicht op Coetzees Portret van een jongeman, dat rauwer is en weidser. Maar Thomas Heerma van Voss komt er wel, dit is pas zijn tweede roman.
Thomas Heerma van Voss, &#8216;Stern&#8217;, Thomas Rap, 224 p., € 16,50

Thomas Heerma van Voss

Roman
Peter Verhelst schrijft poëtische parabels over een soort avatars. Hier gaat het om mensapen. Ze worden door slavendrijvers uit de wildernis geroofd, in vunzige schepen naar Droomland gebracht, en daar gedrild en te werk gesteld. In een meedogenloze selectie leggen ze steeds moeilijker proeven af. Slagen ze, dan krijgen ze de menselijke status; falen ze, dan verdwijnen ze spoorloos. Het lukt onze held om mens te worden, maar als hij ziet hoe zijn broertje is mishandeld, blaast hij Droomland op &#8211; ook dit Utopia wordt een puinhoop. Jammer, want voor beschaafde apen was het er leuk wonen, en het Hoofd is een aardige man. Op de vraag of hij ergens spijt van heeft, antwoordt onze held: &#8216;Natuurlijk.&#8217;
Peter Verhelst, &#8216;Geschiedenis van een berg&#8217;, Prometheus, 120 p., € 12,50

Peter Verhelst

Roman
Een drieëndertigjarige leraar begaat een misstap. Hij wordt hevig zoenend met een leerlinge in het fietsenhok betrapt, wat hem zijn baan kost, zijn verloofde en ook zijn minnares. Niets bindt hem nog aan Nederland. Naar Napels dus, maar niet om er te sterven. Integendeel, hij leert er leven, vissen en koffie zetten bij de eenvoudige levenskunstenaar Dario. Aan het slot kan hij zijn droom volgen: schrijver worden en zijn ouders danken dat ze hem de goudmijn van een ongelukkige jeugd hebben bezorgd. Hij weet nu: &#8216;alleen ikzelf ben verantwoordelijk dat ik ben blijven leven en dat nog iedere dag doe en precies daar ligt de keuze. En in die keuze is er vrijheid.&#8217; Dat hij de droom in de daad zal omzetten, zou je kunnen opmaken uit het feit dat hij alleen inktvissen vangt. Grappig is het boek wel, maar diepte moet je er niet in zoeken.
Oscar van den Boogaard, &#8216;De tedere onverschilligen&#8217;, De Bezige Bij, 240 p., € 17,90

Oscar van den Boogaard

Kees ’t Hart. Hotel Vertigo. Querido, 304 p., € 19,95
***
door Marjolijn Pouw
Roman
’t Hart ent zijn boek op Vertigo, Hitchcocks film over bedrog en doodsangst. Het gaat net als de film over obsessie, maar het verhaal is anders. De puberende Vincent van Zandt wordt na een stommiteit door zijn ouders de wereld in gestuurd om op te knappen. Hij mag meedoen aan een scholierenuitwisselingsprogramma, waarop hij in San Francisco belandt. Daar zet hij zijn carrière van spijbelaar voort. Hij laat zich uitschrijven bij zijn gastschool om zich als tekenaar in leven te houden. Geen wonder dat het misloopt. Niet erg, want Vincent leert het leven en de liefde kennen en schudt ook nog eens Hitch­cock de hand. En als gepensioneerde weduwnaar keert hij terug naar de ‘plaats delict’.
’t Hart maakte een intelligent en speels boek over herinnering en angst. Vooral zijn beschrijving van broeierige puberfantasieën is mooi. Toch houdt het boek iets gekunstelds, vooral de hoogtevrees van de held. Net als in de film lijkt die op een trauma terug te voeren. Hitchcock drijft zijn held in het nauw door zijn schuldgevoel over het dodelijke ongeval dat hij veroorzaakte te vervlechten met moord. Vincent zal het kwaad niet in de wereld brengen, het misdrijf waarbij hij per ongeluk betrokken raakt, lijkt onschuldig gemodder. Waar is hij bang voor? Je blijft denken: het komt wel goed met die jongen.
Mark Boog. Maar zingend. Cossee, 96 p., € 18,90
****
door Rob Schouten
Poëzie
De titel Maar zingend moet welhaast aansluiten op die van Boogs vorige bundel Er moet sprake zijn van een misverstand: beklaagde hij zich vroeger nog over de tekorten van de wereld en de grenzen van de mens, in zijn recente werk trekt hij hosanna zingend op. Boogs werk is opgebouwd uit één toon en klankkleur, van toegankelijk filosofisch mijmeren, maar hij brengt er heel verschillende geluiden mee voort. Maar zingend zit vol optimisme: Aandoenlijk is de mens / en klein, schrijft hij ergens, maar Hoe onooglijk ook: zing! Waar deze vreugde-uitbarsting vandaan komt, weet ik niet, maar ze werkt. Dit is een volstrekt lebensbejahende bundel. In het slotgedicht noemt Boog het dichterschap ‘een aan autisme verwante stoornis’, maar dan eentje die ditmaal een haast maniakaal gejuich voortbrengt. Zelden zoiets gehoord.

Rob Schouten

Fictie

Roman / Max Niematz
Max Niematz publiceert al meer dan dertig jaar gedichten, verhalen en romans. Hij is wel eens voor prestigieuze prijzen genomineerd, maar van een doorbraak bij het grote publiek was geen sprake. Zijn boeken zijn er te bijzonder voor. In zijn nieuwe roman komt de paniek van het schrijven naar voren. De achtendertigjarige, op zichzelf gerichte Hendrik Cornelis Hoogcarspel weet zich na de publicatie van zijn zoveelste onsuccesvolle roman Doelloosheid geen raad meer en stopt met schrijven. Omdat veel van zijn boeken in zelfmoord eindigen, stuurt een bedillerige, letterlievende bewonderaardster hem naar de psychiater, een freudiaanse psycholinguïst uit het Groningse Haren. Hij wil Doelloosheid wel in een van zijn werkgroepen behandelen. Na lang wikken en wegen besluit Hendrik om zijn roman voor dat doel beschikbaar te stellen, en stapt meteen daarna uit het vak want: ‘Het werd hoog tijd dat hij losbrak uit het tragische levensgevoel dat zijn personages aankleefde en dat hen verdacht en tot zonderlingen maakte in de ogen van sommigen, onder wie een Haagse mevrouw.’
Op de hak
Leven zonder de structurerende routine van schrijven valt niet mee. Hendrik stort zich op de berg ongelezen boeken in zijn boekenkast. Als dat niet helpt en ook de freudiaanse analyse op zich laat wachten, gaat hij er vandoor met een smoes die zijn paniek moet verhullen: hij reist voor studie naar Wenen af, de bakermat van de psychoanalyse. Wenen is prachtig, maar ook daar weet Hendrik de draad niet meer op te pakken. Hij verliest de controle.
Het boek begint heel vermakelijk. Niematz neemt op elegante en welbespraakte wijze een uitstervend, erudiet soort schrijver op de hak. Zijn Hendrik is een ontwikkelde, fijnzinnige man met een uitgesproken voorkeur voor kunstenaars die niet tot de meest toegankelijke horen. Hij leest Pessoa, Borges, Von Doderer, en weet ook een hoop van muziek, beeldende kunst en architectuur af. Overal in het boek zijn verwijzingen naar meesterwerken te vinden, bijvoorbeeld de aanval op de opgeblazen, onbenullige, psychoanalytisch ingestelde hoogleraar uit Groningen. Deze lijkt zo uit W.F. Hermans’ Onder professoren te zijn weggelopen. Hendriks voorkeuren zijn sterk verbonden met zijn stemmingen. Die hangen natuurlijk af van het weer en het jaargetijde. ’s Winters leest hij de Russen, in het voorjaar laaft hij zich met Homerus en Herodotus aan het oude Hellas, om in de herfst op Wittgenstein en Schopenhauer terug te vallen. Ook het gemopper op uitgevers is leuk. Volgens de gefrustreerde Hendrik is een boek voor de uitgever alleen maar een product dat hij moet zien te verkopen. Niet door een mooie uitgave op de markt te brengen, maar een lullige paperback met een geflatteerde foto bij de quotes en een anekdotische samenvatting op de achterflap. De schrijver wordt met flyers op ‘openbare toiletten’, of ‘inlegkaternen in damesbladen’ gepromoot. De slotpassage, waarin de verbijsterde Hendrik als een mannelijke variant van Alice in Wonderland een Weense snoepwinkel binnenstapt om langs de glinsterende roze fondantheuvels te dwalen is ronduit prachtig. Als Voltaires Candide droomt hij ervan om aan het einde van zijn carrière de suikerpaden te mogen aanharken.
Al deze afsplitsingen
Het lijkt wel of Niematz door dezelfde wanhoop is bevangen als zijn alter ego. Hendrik kreeg steeds meer moeite om zijn romans af te ronden: ‘“Af”, dat woord alleen al! Het behoorde tot een andere taal, de taal van de bruikbaarheid, verhandelbaarheid, van het nut en de prijskaartjes die eraan hingen, een taal waarin het woord “hebben” twintig keer zo vaak voorkwam als het woord “zijn”.’ Hij verafschuwt de bewuste breuk met het ‘proces van eeuwige zelfsplitsing’, zoals hij schrijven noemt, en de klap waarmee hij weer in het leven van alledag belandt. Hij weet ook wel dat de geest ‘nooit mocht samenvallen met wat hij voortbracht’. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Hij kan de creatie van dubbelgangers nou eenmaal niet laten en valt ook na zijn voornemen om ermee te stoppen terug in deze schrijversgewoonte. Geen wonder dat hij nog geen dag in Wenen is, of hij neemt de identiteit aan van de verzonnen, uit Amerika afkomstige Haffner. Deze splitst zich op zijn beurt af in de chauffeur van Herr Wolczek, een figuur die uit het brein van de seniele Herr Rosenthal lijkt voort te komen, enzovoort. Tussen al deze afsplitsingen is nauwelijks sprake van verband en spanning. Het verhaal wordt schimmig en je gaat naar drama verlangen. Het precieuze taalgebruik gaat ook vervelen, maar het zou jammer zijn als Niematz net als Hendrik zijn lier aan de wilgen zou hangen.
**** Max Niematz. ‘In de schaduw van toekomstige rampen’, Atlas Contact, 208 p., € 19,95

Altijd afsplitsingen

Cathelijn Schilder. Eerst een huis. Nieuw Amsterdam, 176 p., € 16,95
***
Roman
De van het platteland naar Amsterdam getrokken Marijn uit Eerst een huis, de tweede roman van Cathelijn Schilders, hoort tot de doelloze jongeren die onze hedendaagse letteren bevolken. Ze willen beeldend kunstenaar worden, of iets met kleinkunst of theater doen, en volgen er een opleiding voor. Doorgaans wordt het niks, want ze moeten eerst nog volwassen worden.
Zo ook Marijn. Zij zit op de kunstacademie en heeft net een verhouding achter de rug met een van haar leraren, een soort Anton Heyboer. Ze zwerft van kamer naar kamer en schuift steeds een stukje verder naar de binnenstad op. Tot ze als halfdakloze, bewoonster van bergingen, hallen en trappenhuizen overspannen wordt.
Van de maatschappelijk werker die haar er bovenop moet helpen, krijgt ze de raad een huis te zoeken want: ‘Dat is de basis. Dat is de basis van alles.’
Marijn volgt zijn raad op, stopt met haar opleiding, krijgt een uitkering en wandelt als vrijwilligster met bejaarden en inburgeraars rond in de wegzakkende binnenstad, die vanwege de aanleg van de noord-zuidlijn overal is opgebroken. Ze kraakt een huisje en mag het houden, vindt haar weggelopen vader terug en haar grote liefde. Ten slotte ziet ze Amsterdam onderlopen, overal borrelt water uit de metrogaten op. Weg houvast, maar het heeft ook voordelen want heel Amsterdam staat nu voor een habbekrats te koop.
Schilder moet het hebben van haar stijl. Die is licht en speels, zonder gepsychologiseer. Een karakterisering als deze – door een vriend van haar vader – volstaat om Marijn neer te zetten: ‘Marijn van Huib (…) Nou dat verklaart een hoop. (…) Jouw vader denkt ook nooit na voor hij iets doet. Die sloopte laatst zijn kozijnen eruit voor er nieuwe geleverd waren.’
Goed geschreven en vermakelijk. Niet meer, maar ook niet minder dan dat.

Threes Anna. Het laatste land. Signatuur, 425 p., € 19,95
****
door Aart van Zoest
Roman
Het laatste land is een onbenoemd eiland, ergens inhet noordelijke deel van de Atlantische Oceaan. Het eiland is fictioneel, en dat geldt eveneens voor de personages. De eilandbewoners moeten meemaken dat degenen die naar het vasteland gaan niet terugkeren. Hoofdpersoon Gunnar ervaart het; zijn ouders vertrekken en hij ziet ze niet terug. De lezer leeft met het joch mee, tot aan het einde, wanneer hij ruim veertig jaar later alleen achterblijft; een oude vrouw, zijn laatste metgezel, sterft en er rest hem niets anders dan haar te begraven.
Tegenover het imaginaire uitgangspunt staat de zeer realistische uitwerking van de roman. Het eilandgevoel komt op vrijwel elke pagina tot uitdrukking. Uiterst gedetailleerd beschrijft Anna wat zich afspeelt onder mensen die hun vertrouwde wereld zien veranderen in een verontrustende context waarbinnen allerlei vanzelfsprekende voorzieningen, zoals geïmporteerd voedsel, verdwenen zijn. Scène voor scène, beeld voor beeld, brengt de schrijfster de kommervolle werkelijkheid tot leven.
Peter Delpeut. Kruisverhoor. Atlas Contact, 208 p., € 19,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Kruisverhoor is een roman in thrillervorm. In een kas bij een geïsoleerde boerderij is een babylijkje gevonden. De geharde rechercheur Esther wil de zaak koste wat het kost met hulp van haar even geharde collega Martin op Kerstavond oplossen. Esther drinkt te veel, ze is in een onevenwichtige relatie verstrikt. Ook Martin heeft problemen, hij kan de onopgehelderde dood van zijn vriendin en hoe hij van moord werd verdacht niet verwerken. De verhouding tussen de twee is amicaal maar gespannen en lijkt veel op die van de rechercheurs Fien en Tom uit de televisieserie Politie Antwerpen. Ook hier lossen een getraumatiseerde politieman en zijn stoere, vrouwelijke collega goed op elkaar ingespeeld de ene na de andere moordzaak op. De inhoud verrast evenmin &#8211; Delpeut gebruikt vooral ingrediënten die je in dit genre kunt verwachten: een verlaten boerenbedoening, een zwakbegaafde boerin met een lepe echtgenoot, twee zonen (de ene mensenhandelaar, de andere achterlijk) die het met hun gestoorde zusje houden, en een handvol uitgebuite illegalen die bijna van kou omkomen. De karakters zijn vlak en de stijl is die van de publieksroman. Om je wakker te houden, lardeert de schrijver zijn verhaal met begeesterde voorwerpen, of geleuter zoals: &#8216;Grote gebaren kwamen in het vocabulaire van haar lichaam niet voor. Soms had je toch echt woorden nodig om te weten wat iemand je wilde zeggen.&#8217; Dat zal wel.
Hannah van Wieringen. De kermis van Gravezuid. De Harmonie, 164 p., € 16,90
***
door Marjolijn Pouw
Verhalen
De verhalen in Hannah van Wieringens prozadebuut spelen zich af in de Noord-Hollandse plattelandsgemeente Gravezuid, waar kermis komt. Het is de motor die de mensen in dit verstilde plaatsje in gang zet: ze duiken op gevaarlijke plaatsen naar verborgen schatten, gaan ervandoor in een kano, rijden zich te pletter of verhangen hun vrouw. Het is niet zozeer dat ze uit hun evenwicht raken, maar ze komen uit hun ruststand en lijken tot een hoger inzicht te komen. Alsof ze menen &#8216;iets te moeten veranderen in hoe de dingen zich aan ons voordoen&#8217;. Alsof ze iets moois willen maken van iets noodzakelijks, zoals het meisje Esther denkt in &#8216;Het eerbetoon van Reinout&#8217;. Soms loopt dat uit de hand. Esther is verwonderd over de poëzie van haar pupil, de verstandelijk gehandicapte Reinout Roos. Elke middag hakt deze pure, beresterke jongen in de tuin van zijn moeder een gevelde woudreus aan stukken om na deze &#8216;deconstructie&#8217; de houtblokken onder een afdak in een nieuwe orde in elkaar te passen. Het doet Esther denken aan schrijven, waarbij je uit de chaos ook een nieuwe werkelijkheid schept. Maar op een andere manier dan bij de halve waarheden of leugens om bestwil die haar vader over de dood van haar moeder vertelt. Het verschil tussen een dichter en haar vader is huizenhoog, want: &#8216;Poëzie is nooit valse troost.&#8217;
De verhalen zijn onderling verbonden door herhaalde beelden, bijvoorbeeld water dat geheugen lijkt te symboliseren. Soms vliegt de schrijfster uit de bocht zoals in het verhaal &#8216;Op de vos zitten&#8217;. Water verwijst er naar opduikende gedachten en schrijverschap. Dat is mooi, maar het is over de rand als Van Wieringen over reclametekstschrijver Kees, die zo graag op Elsschot wil lijken, zegt: &#8216;Hij doopte zijn voet kort in de gedachte op dit punt in zijn leven gelijk aan Elsschot te zijn.&#8217; Dit is &#8216;valse troost&#8217; van mooischrijverij.
Marnix Peeters. De dag dat we Andy zijn arm afzaagden. De Bezige Bij, 288 p., € 19,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Wil je als debutant opvallen, dan moet je met iets bijzonders komen, zal Marnix Peeters hebben gedacht toen hij aan De dag dat we Andy zijn arm afzaagden begon. Het is een schelmenroman over een tiener die na de zelfmoord van zijn moeder door zijn vader bij drie oude heksen wordt gedumpt en na een reeks bizarre avonturen voorgoed in de gevangenis belandt. De dames hebben een handige vriend, hij legt een biogasinstallatie in hun kelder aan die op karkassen draait. Aanvankelijk van met de klem gevangen dieren, later van vermoorde menselijke passanten en opgegraven lijken. De jongen heeft geen bezwaar tegen hun praktijken, maar wel tegen zijn behandeling en neemt al gauw de benen met zijn enige vriend, een driepotige veelvraat. Hij heeft het gevoel dat hij in een wereld leeft &#8216;die telkens weer leek te zeggen: scheer u weg, aap, voor u is hier niets, en voor u zal hier nooit iets zijn&#8217;. Dat moet toch eens stoppen, denkt hij, maar dat doet het niet omdat hij ook zelf de nodige stommiteiten uithaalt.
De roman speelt zich af op het Vlaamse platteland van de vorige eeuw, maar het zou ook elders kunnen zijn of in een andere tijd. Veel doet het er niet toe, want Peeters lijkt het niet om een tijdsbeeld of een zedenspiegel te gaan. Zijn grimmige sprookje lijkt puur onderhoudend bedoeld. Dat is het hier en daar ook wel, maar om ervan te kunnen genieten, moet je wel erg veel van freaks houden, er komt geen gewoon mens in voor.

Aart van Zoest

**** Shira Keller. M. Podium, 144 p., € 17,50
door Marjolijn Pouw
Roman 
Shira Keller is niet de eerste schrijver die een leerlinge ten tonele voert die haar leraar verleidt. Ze heeft het in M., haar debuutroman, geraffineerd verpakt. &#8216;M.&#8217; staat voor Markus Prins, de naam van Leah Rosenbergs begaafde leraar klassieke talen. Hij is de eerste liefde van de 15-jarige gymnasiaste. Als hij de verhouding beëindigt, kerft Leah Markus&#8217; initiaal in haar handpalm, over het litteken heen van de baccararoos uit haar vaders rozenperk, waaraan ze zich als kleuter had verwond. Ze wilde haar vader omhelzen, maar struikelde en greep zich aan de bloem vast. Deze brak, haar razende vader had geen aandacht meer voor zijn dochtertje en sloeg haar van zich af. 
Keller speelt met de klassieken. Ze klinken overal door in deze inwijdingsroman. Leah is het Doornroosje dat door Prins Markus wakker wordt gekust. Hij kan de rol van bevrijder echter niet op zich nemen, want het lot heeft hem die ruimte niet gegund. Het noodlot als bepalende factor komt ook naar voren als Markus zijn leerlingen het Oedipusdrama uitlegt: &#8216;Wat je in het leven uitvreet moet je zelf weten,&#8217; zegt hij, &#8216;maar het lot bepaalt hoe lang je draad is&#8230;&#8217; Verder verwijst M. naar &#8216;Pyramis en Thisbe&#8217;, een liefdesverhaal uit Ovidius&#8217; Metamorphosen. Wanneer Pyramis door een misverstand denkt dat hij zijn geliefde Thisbe heeft verloren, stort hij zich in zijn zwaard. Ook Markus kiest de dood als zijn affaire met Leah uitkomt. Hij laat een teken voor Leah achter, dat zij pas na jaren op hun geheime bergplaats ontdekt. Tenslotte begrijpt ze haar leraar, ze kan zich bevrijden uit de cocon waarin ze zich als kind had teruggetrokken.
Net als bij Ovidius gaan de beelden bijna ongemerkt in elkaar over en roept de ene associatie de andere op zonder het verhaal te verstoren. De onnadrukkelijke, moeiteloze stijl geeft ruimte. Keller zet tot interpretatie aan, maar dwingt niet. Hier is een volleerde schrijfster aan het woord. 
Rogi Wieg. Khazarenbloed. In de Knipscheer, 72 p., € 17,50
****
door Rob Schouten
Poëzie 
Rogi Wieg is een van onze eigenaardigste dichters en eentje die je niet makkelijk thuisbrengt. Een pure lyricus maar met een geleerde woordenschat. Iemand die de grote onderwerpen, liefde en dood, schaamteloos bezingt maar op een manier dat je als lezer denkt: is-ie nou gestoord of niet? Hij weet het van zichzelf want dat is hij ook, voortdurende zelfkenner; ergens noemt hij zijn werk geen &#8216;oefeningen in talentvolle gekte. En ook wel.&#8217; En zo laat hij de lezer zitten met een dilemma, moeten we hem nu serieus nemen of niet? Toch maar wel doen, vind ik, maar met de aantekening dat hij soms ook maar wat daast. Doet hij dat niet, dan is het ook in zijn jongste bundel Khazarenbloed prachtig, bijvoorbeeld hier: &#8216;De dood is van alle anesthesiologen / de minst geleerde.&#8217; Verder veel liefde, &#8216;Ik houd van te veel&#8217; en veel blues en waanzin ook. Zeker is Rogi Wieg een verdoemde dichter, maar het zou heel verkeerd zijn hem daarom ook te miskennen. 
*** Marc Tritsmans. De stilte van de wereld na ons. Nieuw Amsterdam, 128 p., € 19,95
door Rob Schouten
Poëzie 
De Vlaamse dichter Marc Tritsmans heeft in Nederland geen groot publiek. Waarschijnlijk omdat hij in de schaduw van Herman de Coninck werkt, en iets verder weg: van Rutger Kopland. Hij is een gevoelig en vooral ook menselijk dichter zonder grote stemverheffing; die vallen niet zo op als ze niet iets heel bijzonders te bieden hebben. Ergens schrijft hij &#8216;hoe een plooibaarder en zachter / ik uit mijn pantser naar buiten breekt&#8217;. Misschien zou hij met zijn pantser aan meer aandacht trekken. Mooie zinnen, dat wel, maar soms ook wat zweverig. Zoals &#8216;elk woord verraadt dat iemand het geschreven heeft&#8217; of het verlangen &#8216;een lege plek in de vorm van een mens te zijn&#8217;. Dat komt uit vroeger werk, later wordt het wat koeler en energieker, al blijft het verlangen naar harmonie overheersen: &#8216;Eenheid zal komen / in een verblindende flits waarin we / materie ontstijgen. Triomfantelijk / in nietsontziende energie.&#8217; Misschien is het wel een verkeerde tijd voor zo&#8217;n sublimerende stijl.

Niccolò Ammaniti. Een delicaat moment. Lebowski, vertaling Etta Maris, 376 p., € 19,95
***
door Aart van Zoest
Korte verhalen
Zeventien korte verhalen. Het kortste drie bladzijden. Het langste bijna honderd, maar daar zitten dan weer korte schetsen in. Sommige teksten zijn van vroeger, andere recent, sommige geschreven met vader of vriend. Ammaniti is vrijgevochten van elke Systemzwang. Er is wel coherentie in de beschreven Romeinse werkelijkheid. Dat is die van de onderzijde van de samenleving, waar mensen zich losgemaakt hebben van hooggestemdheid in de levensopvatting. In de Romeinse levenssfeer die Ammaniti neerzet in zijn patsboemstijl (veel zinnen van één woord) wordt heel wat afgeneukt en afgepijpt &#8211; incidenteel wordt er ook wel eens iemand afgemaakt. Helemaal geen idealen? Ja toch. Personage Marina tegen vriendin: &#8216;Ik heb besloten: deze winter neem ik een borstvergroting. Ik wil enorme tieten. Ik zal jullie laten doodgaan van afgunst. En dan geef ik ze als kerstcadeau aan Marco.&#8217;
Chris de Stoop. Moedermoord. De Bezige Bij, 208 p., € 17,90
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Chris de Stoop is een geëngageerde schrijver. In zijn romans stelt hij onrecht en criminaliteit aan de orde, waarvan hij de sporen laat zien bij de slachtoffers. Zij kunnen op hun beurt daders worden, zoals Nadia Vonck in Moedermoord. Het meisje is door haar moeder geestelijk mishandeld en verwaarloosd. Aanvankelijk lijkt ze aan de doem van haar liefdeloze opvoeding te kunnen ontsnappen, maar ze is zo vervormd dat ze in het gedrag van haar moeder vervalt. Ze vermoordt haar en slaat ook haar dochtertje dood om haar een treurig leven te besparen. Dan verhangt ze zich. Een familiedrama, schrijven de kranten en ze speculeren over de oorzaak. Nadia&#8217;s oudere zus Nicky wil er niks over kwijt, maar ze heeft altijd een voorgevoel van het drama gehad. De meisjes hebben van hun moeder &#8211; zelf slachtoffer van misbruik &#8211; maar één ding geleerd: mensen, ook je eigen kinderen, zijn er om te gebruiken. Liefde en (belangeloze) vriendschap bestaan niet. Daar word je onrustig van. Had Nadia anders gekund, vraagt Nicky zich af? Voor haar is hun opvoeding &#8216;het ware familiedrama&#8217; en niet de moord. &#8216;Liefdeloos geboren worden om liefdeloos op te groeien. Geen sprankje genegenheid, geen splinter geborgenheid, nooit een opbeurend woord.&#8217; De geharde Nicky ontspringt de dans. Ze mag dan onevenwichtig zijn en mislukt, ze blijft overeind dankzij haar motorclub en de liefde van haar hond.
Het door De Stoop beschreven milieu doet denken aan Herman Brusselmans, maar waar Brusselmans met alles en iedereen de draak steekt, heeft De Stoop zijn aanklacht in de taal van een sociaal werker vervat. Verontwaardiging en bitterheid overheersen in de roman. Het is een ware &#8216;grievenlijst&#8217; geworden, zoals hij Nadia laat opstellen. Heeft hij niet in de gaten dat je van ellende niet alleen kan huilen, maar er ook om kan lachen?
Rosa Liksom. Coupé no. 6. Podium,vertaling Annemarie Raas, 222 p., € 18,50
***
door Aart van Zoest
Roman
Het is een lange reis van Moskou naar Ulanbataar, de hoofdstad van Mongolië. Je kunt de reis afleggen per spoor, met de Transsiberië Express: zesduizend kilometer, drie dagen en nachten onderweg. Je deelt een coupé met z&#8217;n tweeën. Wie alleen reist, krijgt een reisgenoot toegewezen. Zo gebeurt het dat de ik-vertelster Anna, een Finse studente, de coupé moet delen met een ruige Rus. Die natuurlijk zin in haar heeft. Het hoort bij zijn macho-approach dat hij verklaart: &#8216;Ik wil wel eens zien of een Finse kut anders is dan een Russische.&#8217; Hoe moet dat gaan, in coupé no. 6? Het blijft spannend tot het einde toe, maar het verhaal wordt er niet onrustig of heftig van. Ze dammen menig partijtje, de Finse en haar Rus. Tussen het overvloedig innemen van wodka door giet hij levenswijsheden over haar uit. &#8216;Vrouwen zijn bang voor slangen, Finnen voor Russen, Russen voor de Joden en Joden voor…&#8217; De lezer kijkt met Anna mee naar het gedrag van haar imposante, niet onsympathieke reisgezel en nog meer naar de mooi beschreven passerende landschappen en steden als Omsk, Krasnojarsk, Chabarovsk. Aan het eind van het boek kan de lezer het gevoel hebben een interessante transsiberische treinreis te hebben meegemaakt.
Ali Smith. Artful. Hamish Hamilton, 202 p.
****
door Kristien Hemmerechts
Essay
Zelden zal een boek zich zo moeilijk hebben laten benoemen als Artful van Ali Smith. Je kunt het bijvoorbeeld omschrijven als een essay waarin de schrijfster nadenkt over haar vak. Dat doet ze niet in haar eentje. Ze haalt er een stoet andere schrijvers bij die ook allemaal over hun vak hebben nagedacht. Ze citeert hen en toetst hun uitspraken aan haar eigen bevindingen. Je kunt haast niet anders dan concluderen dat het een hebbelijkheid van schrijvers is. Schrijven volstaat niet: er moet over nagedacht worden. En er moet over geschreven worden.
Artful is ook een elegie voor een verloren geliefde. We horen de stem van iemand van wie de partner een jaar eerder is overleden. Zo diep was de rouw dat de broodnodige concentratie om te lezen niet kon worden opgebracht. Maar nu besluit de vrouw dat ze verder moet. Ze kan niet eeuwig treurend bij de pakken neer blijven neerzitten. Om te beginnen kiest ze een nieuwe plek uit voor de stoel waarin ze vroeger altijd zat te lezen. Vervolgens slaat ze voor het eerst sinds lang weer een boek open. Het wordt Oliver Twist van Charles Dickens. Nauwelijks is ze een bladzijde ver wanneer de overleden geliefde de kamer binnenwandelt. &#8216;Het was niet jij. Het was mijn verbeelding.&#8217;
Er zijn uiteraard meer boeken waarin de doden het gezelschap van de levenden opzoeken en weigeren te geloven dat ze dood zijn. Of waarin de levenden zich verbeelden dat de doden hun gezelschap opzoeken en weigeren te geloven dat ze dood zijn. Het wonderlijke aan Artful is de originele manier waarop Ali Smith vertrouwde thema&#8217;s nieuw leven inblaast. Artful is in de eerste plaats een ode aan de verbeelding, gebracht door een schrijfster met een uitzonderlijk rijke verbeeldingskracht.
Arthur Japin. Maar buiten is het feest. De Arbeiderspers, 304 p., € 21,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Kindermisbruik is hot. In zijn nieuwe roman doet ook Arthur Japin een duit in het zakje. Liefst drie kleine meisjes worden er met medeweten van hun moeder stelselmatig door hun ploerterige stiefvader mishandeld en verkracht. Het oudste meisje raakt zelfs zwanger. Ze vlucht het huis uit om van een dochtertje te bevallen, dat na haar moeders dood op haar beurt door haar bloedeigen vader dreigt te worden mishandeld en verkracht. De wettige echtgenote kijkt weg, want ze wil niet voor schut staan. Net zomin als haar vriendinnen, of schoonzussen, die ook allemaal door het monster onder handen zijn genomen. De man is kermisfotograaf en chanteert zijn slachtoffers met door hem gemaakte schunnige foto&#8217;s van hun onwelvoeglijke standjes. Hij laat die door zijn stiefdochtertjes ontwikkelen, want dan went het vast. En zo houdt deze Blauwbaard de wind eronder.
Het verhaal is van alle tijden, de verrassing moet dus van de vorm komen. Die is zo versleten als een smartlap. Japin haalt alle clichés over daders en slachtoffers uit de kast. Zonne, het meisje dat als volwassen vrouw met haar gruwelijke verleden geconfronteerd wordt, durfde niet over het gebeurde te praten want ze voelde zich schuldig: &#8216;Zij mocht er dan misschien uitzien als een kind, ondertussen was zij geen haar beter dan Berthe of Tessa of haar tante Jany met hun verdraaide lijven en verwrongen gezichten en hun onderlichaam open naar de camera.&#8217; Heeft ze zich niet zelf overgegeven aan de man, toen hij dreigde om haar kleine zusje te nemen als zij niet wilde? Gelukkig wordt Zonne door de geheiligde Kunst gered. De leidster van het plaatselijke zangkoortje &#8211; ook al een slachtoffer &#8211; boort haar talent aan, zodat ze kan ontsnappen. Schrijven gaat Japin goed af. Zijn taal is helder en onberispelijk, maar het verhaal is net een suikerspin. Je bijt erin en houdt een hap lucht met zoete nasmaak over.
Mischa Andriessen. Huisverraad. De Bezig Bij, 64 p., € 16,50
****
door Rob Schouten
Poëzie
Je hebt dichters die hun temperament tonen en dichters die zich niet blootgeven. Mischa Andriessen (C. Buddingh&#8217;-prijs 2008) behoort tot de laatste soort. De gedichten in Huisverraad brengen van alles in beeld, iemand die land verbrandt, een stinkende dode in een huis, een richting Mekka biddende vrouw, een reis met vrienden, maar je komt er niet achter hoe de maker ertegenaan kijkt. Andriessens objectivisme intrigeert, de wereld in zijn poëzie is ritueel, onheilspellend, magisch, ze zit vol &#8216;we&#8217;, &#8216;je&#8217; en &#8216;hij&#8217; en de maker van dit alles blijft onzichtbaar, als om de lezer niet voor de voeten te lopen. Huiselijkheid, persoonlijkheid en vertrouwdheid zijn bij Andriessen dan ook misleidende zaken: &#8216;het donker van je eigen / schaduw op de muur zien / en schrikken. Niets is gevaarlijker / dan wat je kunt begrijpen.&#8217; Karakteristiek is het aantal &#8216;lessen&#8217; en &#8216;testen&#8217; dat Andriessen uitvoert, en titels als &#8216;Orde&#8217;, &#8216;Spoor&#8217;. Hij is geen troostende of opwekkende dichter, hij kijkt goed en toont ons, haast wetenschappelijk maar ook met verbeelding en stijl, hoe merkwaardig het leven eruitziet.
Carlos Ruiz Zafón. De gevangene van de hemel. Signatuur, vertaling Nelleke Geel, 318 p., € 19,95
***
door Anne Versloot
Thriller
Alle oude bekenden uit de bestseller De schaduw van de wind zijn in dit derde deel terug: Daniel Sempere, zijn vriend Fermín en het Kerkhof der Vergeten Boeken. Bij vlagen is het weer net zo sfeervol, duister en ronduit huiveringwekkend. Vooral het deel waarin Fermín vertelt over de periode dat hij opgesloten was in de stinkende kerkers van de gruwelijkste gevangenis in Barcelona. De directeur is er eentje van de ergste soort. Wat een narigheid. Wat een hel. En wat prachtig hoe hij daaruit weet te ontsnappen à la de graaf van Montecristo &#8211; lees het boek van Alexandre Dumas, lijkt Zafón te zeggen. De liefde voor literatuur speelt bij hem altijd een grote rol. En dat kunnen we alleen maar toejuichen. De intrige in De gevangene is door Zafón mooi opgezet, maar blijft iets te lang veelbelovend. Het is wachten op deel vier voor een hopelijk bevredigende ontknoping.

Kristien Hemmerechts

Mirjam Boelsums. Dronk. Augustus, 205 p., € 19,95
***
door Marjolijn Pouw
Verhalen
De verhalen in Dronk zijn mooi opgebouwd. In kort bestek komen mensen in beeld wier leven door een cruciale gebeurtenis op zijn kop gezet wordt. Het zou hun gedrag ingrijpend moeten veranderen, maar dat doet het niet. Ze wachten rustig af, want &#8216;het wordt vanzelf wat het moet worden&#8217;, zoals een van hen zegt, en ze vervolgt: &#8216;Ooit dacht ik dat ik invloed had op mijn leven. (…) Maar dat is niet zo. Hooguit over een heel klein deeltje. Je bent niet zo machtig als je wilt geloven.&#8217; Of ze nou plotsklaps wees zijn geworden, bedrogen of in de steek gelaten, mishandeld worden of ongeneeslijk ziek zijn, de personages waar het om draait grijpen niet in, maar wachten rustig hun kans af en nemen het leven zoals het komt. Zo redden ze het, hun problemen lijken zich op den duur vanzelf op te lossen. Het geeft Boelsums verhalen een plezierige, lichte kant, hoe treurig de ondergrond soms ook is. In het slotverhaal, &#8216;E = MC²&#8217;, over haar bezoek aan een onverwachts opgedoken Braziliaanse naamgenote, beschrijft ze dat het mooist. Haar naamgenote blijkt een nazaat van de ooit als armoe-emigrant naar Zuid-Amerika vertrokken zwierige broer van haar Noord-Hollandse grootvader, die zo uit een verhaal van Machado de Assis gestapt zou kunnen zijn. De schrijfster denkt aanvankelijk haar evenknie te hebben gevonden in haar nicht, met wie ze moeiteloos haar ervaringen in de strijd om het bestaan kan delen, maar het valt tegen; de verschillen zijn groot. Maar ook hier wordt rustig je kans afwachten uiteindelijk beloond.
De strakke opbouw van de verhalen geeft ze iets voorspelbaars. Boelsums zou meer variatie kunnen aanbrengen in de vorm; ze beheerst haar vak goed genoeg voor procedéverandering.
Stefan van Dierendonck. En het regende brood. Thomas Rap, 256 p., € 18,90
****
door Marjolijn Pouw
Roman
&#8216;Credo quia absurdum&#8217; (ik geloof omdat het absurd is). Met deze gevleugelde woorden van Tertullianus, een kerkvader uit de begintijd van het christendom, probeert seminarist Albert zijn medestudent Clemens het mysterie van de consecratie te verklaren: het moment waarop volgens de katholieken bij de eucharistieviering brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus veranderen. Een mysterie is niet te verklaren en Albert wordt er gek van. Medestudenten zien hem &#8216;s nachts &#8216;als een konijntje&#8217; piepend de trap naar de kapel opstormen, en hoe hij even later naar het gekkenhuis wordt afgevoerd. Het is een voorafschaduwing van Clemens&#8217; lot. Vergeefs probeert deze intelligente, begaafde jongen de kerkelijke leer met de rede te verbinden en net als Albert gaat hij eraan te gronde. Clemens blijkt aan een ernstige glutenallergie te lijden, die zijn priesterschap onmogelijk maakt. Want hoe kan hij de mis opdragen als de hostie hem vergiftigt? In Rome vraagt hij de pauselijke toestemming om op glutenvrije hosties over te gaan. &#8216;Dat gaat niet,&#8217; zegt een Poolse prelaat: &#8216;Verboden door kerkelijke wetgeving en traditie, Thomas van Aquino met name, vastgelegd in ons wetboek, canon 924 lid 2.&#8217; En als hij de leer niet kan verdragen, dan moet hij maar naar de psychiater gaan. Clemens voelt zich tot &#8216;een langzame zelfmoord&#8217; veroordeeld, en besluit zich dan maar snel van kant te maken. De dogmatische instelling van de kerk heeft hem vernietigd, zijn geloof is als een zeepbel uit elkaar gespat.
Het verhaal wordt verteld door Clemens&#8217; geestelijke begeleider uit de seminarietijd. Hij bewerkt de onverwacht opgedoken dagboeken van zijn pupil, in wie hij een variant ziet van de Verlosser. Clemens&#8217; boodschap moet als een nieuw evangelie worden opgeschreven en verkondigd. Dagboek en reconstructie verschillen van toon. Waar de begeleider ernstig en naïef is in zijn geloof, neemt Clemens steeds meer afstand. Het dagboek wordt een ironische tegenhanger, waarin de gekke kanten van het katholicisme en de kerk met verfijnde spot belicht worden. Van Dieren­doncks stijl is venijnig, trefzeker en grappig, zijn romandebuut is puur leesgenot.
Ann De Craemer. De seingever. De Bezige Bij, 218 p., € 19,95
***
door Marjolijn Pouw
Vertelling
Een seingever legt bij wedstrijden in opdracht van de organiserende wielervereniging met zijn signaalpannenkoek het verkeer stil. Je kunt ze op zondagen aan het werk zien in Vlaanderen, het land van de plaatselijke wielerwedstrijden. Ann De Craemer vertelt in haar nieuwe boek hoe ze na haar tirade tegen de kerk in Vurige tong (2011) een reeks literaire portretten wilde maken van mensen uit de folklore van het West-Vlaamse stadje waarin ze opgroeide. Het portret van de seingever liep uit op een roman. Het stoorde haar, want daardoor was de man die haar zijn levensverhaal had verteld een vreemde geworden, die ze onder een valse naam en in een verzonnen omgeving dingen liet denken die de echte seingever nooit zou hebben gedacht. Ze wilde evenwel geen &#8216;schoonschrijverij&#8217; in romanvorm produceren, maar &#8216;het grote verhaal&#8217; vertellen dat zich als realiteit aan haar had aangediend. Zo is de vertelling ontstaan over een man wiens hartstocht wielrennen is, maar die al snel begrijpt dat hij nooit bij de top zal horen. Hij draagt zijn passie over op zijn zoon, die de top ook niet haalt en omkomt door doping. Het houdt de seingever niet van zijn geliefde sport af.
Zijn persoonlijke drama is de achtergrond van het &#8216;grote&#8217; verhaal over de teloorgang van de eens zo glorieuze Vlaamse wielersport, waarin het allang niet meer om het wielrennen gaat maar om het winnen vanwege de belangen.
Wat het lezen van dit boek, los van het speelse Vlaams en de nostalgie van voorbije en nog niet voorbije folklore, tot zo&#8217;n genoegen maakt, is De Craemers manier van kijken. Ze tempert haar jeugdige verontwaardiging door er de levenswijsheid van de seingever tegenover te stellen. Hij laat zien dat er ondanks alles een hoop te genieten valt. Zo houdt de schrijfster haar boek licht en scherp, zonder in gemoraliseer te vervallen.
A.M. Homes. May We Be Forgiven. Viking, 480 p., € 24,95
***
door Kristien Hemmerechts
Roman
Halverwege A.M. Homes&#8217; vuistdikke nieuwe roman May We Be Forgiven geeft hoofdpersonage Harold Silver een korte uiteenzetting over &#8216;de Amerikaanse droom&#8217;, een term die blijkbaar in 1931 door James Truslow Adams werd bedacht. &#8216;Het leven moet rijker en beter zijn voor iedereen, met kansen die bepaald worden door talenten en inzet, en niet door afkomst.&#8217; Daarmee is het belangrijkste thema neergezet: wat betekent die Amerikaanse droom in de eenentwintigste eeuw? Is die niet in een nachtmerrie ontaard?
Vraag nummer twee: wat is normaal en wat is abnormaal? Net zoals in eerder werk schetst A.M. Homes een Amerika waarin bizar gedrag regel is geworden. De twaalfjarige Nate zit &#8216;s nachts te breien omdat, zo zegt hij, het hem ontspant. Een zekere Amanda volgt Harold naar zijn huis en gaat ongevraagd mee met hem naar binnen. Harold kijkt dan maar samen met haar televisie. Het bezorgt hem een aha-ervaring: &#8216;Televisie geeft mensen die niets met elkaar gemeen hebben een bezigheid én een gespreksonderwerp. Televisie verbindt Amerikanen. We zijn wat we bekijken.&#8217; Voor Amanda volstaat die televisie niet. Ze stort zich op Harold en ze hebben seks.
Harold ondergaat het alsof het iemand anders overkomt. Hij is de goede broer, die mensen niet wil kwetsen. De slechte broer, George, heeft zijn vrouw vermoord en een ongeluk veroorzaakt waarbij twee mensen het leven hebben verloren. Harold probeert de brokken te lijmen. Hij neemt de zorg op zich voor de kinderen van zijn broer, én voor de zoon van de mensen die bij het auto-ongeluk zijn omgekomen. Met veel vallen en opstaan leert hij langzaam maar zeker hoe het moet.
De roman begint en eindigt met een Thanksgiving-etentje. Het eerste is destructief. De genodigden denken alleen aan zichzelf. Het tweede is harmonieus. Iedereen zorgt voor elkaar en neemt zijn verantwoordelijkheid. Inhoudelijk gaat de roman van donker naar licht; stilistisch evolueert hij in omgekeerde zin. Misschien had Tolstoj gelijk en is geluk inderdaad geen geschikt onderwerp.
Zacht Lawijd 11-2. Paul-Gustave van Hecke nummer. Garant-Uitgevers, € 9,00
*****
door Aart van Zoest
Literair tijdschrift
Een juweel van een tijdschriftnummer, gewijd aan Paul-Gustave van Hecke (P.G.). Wie kent hem? Vrijwel niemand, dat mogen we aannemen. En dat is onterecht; zoveel wordt in dit nummer wel duidelijk gemaakt. De Vlaming Van Hecke was een man zoals de wereld en speciaal de kunstwereld goed gebruiken kan, van node heeft eigenlijk. Een zeer veelzijdige man die vooral als animator een ereplaats in de geschiedenis verdient. Hij werd in 1887 geboren in Gent, als zoon van een aardappelhandelaar en kruidenier. In de jaren van het interbellum bewoog hij zich, en hoe, in het Vlaamse literaire leven. Hij schreef gedichten, in het Frans, want dat kan een Vlaming (terwijl zijn Waalse landgenoot het niet in het Nederlands zal doen). Vóór alles is hij een promotor geweest van literaire en artistieke activiteiten. Hij richtte meerdere letterkundige tijdschriften op; stichtte een galerie waar zijn getalenteerde tijdgenoten zich konden manifesteren. Dankzij de inkomsten van zijn vrouw Norine, begaafd mode-ontwerpster, kon hij zich naast die bijdragen aan de Vlaamse literatuur ook een flamoboyant leven permitteren; hij noteerde &#8216;Norine en P.G. zijn arm geboren en zullen arm sterven, maar zullen geleefd hebben als miljoenairs!&#8217; De artikelen en vooral ook de foto&#8217;s maken aannemelijk dat het zo inderdaad is gegaan. Op aanstekelijke wijze wordt een beeld getoond van de interessante en woelige context waarbinnen Paul-Gustave en Norine zich hebben bewogen. Tot dameskleding met surrealistisch borduursel krijgen we onder ogen. Dit was immers de tijd van dada en surrealisme. Gedegen, als een les in literatuurgeschiedenis, is de bijdrage van Hans Renders en Sjoerd van Faassen. Zij bieden een gedetailleerd beeld van wat er zich aan belangwekkends op het gebied van kunst en letteren met name in Brussel in de topjaren van Van Hecke heeft voorgedaan en is geproduceerd. Dit tijdschriftnummer is aldus geworden tot een boek over een voorbije wereld waarvan je al lezend en kijkend moeilijk anders kan denken dan: ik had erbij willen zijn.

Charles Lewinsky. Terugkeer ongewenst. Signatuur, vertaling Elly Schippers, 445 p., € 22,95
****
door Aart van Zoest
Roman
Kurt Gerron was een succesvolle Duitse entertainer, acteur en cineast, Jood, in de jaren twintig en dertig in Duits­land. Hij had een flinke rol in de film De Blauwe Engel, met Marlene Dietrich, verkeerde met Bertolt Brecht, in wiens Drei­groschen­oper hij Tiger Brown speelde. Toen de nazi&#8217;s aan de macht kwamen in Duitsland, ging hij naar Neder­land om aan de Jodenvervolging te ontkomen, niet naar Hollywood, waarvoor hij een uitnodiging had. In plaats daarvan kwam hij in Westerbork terecht en in Theresienstadt. De Duitse kampcommandant droeg hem op een film te maken die via het Rode Kruis aan de buitenwereld moest tonen hoe goed de gevangen Joden het daar hadden. Kon Gerron weigeren? Natuurlijk wel, maar het zou voor hem en ook voor zijn vrouw onmiddellijke deportatie hebben betekend. Charles Lewinsky heeft Kurt Gerron tot de ik-verteller van zijn roman gemaakt. Historisch bekende feiten, aangelengd met fictie &#8211; overdenkingen van Gerron, vooral betreffende morele dilemma&#8217;s &#8211; brengen enerzijds de menselijke ellende van de slachtoffers en anderzijds de schofterige misdadigheid van de nazi&#8217;s tot leven, zó dat het voor menige lezer moeilijk zal zijn om tranen van medelijden en woede te bedwingen. Lewinsky bereikt dat doordat hij zijn psychologische benadering ingebed heeft in een grondig gedocumenteerde werkelijkheid, de werkelijkheid van Gerrons levensloop. Ter verificatie: zowel van Gerrons acteren als van zijn film zijn fragmenten te zien op internet. Na het maken van de film werd Gerron naar Auschwitz gedeporteerd, met notitie &#8216;T.O.&#8217;, Terugkeer Ongewenst. De meest bittere verwijzing naar de werkelijkheid in het hele boek is de alinea aan het slot. Lewinsky noteert: &#8216;Veel in deze roman is verzonnen. Dit helaas niet: op 30 oktober 1944 werden Kurt Gerron en zijn vrouw Olga in Auschwitz vermoord. Drie dagen later werd het vergassen [op bevel van Himmler] definitief gestaakt.&#8217;
Sophie Zijlstra. Margot. Querido, 224 p., € 18,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Sophie Zijlstra kruipt in de huid van Anne Franks veertienjarige zusje Margot. In de herfst van 1941 wordt haar op last van de Duitsers de toegang tot haar roeivereniging verboden. Margot laat zich niet zo maar wegsturen en dwingt het bestuur de toestemming af om haar alsnog de jaarlijkse afsluiting van het roeiseizoen te laten organiseren. Kort daarop duikt de familie Frank onder. Om het gevaar van ontdekking te verkleinen, wordt Margot als eerste naar het onderduikadres gebracht. Het is er doodstil en koud: &#8216;Zittend op de houten vloer begint ze een idee te krijgen, een idee dat steeds meer vorm krijgt alsof een stem het haar influistert, een idee van wat haar te wachten staat. Stilte, duisternis en kou.&#8217; De passage wijst vooruit naar Margots verblijf in het concentratiekamp Bergen-Belsen, een episode uit haar leven die buiten het bestek van de roman valt. Sophie Zijlstra beschrijft hem in Margots beknopte biografie, achter het nawoord met de rechtvaardiging van de roman. Er zijn in de roman meer nadrukkelijke verwijzingen te vinden naar Margots lot.
De voorzitter van de roeivereniging leest Margot onbewogen de brief voor met het lidmaatschapsverbod. Ze denkt: &#8216;Onverschrokken koning van de vlekkeloosheid, (…) jij morst niet, als kind al geen melk en als volwassene geen sympathie, empathie of andere emotie. In het aquarium van je leven zwem je rond, en rond, en rond. Je hebt het gelijk aan je kant want je kunt niet anders dan rondzwemmen en soms een glimp van je eigen staart opvangen, de achterkant van jouw gelijk, die je snel vergeet omdat die je niet aanstaat en doorzwemmen je enige optie is.&#8217; In haar beknopte biografie verklaart de schrijfster parmantig: &#8216;Ik fantaseer graag over de bekroonde wedstrijd en ik vind dat ik dat mag. Ik permitteer mij de vrijheid.&#8217; Natuurlijk mag dat, maar liever niet zo.
Annemarie de Gee. Kamermensen. Atlas Contact, 176 p., € 18,95
***
door Marjolijn Pouw
Verhalen
De verhalen in deze bundel spelen zich allemaal af op kamer 104 van een gemiddeld hotel in een willekeurige stad. Hij wordt bewoond door mensen die aanvankelijk heel gewoon lijken, maar al gauw in buitensporigheden of dwanghandelingen vervallen. Ze maken slachtoffers of worden het zelf. Zo wordt een jonge vrouw er door een sadistische insluiper met een posttraumatisch stress-syndroom verkracht en laat een verbitterde oud-politicus er zijn vaste Poolse hoertjes komen. Ook klopt een louche zwerver aan bij een vakantie vierend gezinnetje &#8211; bij het kaartspel verandert hij in een soort weerwolf. Zijn het fantasieën, zoals de pronte mevrouw Hindeloopen tegen haar man zegt als ze met hun twee kinderen hun intrek op de kamer hebben genomen: &#8216;Als klein meisje lag ik in mijn bedje met mijn ogen dicht en fantaseerde over avonden op onbekende plekken zoals deze.&#8217; Of zijn de belevenissen echt? Het kamermeisje dat zo nu en dan de rotzooi komt opruimen, treft er geen sporen van aan, en er zijn meer aanwijzingen van dromen. Ze zijn goed verborgen en je wordt moeiteloos de verhalen in gezogen, maar soms zijn ze geforceerd en storen ze. Er zijn ook verhalen die niet bij de andere passen, zoals het toneelstukje van drie langs elkaar heen pratende vriendinnen. Maar De Gee kan je gedachten goed gevangen houden.
Curzio Malaparte. Bloed. IJzer, vertaling Jan van der Haar, 155 p., € 16,50
****
door Aart van Zoest
Verhalen
Malaparte was een felle donder. In de &#8216;Bekentenis&#8217; die hij vooraf laat gaan aan de vijftien literaire schetsen die hij in 1937 onder de titel Sangue bijeen bracht, spreekt hij van de &#8216;wrede tijd&#8217; die hij in zijn jeugd heeft meegemaakt. Zijn felheid is te vinden in zijn grandioze stijl, die zich manifesteert in zinnen als: &#8216;Opeens keek Lavinia hem aan. En plotseling voelde Paolo dat het seizoen al beter begon te worden, de zomer verkoelde al de blaadjes van die witte boom, die zachtjes ruisten in zijn borst.&#8217; Zo&#8217;n citaat laat zien dat Malapartes werk voer is voor fijnproevers. In zijn heel korte levensschetsen komt veelal een jonge vent aan het woord, die bijvoorbeeld verklaart: &#8216;Ik ben bang en gruw van mezelf als kind. In mezelf als man heb ik vertrouwen.&#8217; Eén wat langer verhaal beschrijft een dag uit het leven van Cavalier Bonfante, een Romeinse ambtenaar die in zijn kantoor portretten van de koning, de paus en Mussolini heeft hangen. Op een zaterdag gaat hij waardig de straat op en komt in contact met arbeiders die aanhangers zijn van Mussolini. Die heeft de arbeiders immers een fascistenzaterdag bezorgd. Die ontmoeting van burgerman en proletariërs verloopt uiteraard onhandig. Malaparte, die zich politiek engageerde, wist wel waarover hij het had. In 1937 ging hij nog, net als zijn personages, met de fascisten mee. Hij wendde zich van ze af in 1940 en werd communist.
Willy Linthout. Wat wij moeten weten. De Bezige Bij, 200 p., € 24,95
**
door Kees Driessen
Strip
Tegelijk met Linthouts tweede striproman verschijnt de honderdvijftigste (!) aflevering van zijn Urbanus-serie. Het was in 2009 een grote verrassing toen de maker van de maffe Urbanus-strips Jaren van de olifant presenteerde, een striproman over de zelfmoord van zijn zoon. Het &#8216;driekwart autobiografische&#8217; Wat wij moeten weten vormt daarop een soort aanvulling, in dezelfde tekenstijl: louter potloodschetsen, niet gegumd, niet geïnkt, niet ingekleurd. Die onaffe stijl paste uitstekend bij het gevoel van gemis in Jaren van de olifant, maar voegt ditmaal minder toe. Door de wisselende hoofdpersonen, naast Linthouts alter ego zijn dominante moeder en twee drankzuchtige broers, is Wat wij moeten weten emotioneel bovendien minder gefocust dan zijn voorganger. Het boek is vooral interessant als aanvullend perspectief: waar Jaren van de olifant zich op het verdriet van de vader richtte, is hier te zien hoe de rest van de familie reageert op de zelfmoord van de zoon.
Kira Wuck. Finse meisjes. Podium, 56 p., € 15,-
***1/2
door Rob Schouten
Poëzie
In het debuut van slamkampioen Kira Wuck (1978), van Indonesisch-Finse afkomst, draait het steeds om menselijke betrekkingen, familiebanden, liefde, vriendschap. Maar anekdotisch is het allerminst. Integendeel, over alles hangt een waas van geheimzinnigheid en magie. Steeds wordt er iets opgetild, bijvoorbeeld in de wasserette waar je &#8216;voordat je het weet samen in een flamencobar belandt&#8217;. Zelfs in de illusieloze overblijvers van de maatschappij ziet deze dichteres nog iets moois: &#8216;Zijn ziel heeft de pureermachine niet overleefd / nu leeft hij verfijnd&#8217;.
Alle mensen lijken familie van elkaar in Finse meisjes, en zo zie je omgekeerd in al die gedichten over anderen de maakster terug met haar gevoelige oog voor ieders uitzonderlijkheid. Een ontvankelijk meisje in een vreemde wereld. Tegelijkertijd is dit kruidige, krachtige poëzie. Maar soms zou het nog iets heksachtiger mogen zijn, zoals in de laatste regels: &#8216;we halen er een spiegeltje bij / als het niet beslaat &#8211; / dan ben je vertrokken.&#8217;
Lucas Hirsch. Dolhuis. Arbeiderspers, 70 p., € 18,95
****
door Rob Schouten
Poëzie
Lucas Hirsch is een potig dichter die de lezer geen stroop om de mond smeert: &#8216;Vergeet niet dat alles poëzie is vandaag de dag&#8217; schrijft hij in het laatste gedicht van Dolhuis en dat betekent in zijn geval dat het om de strijd om het bestaan gaat, agressie, onmenselijkheid. Hij schrijft met een &#8216;pistool in mijn schoot&#8217; en zou graag een Tokkie aan stukken snijden of &#8216;dat spuitlijf volkwakken&#8217;. Hirsch&#8217; gedichten zitten vol hufters. Iemand komt gewoon met een blote pik de trein binnen, maar pas als hij met zijn andere hand een boek gaat lezen, wordt alles anders, oftewel: het traditionele literaire bedrijf is ongewoon geworden.
Hirsch&#8217; &#8216;gitzwarte psalmen&#8217; zijn onthutsend en grappig tegelijk. In een zelfreflecterend gedicht geeft hij toe ook evengoed een sukkel te zijn en in de laatste afdeling lijkt het met de wereld zelfs nog goed te komen: &#8216;Wuif met je pompons / dan wekken we vreugde op&#8217;. Messcherpe gedichten, niet om in te geloven want Hirsch drijft het graag op de spits, maar prima spul om je weltschmerz aan te slijpen.

Kees Driessen

Marie Darrieussecq. Solange. Meulenhoff, vertaling Mirjam de Veth, 254 p., € 18,95
****
door Aart van Zoest
Roman
In het Frans is de titel van dit boek Clèves, naar het fictieve provinciestadje waar alles zich afspeelt. Die titel is in de Nederlandse uitgave terecht vervangen door de naam van de hoofdpersoon (zie Flauberts Madame Bovary). Deze roman biedt namelijk het portret van een hedendaags meisje dat vrouw aan het worden is in een onaanzienlijk provinciestadje. Het boek heeft nauwelijks een plot. De vertelwijze is pointillistisch, per minimale sprongetjes, dikwijls losse gedachtes of observaties. Darrieussecq maakt daarbij gebruik van een heel divers arsenaal van narratieve mogelijkheden, directe en indirecte rede, wisselend vertelperspectief, all that, een tijdlang pittig, met het risico van verveling op den duur. Fundamenteel gaat het om wat zich afspeelt in de geest van Solange. De wereld om haar heen is onbeduidend. Voor haar draait vrijwel alles om seks. Van het platte soort, zonder romantische versiering. Daarbij past laag-bij-de-gronds taalgebruik. De tersluiks-ironische verwijzing naar de Franse klassieker La Princesse de Clèves, vol nobele kuisheid, zal aan weinig Nederlandse lezers besteed zijn. De weergave van het taalgedrag van Solange sluit aan bij de verbluffende precisie waarmee haar gedachten en drijfveren, haar reacties op haar onmiddellijke Umwelt, haar oordelen en haar verlangens zijn weergegeven. De miezerigheid van het waardenstelsel dat zij aan het ontwikkelen is in haar even miezerige context blijkt wel uit haar levensdroom: ze ziet zichzelf over een paar jaar aan de rand van een zwembad terwijl ze geel-rode cocktails drinkt met parasolletjes. Daar zou ze liggen in Clèves, in de zon. Ze zou vijf kilo zijn afgevallen, ze zou naar de televisie kijken en zich bezighouden met lezen, kruiswoordpuzzels en de nouvelle cuisine. Darrieussecq geeft willens en wetens meedogenloos uitzicht op de treurnis van een bepaald soort hedendaags hedonisme.
John Williams. Stoner. Lebowski, vertaling Edzard Krol, 319 p. € 19,95
***1/2
door Kristien Hemmerechts
Roman
&#8216;Amerikaanse klassieker uit 1965 wordt nu wereldwijd herontdekt.&#8217; Met die kreet stuurt uitgeverij Lebowski Stoner van John Williams Nederland en Vlaanderen in. In de Verenigde Staten werd de roman al in 2006 opnieuw uitgegeven, én bejubeld onder andere door The New York Times. Stoner is inderdaad zorgvuldig geschreven en gecomponeerd, maar de roman is ook sterk gedateerd. John Williams beschrijft de gemoedstoestand van zijn personages zo uitvoerig, dat je beseft dat we intussen net zoals bij films en televisiereeksen een veel hoger vertelritme gewend zijn. Ook het vrouwbeeld dat in de roman wordt gepresenteerd, is niet meer van deze tijd.
De roman toont hoe een liefdeloos huwelijk beide partners emotioneel en zelfs fysiek sloopt. Stoners vrouw Edith ziet het huwelijk als een doem waaraan ze niet kan ontsnappen. De eerste huwelijksnacht ondergaat ze volstrekt passief, bijna alsof ze dood naast haar kersverse echtgenoot in het huwelijksbed ligt. Stoner kwijt zich zonder vreugde van zijn taak. Hij ontmaagdt het &#8216;lijk&#8217; en zaait voor eeuwig haat bij zijn vrouw. Als enkele jaren later de lust in haar ontwaakt, is het resultaat beangstigend én grotesk.
&#8216;Plotseling kwamen haar handen als klauwen op hem af en hij deinsde achteruit. Ze besprong hem met wilde, claimende handen.&#8217; Een zwangerschap maakt abrupt een eind aan deze woeste opflakkering. Na de bevalling, die drie (!) dagen duurt, blijft Edith een jaar &#8216;min of meer bedlegerig&#8217;. Wat er precies met haar aan de hand is, verneemt de lezer niet.
Ik betwijfel of het in Williams&#8217; bedoeling lag, maar deze roman houdt indirect een pleidooi voor gelijkheid tussen mannen en vrouwen op professioneel, financieel en seksueel vlak. Zonder die gelijkheid worden ze elkaars rivalen of zelfs vijanden. Ze richten zichzelf en elkaar te gronde. Als iemand aan de waarheid van dat inzicht twijfelde, zal Stoner hem er vast van overtuigen.
Randy Noorman. Dagboek van augustus. Aspekt, 264 p., € 19,75
**
door Marjolijn Pouw
Roman
In deze historische roman leggen drie soldaten uit de legers van enkele bij de Eerste Wereldoorlog betrokken grootmachten in hetzelfde dagboek de eerste gevechtsmaand vast. Soldaat Lionell Dubois uit het Franse Dôle wordt in augustus 1914 opgeroepen voor het front en vertrekt, voorzien van een schrift met harde kaft voor zijn herinneringen. Na een paar dagen sneuvelt hij. Zijn dagboek wordt op het slagveld gevonden door de Duitse officier Geomar Schulz, die besluit het voort te zetten. Hij wil het verhaal vastleggen van: &#8216;Ons, zijnde de soldaten. De vele miljoenen, samengetrokken op alle fronten, ongeacht nationaliteit, rang of leeftijd. Om te voorkomen dat onze levens en onze doden voor latere generaties zullen vervagen tot naamloze statistieken op vergeten velden.&#8217; Geomar wordt krijgsgevangen gemaakt door de Russen, waarbij het dagboek in beslag wordt genomen door de Russische inlichtingenofficier kapitein Nicolai Yaroslav Vjazemsky. Het wekt zijn nieuwsgierigheid, omdat het in twee talen is geschreven. Na lezing getuigt hij ten slotte: &#8216;Ongeacht of we deze oorlog nou zullen winnen of verliezen. Uiteindelijk komt het altijd op hetzelfde neer; dat we ons zullen moeten voorbereiden op de volgende, want dat is de les die de geschiedenis ons leert.&#8217;
Noorman schetst de hel van de slagvelden. De filmromantiek van opofferingsgezindheid en kameraadschap is daar ver te zoeken. Angst en overlevingsdrang beheersen de soldaten, of pijn als ze worden getroffen. De meesten sterven een gruwelijke dood. Maar of het nou om Russen, Fransen of Duitsers gaat, er is nauwelijks verschil tussen de jongens. Ze zijn allemaal even aardig, beschaafd en om hun geliefden bekommerd. Er zit de geen haartje kwaad bij en dat is te mooi om waar te zijn. Bij al deze aandacht voor de mannen blijft er weinig over voor de complexiteit van de oorlog. Het boek komt maar niet uit de verf, het blijft folklore.
Shane Jones. Daniel Fights a Hurricane. Penguin, 209 p., € 14,99
****
door Henk van Renssen
Roman
Shane Jones (1980) is een jonge schrijver en dichter die zich graag buiten de gebaande paden begeeft. Dat wil zeggen: hij speelt op de momenteel behoorlijk verlaten literaire trapveldjes van het surrealisme en het absurdisme. Zijn debuut, Light Boxes, gaat bijvoorbeeld over een dorp waar het eeuwig februari is omdat de god Februari boos is op de inwoners. In Jones&#8217; tweede roman, Daniel Fights a Hurricane, moet een jongeman (Daniel) een pijplijn naar zee aanleggen om een dorp voor uitdroging te behoeden. Allerlei vreemde figuren helpen hem hierbij, zoals de knapste man van de wereld met het slechtste gebit ter wereld, de &#8216;twee-seconden-dromer&#8217; en een jongen die voortdurend opschrijft wat anderen denken.
Gaandeweg het in korte hoofdstukjes geknipte verhaal wordt duidelijk dat dit bizarre avontuur zich afspeelt in Daniels hoofd. Daniel is bang voor orkanen en heeft zich in een bos verscholen. Zijn vriendin Karen probeert hem te vinden en te redden, maar dan komt er écht een orkaan. Of toch niet. Heel aardige roman, extra ster voor literaire moed.

Henk van Renssen

Gerrit Komrij. Boemerang en andere gedichten. De Bezige Bij, 110 p., € 19,90
*****
door Rob Schouten
Poëzie
Gerrit Komrij was dichter van de maskerade. Je kon hem niet betrappen op waarheidsvinding, consequente gedachten of Prinzipienreiterei. Hij kon alles zijn: ernstig, boertig, cynisch, een onheilsprofeet, potsenmaker. In de bundel Boemerang refereert hij eraan, in het gedicht &#8216;Bijna volmaakt&#8217;: &#8221;t Wordt druk voor het Pessoaatje in ons&#8217;, naar de Portugese dichter met de vele persoonlijkheden. En in &#8216;De gewone man&#8217; verlangt hij ernaar &#8216;Kameleon, bastaard, hermafrodiet&#8217; te zijn.Boemerang is Komrijs postume bundel, hij lag bijna af op zijn bureau in Portugal toen hij afgelopen juli overleed. Het is een bundel vol vergankelijkheid en gesublimeerde doodsangst. Een groot deel van de gedichten moet geschreven zijn in de wetenschap dat het einde eraan kwam. Tegelijkertijd getuigen ze ook van een drang tot overleven; er zullen weinig dichters zijn die in het aangezicht van de dood nog zo vruchtbaar konden of durfden te zijn. Nergens larmoyant of sentimenteel, hij verloochende zijn oude ik niet.
En toch zijn ze anders, en dat niet alleen omdat we ze nu, met zijn dood nog maar net op zak, anders lezen. Zo komen er opmerkelijk veel engelen in deze bundel voor, beschermengelen, doodsengelen. Ook de toespelingen op de dood zijn talrijk: de eerste regel in de bundel luidt: &#8216;de avond vrees je en het grote krimpen&#8217;, gevolgd door talloze andere verwijzingen: &#8216;Hij is veroordeeld uitgewist te worden&#8217;, &#8216;De engel die ik had is op de loop&#8217;, &#8216;Ik maak nu al mijn eigen hemel klaar.&#8217;
Maar de naderende dood heeft ook heel andere bijwerkingen. Zo beschrijft hij in een viertal gedichten zijn opname in een oosters ziekenhuis, waar ze voor het eerst zijn dodelijke ziekte vaststelden: Ik sloeg mijn ogen open en daar zat / Een man met zwarte haarwrong op mijn bed. / Een prins of sultan uit een damesblad, / Voor mijn plezier daar even neergezet.
Als je niet beter zou weten, zou het een typisch komrijaanse hallucinatie uit zijn vroege werk kunnen zijn. In een andere cyclus droomt hij van een weergaloos mooie oosterse efebe die zo&#8217;n beetje als zijn doodsengel dienstdoet. Zijn naderend einde moet Komrij ergens als de verwezenlijking van zijn angsten en dromen hebben ervaren, een enorme inspiratiebron. Wat dat aangaat, treft de titel doel: wat hij ooit opwierp, komt ten slotte onherroepelijk terug.
Gelouterd door wijsheid en vergankelijkheidsbesef waait er een bijzondere wind door deze gedichten. De combinatie van oud en vilein sarcasme en ontvankelijkheid voor diepere gevoelens geeft de verzen een aparte afsmaak. Zo nu en dan timmert hij nog lustig los op de burgerlijke en maatschappelijke zelfgenoegzaamheid, maar in veel gedichten schemert door zijn satirische toon er een van verdriet en berusting. In &#8216;Eeuwigheid&#8217; beschrijft hij op die typische Komrij-wijze het leven van een fantasievol jongetje: Totdat hij stokt. Het komt er niet meer van. / Hij wordt volwassen en hij is weer bang. Bijna openhartig, zou je zeggen. Bijna, want helemaal geeft hij zich ook nu niet.
Het bijzondere van Boemerang is ook dat de bundel niet helemaal af is, sommige verzen zijn voltooid, aan andere werd nog geprutst. Het is werk vol varianten en rafelige randjes. Je ziet de dichter nog wikken en wegen. Zo kent het gedicht &#8216;Jongensdromen&#8217; twee alternatieve slotregels. De ik-persoon droomt van allerlei onmogelijkheden en besluit: Een droom is ijle wind, ik weet het wel, / En toch, bedrog of niet, verdom ik het / Om te ontwaken op mijn spijkerbed. De tweede versie van de slotregel luidt: Een stap te zetten uit mijn spijkerbed. In de eerste versie droomt hij voort, in de tweede blijft hij moedwillig wakker liggen. Zo tegenstrijdig kon Komrij in zijn gedichten zijn.
Lion Feuchtwanger. Succes. Wereldbibliotheek, vertaling Anthonie Donker, 640 p., € 19,90
****
door Aart van Zoest
Roman
Dit meesterwerk van Feuchtwanger verscheen in Duitsland, in 1930. Het is een historische sleutelroman: achter de fictieve personages en beschreven gebeurtenissen zijn niet-fictieve realiteiten te herkennen. De ruim 650 pagina&#8217;s bieden een beklemmend beeld van het Duitsland waar, in de jaren twintig, de nazi&#8217;s hun aanloop namen tot de uiteindelijke machtsgreep. Het krioelt in de plot, die vooral in München gecentreerd is, van de fascinerende figuren.
Een bezwaar is wel dat het er erg veel zijn; in de wirwar van intriges en verwikkelingen kan de lezer onzer dagen de neiging krijgen om pagina&#8217;s soms wat vlugger om te slaan. Dat doet aan de informatieve waarde van het boek niets af.
De meest intrigerende romanfiguur is Kutzner. Deze politieke fanaticus houdt redevoeringen die vier uur kunnen duren. Dat is Hitler. Zijn nazibeweging, de NSDAP, heet bij Feuchtwanger &#8216;Ware Duitsers&#8217;. Het succes van die, dan nog kleine, partij houdt verband met treurige maatschappelijke omstandigheden die voor ontevredenheid onder het volk zorgen. Er is armoede, nationalistische schaamte door de verloren oorlog. En een waanzinnige inflatie, waaraan pas in november 1923 een einde komt. Binnen al die ellende heeft de communist Feucht­wanger zichzelf in zijn roman ook een rol gegeven, onder de naam Tüverlin.
Deze Tüverlin citeert in een discussie met ene Pröckl (Brecht!) een uitspraak van Marx, die als het ware een rechtvaardiging betekent voor het maken van dit werk. &#8216;Men moet de verstarde toestanden in de Duitse samenleving beschrijven en in beweging brengen, door ze hun eigen liedje voor te zingen. Men moet het volk van zichzelf doen schrikken om het moed te doen vatten.&#8217;
Gelukkig is er meer dan leerzame treurnis. Daarvoor zorgt de begeerlijke Johanna Kain (wie stond model?) en haar woelige liefdesleven. Wanneer haar minnaar, een museumcurator, op grond van meinedige verklaringen in de gevangenis raakt, zet ze zich &#8211; zonder succes &#8211; voor hem in. Ze zal meer geliefden hebben, onder wie een machtige grootindustrieel (Krupp?) en Tüverlin. Aldus krijgt ook het Menschliches, Allzumenschliches in deze tendens­roman zijn plaats.
Wim Duijst. De engel van Spakenburg. Marmer, 312 p., € 18,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Gelovigen bespreken bij een kraamvisite de pas bij hun gemeente beroepen dominee. Hij is een aanhanger van Kuitert, de VU-hoogleraar die vindt dat je de Bijbel niet letterlijk moet nemen: een hellend vlak dat al eerder was betreden door dominee Geelkerken, die in 1926 daarom door zijn broeders in de Synode van Assen was afgezet, wat een kerkscheuring veroorzaakte. De Spakenburgers winden zich op: zouden de Bijbelse slang en de ezel van Bileam echt hebben gesproken? Het staat er, maar: &#8216;Er staat zoveel in de Bijbel,&#8217; zegt de oom van Sjoerd, het jongetje dat de spreekbuis is van de schrijver. &#8216;Maar moet je dat allemaal letterlijk nemen? Tijden veranderen.&#8217; Sjoerds streng gereformeerde moeder verstrakt en snauwt: &#8216;Eerst is het de slang, dan de ezel en straks wordt het de opstanding. En al die nieuwigheid komt van die zogenaamde godgeleerden van de VU.&#8217; Zij staat sterk onder de invloed van een soort Greet Hofmans, die lid is van de zwartekousenkerk. De moeder hoopt vergeefs daar verlichting te vinden voor haar somberte, ze voelt zich in een donker dal.
Duijst weet in zijn in de liberaliserende jaren zestig spelende roman de armoedige sfeer van wereldmijding en bekrompenheid die om streng gereformeerden hangt, mooi op te roepen. Vooral in gesprekken is hij goed. De ruzie tussen Sjoerds ouders over de televisie, waarin zijn moeder een werktuig van de duivel ziet, is prachtig opgeschreven. Jammer genoeg is de opbouw van het boek nogal traditioneel en zijn de ontwikkelingen zo oubollig dat het vervelend wordt. De in zijn huwelijk afgewezen, gefrustreerde vader is een al te makkelijke prooi voor een gescheiden, wufte dorpsgenote. De jarenlange verkrachting en mishandeling door haar vader en broers zijn als oorzaak van de depressie van Sjoerds moeder al even uitgekauwd, net als de dommige plattelandsvrouwen.

Pat Barker. Toby&#8217;s Room. Hamish Hamilton, 264 p., € 19,95
***
door Kristien Hemmerechts
Roman
Nu de honderdste verjaardag van de Eerste Wereldoorlog nadert, is het misschien logisch en zelfs een tikkeltje voorspelbaar dat Pat Barker zich opnieuw door die gruwelijke oorlog laat inspireren. Voor het derde deel van haar bejubelde Regeneration-oorlogstrilogie (1991-1995) ontving ze de Booker Prize. Met Toby&#8217;s Room bewijst ze dat het &#8216;materiaal&#8217; onuitputtelijk is. Ze betreedt vertrouwde paden, maar weet de lezer moeiteloos te boeien en te ontroeren. Net als in de trilogie laat Barker ook hier historische figuren optreden, zoals de zusjes Vanessa Bell en Virginia Woolf. De titel Toby&#8217;s Room is trouwens een nadrukkelijke knipoog naar Woolfs Jacob&#8217;s Room. Opnieuw verweeft ze de fictie met &#8216;echte&#8217; weetjes. Zo vernemen we dat de Britse koning, in navolging van menige Duitser die toen in Engeland woonde, een andere achternaam koos. Saxe-Coburg-Gotha werd Windsor, een naam die de huidige royals nog altijd dragen. In een nawoord attendeert Barker de lezer op een website met geschilderde portretten van gewonde soldaten, portretten die in de roman ter sprake komen. Barker is zowel romanschrijfster als historica als docente. Die laatste rol vervult ze lichtvoetig, zonder ooit belerend te worden.
Vitaliano Brancati. Mooie Antonio. Athenaeum-Polak &#038; Van Gennep, vertaling Yond Boeke &#038; Patty Krone, 319 p., € 19,95
**
door Aart van Zoest
Roman
Antonio is een Siciliaan en zó mooi dat niet alleen op zijn eiland maar ook in Rome, wanneer hij daar is, alle vrouwen hem begeren. De gelukkige die hem als man weet te verwerven, is Barbara. Hij heeft haar op straat aanschouwd; ze had &#8216;een misboek tegen haar boezem geklemd waardoor ze een beetje voorovergebogen liep, zodat de weelderigheid en het élan van haar jeugd op allerbevalligste wijze aan het oog werden onttrokken&#8217;. De begeleidende moeder gaf het meisje een por. En toen? &#8216;Schoorvoetend draaide Barbara haar ovale, in een paarse kanten sluier gehulde gezicht iets naar links, draaide haar pupillen nog iets verder waarbij haar oogwit verblindend oplichtte&#8217;. Zulke zinnen, in zo&#8217;n stijl, maken een boek dik. De roman vertelt vooral van Antonio&#8217;s onvermogen om &#8216;m omhoog te krijgen. Vreselijk, uiteraard, in het kader van een viriliteitsideologie die aan zoiets minachting verbindt. Het verhaal speelt zich af in de Mussolini-tijd; er is zijdelings ook onbeholpen aandacht voor de schande van het Italiaanse fascisme. In de geest van de lezer doemen de woorden van Gide op: met mooie gevoelens wordt slechte literatuur gemaakt.
Lisette Lewin. Bach onder de palmen. Nijgh &#038; Van Ditmar, 256 p., € 19,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
In het Cambodjaanse Sihanoukville leuren straatkinderen met het boek First they killed my father van mensenrechtenactiviste Loung Ung, die als kind de moordkampen van dictator Pol Pot overleefde. Ze vertelt hoe soldaten van de Rode Khmer de familie thuis ophalen, en hoe haar mooie, nieuwe rode jurkje in het kamp verscheurd wordt: &#8216;Eén zo&#8217;n persoonlijk verslag doet je meer dan statistieken (&#8230;) Zoals dat van Anne Frank,&#8217; zegt de Nederlandse vrouw die Loung Ungs verhaal aan haar vriend vertelt. Met deze vriend bezoekt ze diens aangenomen familie op het platteland; ze wordt er misselijk van. Ooit was deze verlopen maar nog steeds charmante man een muzikaal wonderkind dat overal ter wereld optrad. Nu is hij verloren, hij joeg er twee erfenissen doorheen en leeft met zijn Cambodjaanse liefje van zijn AOW en een pensioentje in een hutje in Thailand. Hij en zijn verlopen, blanke vrienden geven zich in hun laatste toevluchtsoord over aan seks, drugs en drank, uitgezogen door hun veel jongere vriendinnetjes en hun pooiers. Met zijn eigen familie of vrienden heeft de man geen contact, behalve met de vrijgevochten, cynische Lotte. Ze ziet hem steeds meer in een wrak veranderen.
Tussen de bedrijven door komt de geschiedenis van deze ooit zo paradijselijke landen aan bod. Als een volleerde buitenlandjournaliste vertelt Lotte hoeveel er in de loop van de eeuwen is veranderd. Niets deugt er in deze door revolutie en massatoerisme geteisterde gemeenschap. Regeringen zijn corrupt, de bevolking is straatarm. Geen wonder dat de mensen zich met seksindustrie en diefstal in leven moeten houden. De aanklacht tegen de nieuwe vorm van uitbuiting is helder, maar onduidelijk blijft waarom Lotte door de treurige leegte van haar vriend wordt aangetrokken. Anne Frank en Loung Ung zijn in hun geschriften betrokken en persoonlijk, Lotte blijft op veilige afstand. We lezen dat ze &#8216;een ongelukkig en cynisch kind&#8217; was en we moeten haar op haar woord geloven. Leven zit er niet in, ze blijft vlak.
Joke van Leeuwen. Feest van het begin. Querido, 208 p., € 18,95
**
door Marjolijn Pouw
Roman
Een getreiterde vondeling en een onhandelbare, door haar ouders in het klooster gestopte rijke non raken innig bevriend in het weeshuis waar ze zitten, tot ze door de jaloerse congregatie gescheiden worden. Ze verliezen elkaar uit het oog, maar dan breekt de Franse Revolutie uit. De meiden nemen de benen en zwerven rond. Ze blijven aan elkaar denken en gaan uiteraard naar elkaar op zoek. Los van elkaar komen ze dan met andere lieve en minder lieve figuren in aanraking, die net als zij het geluk zoeken. Zo zijn er de aardige, buitenlandse pianofortebouwer en zijn jonge, Franse vrouw en de even aardige beul van Parijs met wie hij bevriend raakt, een verlopen schilder die van een van hen het nieuwe, revolutionaire vrijheidssymbool maakt, een rancuneuze bediende en zijn hebberige familie. Maar of je nu de meiden neemt of een van de anderen: het blijven poppen, opgedoft met historiserende couleur locale. Het boek leest als een oefening in schrijftechniek, inclusief vervelende woordgrappen en taalvondsten.