Wat is er nog liberaal aan de VVD?

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Chard van den Berg

Allard Schröder

Heinrich Heine en de uitvinding van de Europese intellectueel

<div class="wpg-element paragraph">
Opinie
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Hoe groot is een mens eigenlijk? In zijn eigen ogen kan hij nooit groot genoeg zijn. Dat geldt voor alles: zijn daden, zijn inzichten, zijn veroveringen, zijn financiën, zijn opvattingen. Eigenlijk staat er geen maat op hem, al houdt hij dat meestal wijselijk voor zich, want grootheid moet overtuigen. De overgang naar gesnoef en opsnijderij verloopt ongemerkt en het is in de roes van de zelffelicitatie niet altijd duidelijk of men nog wel aan de goede kant van de streep zit. Hoe dan ook, bescheidenheid en matigheid blijven deugden waarmee de meeste mensen van nature niet bijster ruim bedeeld zijn – en sinds de massamedia het culturele voortouw hebben genomen, is het er niet beter op geworden.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Er zijn verzachtende omstandigheden. Het is al lang normaal zo’n beetje alles groter, mooier en beter voor te stellen dan het in werkelijkheid is, wat zoals men weet de hoofdbezigheid is van de alom aanwezige reclame. Sommige massamedia laten zich evenmin onbetuigd, want in de strijd om de kijkcijfers of een plekje in het schap bij de sigarenboer maken ze niet zelden gebruik van hetzelfde getoeter en getetter als de reclame. Aangezien ze zich niet alleen van beeld, maar ook van taal bedienen, is die onder hun handen, wederom in het spoor van de reclame, steeds opgeblazener geworden. De woorden raken hun precisie kwijt. In de reclame werkt men kennelijk graag met vage associaties en liever niet met nauwkeurige omschrijvingen, waarop men wel eens kon worden afgerekend. Die vage associaties maken zich vanzelf los van de oorspronkelijke betekenis van een woord, dat na verloop van tijd geen voet meer aan de grond heeft en gaat ‘zweven’. Iets vergelijkbaars gebeurt wanneer mensen elkaar in een dergelijk idioom gaan bejegenen en elkaar fantástisch en gewéldig vinden. Even later vindt men dat ook van zichzelf en laat dat eveneens merken. Een mens pronkt nu eenmaal graag met zichzelf. Alleen, wanneer de eigen grootheid tegenvalt of niet makkelijk aan anderen te verkopen is, moet men zich met andere parafernalia behangen, die voor zover ze in taal zijn niets kosten.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Liever iets gelijker </h3>
Ooit kende ik iemand die als zetbaas achter de toonbank stond van een suffe sigarenwinkel. Vol trots noemde hij zich de ‘manager’ van de zaak, daarmee aangevend dat hij vooruit was gekomen in de wereld en op verjaardagsfeestjes op respect kon rekenen – want respect is wat een mens wil. In een egalitaire samenleving waar alle dieren gelijk zijn, willen sommige dieren toch liever iets gelijker zijn dan andere dieren. Al die opblazerij en zelfvergroting hebben een grens. Men kan zich niet ongestraft voor dokter of doctor uitgeven. Maar gelukkig blijven er genoeg respectabele titels en betitelingen over die onbeschermd zijn. Iedereen mag zich filosoof noemen en menig bijvoegseldenker doet dat dan ook. Iemand die slechts filosofie heeft gestudeerd – dat wil zeggen zich op de hoogte heeft gesteld van andermans inzichten – noemt zich tegenwoordig ook graag filosoof. Voor de buitenwereld is dat verwarrend, want die denkt bij dat woord meteen aan Plato, Kant of Heidegger. Is een afgestudeerde in de wijsbegeerte dus ook van hun kaliber? Dat is best mogelijk, zij het niet waarschijnlijk, grote denkers zijn nu eenmaal dun gezaaid, maar met zo’n zelfbetiteling win je wel het ontzag van het publiek. Regelmatig stuit je op raadselachtige beroepen als ‘onderzoeker’ of ‘publicist’ zonder te weten wat daarvan de achtergrond is. Vroeger kwam je ook nog wel een ‘letterkundige’ of ‘literator’ tegen, maar die mensensoort schijnt inmiddels te zijn uitgestorven.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Geen beschermde titel </h3>
Toen ik vele jaren geleden op mijn belastingaangifte mijn beroep als ‘schrijver’ opgaf, kreeg ik van mijn belastingconsulent, iemand die geen lezer was, te horen dat ik geen ambtenaar was, ik moest mezelf ‘auteur’ noemen. Nog niet zo lang geleden was ‘schrijver’ namelijk de op één na laagste ambtenarenrang, vandaag de dag is het een alom begeerde kwalificatie waarmee men zich graag tooit. Wanneer iemand een opiniestuk in een krant of tijdschrift ondertekent met zijn beroep, bijvoorbeeld ‘leraar geschiedenis’, wordt dat tegenwoordig soms gevolgd door: ‘en schrijver’. Wanneer de ondertekenaar nog niet zover is, staat er ‘werkt aan een boek’ of als hij nog niet is begonnen: ‘bereidt een publicatie voor’. Wat die boeken en publicaties inhouden, wordt er helaas maar zelden bij vermeld, en ook niet waar je ze kunt kopen of inkijken. Iedereen mag zich vrij schrijver noemen, het schrijverschap kent geen beschermde titels als ‘doctor’ of ‘meester in de rechten’. Hoewel het aantal lezers zoetjesaan terugloopt, boekhandels sluiten en uitgevers hun productie inkrimpen, zijn er velen die schrijven en nog veel meer die van plan zijn dat te doen. Of de vruchten van hun inspanningen ook werkelijk zullen worden uitgegeven, gekocht en gelezen? In Nederland zijn er veel grote, kleine en piepkleine uitgeverijen op elk mogelijk gebied en anders kan men het opus nog altijd in eigen beheer uitgeven. Een hele rits firma’s staat klaar om daar een handje bij te helpen en er een centje aan te verdienen. Zij zorgen ervoor dat menigeen zich op eigen kosten ‘schrijver’ kan noemen. Nog niet zo lang geleden was het normaal dat je als journalist, politicus of geleerde je inzichten en onderzoeksresultaten in tijdschriften of boeken publiceerde. Publiceren hoorde gewoon bij het werk en niemand haalde het in zijn hoofd zich apart nog eens als ‘schrijver’ te afficheren. Iemand als Huizinga vond zich een historicus, dat hij daarnaast ook nog goed kon schrijven was meegenomen, maar de wetenschap was de hoofdzaak. Schrijver zijn was voorbehouden aan lui die als literair auteur hun schrale kostje bij elkaar moesten scharrelen. Nu is dat anders. Iemand die een brochure over de bloeddruk van koningin Wilhelmina in Londen heeft geschreven of een werk over agressie bij kippen vindt zichzelf, behalve historicus of dierenarts – als hij dat al is – evengoed een ‘schrijver’ als wie dan ook en zal zich vandaag de dag ook vaak zo noemen. De arts of historicus die veel tijd aan kanovaren of stijldansen besteedt, zal nooit onder zijn krantenstukken vermelden dat hij naast arts of historicus ook ‘kanovaarder’ of ‘stijldanser’ is. Daarmee dwing je geen respect af – en respect is wat we willen. Punt. Ook al zijn alle schrijvers gelijk, er zijn schrijvers die voor sommigen net ietsje meer gelijk zijn dan andere schrijvers. Ik bedoel de romanauteurs. Zij en de aanmerkelijk minder populaire dichters en de in het geheel niet populaire essayisten strijken dan ook, de laatsten uitgezonderd, gewoonlijk de Nobelprijzen voor schrijverij op. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Een schadelijk onkruid </h3>
Toen ik met schrijven begon, deed ik dat niet met de bedoeling beroemd te worden of respect te oogsten. Als beloning voor mijn inspanningen hoopte ik ooit het resultaat in druk te mogen zien. Beroemd zijn was toen lang niet zo belangrijk als nu, het aantal media om iemands roem te verspreiden was ook veel kleiner. Het handjevol grote schrijvers dat ik kende, was vaak al lang dood en begraven, bovendien was het destijds nog een algemeen aanvaard feit dat een goede kunstenaar bij zijn leven miskend hoorde te zijn en pas bij zijn voortijdige dood de roem kreeg toebedeeld die hem toekwam. Of niet. Zo hoorde het. In de jaren vijftig werd dat anders. Mijn ouders hadden destijds geen flauw idee wie Hugo Claus of Harry Mulisch waren. Godfried Bomans, ja die kenden ze wel. Wie als Jan Cremer of Van het Reve met veel lawaai de pers haalde, kon rekenen op het lacherig misprijzen van de Bildungsbürger en de voorspelling dat het wel weer zou overwaaien. Dat is nu wel anders. Nog vroeger was het nog weer anders. Tot in de achttiende eeuw hadden schrijvers, voor zover ze auteurs van romans waren, helemaal geen goede naam. In Nederland hielden ze die reputatie blijkbaar langer dan elders, want de piepjonge en volgens kenners veelbelovende Aernout Drost – hij is slechts vierentwintig jaar oud geworden – zinspeelde in de ‘voorafspraak’ van zijn roman Hermingard van de Eikenterpen nog op de slechte reputatie van het romangenre. Hij noemde het een ‘schadelijk en vergiftigd onkruid op het veld der fraaie letteren’ en citeert een van de Lake poets die stelde dat romans thema’s behandelen ‘that pollute the pencil.’ Dat was in 1832. Rijkelijk laat. Intussen had het Europese publiek al kennisgemaakt met auteurs als E.T.A. Hoffmann, Jean Paul, Goethe en Walter Scott, destijds een romanschrijver van internationale allure, en kon men al werk van Balzac en Stendhal lezen, waarbij het opgetutte proza van Drost bleekjes afsteekt. De dichters, die tot dan toe het hoogst in de achting van het publiek hadden gestaan, zouden in de Republiek der Letteren niet meer lang het rijk alleen hebben. Tegen het begin van de twintigste eeuw werden ze geleidelijk aan overvleugeld door de romanschrijvers die nu de belangrijkste vertegenwoordigers van de letteren op aarde zijn. Tegenwoordig is het alleen nog maar roman wat de klok slaat. Het liefst de GROTE roman. Novellen, korte verhalen of poëzie wil het publiek niet meer, kennelijk vindt het deze respectabele genres niet meer bij de eigen statuur passen of zijn ze ongeschikt voor een geslaagd borreltafelgesprek. Nu heeft de roman bij zijn opmars de nodige steun in de rug gekregen. Voor sommigen was het een genre waarin bij uitstek allerlei maatschappelijke toe- en misstanden aan de orde konden worden gebracht en dat was goed. Het wordt vaak met sociaal engagement in verband gebracht, waardoor men langzamerhand is gaan geloven dat dat zo hoort – wat toch echt niet het geval is. Hoe dan ook: dat vanaf de vroege negentiende eeuw een aantal romanciers sociale en politieke thema’s heeft aangesneden, is een onloochenbaar feit. De dichter als klassieke vates, als ziener, als gids van de ziel had afgedaan en had plaats moeten maken voor de romanschrijver als gids en geweten van de natie.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Onbekend schrijftalent </h3>
Jammer genoeg is de roman wel een traag medium, eigenlijk veel te traag voor onze tijd, die zichzelf als zo dynamisch beschouwt dat ze wel eens vergeet waarover ze zich een half jaar eerder zo druk heeft gemaakt. De massamedia en het internet zijn vele malen sneller en doeltreffender dan de roman om over de ellende in de wereld te berichten, de oorzaken ervan te analyseren en de publieke opinie te mobiliseren, maar in een egalitaire samenleving als de onze moeten de neuzen nu eenmaal allemaal één kant op, dus ook die van de romanauteurs, of die nu willen of niet. Nu hoeven ze niet te klagen, ze hebben het ontzag van het publiek, al vindt een deel daarvan dat het nu ook weer niet moet worden overdreven. Hoe dan ook, zulk voor Nederland ongewoon ontzag trekt de aandacht, al was het alleen maar omdat het makkelijk te verwerven lijkt, je hoeft alleen maar ‘schrijver’ achter je naam te zetten en je bent het. Misschien vergis ik me en laten de ingezondenbrievenschrijvers me maar corrigeren, maar een jaar of tien geleden begonnen mensen die wel eens iets gepubliceerd hadden zich naast hun hoofdberoep ook ‘schrijver’ te noemen, wanneer ze hun krantenstukje ondertekenden. Daarmee wilden ze zich natuurlijk niet spiegelen aan de schrijvers van kanarieboekjes of het zoveelste pastakookboek dat al vóór zijn verschijnen in de ramsj ligt. Het moest wel wat meer prestige hebben. Waarom niet? In een egalitaire samenleving is iedereen die schrijft een schrijver. Of niet soms? Die A.F.Th. van der Heijden en die Jan Siebelink, of hoe ze allemaal ook heten, moeten zich niets verbeelden. Laat ik niet zeuren, misschien hebben al die publicisten en schrijvers wel degelijk iets geschreven dat de moeite van het lezen waard is en is dat aan mijn aandacht ontsnapt. Per slot van rekening kan een mens niet alles bijhouden wat er op de boekenmarkt verschijnt. Vooral onder bekende Nederlanders blijkt veel onbekend schrijftalent schuil te gaan. Tot nu toe is het er nog niet echt uitgekomen, maar laten we geduld hebben. Enfin, ondanks – of moet ik zeggen: dankzij? – de crisis groeit het aantal mensen dat zich schrijver noemt gestaag. Mij best. Ik heb nog wel twee wensen. Wanneer iemand zich naast de vermelding van zijn beroep ook schrijver noemt, zou ik graag willen weten wát hij dan heeft geschreven. Puur uit nieuwsgierigheid. Een titel en eventueel een toelichting volstaan. Verder zou het prettig zijn wanneer men zich daarnaast ook even gretig ‘lezer’ als ‘schrijver’ zou noemen, want het zou wel erg sneu zijn als er op een dag meer schrijvers dan lezers zouden zijn. 
</div>

Ik is schrijver

De nadagen van Europa
Karel de Grote is onbetwist de oer-Europeaan. In onze tijd is er een prijs naar hem genoemd die uitgereikt wordt aan degene die met hart en ziel de Europese eenwording heeft bevorderd. Dat de geesten zich op hem hebben kunnen verenigen, komt omdat hij zowel in Frankrijk als in Duitsland een held is; hij was degene die voor het eerst hardhandig een staat op de kaart heeft gebracht die met een beetje goede wil op het huidige verenigde Europa lijkt. Niet dat daarvoor destijds de Europese gedachte over hem of over zijn onderdanen vaardig was geworden, zijn inspanningen waren erop gericht Romeins keizer te worden. Rome was het voorbeeld. En dat zou niet voor het laatst zijn in Europa. Eigenlijk is Europa niet voor te stellen zonder Rome, ware het niet dat bijna de helft van de Unie nooit deel heeft uitgemaakt van het Romeinse Rijk.
Ons Europa is de schepping van oude cartografen die op grond van een antieke Griekse overlevering argeloos een lijn langs de Oeral trokken, die eigenlijk niets met die overlevering te maken had, maar je moet nu eenmaal ergens een lijn trekken. Intussen wordt nu in alle ernst geloofd dat de landen ten westen van die lijn daardoor ook iets wezenlijks met elkaar gemeen hebben, maar iedereen begrijpt dat Scandinavië en de Kaukasus alleen de landkaart samen delen.
Politieke desinteresse
Wat is Europa dan wel, of liever: wat zal het zijn? Om daar inzicht in te krijgen heeft David Engels, hoogleraar oude geschiedenis aan de Franstalige vrije universiteit van Brussel de huidige Unie met Rome vergeleken. Sinds Gibbons monumentale The History of the Decline and Fall of the Roman Empire zijn het verval en de ondergang van het Romeinse Keizerrijk populaire thema’s voor cultuurkritiek. De Romeinse Republiek bleef daarbij altijd buiten schot, die verdiende juist navolging. Nu heeft Engels juist de nadagen van de Republiek naast het kwakkelende Europa van onze tijd gelegd. Hij trof tussen beide periodes zo veel overeenkomsten aan, dat hij een nader systematisch onderzoek de moeite waard achtte.
Engels verdedigt zijn aanpak met de vaststelling dat de ‘identiteitscrisis van de Europese Unie geen uniek historisch voorval is. Ze is eerder de uitdrukking van een algemenere kwaal, (…) die een directe historische parallel heeft in de identiteitscrisis van de Romeinse Republiek’. De uitkomsten van zijn onderzoek zouden kunnen dienen ‘om de huidige situ­atie van de gemeenschap te heroverwegen’.
Aan de hand van de volgende twaalf thema’s toetst hij de overeenkomsten tussen beide samenlevingen: tolerantie en demografische veranderingen, respect voor familie en gezin, gelijkheid, persoonlijke ontplooiing, geloof, respect voor andere culturen, individuele vrijheid, democratie en deelname aan het politieke leven, de rechtsstaat, mensenrechten, vrede en solidariteit.
Eerst onderzoekt hij wat deze thema’s in de hedendaagse Europese context betekenen, daarbij ruim gebruikmakend van de gegevens van Eurostat, het statistisch bureau van de Europese Unie, dat regelmatig opiniepeilingen houdt. Vervolgens kijkt hij aan de hand van dezelfde thema’s naar de late Romeinse Republiek. Aangezien daarvan geen statistisch materiaal voorhanden is, moet hij zijn informatie halen uit verslagen, overpeinzingen en diatriben van tijdgenoten en ooggetuigen, wat hem als hoogleraar antieke geschiedenis wel is toevertrouwd.
Het blijkt dat in het huidige Europa tolerantie niet meer vanzelfsprekend is, familiewaarden minder tellen, de persoonlijke ontplooiing ontaard is in narcisme, het geloof in een vrije val verkeert, de veiligheid onder druk staat, andere culturen eerder een last dan een zegen zijn, de autochtonen een minderheid worden in hun eigen omgeving, politieke deelname omgeslagen is in politieke desinteresse en het sociale leven verarmd is. Ook blijkt dat het tweeduizend jaar geleden niet veel beter was. De late Republiek en de Europese Unie doen in hun verval niet voor elkaar onder.
Als de analogie inderdaad hout snijdt en we Engels’ redenering volgen, zal de nasleep van de laat-republikeinse neergang ook weer in onze tijd optreden. Daarmee is Engels’ studie een buitenbeentje in het debat over de toekomst van Europa, omdat Engels wetenschappelijk pretendeert te zijn en een inzicht meent te geven in de toekomst van de Unie.
Gematigd imperiaal
Hoe verging het de Republiek tweeduizend jaar geleden? Na een periode van verwoestende burgeroorlogen kwam Augustus zegevierend bovendrijven. Terwijl hij poseerde als hersteller van de Republiek en voorgaf pal te staan voor republikeinse waarden en zich bovendien quasibescheiden presenteerde als eerste onder zijn gelijken, trok hij alle belangrijke machtsposities naar zich toe, waardoor hij vrijwel onaantastbaar werd. Het was het begin van wat later de keizertijd is gaan heten, een eeuwenlange periode van autoritair bewind.
Volgens Engels’ hypothese zou voor Europa een vergelijkbare ontwikkeling opgaan. Het autoritaire bewind dat hij voorziet – waarvan de kiemen al bestaan in de Europese bureaucratie – zal de malaise met een paar pennestreken oplossen en de terugkeer tot oude waarden bevorderen, tot tevredenheid van de bevolking. De democratie zal alleen in naam voortbestaan. Met de vrijheid van meningsuiting zal het zijn afgelopen en de kunsten moeten plaats maken voor brood en spelen.
Engels acht een dergelijke ontwikkeling in Europa niet onmogelijk. Om dit treurig lot de ontlopen zou de Unie natuurlijk kunnen worden ontbonden, met het zekere gevolg dat de afzonderlijke staten door grotere mogendheden tegen elkaar zullen worden uitgespeeld om ten slotte te eindigen als machteloze vazalstaatjes die hun interne kwesties nog wel mogen regelen, maar verder niets in te brengen hebben. Ook daarvoor zijn in de Romeinse geschiedenis analogieën genoeg te vinden.
Om de grootste ellende te voorkomen bepleit Engels een sterk Europa dat deze destructieve tendensen het hoofd kan bieden. Op vreed­zame wijze zou zich een ‘gematigd imperiaal Europa’ kunnen ontwikkelen, dat de ‘anachronistische, chauvinistische natiestaat’ achter zich zou laten. Daarvoor zou een ‘sterk, centraal bewind’ nodig zijn dat gedragen wordt ‘door burgers en niet door nationale regeringen’. Het zou toegesneden moeten zijn op de ‘politieke vereisten van de moderne wereld’ en gebaseerd moeten zijn op het ‘gemeenschappelijke culturele en morele erfgoed van Europa’, waarbij Engels vergeet dat hij al in de inleiding heeft uitgelegd dat een dergelijke basis niet bestaat. Hoe dan ook: de overgang naar deze nieuwe situatie zal niet van de ene dag op de andere plaatsvinden, maar uiteindelijk zou er een bloeitijd aanbreken, zoals van het Romeinse Rijk in de tweede eeuw. Het is nog niet te laat, we kunnen de boedel nog redden. Aldus David Engels.
Of zijn analyse en prognose wetenschappelijk voldoende onderbouwd zijn, doet even niet ter zake. Het gaat om Engels’ remedies voor de misère van de Unie. Die zijn opmerkelijk omdat je ze in het debat daarover zelden tegenkomt. Zijn ‘sterk, centraal bewind’ en het ‘gematigd imperiaal Europa’ zullen zowel bij pro- als anti-Europeanen niet geestdriftig worden begroet. Daarentegen zal het verdwijnen van de ‘anachronistische, chauvinistische natiestaat’ bij de pro-Europa-aanhang op instemming kunnen rekenen, de anti’s zullen zowel de karakterisering als de afschaffing ervan afwijzen.
Toch biedt Engels’ remedie voor beide politieke kampen ook aanknopingspunten. Wie niets ziet in het politieke gekrakeel, wie de besluiteloosheid van de democratie beu is en een voorkeur heeft voor een ‘sterk’ bewind, wordt evenzeer door een Europese eenheidsstaat bediend als degenen die een kosmopolitisch Europa bepleiten en niets van knusse Kleinstaaterei, regionaal chauvinisme en de verheerlijking van de eigen cultuur moeten hebben. Bij geen van beide kampen is de democratie kennelijk een onvoorwaardelijke vereiste – de roep om een democratisch Europa klinkt niet bijster luid. Of zoals Engels het nogal cru stelt: ‘Pourquoi mourir pour la démocratie?’ – ‘Waarom sterven voor de democratie?’ Waarschijnlijk heeft hij gelijk, de sneuvelbereidheid zal niet groot zijn.
Verlichte geesten
Na lezing van Engels’ studie merkte ik dat ik in het debat over de toekomst van Europa met lege handen stond. Ik had er wel wat tegenin te brengen, maar bleek geen eigen, samenhangend standpunt in het veld te kunnen brengen. De pers, die mij af en toe van pasklare gezichtspunten voorziet, liet verstek gaan, ze lijkt inmiddels in dit ogenschijnlijk oeverloze debat kopje onder te zijn gegaan.
Misschien zou er wel wat te zeggen zijn voor de opvattingen van Thierry Baudet, die de Unie het liefst wil opdoeken omdat een Europese superstaat niet levensvatbaar, niet democratisch en ook niet wenselijk is. Maar na Engels’ relaas over de teloorgang van de Griekse stadstaten die door Rome moeiteloos tegen elkaar konden worden uitgespeeld omdat ze elkaar het licht in de ogen niet gunden, heb ik zo mijn twijfels over de ontbinding van de Europese Unie.
Aan de andere kant is daar het boek van Robert Menasse, die een paar maanden in de bureaus van ‘Brussel’ heeft rondgelopen en er alleen maar aardige, open mensen heeft gesproken en nergens een bureaucraat is tegengekomen. Alles transparant en dat ook nog op een koopje. Hij vergeet dat geen enkele ambtenaar bureaucraat is, maar dat ambtenaren bij elkaar in een organisatie wel al gauw een bureaucratie vormen. Bureau­cratie heeft nu eenmaal geen gezicht. Een radertje tikt in z’n eentje geen tijd weg, dat doet het alleen samen met andere radertjes in een uurwerk. Menasse hoort bij de verlichte geesten, wie weet is hij opgegroeid in de traditie van wereldburgerschap met de vurige wens grenzen te slechten, internationale solidariteit tot stand te brengen en Esperanto te spreken. Maar sinds we meer van elkaar weten, zien we ook in dat we weliswaar allemaal op elkaar lijken, maar vaak nog meer van elkaar verschillen. Samenlevingen sjouwen altijd hun geschiedenis met zich mee, die niet altijd gunstig oordeelt over de samenleving van de buren.
De Baudets en de Menasses brachten me dus evenmin verder. Ongetwijfeld hebben ze allebei gelijk, maar geen van tweeën zal waarschijnlijk meemaken dat hij dat gelijk ook krijgt. Voor de een is de vervlechting daarvoor al te ver voortgeschreden, voor de ander nog lang niet ver genoeg.
Mijn besluiteloosheid
En het bedrijfsleven? Dat wil alleen maar efficiëntie en uniforme regelgeving, een Europese eenheidsstaat staat daar dan ook hoog op de agenda. De rest – cultuur, identiteit, nationale sentimenten, democratie, mensenrechten – is hun zaak niet en weggegooid geld.
Wat dan? Ergens moet er een middenweg zijn, maar waar die loopt weet niemand. Ja, we moeten de democratie verdedigen, zonder democratie wordt het klimaat erg guur, maar met democratie alleen breng je een losse verzameling staten niet onder in één soepel lopende machinerie, die met succes de Europese zaak behartigt. Eenheid vraagt meer. Voor sommigen te veel.
Waarom hecht ik eigenlijk zo aan democratie? Omdat ik wil dat mijn stem – hoe zwak ook – gehoord wordt? Uit eigenbelang dus, want er zijn natuurlijk genoeg mensen die mijn stem helemaal niet willen horen. Omdat ik wil dat de vrijheid, en vooral de mijne, gewaarborgd wordt? Andermaal eigenbelang. Telkens wanneer ik hoofdschuddend de krantenberichten over het besluiteloze pappen en nathouden in Brussel lees, heb ik boter op mijn hoofd, want als het erop aankomt ben ik even besluiteloos als Brussel. Of liever: ik ontwaar mijn besluiteloosheid in de spiegel die Brussel me voorhoudt.
Intussen sluipt het akelige vergezicht van Engels naderbij: een autoritaire staat die lippendienst bewijst aan de democratie, zoals de vroege Romeinse keizers lippendienst bewezen aan de senaat – intussen blijft de bestuursmachine onverdroten doordraaien en beleid produceren voor een sceptische bevolking die niet om al die regels heeft gevraagd, maar toch ook wil dat die machine blijft draaien. We leven nu eenmaal samen in een Unie en die moet bestuurd worden – maar als het kan niet te veel en te ingrijpend en het liefst in ons voordeel.
De Romeinse burgers uit de late Republiek kregen het principaat opgelegd, ze hadden geen keus. Wij hebben misschien wel een soort keus, maar kunnen niet kiezen omdat de keuzes waarom het gaat ons veel te verstrekkend zijn – dus kiezen we maar niet, waardoor er weldra misschien niet veel meer te kiezen valt, omdat de bestuursmachine uit Brussel zich al zo diep in onze instituties heeft genesteld, dat we binnenkort alleen nog maar ‘ja’ kunnen zeggen.
Van Europa één natie maken is tot mislukken gedoemd. Dan had Rome het makkelijker, ze had haar grondgebied met harde hand veroverd. Het rijk had daardoor geen Romeinse identiteit nodig; omdat er met het zwaard werd geregeerd, kon men het zich veroorloven op dat gebied tot op zekere hoogte soepel te zijn. Wat dat betreft lijkt het keizerrijk een beetje op het hedendaagse China. Ook daar weet men goed wie de baas is.
In Europese kring wordt wel gemijmerd over de ‘constructie’ van een gezamenlijke identiteit waarmee de eenheid zou moeten worden gesmeed. Omdat de Europese eenwording niet de wens van de bevolking was, maar van het politiek-economische bestel zal het nog een hele dobber zijn om daar iets van terecht te laten komen, identiteiten laten zich nu eenmaal niet afdwingen of opdringen.
Misschien is Europa voorlopig nog het meest gebaat bij welwillende onverschilligheid. Laten ze in Brussel maar voortmodderen zolang ze ons maar niet lastigvallen, ben je soms geneigd te denken, zolang we elke poging om van Europa een imperium te maken, of zelfs maar een goed geoliede eenheidsstaat, hardnekkig blijven dwarsbomen. Europa als superstaat lijkt vooral een wens van de buitenwereld, van China en de VS, die een nationale regering eerder als een soort commandopost opvatten, maar ook van de financiële markten, die inmiddels zijn uitgegroeid tot een gezichtsloze en daardoor chaotische grootmacht; desondanks kunnen ze regeringen naar hun pijpen laten dansen.
Goed bestuur is geruisloos, je moet het niet merken, tegelijk is het ook altijd een beetje rommelig. Om dat mindere ongemak mogen we democratie niet willen prijsgeven. Ook al zal die misschien niet steeds een verheffend schouwspel bieden, ‘ze’ horen daarginds in Brussel te weten dat we noten op onze zang hebben.
Bladwijzer / Online bron
De Balie; Kohnstamms Europa
Max Kohnstamm (1914-2010) stond aan de wieg van de huidige EU. Hij was secretaris van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, waaruit de EU is voortgekomen. In 2007 liet hij tijdens een debat in De Balie in het kader van Kosovo’s toetreding tot de EU zijn gedachten gaan over een ideaal Europa en wat er nog van over is. Kohnstamm is niet meer zo vast van stem maar wel scherp van geest. Hij zegt onder meer: ‘Het was nooit het idee dat Europa een staat zou worden maar wel een proces dat in de richting gaat van gemeenschappelijkheid. Dat betekent onder andere dat we een rechtsstaat tot stand brengen, maar voor een gemeenschap heb je ook vastgelegde solidariteit nodig,’ en, in aansluiting op Engels’ bevindingen: ‘Het grootste obstakel voor vrede is de soevereiniteit van de lidstaten.’
Ga naar vn.nl/europa
David Engels, ‘Le déclin. La crise de l’Union Européenne et la chute de la République romaine’, Éditions du Toucan, € 23,95

Brussel = Rome

Essay / Richard Wagner (1813-1883)
Tweehonderd jaar geleden werd Richard Wagner geboren, honderddertig jaar geleden is hij gestorven en nog altijd heeft hij ons bij de klad­­den. Zo vreemd is dat nu ook weer niet, met zijn partituur van enkele duizenden bladzijden is de Ring zo ongeveer het grootste en meest ambitieuze kunstwerk dat ooit geschreven is. Nee, de magie van Wagner is niet uitgewerkt, nog steeds weet hij ons te verleiden. Verleid worden, is een intieme gebeurtenis die aan de ene kant de hulpeloosheid van de verleide blootlegt, aan de andere kant hem of haar bij de hand neemt – in goed vertrouwen laat men zich meevoeren. Maar waarheen? Het is Wagner kwalijk genomen dat zijn muziek de rationaliteit ondermijnt en een eenzijdig beroep doet op het onderbewuste, dat helderheid en esprit het bij hem moeten afleggen tegen wat zich in de troebele krochten van de menselijke geest ophoudt. Maar helderheid en esprit vervelen al gauw wanneer de schaduwkant wordt genegeerd.
Wagner was allesbehalve een leidsman, daarvoor was hij te zelfverliefd en was zijn wereld te weinig realistisch. Bovendien stelde hij geen vragen en gaf hij geen antwoorden, eigenlijk liet hij het publiek aan zijn lot over. Dat zat erbij en keek ernaar. Verbluft. Hoe graag had ik nu niet uitgelegd wat er dan gebeurt, wat de muziek van Richard Wagner met een mens doet. Ik had misschien de ontroerende scènes uitgekozen om mijn woorden te onderstrepen – want we willen graag ontroerd worden – maar wat heeft u eraan wanneer ik zeg dat u dan bij de scène tussen Wotan en Brünhilde moet zijn in de derde akte van Die Walküre, of bij Isolde’s zwanenzang ‘Mild und leise’. Laat ik eerlijk toegeven dat ik eigenlijk nog altijd niet precies weet waarom ik er altijd weer door wordt aangetrokken. Er moet een geheim verbond bestaan tussen mij en die muziek, waarover ik waarschijnlijk weinig te vertellen heb.
Vergeetput
De kunstenaarsbiografie ontleent haar belang aan de opvatting dat kunst en het leven van haar schepper hecht met elkaar zijn vervlochten, zozeer zelfs dat de kunst in menige levensbeschrijving een afschaduwing van dat leven wordt. Vooral in de muziek is men lange tijd geneigd geweest het werk aan voorvallen in het leven van de componist op te hangen. Zo zouden de barensweeën van Constanze Mozart terug te horen zijn in een strijkkwartet van haar echtgenoot. Zelfs Leonard Bernstein meende in Mahlers symfonieën allerlei opvattingen en levensfeiten van de componist aan te treffen, waarvan deze zou hebben opgekeken. Daarnaast geloofde men dat de helden van de toonkunst ook in zedelijk opzicht helden moesten zijn. Mozarts poep- en piesbrieven bleven daarom lange tijd achter slot en grendel. Allemaal humbug natuurlijk, maar voor velen een manier om greep te krijgen op zoiets ogenschijnlijk ondoorgrondelijks als muziek.
Hoewel intussen de scepsis over deze manier van interpreteren wel de overhand heeft gekregen, blijft er voor één componist een uitzondering bestaan: Richard Wagner. En dan vooral voor Wagner als auteur van de antisemitische brochure Das Judenthum in der Musik, waarvan de eerste versie uit 1850 dateert, toen de schrijver achter in de dertig was, en de tweede, uitgebreidere uit 1869. Een jeugdzonde was het dus niet. Voor een groot deel van het huidige publiek is deze brochure bepalend geworden voor de kijk op Wagner. Daarbij komt dat de nazi’s hem vijftig jaar na zijn dood tot hun culturele uithangbord hebben gemaakt. De reserve in de naoorlogse periode jegens de man, en daarmee ook jegens zijn werk, is dan ook gemakkelijk te begrijpen. Ieder ander met zo’n achtergrond zou onherroepelijk in de vergeetput zijn bijgezet.
Zo niet Wagner. Hoewel men de mens kon missen als kiespijn, was dat niet mogelijk met zijn muziek; die had zoveel weerklank gevonden dat de twintigste-eeuwse cultuurgeschiedenis er zonder Wagneropera’s geheel anders had uitgezien. Ze konden dan ook niet zomaar onder het tapijt worden geveegd, maar op de oude voet verdergaan ging ook niet.
Naoorlogse Wagner-ensceneringen meden ou­de, beladen tradities; geleidelijk werden de opera’s van hun historische, soms nationalistisch getinte context losgeweekt, en daarmee ook in zekere zin van de persoon van hun maker. Wie­land en Wolfgang Wagner voerden het werk van hun grootvader, in tegenstelling tot wat daarvóór gebruikelijk was, kaal, tijdloos en bijna abstract ten tonele. Een volgende stap in dit proces was de opvoering van Der Ring des Ni­­be­­lungen door Pierre Boulez en Patrice Chéreau in Bayreuth in 1976, waarin de operacyclus een eigentijdse aankleding en interpretatie kreeg, daarna werd de Parsifal-verfilming van Syberberg uit 1982 een volgend ijkpunt. Zo heeft Wagners werk zich geleidelijk van zijn maker en het verleden losgezongen. Vandaag de dag zijn opvoeringen ervan een muziekgebeurtenis van onze tijd geworden, al zal niet iedereen die de Tweede Wereldoorlog heeft overleefd er zo over denken.
Hoe komt het dat Wagner nog altijd de geesten bezighoudt en zijn publiek weet te verleiden? Het is een vraag die je je vanzelf stelt omdat je weet wat Wagner voor de cultuur van de afgelopen twee eeuwen heeft betekend. Het antwoord zou kunnen zijn: omdat de hedendaagse muziekliefhebber niet veel verschilt van de negentiende- en vroeg twintigste-eeuwse.
Sensueel
Dat kan natuurlijk niet waar zijn. Toen Tristan und Isolde honderdvijftig jaar geleden in première ging, zat er een publiek met andere oren in de zaal dan nu. Wagners muzikale escapades – destijds ongewoon – klinken ons niet langer vreemd in de oren, zijn knetterende dissonanten verontrusten ons niet, net zo min als de structuur van de muziek die opgebouwd lijkt uit louter kleine motieven die samen weer zorgen voor een almaar stuwende unendliche Melodie. Dat was toen allemaal vrij nieuw, maar het was vooral de sensuele celebrering van liefde en dood die menigeen destijds rauw op het lijf viel. Het libretto van de opera was dan ook ongebruikelijk. Grof genomen een mengeling van oude Keltische legende, onverholen erotiek en romantisch levensgevoel, aangelengd met een vleugje Schopenhauer, een filosoof die Wagner lange tijd op zijn nachtkastje had liggen.
Het waren allemaal ingrediënten die tot dan toe nooit samen op het operatoneel waren samengebracht. De componist was tijdens het werk dan ook niet zo zeker van de goede afloop. ‘Die Tristan wordt iets verschrikkelijks,’ schreef hij in 1859 tijdens het componeren aan Mathilde Wesendonck. ‘Ik ben bang dat de opera verboden wordt.’ Hij hoopte zelfs op een middelmatige uitvoering, want een goede zou het publiek gek maken. Wie de opera enigszins kent, weet dat hij niet eens overdreef. Het ‘Vorspiel und Isoldes Liebestod’ laten in samenvatting al goed horen waarom. De première was een succes, duizelend verliet het negentiende-eeuwse publiek het theater, waarna de debatten losbarstten.
De ongekend heftige liefde die pas in de dood zijn beslag zou vinden, kon men nog wel aan, evenals de weinig christelijke strekking van het stuk en Isolde’s extatische laatste woorden, die aankondigen dat ze, geheel volgens Schopenhauers opvattingen, in de ‘Wereldadem (…) zal verdrinken – verzinken – onbewust – hoogste lust.’ Nee, de steen des aanstoots was de heftige, sensuele muziek die deze tragische geschiedenis zijn confronterende karakter gaf. Het orkest was na de twee protagonisten de derde hoofdrolspeler van deze opera, het toonde wat niet te zien was en voorzag wat werd gezegd van een intense emotionele lading. Het gunde de toeschouwer geen rust, geen moment kon hij veilige afstand houden, hij moest kiezen: geef ik me eraan over of zet ik de hakken in het zand?
Velen wisten zich er geen raad mee, maar er waren er ook die het werk als bevrijding begroetten. De aanhang bestond uit musici, maar ook uit schrijvers, denkers en beeldend kunstenaars voor wie Wagners idee­­ën­wereld nieuwe, opwindende vergezichten bood. Baudelaire schreef een lange, opgetogen brief aan de componist, in wie hij een geestverwant zag. De bewondering van de dichter ging zo ver dat hij zich door de muziek ‘gepenetreerd’ voelde.
Liefde en dood
En wij? Wij zijn inmiddels wel iets gewend. Muzikale sensualiteit en erotiek in alle maten en soorten is ons sinds de opkomst van de populaire muziek niet vreemd. Of het nu de Arbeidsvitaminen zijn of Mick Jagger, we zijn ermee opgegroeid en halen blasé de schouders erover op. Toch laat Tristan und Isolde de wereld nog steeds niet onberoerd. De gevolgen van het duistere verbond van de liefde met de dood, gesloten in een wereld waarin het altijd nacht is en de grens tussen droom en werkelijkheid dun, zijn ook nu nog onontkoombaar, maar is dat onontkoombare niet wat telt in de kunst?
De vierdelige Der Ring des Nibelungen liet de negentiende-eeuwer evenmin onverschillig. In het tweede deel, Die Walküre, werd hij geconfronteerd met een andermaal sensueel getoonzette, incestueuze verhouding tussen broer en zus, die elkaar in een gloeiend duet hartstochtelijk hun liefde verklaren; de consummatie van de verbintenis werd net niet op het toneel getoond. Ook nu stonden voor- en tegenstanders onverzoenlijk tegenover elkaar. Anders dan wordt gedacht zijn Wagners politieke zonden vóór de Tweede Wereldoorlog zelden een steen des aanstoots geweest, zijn werk wél. Hoe dan ook, de Ring is geen nationalistische lofzang op Teutoonse goden en helden; integendeel, het is een verslag van de ondergang van een oude wereld, veroorzaakt door het gerommel van een machtshongerige Wotan en de wrok van Alberich. Wotan is de tragische figuur van de cyclus, de chef die merkt dat hij niet meer in staat is zijn fouten goed te maken en in zijn eigen machinaties verstrikt is geraakt. Met lede ogen moet hij toezien hoe, mede door toedoen van zijn nazaten, zijn universum ineenstort. Godenschemer, een woord waarachter een huiveringwekkend noodlot schuilgaat. De dood, een van de obsessies van de romantische negentiende eeuw, is er alom in aanwezig. De heldin van de tetralogie is Wotans dochter Brünhilde, de Walküre die bedriegt en bedrogen wordt, maar ondanks alles haar liefde voor de ongelikte hooligan Siegfried trouw is om zo ook aan zichzelf trouw te blijven. Net als de andere Wagnerheldin Isolde kiest ze vrij voor de dood, maar wel op het moment dat de held al is gestorven.
De Ring is een makkelijk doelwit voor Wagnerhaters. Wagneropera, dat is Duits nationalisme, antisemitisme, flauwekul over draken, dwergen en goden en vooral pathos en bombast; het zijn juist die laatste twee die de rechtgeaarde Nederlander buikpijn bezorgen. Een liefhebber als Gerrit Komrij zat ermee. ‘Muziek zoekt mensen uit en vernietigt ze,’ schreef hij in Wagner en ik. ‘Muziek boort zich in mensen en misbruikt ze.’ Het is alsof we Baudelaire horen. Van de verhalen en de ‘poëzie’ van Wagneropera’s werd Komrij wel eens ongemakkelijk, daarom verzon hij naar Wagner luisterend andere personages voor de opera dan welke de componist had bedacht. Niet lang, de roep van de toverwereld bleek toch sterker. ‘We zijn beland in een heidens rijk,’ verzuchtte hij, ‘een libertijns rijk, een rijk zonder zondeval, een rijk zonder god of duivel.’
Raadselachtig
De laatste opera, Parsifal, is het moeilijkst te duiden. Tegenover christelijke symbolen als graal en lans staan de heidense magiër Klingsor en Parsifal zelf, die de rol van verlosser krijgt toebedeeld, terwijl het christendom die rol aan een ander heeft voorbehouden. Hij is een koele, om niet te zeggen koude held, die zich niet laat verleiden, ook niet door Klingsors ‘bloemenmeisjes’, voor wie Wagner muziek schreef die stenen zouden kunnen doen wenen. De centrale scène is de kus die de ‘zondares’ Kundry Parsifal geeft en die hem laat inzien dat een leven in lust het zijne niet is. Misschien is Parsifal de nieuwe mens, onbezoedeld door het verleden en verlost van zijn begeerten, een reiner Tor, iemand die het leven niet kent, maar ‘durch Mitleid wissend’ is. Een raadselachtige formulering die misschien naar Schopenhauer verwijst, voor wie mededogen de enige zinnige houding was die een mens nog kon aannemen. In Syberbergs enscenering is Parsifal een jonge knaap die halverwege de opera in een meisje verandert. In elk geval is hij, of hij nu hij of zij is, geheel thuis in de sensuele atmosfeer van het fin de siècle, dat voor een aantal van zijn idolen bij Wagner terecht kon.
Eén ding mogen we niet vergeten: Wagner heeft meegeholpen de kunst naar een nieuw tijdperk te leiden. Zou iemand zoiets nu nog voor elkaar krijgen? In Wagners tijd was de wereld klein. Europa was er de baas, voor toonaangevende kunst hoefde je alleen maar te weten wat er daar gebeurde, Amerika was nog provincie. Dat is voorgoed voorbij. Amerika is geen provincie meer en de rest van de wereld gaat zijn eigen gang. In Tokio, Mumbai en Shanghai laat men niet langer bewonderend de oren naar het Westen hangen. Er bestaat geen globale cultuur, wat men ook moge beweren, en derhalve zal er ook wel geen verlosser à la Wagner komen die de wereld de weg zal wijzen, die, zoals hij, bij zijn publiek inbreekt en het laat horen, zien en ervaren wat er voordien niet was. Tot dan doen we het met de oude Wagner, diens magie is nog lang niet uitgewerkt.
Bladwijzer / Online bron
BBC documentary; Fry en Wagner
In de BBC-documentaire Wagner &#038; Me vertelt Stephen Fry over zijn fascinatie voor Richard Wagner. En die begint voor de Joodse Fry met de constatering dat hij zijn liefde voor Wagner deelt met ‘hem’, terwijl we beelden zien van Adolf Hitler die salueert voor de marcherende nazi-troepen. Fry gaat naar Bayreuth, speelt op de piano van Wagner en ontmoet zijn nabestaanden. En het beste nieuws: de documentaire is helemaal terug te zien op Uitzending Gemist.
Ga naar vn.nl/wagner

De laatste verlosser

<div class="wpg-element paragraph">
Stephen Fry onderzoekt het leven en de muziek van de door hem zo geliefde componist Richard Wagner. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
BBC documentaire &#8211; Fry en Wagner
In Wagner and me vertelt Stephen Fry over zijn fascinatie voor Richard Wagner. En die begint voor de Joodse Fry met de constatering dat hij zijn liefde voor Wagner deelt met ‘hem,’ terwijl we beelden zien van Adolf Hitler die salueert voor de marcherende nazi-troepen. Fry gaat naar Bayreuth, speelt op de piano van Wagner en ontmoet zijn nabestaanden. En het beste nieuws: de documentaire is via Uitzending Gemist hieronder helemaal terug te zien.
<object data='http://embed.player.omroep.nl/fle/ugfl.swf' type='application/x-shockwave-flash' width='620' height='350'><param name='allowfullscreen' value='true' /><param name='flashvars' value='episodeID=NPS_1204027&#038;playlistEnabled=no&#038;playMode=pause&#038;volume=100&#038;seekTime=00:00:00&#038;subtitlesEnabled=false' /><param name='movie' value='http://embed.player.omroep.nl/fle/ugfl.swf' /><param name='quality' value='high' /><embed src='http://embed.player.omroep.nl/fle/ugfl.swf' width='620' height='350' allowfullscreen='true' flashvars='episodeID=NPS_1204027&#038;playlistEnabled=no&#038;playMode=pause&#038;volume=100&#038;seekTime=00:00:00&#038;subtitlesEnabled=false' pluginspage='http://www.adobe.com/go/getflashplayer' quality='high' type='application/x-shockwave-flash'><a href='http://www.adobe.com/go/getflashplayer' style='text-decoration: none;'><img src='http://embed.player.omroep.nl/fle/downloadflash.jpg' alt='Get Adobe Flash' style='border-style: none'/></a></embed></object>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Deze bladwijzer hoort bij &#8216;Richard Wagner: De laatste verlosser&#8217;, een essay van Allard Schröder, over zijn eigen voorliefde voor de befaamde componist. Het artikel is te lezen in Vrij Nederland#20, vanaf 15 mei in de winkel. 
</div>

Docu: Fry over Wagner

Portret / Denis Diderot 1713-1784
Voordat ik ooit iets van Denis Diderot had gelezen of zelfs maar wist wie hij was, had ik in een geschiedenisboek uit de kast van mijn vader het portret gezien dat Louis-Michel van Loo in 1767 van hem had geschilderd. Telkens als ik dat boek doorbladerde, bleef mijn blik eraan haken. Een schrijver kon er dus ook zo uitzien. Op het portret zit hij te schrijven. Hij draagt een chique, glanzende, ruimvallende kamerjapon en kijkt dromerig opzij zonder te zien wat hij schrijft. Zijn linkerhand moest hij van de schilder half geopend en mooi melodieus gedraaid voor zijn borst houden. Het ziet er wat aanstellerig uit, maar dat zijn handen wel vaker op achttiende-eeuwse schilderijen. Het viel me ook op dat hij, in tegenstelling tot het merendeel van zijn geschilderde tijdgenoten, geen pruik droeg; op al de andere portretten die ik naderhand tegenkwam, was hij eveneens blootshoofds.
Zelf vond Diderot dat portret maar zozo. Mada­me Diderot ook. Ze ‘beweert dat ik ben afgebeeld als een oud nufje met tuitlipjes dat zich nog heel wat verbeeldt,’ schreef hij aan zijn vriendin Sophie Volland. Hij gaf toe dat zijn vrouw eigenlijk wel gelijk had, het portret was inderdaad wat ‘zoetelijk’. In het echt, zo geloofde hij, leek ‘zijn hoofd op dat van een redenaar uit de oudheid’, nu was het meer dat ‘van een staatssecretaris dan van een philosophe’. Blijk­baar behoorde die niet als een staatssecretaris te worden neergezet.
Hoe dan wel?
Braaf en burgerlijk
Vandaag de dag is de philosophe nog altijd een bij uitstek Frans verschijnsel, dat nogal verschilt van wat wij onder ‘filosoof’ verstaan. In Nederland is hij voornamelijk iemand die filosofie heeft gestudeerd, in de rest van de wereld gewoonlijk een denker. Over de philosophe lezen we meer in het desbetreffende lemma van de Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, het levenswerk van Diderot, die er vele jaren lang de redacteur van is geweest en er meer dan 3500 artikelen voor heeft geschreven. De philosophe van de achttiende eeuw was een sociaal voelend mens die met behulp van de rede een leven probeerde na te streven dat geschraagd werd door burgerlijke deugden. ‘Voor de philosophe is de burgerlijke samenleving, om zo te zeggen, een god op aarde,’ legt de anonieme auteur van het lemma uit, ‘hij bewierookt haar, eert haar met zijn rechtschapenheid door een nauwgezette inachtneming van zijn plichten en een oprecht verlangen er geen nutteloos of beschamend lid van te zijn. Het besef van rechtschapenheid hoort net zo goed bij de natuur van de philosophe als de verlichting van de geest. Hoe meer u aan rede in een mens aantreft, hoe meer u in hem aan rechtschapenheid zult vinden.’ Elders in het lemma staat dat ‘die liefde voor de publieke zaak, (…) wezenlijk is voor de philosophe’. En ook: ‘…men zondigt alleen maar omdat de verlichting het aflegt tegen de hartstochten. In zekere zin is het een juiste stelregel van de theologie dat elke zondaar onwetend is.’
Voor wie er trots op is een kind van de Ver­lichting te zijn, zal dit misschien een teleurstelling zijn. Het zijn allemaal brave, burgerlijke leefregels waarnaar de philosophe blijkt te zoeken. Hoe word ik een eerlijk en fatsoenlijk man, vraagt hij zich af, een honnête homme? De queeste naar grote alomvattende waarheden staat niet op het programma.
Volgens Diderot, schrijft P.N. Furbank, een van Diderots biografen in onze tijd, was een philosophe iemand ‘die de kant van de mensheid heeft gekozen’, en daarmee voor deugd en fatsoen. Een philosophe redeneerde niet alleen, maar hij leefde ook volgens de rede, ‘die voor een philosophe was wat de genade voor een Christen was’.
Je kunt deze idealen moeilijk rijmen met alles wat je ooit over de roemruchte periode van de Verlichting hebt gehoord. Een opwindende tijd zou het zijn geweest, waarin het vonkte van de esprit, waarin gevestigde machten de dampen werd aangedaan. Die esprit was er zeker, zowel bij de philosophes als bij hun tegenstanders, de kerk en de bien pensants, de weldenkenden. En ja, geestig waren ze wel, maar het groef lang niet altijd diep. Rousseau is hierop een uitzondering, maar die was zo ongeveer een uitzondering op alles. Diderots pen was lichter en praktischer.
In de regel moesten kerk en aristocratie niets van de philosophes hebben, omdat ze met hun (al dan niet vermeende) atheïsme de waarheid van het christelijk geloof ontkenden en met hun praatjes, pamfletjes en pesterigheid het bestel belachelijk maakten. Vreemd genoeg hadden ze in het achttiende-eeuwse Frankrijk bij hun tegenstanders de reputatie libertijnen te zijn.
Hoe het ook zij, al dat verlangen naar rechtschapenheid en fatsoen getuigt in onze ogen van weinig revolutionair elan; voor ons had het best wat radicaler en minder burgerlijk gemogen. Enfin, dat revolutionair elan zou niet lang op zich laten wachten en helaas wel erg radicaal uitpakken. Diderot heeft dat niet meer meegemaakt, hij overleed aan de vooravond van de Revolutie, in 1784.
Intellectueel avonturier
De neef van Rameau was het eerste boek van Diderot dat ik las. De schrijver mocht dan wel een van de kopstukken van de Verlichting zijn, veel keus had ik niet, want vertalingen van zijn werk waren schaars. De roman De non was in het kielzog van de gelijknamige film al eens in het Nederlands vertaald, waarschijnlijk vanwege de scabreuze passages, veel later nog gevolgd door De droom van d’Alembert. Dat was zo ongeveer het enige wat er verkrijgbaar was. Wel moet worden aangetekend dat men destijds wat makkelijker naar een Frans boek greep dan nu.
Zoals meer werken van Diderot is De neef van Rameau geschreven als een gesprek, in dit geval een dialoog. De schrijver heeft de rol van de ‘ik’, de aangever, op zich genomen. Regelmatig laat hij de neef van Rameau – die ook zo heet – hem met zijn bijnaam aanspreken: philosophe, of liever: meneer de philosophe, om te laten merken dat hij niet geïmponeerd is.
Ook bij herlezing geeft het boek zich niet makkelijk gewonnen. De Rameau van Diderot is evenals zijn bedenker een intellectueel avonturier, maar voor de rest lijken ze grondig van elkaar te verschillen. De neef is straatarm en maatschappelijk mislukt, niet in de laatste plaats door zijn cynische levenshouding: hij is een opportunist en overlever en schoffeert iedereen. Als uitvreter had hij zich van een plaats verzekerd aan de tafel van de welgestelde Ber­tin, een verklaard tegenstander van Diderot. Ondanks het bed en de dagelijkse maaltijden die voor hem klaar stonden, kon Rameau geen greintje respect opbrengen voor een ‘weldoener’ die dacht dat hij met een maaltijd ook iemands ziel en zaligheid kon kopen. Tijdens het diner had Rameau de eregast, die trots aan het hoofd van de tafel zetelde, voorgehouden dat hij er maar van moest genieten omdat hij daar maar één keer zou zitten; morgen zouden ze hem weer voor een ander inruilen en zou hij op een nederige plek naast Rameau moeten plaatsnemen ‘als een koninklijke lul tussen twee ballen’. Bertin kon er als enige niet om lachen en zei Rameau dat hij zijn biezen kon pakken.
Deze passage laat zien dat de manieren en het fatsoen van degenen die van de grillen van een patroon afhankelijk zijn degenereren; en dat geldt ook voor de manieren van de patroon zelf. De begrippen ‘goed’ en ‘slecht’ hebben voor beide partijen hun betekenis verloren, het eigenbelang of het – misplaatste – gevoel van eigenwaarde is de maatstaf van het handelen geworden. In het Frankrijk van de achttiende eeuw was wel duidelijk op welke kringen deze manier van doen ook van toepassing was. Diderot heeft De neef van Rameau dan ook wijselijk voor zich gehouden, al eerder had hij voor een publicatie een paar maanden vestingstraf gekregen, die hem slecht was bekomen. Dat hij waarschijnlijk bang was – en niet ten onrechte – dat zijn werk aan de Encyclopédie anders in gevaar kwam, was vermoedelijk een bijkomende reden. Misschien was er nóg een reden waarom hij De neef van Rameau liever niet wilde uitgeven. Bij herhaalde lezing lijkt de dialoog verrassend sterk op een zelfgesprek, waarbij het personage van Rameau het cynische alter ego van de auteur speelt, waarbij ‘de goede kant’ van de auteur opzettelijk bleekjes afsteekt. Hoe het ook zij, over de gespreksonderwerpen zijn Rameau en Diderot het eens. Beiden vinden dat Bertin niet deugt en dat de Italiaanse opera superieur is aan de Franse. Verder komt het opvoeden van kinderen ter tafel, licht Rameau de esthetische kanten van amoreel gedrag toe en hoont hij onder meer de ambitieuzen die niet genoeg hebben aan een eenvoudig bestaan en diep vallen wanneer roem en eer toch buiten bereik blijken te zijn.
In de bureaulade
Ook dat andere merkwaardige boek, Jacques de fatalist en zijn meester, dat wel Diderots beste fictiewerk wordt genoemd, is pas na zijn dood verschenen. De geest van Laurence Sterne is vaardig over deze roman, die er eigenlijk geen is – maar dat geeft niets, het is Sterne op zijn best. Ook hier komen allerlei kwesties aan de orde, maar dit keer speels en spelend met de vorm van het verhaal, dat helemaal geen verhaal wil zijn, al merkt de lezer dat pas wanneer hij al halverwege het boek is.
Dit jaar zal de Franse regering Diderots stoffelijk overschot overbrengen naar het Panthéon, waar Frankrijks grote zonen en dochters rusten. Dat is wel wat aan de late kant, Voltaire en Jean-Jacques Rousseau liggen er al meer dan twee eeuwen, maar blijkbaar was men er de afgelopen eeuwen niet zeker van wat Diderots verdiensten voor de Franse natie waren. Op het eerste gezicht zijn die ook niet spectaculair, het publiceren van een encyclopedie is dat nu eenmaal nooit. Bovendien heeft een groot deel van zijn oeuvre tijdens de verlichtingsjaren in de bureaulade gelegen, ze hebben daardoor in Diderots eigen tijd nooit enige weerklank gekregen. Ook de brieven, zeker geen onbelangrijk deel van zijn oeuvre, zijn pas geruime tijd na zijn dood uitgebracht.
Hoewel Diderot tot de canon van de Verlichting behoort, duikt zijn naam maar zelden op in hedendaagse debatten, alsof hij er voor ons niet meer zoveel toe doet. Misschien is dat ook wel zo. Mede dankzij zijn inspanningen is de emancipatie van de burger inmiddels voltooid en in diens kielzog ook de emancipatie van wat ooit ‘de kleine man’ heette. Niemand heeft vandaag de dag nog een encyclopedie nodig om vrij en redelijk over zijn wereld te kunnen nadenken en oordelen, laat staan de Encyclo­pé­die. Het belang ervan, hoe groot het ook was op het moment van verschijnen, is voorgoed historisch. Dankzij de inzichten van de wetenschap is het mensbeeld de afgelopen tweehonderdvijftig jaar grondig veranderd. De misschien wat naïeve voorstelling van de mens, die dankzij de rede het licht ziet en daardoor gelukkig en sociaal wordt, tref je alleen nog aan in de beginselprogramma’s van sommige weldenkende stichtingen met wortels in een diep verleden of in het motto van een krant: Lux et libertas.
Wegbereider van de vrije wereld
Toch is het met de Encyclopédie en het daaraan verbonden verlichtingsideaal dat Diderot zijn enkele reis naar het Panthéon heeft verdiend. En terecht. Hij is een van de initiatiefnemers en tot het einde de drijvende kracht van het project geweest. En dat in een Frankrijk waar kerk, koning en aristocratie onbetwist de dienst uitmaakten. In wezen was het land een kaste-maatschappij, de burgerij had weinig in te brengen. Het geestelijk klimaat kon de elite evenwel niet steeds naar haar hand zetten. Zo kon de Encyclopédie met vallen en opstaan het symbool worden van de vreedzame revolte van machteloze burgers tegen het onderdanendom dat hun werd opgedrongen. De kerk, die het privilege op de waarheid claimde, voelde zich hierdoor het sterkst uitgedaagd en wendde haar niet geringe invloed aan om de uitgave te verhinderen. Met wisselend succes omdat er hier en daar in aristocratische regeringskringen stiekem sympathie voor Dide­rots onderneming bestond.
De Encyclopédie is vaak een polemisch werk, zoals het lemma ‘philosophe’ al heeft laten zien. Het zijn daarom niet altijd droge objectieve artikelen en feiten die de lezer aantreft, er staan ook stukken in waar de partijdigheid af en toe vanaf druipt. Het zij zo. Voor het eerst in de West-Europese geschiedenis wist de rede de machten der duisternis terug te wijzen die het continent zo lang in hun greep hadden gehouden. Dat Diderot ook een van de wegbereiders van de vrije wereld was, is geen geringe verdienste.
De schrijver Diderot verdient net zo goed een plek in het Panthéon als de encyclopedist. Hij paarde een scherpe, kwikzilverachtige geest aan een gouden pen. Dat blijkt niet alleen uit De neef van Rameau en Jacques de fatalist en zijn meester, maar ook uit zijn brieven en dan vooral uit die aan zijn vriendin Sophie Vol­land, die – in het Nederlands vertaald door An­ne­ke Brassinga – in 1995 in de Privé-do­mein­reeks zijn verschenen. Het zijn sprankelende, geestige brieven, die tot het beste horen wat het genre te bieden heeft.
Ter gelegenheid van zijn verjaardag zijn bij uitgeverij Van Gennep drie conversaties verschenen onder de titel Filosofische gesprekken, te weten ‘Gesprek van een vader met zijn kinderen’, ‘Supplement bij de reis van Bou­gain­ville’ en ‘Gesprek van een filosoof met de vrouw van de maarschalk de ***’. Ze zijn kundig vertaald door Hannie Vermeer-Pardoen, aan wie je zoiets wel kunt overlaten.
De stoffelijke resten van Diderot krijgen een eregraf, waarschijnlijk ook een postzegel en een erepenning en een paar ronkende redevoeringen, die hij gelukkig niet meer hoeft aan te horen. Dat zijn graf tijdens de revolutiejaren werd geschonden en dat er daarom van stoffelijke resten nauwelijks meer sprake kan zijn, mag de pret niet drukken. Voor Diderot is het allemaal van geen belang, die leeft nog lang en behaaglijk voort in zijn boeken.
Bladwijzer / Online bron
Tijdschrift Raster; Jacques de fatalist en zijn meester
Jacques de fatalist en zijn meester werd pas gepubliceerd nadat Diderot gestorven was en wordt vaak in één adem genoemd met vroege roman-experimenten als Tristram Shandy en Don Quichot. In 2005 publiceerde Athenaeum/Polak &#038; Van Gennep een nieuwe vertaling van Martin de Haan. Tijdschrift Raster publiceerde de eerste hoofdstukken in 2000, ze staan op hun website en vormen al vermakelijke kost. Eerste zinnen: ‘Hoe hadden ze elkaar ontmoet? Bij toeval, zoals iedereen. Hoe heetten ze? Wat gaat u dat aan? Waar kwamen ze vandaan? Van de dichtstbijzijnde plek. Waar gingen ze heen? Weet een mens waar hij heen gaat?’
Sander Pleij
Ga naar vn.nl/diderot
Allard Schröder publiceerde afgelopen maand de roman ‘De dode arm’ bij De Bezige Bij
Denis Diderot, ‘Filosofische gesprekken’, vertaling Hannie Vermeer-Pardoen, 143 p., € 9,90

Een ‘philosophe’, geen filosoof

Essay
Het Nederlandse volk liep niet te hoop toen het kabinet meedeelde dat het minder geld aan de kunsten wilde uitgeven. De directbetrokkenen en hun sympathisanten probeerden hun protest nog wel over het voetlicht te brengen, maar er was bijna niemand die van het besluit boven zijn theewater raakte.
Indien regering en volksvertegenwoordiging een afspiegeling zijn van de humeuren van het Nederlandse volk, dan moet er in dit land weinig liefde voor de hedendaagse kunsten bestaan. Veel twintigste-eeuwse kunst, of het nu muziek, beeldende kunst, architectuur of literatuur is, laat het grote publiek koud. En het grote publiek, daar draait het vandaag de dag om. Sinds het dat doorheeft, laat het zich ook niet langer meer intimideren door de kunstvoorkeuren van vermeende elites en artistieke subculturen. Het ziet de hedendaagse kunsten door een goed opgeleide minderheid gekoesterd worden als een waardevol goed, dat ten koste van veel tegen barbarij, onverschilligheid en domheid moet worden verdedigd &#8211; bedoeld is uiteraard de barbarij, onverschilligheid en domheid van het grote publiek en hun woordvoerders. Die hebben inmiddels laten merken hoe ze over die kwalificaties denken.
Als auteur ben ik een directbetrokkene, de elites &#8211; of wat daar voor door moet gaan &#8211; vinden me daarom aan hun zijde, zij het schoorvoetend en niet zonder onbehagen.
Waarom? Niemand zal ontkennen dat de verhouding tussen publiek en kunsten problematisch is. De schuld daarvoor wordt gemakshalve bij het grote publiek gelegd en bij dat deel van de hoger opgeleiden dat hun heil elders heeft gezocht en aan grote delen van het kunstaanbod weinig boodschap meer schijnt te hebben. Is dat terecht?
Gideonsbende
Het was ooit zo hoopvol begonnen. In het begin van de vorige eeuw leefde onder een kleine, over heel Europa verspreide gideonsbende van &#8216;modernen&#8217; het idee dat de kunsten dienstbaar konden zijn om een betere wereld tot stand te brengen. In Duitsland en Oostenrijk waren die denkbeelden gangbaarder dan in Frankrijk, ook een culturele grootmacht, maar voor Nederland woog Duitsland destijds zwaarder.
Aan de ene kant waren de vernieuwers radicalen die zich zowel politiek als artistiek tot de &#8216;avant-garde&#8217; rekenden, een begrip dat ze van Lenin hadden geleend. Het verwees naar de samenleving als een voortmarcherend leger, waarvan zij de voorhoede waren die op nog onontgonnen terrein kwartier zou maken voor de nieuwe mens die in de hoofdmacht wachtte tot de klus geklaard was. Aan de andere kant waren het de spirituelen, de esoterici, de gelovigen, die eveneens een nieuwe beeld- en muziektaal voor de toekomstige mens zochten. Mondriaan liefhebberde in theosofische denkbeelden, evenals Arnold Schönberg. Madame Blavatsky en haar hofhouding werden door delen van de toenmalige elite nog serieus genomen. Bij de door Schönberg georganiseerde concerten was het, als in een kerkdienst, verboden te applaudisseren. De toekomst lonkte, de nieuwe mens diende zich aan. Links en rechts probeerde men al zijn contouren te schetsen. Ook in Duitsland, waar Arno Breker hem uit steen hakte, en in Italië, waar de toekomstige futurist en Mussolini-aanhanger Marinetti al eerder had verklaard dat &#8216;kunst (…) niets anders kan zijn dan geweld, wreedheid en onrecht&#8217;. Sterft, gij oude vormen!
Deze modernen bleven door de bank genomen een marginaal verschijnsel in het vooroorlogse kunstleven, dat zich nog steeds min of meer oriënteerde op de artistieke waarden die in de tweede helft van de negentiende eeuw waren ontstaan. Dat is een niet onbelangrijk detail, omdat het in onze tijd vaak lijkt of het belang van de modernen al in het Interbellum algemeen werd ingezien.
Walmend pitje
De Tweede Wereldoorlog zette een dikke streep door dit alles. De filosoof Adorno had in 1949 de wereld voorgehouden dat het na Auschwitz &#8216;barbaars&#8217; was nog langer gedichten te schrijven. De romantische kunsttaal was tijdens de bruine furie besmet geraakt. Na 1945 probeerde men wel verder te gaan waar men was opgehouden, maar het heilig vuur van de heersende burgercultuur was door de verschrikkingen van de oorlog verschrompeld tot een walmend pitje.
In de late jaren vijftig en de vroege jaren zestig werd het uitgeblazen door een generatie dichters en beeldend kunstenaars die later als de Vijftigers furore zou maken. Men voelde zich niet langer aangesproken door de burgercultuur met zijn hooggestemde negentiende-eeuwse waarden, maar wél door de vooroorlogse avant-garde, die, voor zover het de muziek betreft, door dezelfde Adorno was aanbevolen om nieuwe wegen in te slaan. Adorno&#8217;s opvattingen werden dan ook gebruikt om de naoorlogse moderne kunst te rechtvaardigen. Het grootste deel van de beeldend kunstenaars, componisten, schrijvers en anderen had hier echter weinig of geen belangstelling voor. Wat de modernen ooit tot hun breuk met het verleden had gebracht, was voor hen geschiedenis. Voor hen telde alleen de esthetische vernieuwing die het had opgeleverd. Het ethos van de kunst kon hen niet zo veel schelen.
Academisme
In de jaren zestig en zeventig keerden de hooggestemde bedoelingen terug, al strookten die nauwelijks met de opvattingen van de avant-garde van vroeger. De kunsten zouden nu meehelpen de wereld rechtvaardiger en socialer te maken. In de jaren zeventig werd er dan ook een natuurlijk verbond verondersteld van arbeiders, studenten en kunstenaars. Hoogtepunt was de opera Reconstructie, geschreven door een collectief van dichters en componisten.
Na verloop van tijd kregen de naoorlogse radicalen &#8211; anders dan hun voorgangers uit het Interbellum &#8211; een dominante positie in de wereld van de hedendaagse kunsten. Toen het stof van de jaren zeventig was gedaald, hadden ze blijvend voet aan de grond gekregen in kunstacademies, architectenopleidingen, conservatoria en in de academische wereld, waar ze hun denkbeelden tot op de dag van vandaag uitdragen. In de architectuur en de muziek werden de regels wat strakker gehandhaafd dan in de beeldende kunst, maar die kwam op haar beurt geleidelijk onder curatele te staan van een cohort aan kunstuitleggers, tentoonstellingsmakers, curatoren en verzamelaars als Saatchi, die zich tegenwoordig niet zelden gewichtiger wanen dan de beeldend kunstenaars.
De vooroorlogse radicale traditie en haar naoorlogse vervolg werd min of meer verplichte stof aan de opleidingen, met als uiteindelijk resultaat conformisme en middelmaat, met andere woorden: academisme. Wat men zag of hoorde werd door kenners niet langer als &#8216;mooi&#8217; betiteld &#8211; dat bijvoeglijk naamwoord hoorde bij de wereld van gisteren &#8211; maar als &#8216;interessant&#8217;, alsof het werk in kwestie een belofte inhoudt die het nog niet heeft vervuld. Misschien is het een herinnering aan het oude verlangen naar een nieuwe universele taal, een taal die er tot op de dag van vandaag nog steeds niet is.
Heroïsche voorhoede
Ook de naoorlogse avant-garde was in navolging van zijn vooroorlogse voorganger diep het veld ingetrokken en wachtte daar tot de hoofdmacht &#8211; het publiek &#8211; zich bij hem zou voegen. Dit was de periode van de fundamentele schilderkunst, het vet van Beuys en in de muziek het overgeorganiseerde serialisme van Boulez, de aleatoriek, het helikopterstrijkkwartet van Stockhausen. Maar de hoofdmacht bleef zitten waar hij zat, waardoor de voorhoede, alleen gelaten, narcistisch zichzelf tot zijn publiek maakte.
Door te wijzen op hun heroïsche voorhoederol in een wereld waarin het vooruitgangsdenken hoog stond aangeschreven &#8211; &#8216;Experiment!&#8217; &#8216;Vernieuwing!&#8217; &#8211; en de onwetendheid van de buitenstaander wisten de kunsten de overheden en goedwillenden nog lang te intimideren. Intussen had het grote publiek voor zijn kunstzinnige behoeftebevrediging de verworvenheden van die voorhoede helemaal niet meer nodig. Kunst vergaat niet gauw en er komt steeds meer bij. Wie niet van hedendaagse beeldende kunst houdt, wendt zich tot die van vroegere generaties of tot kunst die volgens tradities is vervaardigd. Daar is heel veel van. Wie niet van hedendaagse muziek houdt die in de klassieke traditie is gecomponeerd, houdt het bij popmuziek. Wie daar niet van houdt, kan terecht bij de wereldmuziek of anders de romantische, klassieke of oude muziek, die elke maand wel met een vergeten meesterwerk op de proppen komen. Ik zou het niemand aanbevelen, maar wie dat wil, kan tegenwoordig heel goed zonder de meeste hedendaagse kunst. Er is elders genoeg.
Stuurloosheid
In de geschreven media, die voornamelijk hoger opgeleiden bedienen, hebben de hedendaagse kunsten nog wel een streepje voor. Maar dat streepje wordt wel steeds dunner. Een nieuwe opera krijgt nog wel een voorbeschouwing, maar orkestmuziek nauwelijks, en kamermuziek al helemaal niet meer. Hedendaagse &#8216;klassieke&#8217; muziek wordt ook steeds minder vaak uitgevoerd en wanneer dat gebeurt, is de bijval zuinig. De hedendaagse beeldende kunst mag zich daarentegen verheugen in een al eerder genoemde dampkring van adepten, die hun weg naar de kranten en tijdschriften wel weet te vinden. Maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat al die verslagen, vraaggesprekken en beschouwingen als twee druppels water op elkaar lijken. Er trekt voortdurend een stoet van ernstige mensen aan de lezer voorbij, die het bijna altijd allemaal anders gaan doen, maar in al die verplichte, maar tot niets verplichtende radicaliteit is iets lusteloos geslopen. Al dat verleggen van grenzen, jaar in jaar uit, is een obligate en vermoeiende herhalingsoefening geworden.
Het postmodernisme leek soelaas te brengen door toe te staan dat alles mocht en kon, maar de stuurloosheid werd er alleen maar door vergroot. Wat menige buitenstaander misschien al op zijn klompen aanvoelde, is waarschijnlijk waar: de kunsten zijn decadent geworden.
Misschien is decadentie nog het best te omschrijven als ontwikkeling in de breedte, niet in de diepte. Anders gezegd: wat er is, wordt verfijnd, tot het detail onderzocht, eindeloos opnieuw gedefinieerd, om daarna als de voor het vooruitgangsdenken verplichte vernieuwing te worden gepresenteerd. Het is niet nieuw, maar hetzelfde anders. Het zijn stappen in de breedte, een stap naar voren wordt er niet mee gezet. Daarmee is niet gezegd dat decadentie per definitie slechte kunst oplevert omdat die de vooruitgang niet dient, integendeel. Veel decadente uitingen in alle takken van kunst zijn zeer de moeite waard en horen thuis in het pantheon van de grote verworvenheden van de menselijke beschaving &#8211; maar decadent zijn ze wel.
Terugval is een zonde
Ik geef het toe, het woord is besmet. Traditioneel hoort het bij de veronderstelde liederlijkheid van het Romeinse Rijk, de ontaarde Franse aristocratie van de tweede helft van de achttiende eeuw en de verstikkende atmosfeer in de salons van de late negentiende eeuw, waar de artistes pompiers werden gevierd en Laurens Alma-Tadema en Hans Makart de grootste schilders van hun tijd waren.
De kunsten van onze tijd zijn nog altijd trots op hun afkomst, die ze herleiden tot het verzet tegen die negentiende-eeuwse decadentie. Het is die houding waardoor ze maar moeilijk zullen kunnen geloven dat het hun ook eens zou overkomen: decadent zijn. Terugval is een zonde, &#8216;neoromantisch&#8217; is een scheldwoord. Wanneer kunst uit die verfoeilijke vroege periodes toch werd gewaardeerd, trachtte men zo veel mogelijk de moderniteit ervan te benadrukken. Schönberg probeerde de moderniteit van Brahms aan te tonen, die van El Greco of Vermeer staat buiten kijf. De moderne kunsten zouden door hun specifieke aard en wezen nooit decadent kunnen zijn, ze zijn per definitie altijd fris, de vooruitgang en de samenleving dienend met steeds maar nieuwe ideeën en richtingen. Enfin, die ideeën en richtingen zijn er inmiddels, in groten getale zelfs, maar ze waaieren hulpeloos uit in de breedte als variaties op elkaar.
In de muziek werd de chaos van richtingen en stromingen zuchtend maar goedgemutst in kaart gebracht door Ivan Hewett in zijn Music. Healing the Rift. Het boek dateert uit 2003 en het merendeel van de stromingen die de auteur had verzameld zal al wel weer het loodje hebben gelegd. Het publiek heeft er weinig van gemerkt, het vindt dit soort muziek gewoon niet mooi en gaat dat in de toekomst ook niet doen. De hedendaagse kunsten, als directe erfgenaam van de moderne, weten al lang niet meer dat ze ooit werden ingezet om een nieuwe taal voor de nieuwe mens te vinden, en als iemand het nog weet, haalt hij de schouders erover op. &#8216;Modern zijn&#8217; is een lege houding geworden.
Krimpende schaduwen
Wat te doen? Niemand die het weet. De kunstcultuur is accumulatief. Sinds de Renaissance zijn oudere periodes altijd in de nieuwe opgenomen. Soms met horten en stoten en met wisselende waardering, maar van vergeten was geen sprake meer. Zo zal het nu misschien ook wel weer gaan. Dappere uitspraken dat je in deze tijd niets nieuws meer voor symfonieorkesten kunt schrijven, geen schilderijen meer kunt maken, zijn in werkelijkheid oude holle frasen en horen bij de krimpende schaduwen die de afgelopen eeuw nog werpt. Het nieuwe begint immers niet bij wat je niet mag doen, maar bij wat je aan nieuws en opwindends hebt gevonden dat om vervolg schreeuwt. Waar dat vandaan komt is bijzaak. Ooit zette men zich vol dedain af tegen de &#8216;oude vormen&#8217;, waardoor men is gaan denken dat het zo hoort wanneer men iets anders wil, maar het oude hoeft niet per se vernietigd te worden om het nieuwe mogelijk te maken. Hoe vreemd het misschien ook moge klinken: terugblikken is altijd een element van vernieuwing geweest, zij het dat men vaak niet terugblikte naar de dichtstbijzijnde voorgaande generaties, maar naar oudere.
Zoals ze in het Interbellum terugkeken naar het classicisme, in de romantiek naar de schilders die voor Rafaël leefden, zo zullen wij misschien wel waarderend terugkijken naar de late negentiende eeuw, de periode die door de modernen ooit juist de wacht is aangezegd. Wie weet.
Je kunt er ook je schouders over ophalen en je eigen weg gaan. Maar één ding staat vast: met de rug naar het publiek gaat niet meer. Het avant-gardemodel heeft afgedaan, de kunstenaar in zijn romantische godgelijkheid zal niet langer het centrum van de kunst zijn, maar het publiek. Laten we daar maar alvast aan wennen.

De kunst is decadent

Filosofie
Griekse denkers hebben vaak maar oppervlakkige sporen nagelaten in het dagelijks leven. Er bestaat nog zoiets als platonische liefde &#8211; waarover Plato zich zou hebben verbaasd &#8211; en ouderen zullen nog wel weten wat pythagorisch zwijgen is. De hedendaagse cynicus zal zich erover verbazen dat hij ooit een &#8216;cynicus&#8217; dus een filosoof is geweest en de scepticus zal eraan twijfelen of zijn betiteling ook echt ontleend is aan de &#8216;scepsis&#8217;, een filosofische school. De epicuristen zijn nu afgegleden tot lekkerbekken &#8211; wat ze toch echt niet waren. Alleen de stoïcijn heeft enigzins ongeschonden de tand des tijds doorstaan. Nog altijd ondergaat hij zijn tegenspoed door geen spier te vertrekken, zoals menige stoïcijnse leraar in de Oudheid al had voorgeschreven.
Zo&#8217;n leraar was Epictetus (ca. 50 tot 130 n. Chr.), die in de Griekse stad Nicopolis college heeft gegeven in de stoïcijnse levensleer. Hij was geen oorspronkelijk denker, maar meer een leraar en propagandist van filosofische opvattingen. Zijn colleges zijn opgetekend door Arrianus, een bewonderende toehoorder, en maken de hoofdmoot uit van het verzameld werk, dat verder nog wordt aangevuld met fragmenten en het Encheiridion, het Handboekje, waarin de strekking van de colleges kort is samengevat.
Dat Handboekje is tot in de twintigste eeuw veel gelezen, ook al viel de leer steeds minder goed te rijmen met het gedachtengoed van onze tijd. En dan heb ik het niet alleen over de fysica, maar ook over het rotsvaste vertrouwen in de menselijke rede en de diskwalificatie van de emotie. Met Epictetus moet je nooit naar een voetbalwedstrijd gaan. Ook de strikte scheiding tussen lichaam en geest &#8211; of ziel &#8211; die bij zijn leer hoorde, is ons vreemd geworden. De mens is dankzij de rede dan wel gelijk aan de goden, maar zijn lichaam is niet meer dan een klein deeltje in het grote geheel. Om je in het leven te handhaven, moet je willen leren dat alles gebeurt zoals het gebeurt en de ware wijze wíl dan uiteindelijk ook wat er gebeurt. Verzet en strijd om een rechtvaardige wereld, een levenshouding die in onze tijd wordt bewonderd, zal men bij de Stoa tevergeefs vinden. Iets te willen wat buiten je macht ligt, vindt een stoïcijn dwaasheid. &#8216;s Levens felheid wordt niet gevierd.
De hedendaagse lezer wordt op den duur dan ook een beetje kregel van het mensbeeld dat hem wordt voorgeschoteld; het is het zijne niet en zal dat, in het licht van hedendaagse inzichten, ook wel nooit worden. Desondanks geloven de vertalers dat Epictetus&#8217; werk onze tijd nog iets te bieden heeft. Ik betwijfel dat. Ondanks hun inspanningen blijft het moeizame lectuur, niet alleen door de vele herhalingen, maar ook door het prekerige karakter van sommige colleges. Epictetus is, als ik me niet vergis, voornamelijk nog van historische betekenis.
Boter is een kenner van zijn onderwerp en dat merk je aan alles. Zijn mede-vertaler Rob Brouwer en hij hebben goed werk geleverd. Zelden is een vertaling van een klassiek auteur bij deze uitgever zo grondig en goed gedocumenteerd uitgegeven als deze; er is zelfs een register.
Epictetus, ‘Verzameld werk’, uit het klassiek Grieks vertaald door Gerard Boter en Rob Brouwer, Uitgeverij Athenaeum-Polak &#038; Van Gennep, Amsterdam 461 blz. Prijs: € 34,95.

Epictetus is uit de tijd

Roman / Murakami verliest aan kracht
Onlangs is deel drie van Haruki Murakami&#8217;s trilogie 1q84 verschenen. Het bevestigt wat we al wisten: deze combinatie van romance, sprookje en thriller heeft een merkwaardig boek opgeleverd, daaraan verandert ook deel drie niets. Nu heeft Murakami wel meer merkwaardige boeken geschreven en daarvan is 1q84 niet eens het merkwaardigst. In de roman wordt bijna terloops aangegeven dat de werkelijkheid een beetje is verschoven, ze is als het ware even gaan verliggen, dat is alles. De gevolgen zijn niet eens voor iedereen merkbaar, wel voor degenen die er op een of andere wijze een antenne voor hebben of krijgen, wat niet wil zeggen dat ze ook begrijpen wat er is gebeurd. Zij zijn dan ook de personages waarom het in de roman draait.
In de nieuwe versie van de werkelijkheid van 1984 gebeuren vreemde dingen, zij het altijd in het verborgene, buiten het oog van de wereld. Het romantische hart van de trilogie is de zoektocht van Tengo en Aomame; zij proberen elkaar na twintig jaar scheiding terug te vinden. Het sprookjeselement wordt vertegenwoordigd door de &#8216;Little People&#8217;, die in de werkelijkheid van 1q84 een ondoorgrondelijk spel spelen, maar ook door het Kattenstadje, de twee manen en zo nog wat. Het thrillerelement komt voor rekening van de Voorhoede, een sekte, die de oren laat hangen naar de Little People en bij het nastreven van haar doelen krasse middelen niet schuwt. De leden zijn verbeten op zoek naar Aomame, die ze verdenken van moord op hun Leider.
Omdat maar weinigen weten wat er werkelijk gaande is, zijn de hoofdrolspelers, zoals vaker bij Murakami, bijna vanzelf eenlingen, die, hoe jong ook, al vinden dat hun leven in het slop zit. Zowel Tengo als Aomame zou wel opnieuw willen beginnen, zonder goed te weten hoe. Aomame overweegt zelfmoord, maar haar verlangen Tengo terug te zien is sterker. Intussen proberen ze vergeefs inzicht te krijgen in de nieuwe, bizarre vorm van de werkelijkheid en hun rol daarin. Na veel vijven en zessen lukt het hen te ontrafelen wat hen overkomt, maar helemaal begrijpen doen ze het niet. De lezer overigens ook niet. Wie bij Murakami naar een symbolische of allegorische betekenis zoekt, komt altijd met lege handen thuis, hij moet het doen met wat er staat.
Meer dan dertienhonderd bladzijden heeft de auteur nodig om zijn verhaal te vertellen. En dat is rijkelijk veel. Murakami was altijd al een schrijver die de tijd neemt en dat is tot 1q84 steeds goed uitgepakt, maar nu lijkt zijn toverstafje aan kracht te hebben ingeboet. De roman staat vol herhalingen en lange, weinig belangwekkende uitwijdingen. Aan de andere kant zijn daar wel weer de vele fraaie beelden en metaforen en de dromerige verhaallijn die schijnbaar argeloos zijn weg zoek in het dichte struikgewas van mogelijkheden. 1q84 is zeker niet Murakami&#8217;s beste boek, maar het is nog wel veel beter dan de gemiddelde &#8216;literaire thriller&#8217;.
Jacques Westerhovens vertaling doet wel eens wat oubollig en onhandig aan. Misschien dat de Japanse tekst daarom vraagt. Het lijkt me niet.
*** Haruki Murakami, &#8216;1q84, roman in 3 delen&#8217;, vertaald door Jacques Westerhoven, Atlas, 429, 382 en 475 p., € 24,95 per deel

Jonge eenlingen

Klassieker / Dubbel fantastische dystopie
In de eerste helft van de 20e eeuw &#8211; en ook nog wel even daarna &#8211; werd sciencefiction nauwelijks serieus genomen door de literaire wereld. Dat lag anders met toekomstromans, waarvan de schrijvers niets met groene mannetjes te maken wilden hebben. Die vroegen zich af of het vooruitgangsoptimisme, het geloof in de heilzaamheid van de techniek en het totalitaire denken van de twintigste eeuw gerechtvaardigd waren en vanzelf zouden leiden tot een betere wereld. Aldous Huxleys Brave New World, George Orwells 1984 en The Time Machine van H. G. Wells zijn bekende titels uit een lange lijst van romans waarin men niet gerust is op de goede afloop. De wereld stevent niet af op een utopie, maar op een dystopie, een plaats waar alle goede bedoelingen in het tegendeel zijn veranderd. Op die lijst hoort ook Wij van Jevgeni Zamjatin (1884-1937) uit 1921.
De roman speelt in het jaar 3000. De mensheid heeft zich teruggetrokken uit de natuur en woont omgeven door de Muur in een glazen stad onder de hoede van de Weldoener, begluurd door een leger van spionnen en verklikkers. &#8216;Geluk&#8217; is een technische kwestie geworden en kan alleen door middel van de rede tot stand worden gebracht. D-503 (namen bestaan niet meer), een scheepsbouwer die een ruimteschip bouwt waarmee de boodschap van de Weldoener naar andere planeten kan worden gebracht, wordt verliefd op I-330, die deel blijkt uit te maken van een groep ontevredenen die de weg naar de woeste wereld buiten de Muur heeft gevonden, waar nog mensachtige wezens wonen. D-503 laat zich verleiden en wordt gebruikt om de doelen van de groep te verwezenlijken. Opgevoed met de ideologie van de Weldoener en opgegroeid met voedsel uit aardolie weet hij van verwarring niet wat hij moet doen. De Weldoener verzint een tegenzet tegen de dissidenten: een operatie die alle fantasie bij de mensheid uitroeit. Na zijn operatie, ontdaan van zijn verwarrende hartstocht, kan D-503 onbewogen aanzien hoe I-330 wordt gefolterd.
Zamjatin verwijst niet alleen naar het utopische wereldbeeld van het vroege communisme en de overspannen verwachtingen van de revolutie, maar ook naar de doctrines van de beroemde oervader van de procesbewaking en de efficiency Frederick Winslow Taylor, waarmee de &#8216;nummers&#8217; in Wij zijn opgegroeid. De inwoners moeten dagelijks &#8216;Tayloroefeningen&#8217; doen en elke hap vijftig keer kauwen. Zamjatin was duidelijk geen grote vriend van de maakbare samenleving, waarin de contouren van het geluk &#8216;wetenschappelijk&#8217; worden vastgesteld. Daarin heeft deze in dubbel opzicht fantastische roman weinig aan actualiteit ingeboet.
Zamjatins felle, gloedvolle expressionistische stijl met zijn soms oververhitte metaforen en de wiskundige beelden &#8211; Zamjatin was ingenieur &#8211; die daarbij horen, mag misschien wel eens bevreemden, hij is altijd fris en opwindend en laat de lezer soms naar adem happen. Mede dankzij de stijl heeft Wij een hoog soortelijk gewicht; het is geen roman die je tussen de bedrijven door even scant. Hoewel het kan zijn dat het Russisch origineel erom vraagt, oogt de vertaling soms wel eens wat gedateerd. Woorden als &#8216;sliet&#8217; (dunne stam), &#8216;zich onderwinden&#8217; (de moed hebben), &#8216;bezwalkt&#8217; (bezoedeld), &#8216;tromp&#8217; (loop van een vuurwapen) en &#8216;mutserd&#8217; (takkenbos) waren in het jaar van de vertaling, 1970, al niet meer gangbaar. Een klein smetje op een fascinerend boek. n
**** Jevgeni Zamjatin, &#8216;Wij&#8217;, vertaling en nawoord Dick Peet, Atlas, 187 p., € 18,95

Verliefd op I-330

Klassieker
Carlo Emilio Gadda (1893-1973) wordt beschouwd als een van de groten, zo niet de grootste, van de modernistische Italiaanse literatuur. In Nederland heeft hij ten onrechte een bescheiden reputatie. De eerdere vertaling van De leerschool van het lijden uit 1964 en de verdienstelijke pogingen van het literaire tijdschrift Raster om Gadda onder de aandacht te brengen, zullen alleen in een kring van kenners en liefhebbers weerklank hebben gevonden. Hopelijk heeft de vrij recente vertaling van zijn bekendste en misschien wel beste boek, Die gore klerezooi in de Via Merulana, daarin inmiddels wat verbetering gebracht.
Omdat Gadda na 1964 nog twee hoofdstukken aan De leerschool van het lijden heeft toegevoegd en de oude vertaling ervan niet meer voldeed, was een nieuwe gerechtvaardigd. Qua toon verschilt deze roman in veel opzichten van Die gore klerezooi in de Via Merulana uit 1957.
Gadda vocht in de Eerste Wereldoorlog en werd krijgsgevangen genomen, zijn geliefde broer overleefde de oorlog niet. Het moeizame hervatten van het leven na de oorlog en de verstoorde verhouding met zijn moeder zijn thema&#8217;s van deze roman. Het decor is een fictief land in Zuid-Amerika, maar Noord-Italië, waar de schrijver thuis was, schemert overal doorheen. Volgens inleider Ronald de Rooy heeft Gadda het boek wel eens betiteld als zijn &#8216;tragische autobiografie&#8217;. Toch komt het woord &#8216;ik&#8217; hem niet uit de pen. &#8216;Het ik (&#8230;). Het luizigste van alle voornaamwoorden!&#8217; roept hij woedend.
De romans van Gadda zijn niets voor lezers die graag brave Amerikaanse realistische romans lezen, of het Nederlandse equivalent daarvan met hun klein verdriet. Toch zag Gadda zichzelf als een realist, zij het dat hij als zodanig een geheel eigen weg ging. Wat op het eerste gezicht op breed uitgesponnen, bijna woorddronken metaforiek lijkt, is in werkelijkheid een verlangen om dingen en situaties een plaats te geven in het grote netwerk van verschijnselen dat de wereld is. De roman en zijn vertelling maken quasi terloops deel uit van de grote, maar chaotische werkelijkheid, die alleen door literatuur én wetenschap kan worden gevangen in een net van betekenissen. Dankzij de taal wordt de wereld inzichtelijk, in schrille kleuren of in pasteltinten, in verheven poëzie of door er de draak mee te steken. Alles is mogelijk, platvloersheid staat naast een Dante-citaat.
Is De leerschool van het lijden daardoor een dorre wijdlopige roman? Nee, integendeel. Het is lyrisch en satirisch, soms grommend van woede, bij vlagen ook ontroerend en humoristisch; de lezer vindt er verbluffende eruditie en bizarre wendingen en vergelijkingen. Het verhaal speelt slechts de rol van kapstok. De hoofdpersoon (je vraagt je soms af of hij dat werkelijk is) verschijnt pas rond bladzijde tachtig en verdwijnt af en toe ook weer uit beeld. De roman maakt een onvoltooide indruk, maar dat is opzet; kennelijk geloofde Gadda niet dat je van de werkelijkheid een afgerond beeld kon geven. Ook Die gore klerezooi in de Via Merulana heeft hij geen einde gegeven. Vertaler Frans Denissen heeft voorzover ik het kan beoordelen voortreffelijk werk afgeleverd.
**** Carlo Emilio Gadda, ‘De leerschool van het lijden’, vertaald door Frans Denissen, Athenaeum–Polak &#038; Van Gennep, 278 p., € 29,95

Woorddronken

Klassieker / Platonovs proletariërs
Het is onbekend hoe toekomstige generaties de twintigste-eeuwse literatuur zullen lezen uit de tijd dat het communisme zich in Rusland definitief vestigde. Voor propaganda of hoera-literatuur zal wel geen belangstelling meer zijn, voor de vrolijke kant van de geschiedenis misschien wel. Eén ding staat vast: de roman Tsjevengoer van Andrej Platonov (1899-1951), die in die periode speelt, zal altijd gelezen worden.
Het is geen boek dat met een paar slogans aan de man kan worden gebracht. Niet omdat het geen verhaal heeft, want het heeft juist veel verhalen, niet omdat het &#8216;moeilijk&#8217; zou zijn, want het eist slechts een aandachtige lezer, en niet omdat het veellagig zou zijn, want alle ideeën, bespiegelingen, vertellingen en poëzie zijn in één organisch geheel verenigd en dat is geen kleinigheid.
De roman speelt tijdens de revolutie in het Russische steppengebied, al zijn er bij Platonov ook bergen, bossen, rivieren en ravijnen. Velen leven er in bittere armoede. Als het gerucht gaat dat het volk in opstand is gekomen tegen de tsaar, worden sommigen aangestoken door het revolutionaire vuur. De jonge, schuwe wees Dvanov trekt met de donquichotterige ijzervreter en Rosa Luxemburg-vereerder Kopjonkin en diens wonderpaard Proletarenkracht rond in de provincie om de revolutie te verdedigen. Dan wordt bekend dat in het stadje Tsjevengoer het communisme zou bestaan. Er blijken elf geestdriftige, maar eenvoudige bolsjewieken te leven volgens de letter van de leer, waarvan ze slechts een handvol leuzen kennen. Voor de zekerheid hebben ze de bourgeoisie van het stadje uitgemoord.
Zowel in het eerste picareske deel, als het tweede, meer bespiegelende deel van Tsjevengoer, is het verlangen greep te krijgen op de tijd een van de thema&#8217;s. &#8216;Dvanov verlangde naar de tijd die voorbij was gegaan,&#8217; heet het, &#8216;de tijd die maar verscheen en verdween terwijl de mens met zijn verwachtingen op dezelfde plaats moest blijven; en het werd Dvanov duidelijk waarom (&#8230;) de bolsjewieken van Tsjevengoer zo naar het communisme verlangden: het was het einde van de geschiedenis, het einde van de tijd; want de tijd verstrijkt slechts in de natuur terwijl in de mens het verlangen stil blijft staan.&#8217;
Tsjevengoer is in vele opzichten een bizar boek. De personages zijn simpele zielen die in de belofte van een betere wereld geloven, maar een met de natuur verbonden magisch wereldbeeld hebben, dat ze uiteindelijk vergeefs trachten in te passen in een wereld waarin de mens heerser over de natuur is geworden.
Hoewel Platonov niet afwijzend stond tegenover het communisme, kon dit schitterende, lyrische, komische, tragische meesterwerk onder het sovjetbewind niet worden gepubliceerd. Gelukkig is die periode voorbij.
****1/2 Andrej Platonov, ‘Tsjevengoer’, vertaling Lourens Reedijk, Atlas, 411 p., € 24,90

Elf bosjewieken

De angst van Allard Schröder
Omdat ze er werk had, was ik mijn vrouw naar Zuid-China gevolgd. Het was de vijfde of zesde keer dat we er waren, ik was de tel een beetje kwijt. Het appartement waar we tijdelijk woonden, lag even buiten de stad aan zee in een ommuurd wijkje met flats en luxevilla&#8217;s. Het was eigenlijk niets bijzonders, iedereen in de stad woont in een wijkje met een muur eromheen.
Een paar jaar tevoren, tijdens ons eerste verblijf in China, had ik in het begin het volgende geschreven: &#8216;Midden in de nacht sta ik op. Ik kan de slaap niet vatten en ga op het balkon zitten. Het is lauw buiten, het waait amper, de zee is glad en er is maanlicht; in de verte schuift een feestelijk verlicht containerschip naar het zuiden, op een van de eilandjes waarop het balkon uitkijkt staat iets wat op een gebouw lijkt met fel verlichte ramen. Ergens onder me hoor ik een man schreeuwen. Hij zal een nachtmerrie hebben. Ik buig me voorover, maar zie niets. Er begint een hond angstig te blaffen, in het enige verlichte raam in de omtrek loopt een naakte vrouw heen en weer. Ze is blond. Toch ben ik in China. Ik zal nog veel boten voorbij zien schuiven, grotere dan die van vannacht. Ik zal ook de hond nog wel eens horen, en misschien ook de nachtmerries van de man. Het fel verlichte gebouw op het eiland bleek een verlichte leus op reuzenformaat te zijn van de andere Chinezen, die van Taiwan, die de baas zijn op dat eilandje.&#8217;
De naakte vrouw heb ik nooit meer gezien. Later besefte ik dat het geen fata morgana was geweest, onder onze buren bleken nogal wat westerlingen te zijn, ook blonde vrouwen. Ik was de koning te rijk, die eerste week in China, het leven was mooi.
Dat was toen.
Een paar jaar later sta ik voor de gesloten deuren van hetzelfde balkon naar buiten te kijken. Het is winter. In Zuid-China sneeuwt het nooit en is het nooit echt koud, maar als je de verwarming niet gebruikt, wordt op den duur alles klam en vijandig. Ik sta daar maar wat voor me uit te kijken als ik ineens door angst word overvallen. In paniek wil ik me van de balkondeuren losmaken, maar ik blijk het niet te kunnen; ik blijf daar maar staan met een hol gevoel in mijn maag en een dichtgeknepen keel. Voor mij ligt de Gele Zee, een eindeloze vlakte vuilgrauw water. Op het strand staat een man er roerloos naar te kijken. Verderop, bij een plantsoentje, zit een bewaker op een klapstoel zich te vervelen. Soms heeft hij aanspraak. Meestal niet. Ik merk dat alles wat ik ben uit me lijkt weg te vloeien; ik verdwijn uit mezelf. Mijn bestaan is op slag betekenisloos geworden. Het is alsof ik één ben geworden met de omgeving, de stenen, de muren, de zielloze dingen in de kamer; ik ben een van hen, iets dat er zomaar is, zoals een ding ergens is omdat het er zomaar is achtergelaten.
Nog steeds staat de man op het strand naar de zee te kijken. Als ik naar hem toe zou gaan en hem aanspreken zou hij me niet verstaan &#8211; hij zou me niet eens horen. Hij zou met lege ogen langs me heen kijken. Ergens diep in mij verborgen besef ik dat de angstaanval een voortbrengsel van mijn eigen verbeelding is. Het is allemaal inbeelding dat ik me niet kan bewegen, toch voel ik me hier, aan het verkeerde eind van de wereld, hulpeloos, een gevangene van mezelf.
Uit de grote villa aan de overkant komt de gouvernante naar buiten met het kind dat aan haar is toevertrouwd. De auto van het ventje, dat niet ouder is dan vijf, staat al klaar. Het is een geel, elektrisch aangedreven en nauwkeurig op schaal nagemaakt model van een raceauto. Hoewel het ding veel te groot voor hem is, rijdt het kind er wat mee rond. De gouvernante en de bewaker rennen er buiten adem achteraan, tot het het jongetje allemaal de keel gaat uithangen en hij uitstapt om wat verveeld om zich heen te kijken. Ik denk dat hij de auto het liefst kapot zou maken. Zomaar. Dan gaat hij met de gouvernante weer naar binnen. De bewaker verveelt zich weer. Even later klinkt er elders een drilboor.
Ik wil naar een veilige plek, naar huis &#8211; wat kinderachtig klinkt. Tegelijk weet ik ook dat het niet kan, niets kan, alles is opeens onmogelijk geworden, niets is me nog vertrouwd.
De telefoon gaat. Ik zie dat mijn hand opneemt. Een Chinese meisjesstem wil iets van me. Ik luister en versta geen woord.
Een paar tellen nadat ik heb neergelegd, gaat de telefoon opnieuw. Het is mijn vrouw, de wereld hervindt iets van zijn oude vorm.
&#8216;Was je daarnet in gesprek?&#8217; vraagt ze.
&#8216;Iemand had een verkeerd nummer gedraaid.&#8217;
Terwijl ze praat ebt de angst langzaam weg en hervind ik mezelf.

Ik ben een van hen, iets dat er zomaar is

** Jessica Durlacher. De held. De Bezige Bij, 384 p., € 19,90
door Dries Muus
Sterfgeval, aanranding, roofover-val, een zoon die bij de Marines gaat en op de achtergrond altijd de oorlog: je kunt Durlacher niet beschuldigen van angst voor grove middelen. De held bevat alle goede en slechte eigenschappen van de gemiddelde thriller. Korte hoofdstukken, veel cliffhangers, een constan-te suspense die zorgvuldig naar een climax wordt gebracht. Maar ook: vermoeiende letterlijkheid. Het boek spat uit elkaar van geweldsdrift en plas-tisch omschreven wraakzucht, maar het enige wat écht wordt doodgeslagen, is de verbeelding van de lezer. Situaties die schreeuwen om een beeldende beschrijving zijn gemakzuchtig beschreven: &#8216;Er hing een zware, ongemakkelijke stilte.&#8217; De held gaat daardoor nooit echt onder de huid zitten. De roman leunt zwaar op de spanning. Zo zwaar dat, als de eindjes aan elkaar geknoopt zijn en de vra-gen opgelost, er weinig is wat nog blijft hangen.
****1/2 E.T.A. Hoffmann. Leven en opvattingen van Kater Murr. Atlas, vertaling Wilfred Oranje, 528 p., € 39,90
door Allard Schröder
De Duitse schrijver en componist E.T.A. Hoffmann (1776-1822) hoort tot de groten van de Duitse Romantiek, al heeft het wel even geduurd voor men tot dat inzicht kwam. Zijn laatste werk, deze roman, kreeg een lauwe ontvangst en werd lang niet naar waarde geschat. Het is een dubbelbiografie van de kater Murr, geschreven op de achterkant van misdrukken, waarop fragmenten staan van het avontuurlijke leven van de excentrieke kapelmeester Kreisler, romantisch kunstenaar bij uitstek. Murr is de zelfingenomen burgerman-dilettant die het goed met zichzelf heeft getroffen. Bedwelmd door het leven van hogere kringen valt hij zelfs even voor de charmes van een adellijke hond. De levens van kat en kunstenaar worden met ironie en ernst, lyriek en spot briljant met elkaar vervlochten. Dit is een roman die nog steeds telt.
vn.nl/boeken
Deze week in Carel Peeters’ Literaire Kroniek:
In hun Geïllustreerde Atlas van het hiernamaals staan de auteurs met lege handen wanneer ze bij onze tijd zijn aangekomen. De hel leeft niet meer.
Op de vernieuwde website van de Republiek der Letteren verder: de nieuwste recensies; aanvullingen op korte recensies; reacties; de best gewaardeerde boeken; dossiers en artikelen uit het archief.

Dries Muus

Fictie

Dagboek
H et is bijna een eeuw geleden dat op 28 juni 1914 in Sarajevo de noodlottige schoten vielen die een maand later tot het uitbreken van WO I zouden leiden. Het zou een korte oorlog worden, dachten ze in Duitsland, die uiteraard zou eindigen met de overwinning. Ernst Jünger (19) meldde zich vrijwel meteen als vrijwilliger. Na een korte basisopleiding werd zijn onderdeel ingezet op het westelijk front in Noord-Frankrijk. Hij schopte het algauw tot luitenant, raakte zeven keer gewond en werd voor zijn moedige en vaak overmoedige optreden vele malen onderscheiden. Van het frontleven heeft Jünger een dagboek bijgehouden, dat nu voor het eerst integraal is gepubliceerd.
Wat trekt een jongen van negentien, geen opgeblazen patriot, aan in de oorlog? Het avontuur, bekent hij als hij al een jaar onder vuur gelegen heeft; triest maar waar, voegt hij eraan toe. Hij weet inmiddels dat dit niet de frischer, fröhlicher Krieg is die Duitsland voor ogen stond. De ellende en angst van zijn kameraden, de vele gewonden en doden hebben zijn mededogen, zelf is hij aan het front in zijn element. &#8216;Het permanente spel met het leven als inzet oefent een grote aantrekkingskracht&#8217; op hem uit. En &#8216;(&#8230;) je vergaart roem en eer en dat met niet meer dan de inzet van zoiets armzaligs als het leven&#8217;. Bij een stormaanval wil hij per se de voorste man zijn. Hij kijkt reikhalzend uit naar de roes van het gevecht van man tegen man; de loopgravenoorlog daarentegen vindt hij met zijn onophoudelijke, dood en verderf zaaiende artilleriebeschietingen een &#8216;Schweinerei&#8217;. Maar als hij van zijn verwondingen moet herstellen, of als hij met verlof is, kan hij niet wachten om terug te gaan.
Dat juist hij zo naar het gevecht verlangt en ogenschijnlijk onaangedaan de gruwelen van het slagveld beschrijft, is opmerkelijk wanneer men weet wat er in zijn lange leven &#8211; hij is honderdtwee geworden &#8211; allemaal nog zou volgen. De beroepsofficier met fascistische sympathieën, die in de jaren dertig echter niets meer van Hitler en de zijnen moest hebben, zou zich uiteindelijk ontpoppen tot gelauwerd auteur en denker.
Zijn doodsverachting wijt Jünger aan zijn onverschilligheid. Hij weet zeker dat hij &#8211; dandy die hij is &#8211; voor een vuurpeloton nog gerust zou kunnen nadenken over de vraag of de meikever een ziel heeft. De entomologie blijft ook in de oorlogsjaren een grote hartstocht. In zijn schaarse vrije uren zoekt hij op en om het slagveld naar kevers, die hij prepareert en in een schrift beschrijft, dat als appendix bij het dagboek is gevoegd. Over de aanleiding van de oorlog, de politieke kant zo men wil, zwijgt hij in het dagboek, die interesseert hem niet. Plicht is plicht en bevel is bevel.
Het dagboek is nog niet geschreven door de stilistisch begaafde Jünger van later tijd. Uit opzet of onvermogen laat hij op droge, onderkoelde toon de barre feiten voor zich spreken, wat het relaas geen kwaad doet. De editie is fraai vormgegeven en voorzien van een zeer uitgebreid commentaar. Als de uitgever nog een plaats- en naamregister had opgenomen, was het een voorbeeldige uitgave geweest.
Ernst Jünger, &#8216;Kriegstagebuch 1914-1918&#8217;, bezorgd door Helmuth Kiesel, Klett-Cotta, 655 blz., € 32,95 ****

De onverschillige

Geschiedenis
De wandaden van tirannen overleven makkelijker in het geheugen van de mensheid dan de weldaden van bekwame vorsten. De laatste doen voornamelijk verstandige dingen en zijn daarom vaak een beetje saai. De exploten van monsterlijke dwingelanden zijn dan onderhoudender.
Van alle beruchte Romeinse keizers heeft Nero misschien wel de beroerdste reputatie. Christelijk getinte geschiedschrijving heeft daarbij een handje geholpen door hem, overigens niet eens geheel terecht, af te schilderen als de eerste christenvervolger. Hoe deze vorst van veelbelovende knaap uitgroeide tot een tiran kunnen we lezen in Nero &#038; Seneca. De despoot en de denker van Anton van Hooff, auteur van onder meer Zelfdoding in de antieke wereld.
Wie het geluk heeft gehad op de middelbare school de Annalen van Tacitus te mogen lezen, weet dat de figuur van de filosoof Seneca onlosmakelijk is verbonden met het leven van Nero, wiens mentor hij al was toen de toekomstige keizer nog een jochie was. Op het eerste gezicht is het een onwaarschijnlijk duo, maar Van Hooff zet in een ruim opgezet betoog helder uiteen wat hun verhouding inhield. Seneca mag dan wel in zijn nagelaten werk tot vervelens toe de belangrijke denker uithangen, tegelijk was deze zelfverklaarde stoïcus, begaafde spreker en zakenman als plooibare hoveling een spookschrijver van toespraken en uiteindelijk de doortastende spindoctor van een steeds meer ontsporende Nero, die er op een zeker moment niet meer voor terugdeinsde zijn vrouw, broer en moeder te laten vermoorden.
In het begin leek er geen vuiltje aan de lucht en bemoeide Nero, die op zestienjarige leeftijd tot het purper werd geroepen, zich weinig met staatszaken. Hij had meer belangstelling voor theater en poëzie, waarmee hij optrad voor een publiek van opgetrommelde of vrijwillige claques. Samen met zijn mede-mentor Burrus hield Seneca de boel in de gaten en zorgde ervoor dat de jonge vorst geen al te grote schade opliep met zijn strapatsen. Nero was tevreden over hem. Te laat heeft Seneca ingezien dat de gunst van de keizer een &#8216;gouden kooi&#8217; was, waaruit hij zich later tevergeefs heeft geprobeerd te bevrijden, tot ook hij, op de golven van terreur die een totaal verdorven Nero in de jaren zestig op de maatschappelijke elite losliet, gedwongen werd zelfmoord te plegen. Hij ensceneerde zijn dood op een wijze die veel weg had van het einde van Socrates, de grote modelfilosoof. Dit &#8216;filosofisch martelaarschap&#8217; heeft hem de bewondering van het nageslacht opgeleverd. Van Hooff plaatst echter de nodige kanttekeningen bij Seneca&#8217;s reputatie bij het nageslacht, dat hem als de Romeinse tegenhanger van Socrates is gaan zien en hem zelfs als christenvriend heeft opgevoerd.
In wezen zijn Seneca&#8217;s opvattingen ons vreemd. Wanneer wij het over goed en kwaad hebben, is dat meestal een maatschappelijk getint goed en kwaad, Seneca is daarentegen alleen maar bezig met zijn persoonlijk zieleheil. Je gaat niet naar weerzinwekkende gevechten tussen ter dood veroordeelden, omdat zoiets maar onlustgevoelens oproept, je behandelt je slaven goed, omdat dat ook goed voor jou is, maar je bent niet tegen slavernij op zich &#8211; een standpunt dat overigens door de toenmalige christenen werd gedeeld.
Nero &#038; Seneca toont ook de keizerlijke familie, die de decennia na de staatsgreep van Augustus dronken van de macht vrijwel ongehinderd haar gang kon gaan. Van de vijf keizers die ze leverde, voerden er drie een schrikbewind: Tiberius, Caligula en Nero. De laatste eindigde met het terroriseren van de elite, die hij, niet atijd ten onrechte, van samenzweringen tegen zijn regime verdacht. Voor het volk van Rome bleef hij echter een held; het wist zijn potsierlijke en onwaardige optreden wel te waarderen. Na zijn roemloze dood &#8211; hij was niet in staat er zelf een eind aan te maken &#8211; stonden er pseudo-Nero&#8217;s op; men wilde niet geloven dat hij dood was. Mensen denken wel vreemdere dingen. Van Hooff weet tussen de bedrijven door te melden dat een aantal bekende Nederlandse intellectuelen de mallotige theorie van Francesco Carotta dat Jezus Caesar was, niet ongeloofwaardig vindt.
Nero &#038; Seneca is een onderhoudende en interessante sociale en politieke geschiedenis van een deel van de geschiedenis van het vroege keizerrijk. Van Hooff heeft een makkelijke pen. Helaas gebruikt hij voor citaten van klassieke auteurs soms oude en vaak stroeve vertalingen &#8211; zoals deze: &#8216;Ik haatte u nadat geen soldaat u trouwer was, toen u genegenheid verdiende. Ik begon haat te voelen, sinds u moordenaar van moeder en vrouw, wagenmenner, acteur en brandstichter bent geworden.&#8217; Met wat meer redactionele zorg had men ook gezien dat op pagina 158 twee keer op dezelfde manier wordt bedacht hoe Agrippina te vermoorden en dat Fabius Rusticus een van de bronnen van Tacitus is en geen gardecommandant. Die heette Faenius.
Maar dit zijn kleine oneffenheden in een verder geslaagd boek.