Israëls volgende doelwit

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

<div class="lead">
<p>Vorig weekend sloeg het regime van Wit-Rusland demonstraties hard neer. Maar het verzet in de nacht gaat door. Op reportage met de nachtelijke activisten van Minsk.</p>
</div>
<p>Soms suist er een politieauto langs. Dan schuilen de twee mannen – de anonieme artiest en zijn helper* – even in een nis. Verder is alleen het geluid van een veegwagen hoorbaar, ergens een straat verderop. Minsk, hoofdstad van een dictatuur, wordt om 3 uur ’s nachts brandschoon geveegd.</p>
<p>De mannen hebben de capuchon over het hoofd getrokken en dragen grote rugtassen. Bij een elektriciteitshuisje, in een binnenplaats parallel aan de centrale Onafhankelijkheidsboulevard, houden ze halt.</p>
<p>Op deze plek joeg vorige zaterdag een horde als robots ogende agenten op de anonieme artiest. Als een bewoner hem niet had binnengelaten was hij ook opgepakt; meer dan duizend mensen werden in dat weekend gearresteerd.</p>
<p>Geroutineerd strijkt de anonieme artiest lijm op de muur. Zijn helper haalt een stuk kartonpapier uit z’n tas, waaruit de contouren van een man gesneden zijn. Zodra de twee de poster aan de wand hebben geplakt sluipen ze de nacht weer in.</p>
<figure id="post-354061 media-354061" class="align-none"><figcaption></figcaption></figure>
<p>Morgenvroeg zullen passanten, op weg naar hun werk, de minister van Binnenlandse Zaken herkennen, afgebeeld in uniform, een pet op z’n kop voorzien van rode ster en met een priemend pistool in zijn rechterhand.</p>
<figure id="post-354061 media-354061" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/OMorvan_Minsk_Art-9.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/OMorvan_Minsk_Art-9-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/OMorvan_Minsk_Art-9-640x427.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Foto: Olya Morvan</figcaption></figure>
<p>‘Ik ben trots op het uniform en de middelen van de NKVD,’ luidt de tekst naast de afbeelding. &#8216;We beledigen hem niet. We benoemen feiten,&#8217; zegt de artiest. Ooit, tijdens een parade, was de rechterhand van dictator Aleksandr Loekasjenko aangetreden in het uniform van de NKVD, de voorloper van de KGB, de staatsveiligheidsdienst ten tijde van de Sovjet-Unie. &#8216;De methodes zijn net als in Stalin-tijd,&#8217; aldus de helper. &#8216;De afgelopen weken zijn veel Wit-Russen opgepakt, door mannen in burger, zonder reden.&#8217;</p>
<h4>Verzet tegen de dictatuur</h4>
<p>De repressie van de oppositie in Wit-Rusland is steviger dan ooit. Honderden gewone burgers zijn veroordeeld tot wekenlange celstraf. Het regime jaagt op oppositieleiders, journalisten en activisten.</p>
<p>De anonieme artiest weet erover mee te praten. Al in zijn studententijd werd hij van de universiteit gegooid wegens lidmaatschap van een onafhankelijke studentenorganisatie. In de dertien jaar dat hij zich verzet tegen de dictatuur is hij meermaals gearresteerd. &#8216;Het gaat ons niet om Loekasjenko,&#8217; zegt hij. &#8216;We moeten ook praten over de ambtenaren die het systeem in stand houden. Zij zijn medeplichtig.&#8217;</p>
<p>Zijn meest tot de verbeelding sprekende werk is de ‘verbetering’ – zoals hij het noemt – van de muurschildering ‘Vriendschap tussen Minsk en Moskou’, een paar maanden geleden. Op het kunstwerk, dat in opdracht van het stadsbestuur werd aangebracht op een flat van twaalf verdiepingen, is een jongen te zien – Minsk – die een meisje met bloemen in het haar – Moskou – een fleurig boeket overhandigt.</p>
<p>&#8216;De vriendschap tussen Rusland en Wit-Rusland is van een verraderlijk soort,&#8217; vindt de artiest. Dus beklom hij op een dag een hoogwerker en schilderde hij prikkeldraad tussen de bloemen – subtiel, maar goed zichtbaar.</p>
<figure id="post-354063 media-354063" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/minsk-moskou.jpeg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/minsk-moskou-320x213.jpeg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/minsk-moskou-640x427.jpeg 640w" alt="" /><figcaption>De &#8216;Vriendschap tussen Minsk en Moskou&#8217; &#8211; met prikkeldraad. Foto: Egor Budgawl</figcaption></figure>
<p>Een maand lang twijfelden de autoriteiten of ze de schildering in oorspronkelijke vorm zouden herstellen of oververven. Ondertussen woedde de discussie op de internetfora. Heel goed, want de Wit-Russen moeten nadenken over de relatie met Rusland, vindt de anonieme artiest. &#8216;De regimes spelen een verborgen spel waaraan burgers geen deelhebben.&#8217;</p>
<p>Hoewel Loekasjenko al 23 jaar soeverein de lakens uitdeelt in Wit-Rusland, geruggensteund door de Russische president Poetin, is de situatie sinds de Majdan-revolutie in Oekraïne (2013) veranderd, zegt de anonieme artiest. &#8216;Door de agressieve reactie van Rusland in ons buurland zijn Wit-Russen meer politiek bewust. Ze zijn gaan nadenken en iets gaan doen.&#8217;</p>
<p>De demonstratie van vorig weekend verschilt van eerdere protestrondes, benadrukt de helper. &#8216;Vroeger kwam ik vooral vrienden en kennissen tegen. Nu zag ik veel gewone mensen.&#8217;</p>
<h4>Politieke discussie provoceren</h4>
<p>In dezelfde nacht hangen de anonieme artiest en zijn helper nog twee posters op. Op de ene is het hoofd van de oproerpolitie afgebeeld, met de tekst ‘Ik organiseer massa-arrestaties van uw belastinggeld’, op de andere staat de politiechef van Minsk. ‘Ik en mijn jongens, wij ontvoeren u.’</p>
<p>Met zijn werk wil de anonieme kunstenaar ‘politieke discussie provoceren’. &#8216;Als we het systeem niet bediscussiëren zal er niets veranderen. Pas als iedereen meedoet kan democratie bestaan.&#8217;</p>
<figure id="post-354062 media-354062" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/OMorvan_Minsk_Art-4.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/OMorvan_Minsk_Art-4-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/OMorvan_Minsk_Art-4-640x427.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Foto: Olya Morvan</figcaption></figure>
<p>Of hij niet bang is dat hem iets ernstigs overkomt? &#8216;Als je weet dat je iets goeds doet, mag er geen angst zijn,&#8217; zegt hij.</p>
<p>Een paar dagen later blijkt hoe gevaarlijk zijn werk is. Aleh Larychau, een andere, befaamde straatartiest, die de foto’s als eerste deelt op sociale media, wordt pal voor zijn huis door twee onbekende mannen in elkaar geslagen.</p>
<p>De posters zijn dan allang van de muur getrokken, maar op internetfora worden ze nog steeds gedeeld en bediscussieerd.</p>
<p><em>*Voor hun veiligheid zijn de kunstenaar en zijn helper anoniem opgevoerd. Hun namen zijn bekend bij de redactie. De foto&#8217;s werden gemaakt door <a href="http://hanslucas.com/omorvan/photo" target="_blank">Olya Morvan</a>.<br />
</em></p>
<div class="info-box">
<p>Neem <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank">de nieuwsbrief van Vrij Nederland</a>.</p>
</div>


Michiel Driebergen

Op pad met de Banksy van Minsk

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Nu het conflict in Oost-Oekraïne </span>zijn derde jaar is ingegaan en de strijdende partijen zich hebben ingegraven, worden drones steeds populairder. ‘In het luchtruim boven de Donbass is een complete drone-party aan de gang.’</div>
<p class="p_1">‘Zie je dat? Hun zware wapens komen steeds dichterbij. Deze staan op zes kilometer van hier opgesteld. We zijn nu binnen schootsafstand.’</p>
<p class="tekst">Master, zoals de bijnaam van de zwaargebouwde soldaat luidt, hijgt nog na. Zojuist heeft hij zijn onbemande vliegtuigje gelanceerd, vanaf een klif aan zee. Na het brullen van ‘Drie, twee, een, go!’ is het toestel van ongeveer een meter bij een meter in omvang weggeschoten, voortgestuwd door een energiek brommend motortje. Nog even kun je ’m nakijken, boven het water, maar al snel is-ie uit zicht.<br />
Nu kijken de mannen op twee klapstoeltjes gebiologeerd naar twee monitors die zijn opgesteld in de kofferbak van hun jeep. ‘De vogel,’ zoals Master het vliegtuig liefkozend noemt, stuurt hun <span class="Cursief">real time</span> beelden van een gebied waar ze zelf onmogelijk kunnen komen: de andere kant van de frontlijn. Velden vol met grote en kleine kraters glijden voorbij. Even verderop duiken loopgraven op, in zigzagvorm, zoals je ze kent uit de film. Het zijn de posities van de vijand.<br />
‘Kijk een BMP,’ stoot Masters collega hem opgewonden aan. De mannen stellen de camera bij en turen op het scherm. De binnenkomende beelden zijn haarscherp; diep beneden zie je de toppen van de bomen bewegen in de wind. Er zwermt een groep vogels voorbij. En inderdaad: verdekt opgesteld, half ingegraven tussen de bosjes, is het infanteriegevechtsvoertuig te zien; de BMP is illegaal volgens het akkoord van Minsk, dat terugtrekking gebiedt van dit soort materieel – maar die afspraak wordt blijkbaar met voeten getreden. Verderop, achter het dorp, staan nog meer tank-achtige gevaartes.<br />
Of Oekraïne ook verboden wapens gebruikt, wil Master niet vertellen maar de beelden van zijn vliegtuig zijn veelzeggend. De kraters rondom de loopgraven van de vijand zijn talrijk; hier wordt flink gevuurd, van beide kanten.</p>
<h5>Concert</h5>
<p class="tekst">In deze zone, bij het zuidoostelijk gelegen Marioepol, is de laatste maanden sprake van hevige gevechten. Oekraïne verdenkt de Russen ervan Marioepol te willen innemen om zo een landverbinding mogelijk te maken tussen de door Rusland geannexeerde Krim en de rebellengebieden in het zuidoosten van Oekraïne.<br />
Ook nu klinkt af en toe een ontploffing uit de laagte, waar frontdorp Sjirokine ligt, tien kilometer ten oosten van de havenstad Marioepol. ‘Maak je geen zorgen, ze zien ons niet,’ stelt Master gerust.<br />
‘Het concert’ noemen soldaten de artilleriebeschietingen. Overdag is het vrijwel stil; het schieten gebeurt vooral in het donker. Zodra de controleurs van de OVSE – die ‘om veiligheidsredenen’ alleen overdag werken – het gebied verlaten, komen de zware wapens uit de opslag. Dan wordt er heen en weer geschoten tot de dageraad.<br />
<q class="pull-left">De mannen zitten als bange vogeltjes te wachten in de loopgraaf tot het geweld is uitgeraasd</q></p>
<p class="tekst">Vliegen is Masters hobby. Toen de strijd in Oost-Oekraïne losbarstte, tweeënhalf jaar geleden, gaf hij zijn baan als politieman op en voegde zich bij het Donbass-bataljon, een legereenheid van patriottische vrijwilligers. Zijn ervaring als piloot zet hij in door de frontlijn te verkennen met onbemande vliegtuigen.<br />
‘De vogel vliegt de door ons voorgeprogrammeerde koers,’ legt Master uit. ‘Maar gedurende de vlucht kunnen we bijsturen, variëren in hoogte en de camera in elke gewenste richting draaien. Ook kunnen we inzoomen.’<br />
De drones zijn populair in het Donbass-bataljon, dat bestaat uit gemotiveerde strijders, veelal ondernemers en goedopgeleide technici die naast hun gewone leven vechten tegen – in hun ogen – de bezetter. Inmiddels valt het bataljon onder het oppercommando van het leger. De verzamelde informatie geven de mannen door aan de legerstaf, waarmee ze nauw samenwerken.<br />
Maar het leger heeft een probleem. Drones en verkenningsvliegtuigen zijn duur. De frontlijn in Oost-Oekraïne telt vanaf het zuidelijk gelegen Marioepol tot het noordelijke Loehansk maar liefst vierhonderd kilometer. Dat gebied kan onmogelijk worden bestreken door Master en zijn droneteam.</p>
<h5>Frustrerend</h5>
<p class="tekst">‘Een drone kan levens van soldaten redden,’ zegt Volodimir Hrinjoek. Hij is ondercommandant van het achtste legerregiment, dat met zo’n vierhonderd man is gelegerd rondom het plaatsje Granitne, op zo’n vijftig kilometer ten noorden van Marioepol. Hij is bezorgd. Zijn regiment heeft geen drones, terwijl die hard nodig zijn. ‘Met luchtverkenning kunnen we de vijand observeren en hun wapens ontdekken,’ zegt de ondercommandant. ‘Vervolgens kunnen we maatregelen nemen.’<br />
Elke nacht brengt een deel van zijn soldaten door in de loopgraven aan de frontlijn. ‘Afgelopen nacht kregen we 122-millimeter-mortieren voor de kiezen en, te oordelen aan de grootte van de scherven, zelfs tankvuur.’ Dat er nog geen doden zijn gevallen komt omdat zijn bataljon nog maar een maand in deze regio is, zegt de commandant.<br />
Nu, overdag, rusten zijn mannen uit op de legerbasis. Of, als ze bij de posities zijn, onderhouden ze hun wapens of stutten de aarden wal met boomstammen die ze ter plekke hakken. Hun uniformen ogen wat armoedig, de wapens roestig; het Oekraïense leger heeft gebrek aan de simpelste middelen, laat staan dat er geld is voor hoogwaardige apparatuur.<br />
Het frustrerende is, aldus Hrinjoek, dat de tegenstander ze wel heeft. ‘We zien ze stelselmatig vliegen, soms zelfs elke avond. Dan weten we bijna zeker dat er twee uur later een beschieting volgt op onze posities.’<br />
In de nacht die volgt wordt inderdaad elke Oekraïense positie onder vuur genomen, een voor een. Het zijn harde klappen en het gaat er vooral om de scherven te ontwijken. De mannen zitten als bange vogeltjes te wachten in de loopgraaf tot het geweld is uitgeraasd.<br />
En terugvuren is lastig. ‘Zonder drones is het leger blind,’ zoals piloot Master het uitdrukt. Hrinjoeks mannen zijn gedwongen op een ouderwetse manier de posities van hun vijand ontdekken: te voet, via verkenningsmissies. ‘We moeten dan grote afstanden lopen en ons leven riskeren om de posities van de vijand te ontdekken,’ zegt de ondercommandant. ‘Zo’n verkenning duurt twee dagen. Met een drone heb je binnen twee uur alle informatie.’<br />
Na twee vluchten vanaf de klif op zee houden Master en zijn collega’s het die middag voor gezien. ‘De informatie die we verzamelen, geven we onmiddellijk door aan de leiding van het nabijgelegen bataljon. Zo kunnen zij besluiten nemen.’ Terugtrekken of de linies verstevigen, bedoelt hij – in de stellige overtuiging dat de vijand sterker is. ‘Het is voor niemand een geheim dat we moeten dealen met de strijdkrachten van de Russen. Die hebben veel meer financiële middelen en materieel,’ zegt Master.</p>
<figure id="post-343008 media-343008" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_020_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_020_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_020_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_020_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Foto: Alex Masi. Een soldaat doet oefeningen op de legerbasis terwijl zijn collega&#8217;s zich buigen over het antwoord op de vijandige bewegingen.</figcaption></figure>
<h5>Consumentendrone</h5>
<p class="tekst">‘Degene die de vijand ziet, die wint.’ Ver van het front, in zijn werkplaats in de hoofdstad Kiev, zit de eenendertigjarige drone-technicus Aleksandr aan een drone te schroeven. ‘De hedendaagse gevechtstechnieken zijn heel anders dan in de Tweede Wereldoorlog, toen de ene massale troepenmacht tegenover de andere stond,’ legt hij uit. ‘Vandaag de dag gaat het om het innemen van de juiste posities, en manoeuvreren op basis van informatie over waar je vijand is.’<br />
Aleksandr komt uit Stachanov, een plaats in het gebied dat nu is bezet door pro-Russische milities. Het is de reden dat hij zijn achternaam niet wil noemen en niet herkenbaar op de foto wil: ‘Om mijn familie daar te beschermen.’ Samen met twee collega’s heeft Aleksandr een bedrijf waar drones in elkaar worden gezet en gerepareerd, voor particuliere klanten, maar tegenwoordig vooral voor het leger.<br />
‘Kijk hoe gebouwen en huizen totaal verwoest zijn,’ zucht hij. Hij toont dronebeelden van Avdiivka, een voorstadje van de militiehoofdstad Donetsk. Het puin ligt overal verspreid. ‘Hier leefden mensen, maar nu zijn er alleen nog skeletten van gebouwen, uit elkaar gespat. Kapot.’<br />
Momenteel sleutelt Aleksandr aan een gewone consumentendrone – in de winkel kost-ie duizend euro – die gebruikt wordt in de oorlog. Het toestel kan tweehonderd meter hoog en is in staat om een afstand van vijf kilometer afleggen. De drone is door Aleksandr voorzien van ‘speciale instellingen’: ‘Als een civiele drone niet meer kan vliegen, gaat de onze door. Het mechaniek is hetzelfde, maar we veranderen de elektrotechniek. Wat precies? Da’s geheim.’<br />
In tegenstelling tot het onbemande vliegtuig van Master, waarmee hele gebieden in kaart worden gebracht en dat een slordige twaalfduizend euro kost, worden de drones vooral gebruikt om gericht naar een bepaald punt te vliegen – een controlepost of een bepaalde positie – foto’s te maken en meteen weer terug te keren.</p>
<h5>Duizend kleine chipjes</h5>
<p class="tekst">Vanwege het ontoereikende budget zijn het Oekraïense leger en de bataljons afhankelijk van vrijwilligers als Aleksandr. Zij helpen met inzamelen van geld voor de aanschaf en repareren ze als de voertuigen zijn beschadigd. ‘Deze drone is gelukkig teruggekeerd,’ zegt hij. ‘Maar vaak komen ze niet terug. Dan stijgt-ie op, maar dan komt-ie in zicht van de vijand, dan ‘boem’, en dan barst-ie in duizend kleine chipjes uiteen.’<br />
<q class="pull-left">We moeten ons gebied terugwinnen met geweld, dat is de enige optie. Maar hoe? Dat weet ik niet.</q>Omdat de meeste soldaten geen enkele ervaring hebben met drones, geven Aleksandr en zijn collega’s ook trainingen aan soldaten. ‘Ooit, begin jaren 2000, had het leger een uitstekend functionerende divisie met onbemande verkenningsvluchten,’ zegt Aleksandr. ‘Maar die eenheid viel uiteen in de jaren voordat het conflict met Rusland begon.’<br />
In Oekraïne wordt algemeen aangenomen dat de Russische geheime dienst jarenlang het leger heeft geïnfiltreerd om het te verzwakken. Veel officiële legeronderdelen gaven zich dan ook zonder slag of stoot over aan de pro-Russische milities zodra het conflict begon.<br />
‘Toen de strijd losbarstte, bleek al snel dat we nodig waren. Toen zijn we gaan helpen.’ Aleksandr werkt zes dagen in de week en is naar eigen zeggen gedwongen zijn eigen geld in de reparatie van de drones te steken. ‘We hebben nooit enige hulp gehad van het ministerie van Defensie of het leger,’ zegt hij schamper.<br />
‘Zonder vrijwilligers kunnen we niets,’ beaamt Master. Zijn ‘vogel’ is aan zijn bataljon geleverd door de stichting ‘Zusters van de Overwinning’ die donoren in Groot-Brittannië heeft. Wel zegt de dronepiloot dat het steeds moeilijker wordt om sponsors te vinden. ‘Veel mensen zijn moe van de oorlog en hebben vanwege de crisis een tekort aan geld.’ Aleksandr beaamt dat. ‘Alleen gericht geld inzamelen, bijvoorbeeld voor een drone voor een bataljon, dat werkt nog. Maar het is een tijd- en energievretende klus.’<br />
De meest gedreven vrijwilligers komen uit de gebieden die nu bezet zijn door militanten. ‘Ik ben aangevallen dus ik moet me verdedigen,’ zo verklaart Aleksandr zijn motivatie. Nadat de oorlog losbarstte, vluchtte hij met zijn gezin naar Kiev. ‘Afgelopen herfst zag ik tijdens een dronemissie een glimp van mijn stad Stachanov, in de verte aan de horizon. Maar de drone kon de afstand niet overbruggen.’</p>
<figure id="post-343013 media-343013" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_009_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_009_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_009_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/Ukraine_Drones_War_009_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Foto: Alex Masi. Soldaten luisteren naar het artillerievuur, klaar om te vluchten.</figcaption></figure>
<h5>Angstaanjagende beelden</h5>
<p class="tekst">Nu het derde jaar van het conflict in Oost-Oekraïne is ingegaan en de strijdende partijen zich hebben ingegraven, zijn drones populair. ‘In het luchtruim boven de Donbass is een complete drone-party aan de gang,’ zei de leider van de OVSE-missie, Alexander Hug afgelopen maand in een interview met de website raamoprusland.nl. De waarnemersorganisatie, die namens de internationale wereld moet controleren op de naleving van het Akkoord van Minsk, vliegt niet meer met onbemande vliegtuigen omdat ze regelmatig worden neergeschoten. Daardoor is de controle op het gebruik van zware wapens nagenoeg onmogelijk geworden.<br />
‘Militaire drones wacht een grote toekomst,’ zegt drone-technicus Aleksandr. ‘Drones kennen geen angst en kunnen inmiddels bijna alle legertaken uitvoeren. De regering moet daar maar over nadenken.’ De oorlog van de toekomst zal worden uitgevochten met onbemande luchtvaartuigen, daarvan is hij overtuigd. ‘Je kunt je er angstaanjagende beelden bij voorstellen; de oorlog van de drones&#8230;’<br />
Maar voorlopig heeft het Oekraïense leger te maken met de weerbarstige realiteit. Aan de frontlinie nemen de frustraties toe. ‘Het is uitputtend voor soldaten om maar af te wachten onder dagelijks artillerievuur,’ zegt Master. ‘Er zijn voorbeelden van jongens die zijn opgeblazen door een mijn. Veel jongens zijn op van de zenuwen. Sommigen breken; zij moeten worden gedemobiliseerd.’<br />
‘We voelen ons met de handen gebonden,’ vult ondercommandant Hrinjoek aan. ‘In principe houden we ons aan het Akkoord van Minsk. Maar soms moeten we terugvuren, om de levens van onze soldaten te redden.’<br />
‘Met het ondertekenen van wapenstilstanden en Minsk-akkoorden bereiken we in elk geval niets,’ verzucht vrijwilliger Aleksandr. ‘We moeten ons gebied terugwinnen met geweld, dat is de enige optie. Maar hoe? Dat weet ik niet.’<br />
Hij geeft een liefkozend klopje op de drone. ‘Ik geef hem kussen en een hoop liefde, en dan stuur ik deze drone weer terug naar het oosten. Je zult zien, zodra-ie daar aankomt zal hij wel weer mankementen vertonen. Het lijkt soms alsof ze niet terug willen naar de frontlijn.’</p>
<div class="info-box">
<h5 class="kader">Het conflict in Oekraïne</h5>
<p>De oorlog in Oekraïne begon na de Russische annexatie van de Krim in maart 2014. Officieel mag het nog steeds geen oorlog heten. Het Oekraïense leger, dat wordt getraind door Amerikanen en Canadezen, voert een ‘antiterroristische operatie’ uit tegen milities die worden gesteund door Russische soldaten en materieel – zij hebben in de Oost-Oekraïense steden Loehansk en Donetsk hun eigen republiekjes uitgeroepen die niet worden erkend. Met het Akkoord van Minsk, afgesproken in februari 2015, deden Rusland, Oekraïne, Frankrijk en Duitsland een poging vrede te brengen, maar de situatie op de grond is onveranderd gevaarlijk. Sinds het begin van de oorlog zijn zeker tienduizend mensen omgekomen, onder wie zo’n achtduizend burgers. Zo’n anderhalf miljoen mensen zijn het gebied ontvlucht.</p>
</div>
<p class="onderschrift">


De oorlog van de toekomst: hoe drones het conflict in Oekraïne een nieuwe dimensie geven

Deze oppositiepartij pleit voor nieuwe solidariteit in een gepolariseerd Polen

Corruptiebestrijding: waarom Oekraïne geen Polen is

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Jonge ondernemers zijn de voorhoede van Oekraïne. </span>Van Europa en hun eigen overheid verwachten ze weinig; ze doen het liever zelf. Maar met het Oekraïne-referendum in Nederland doemt opeens een nieuw gevaar op.</div>
<p class="p_1">Plotseling staat de zaal als één man overeind. ‘Wie zet zich in voor gewonden of vluchtelingen?’ vraagt de spreker op het podium. ‘Wie zamelt geld of spullen in voor het leger?’ Behalve enkele aanwezigen die verstrikt zijn in het snoer van hun laptop, blijft niemand zitten. ‘Jullie, beste vrienden en vriendinnen, zijn de voorhoede van het land.’</p>
<p class="tekst">Bij TEDxKyiv, een conferentie waar sprekers speechen over hun uitvinding of ondernemingsplan, zijn de meest actieve burgers van Oekraïne te vinden. Ze zijn allemaal jong. Terwijl in het oosten de oorlog voortmoddert en hun land geteisterd wordt door een economische crisis, vertrouwen zij op eigen kunnen. Met de nieuwste technieken en ideeën verbeteren zij hun land. Over Europa spreken ze niet.</p>
<p class="tekst">‘Een smartphone, een accu, een internetverbinding en een betrokken burger. Dat is wat je nodig hebt.’ Vladislav Grezjev, amper 25 jaar oud, is de coördinator van TEDx. Een week na de conferentie zit hij aan een tafeltje in een van de hippe cafés in de oude benedenstad van Kiev. ‘Als we genoeg deelnemers vinden, kunnen we in het hele land de verkiezingen eerlijk maken.’</p>
<h5>Verkiezingen monitoren</h5>
<p class="tekst">Naast ondernemer is Grezjev de voorman van Opir, een online initiatief om verkiezingen te monitoren. Honderden mensen fotograferen en filmen met hun telefoon alles wat er gebeurt in het stemlokaal, van de biljetten die in de stembus worden gedaan tot de telling van de kiescommissie. De beelden worden via de app van Opir live uitgezonden op internet. Zo wordt frauderen moeilijk gemaakt.</p>
<p class="tekst">Want terwijl de politiek in de hoofdstad – onder druk van internationale geldschieters zoals het IMF – steggelt over hervormingen en nieuwe wetten, zijn de aanwezigen op TEDx al een stap verder. Een Brit spreekt over e-government, oftewel hoe burgers via online referenda het beleid kunnen meebepalen. Het publiek luistert ademloos toe en de spreker wordt na zijn speech overspoeld met vragen. Een burgeractivist vertelt over zijn website waarop mensen met een muisklik kleine bedragen kunnen overmaken. Voor nachtkijkers en kogelvrije vesten bijvoorbeeld, die gebruikt kunnen worden aan het front, en voor protheses voor gewonde soldaten. Op deze manier worden honderdduizenden euro’s binnengehaald.</p>
<p class="tekst">Op TEDx is de Majdanrevolutie nog steeds springlevend. Sinds die volksopstand tegen de corrupte regering-Janoekovitsj, twee jaar geleden, is eigen initiatief van burgers in opkomst – en dat is bijzonder in de voormalige Sovjetrepubliek, waar de Staat decennialang zorgdroeg voor je levensonderhoud.</p>
<p class="tekst">Een van de sprekers op TEDx is horecaondernemer Joeri Filjoek van UrbanSpace100, een initiatief in het provinciestadje Ivano-Frankivsk. Hij ontwikkelde een nieuwe vorm van sociaal ondernemen, waarbij burgers van de stad gezamenlijk een restaurant en gemeenschapsruimte financieren en beheren.</p>
<h5>Community space</h5>
<p class="tekst">Ivano-Frankivsk, ver weggestopt in het zuidwesten van Oekraïne op zo’n zeshonderd kilometer van Kiev, is een levendig stadje met een drukbezochte markt en een grote technische universiteit. UrbanSpace100 is een trendy restaurantruimte met een open keuken en een vitrine vol Oekraïense zoete en hartige taart. Sommige bezoekers zitten te werken, anderen treffen elkaar aan de lange tafel in het midden van de zaal. De serveersters begroeten de bezoekers joviaal; ze lijken elkaar allemaal te kennen.</p>
<p class="tekst">‘Dit is geen restaurant maar een <span class="Cursief">community space</span>,’ zegt Jevgen Versjinin, een 28-jarige IT-specialist, een van de honderd oprichters van UrbanSpace100. Met 99 anderen legde hij ruim een jaar geleden duizend euro in. Van de opbrengst gaat maar liefst 80 procent naar projecten. ‘Wij willen onze stad mooier maken.’</p>
<p class="tekst">Afgelopen week werd op de kwartaalvergadering gestemd over een twintigtal projectideeën die met korte presentaties werden gepitcht. De keus viel op een project voor kinderen en kunstenaars, een straatmuziekfestival met lokale artiesten en een opvanghuis voor straathonden.</p>
<p class="tekst">Ondernemers en IT’ers als Jevgen Versjinin zijn de drijvende kracht achter het project. En dat is niet voor niets. ‘Via Skype heb ik dagelijks contact met collega’s en klanten in Amerika,’ zegt Versjinin. ‘Maar hier in mijn woonplaats was het grijs en bleef alles bij het oude.’ Versjinin geeft leiding aan de softwareontwikkelaars van Softjourn, een IT-bedrijf in Ivano-Frankivsk met ruim honderd medewerkers. Deze programmeurs zijn opgeleid aan de lokale technische universiteit en werken voor Europese en Amerikaanse klanten. Waar de meeste Oekraïners met een salaris van enkele honderden euro’s moeten zien rond te komen, verdienen zij flink – vaak enkele duizenden euro’s per maand. Daarbij: ze kennen hun talen en hebben veel gereisd; Versjinin is al in zestien Europese landen geweest. Daar zag hij hoe het beter kan. ‘Mijn eerste reis naar het buitenland ging naar Maagdenburg, Duitsland. Alles is daar perfect georganiseerd. Toen ik terugkeerde in Ivano-Frankivsk voelde ik me buitengesloten. De trein naar de dichtstbijzijnde grote stad doet er drie uur over.’</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-315896 media-315896" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/02/oekraine-referendum2.jpg" alt="" /><figcaption>Jevgen Versjinin van UrbanSpace100 | Foto: TedxKyiv2015</figcaption></figure>
</div>
<h5>De burgemeester komt eten</h5>
<p class="tekst">In UrbanSpace100 worden bijeenkomsten over stadsvernieuwing en maatschappelijke veranderingen georganiseerd. ‘Ivano heeft grote sociale problemen,’ zegt Jevgen, ‘vaders en moeders gaan naar het buitenland om te werken. Dat verscheurt families.’</p>
<p class="tekst">Het restaurant is echt een gezamenlijk project van de stad. De lampen, de software en de raamkozijnen werden gratis geleverd door lokale producenten. De honderd eigenaren hebben allemaal hun eigen expertise. Joelia Liakovitsj, ook een van hen, presenteerde een idee namens de artsen van een kinderziekenhuis. ‘We willen een speeltuin laten aanleggen. Het is dit keer niet gelukt, want de kosten waren te hoog. Maar ik ga co-financiers zoeken en doe de volgende ronde opnieuw mee.’</p>
<p class="tekst">De jonge Oekraïense ondernemers koppelen engagement aan patriottisme. In het belendende vertrek is de hypermoderne studio van UrbanSpaceRadio gebouwd, waar 24 uur per dag muziek van Oekraïense bodem wordt gedraaid. In een dagelijkse ochtendshow wordt over lokale onderwerpen gediscussieerd met lokale ondernemers en politici.</p>
<p class="tekst">Vanuit het stadhuis, schuin tegenover UrbanSpace100, werd aanvankelijk meewarig gekeken naar de oprichting van het restaurant. Maar inmiddels komt de burgemeester wel eens eten, zegt Joelia Liakovitsj. Echt samenwerken met het stadhuis doen de ondernemers niet. ‘Waarom zouden we? Wij zijn sociale ondernemers, we doen het graag zelf.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Via Skype had ik dagelijks contact met Amerika, maar hier was het grijs en bleef alles bij het oude.</q></p>
<h5>Vrijwillige opofferingen</h5>
<p class="tekst">Politici in Oekraïne weten sinds de Majdanrevolutie dat ze de hoogopgeleide jongeren maar beter te vriend kunnen houden. De dreiging van een nieuwe opstand hangt hun boven het hoofd. ‘Majdan bracht nieuwe kansen,’ zegt ondernemer en uitvinder Ivan Pasitsjnik (28) in zijn werkplaats, gevestigd in een voormalig fabriekspand buiten het centrum van Kiev – je vindt er 3D-printers en enkele in elkaar geknutselde drones. Twee jaar geleden gold de werkplaats als een zenuwcentrum van de revolutie. Samen met TEDx-coördinator en goede vriend Vladislav Grezjev ontwikkelde Pasitsjnik een communicatiesysteem waarmee demonstranten contact konden houden zonder afgeluisterd te worden. Daaraan koppelde hij een online kaart van de situatie, met actuele gegevens over waar voedsel, kleding of medicijnen nodig waren en waar de politie of gewapende criminelen zich hadden verschanst. Tijdens de laatste bloedige dagen van de revolutie – toen meer dan honderd demonstranten werden doodgeschoten – waren de jongens vierentwintig uur per dag in touw.</p>
<p class="tekst">Al die vrijwillige opofferingen waren niet voor niets, zegt Ivan Pasitsjnik. Sinds de revolutie is er veel meer ruimte voor nieuwe initiatieven. ‘Onlangs was er in Kiev een “smart city event”,’ vertelt hij. ‘Op de bijeenkomst werden plannen gepresenteerd om de lokale overheid beter te controleren. Zo’n evenement zou voor de revolutie ondenkbaar zijn.’</p>
<p class="tekst">Pasitsjnik gelooft heilig in de verbinding tussen het stadsbestuur en nieuwe techniek. ‘Nu overheidsuitgaven online worden geadministreerd als gevolg van een nieuwe wet in Oekraïne, kunnen we systemen ontwikkelen om die te controleren. Daardoor wordt het straks bijna onmogelijk om corrupt te zijn.’</p>
<h5>Vaak dezelfde mensen</h5>
<p class="tekst">Na de Majdanrevolutie richtten de twee vrienden zich op de verkiezingen. Als stemmen gestolen worden, is de revolutie immers voor niets geweest. ‘Verkiezingen zijn niet transparant in Oekraïne,’ zegt Vladislav Grezjev. ‘Als je wilt, kun je zo tweehonderd extra biljetten in de stembus stoppen, of tijdens de telling gauw een stapel stemmen wegmoffelen.’ Bij de laatste parlementsverkiezingen, afgelopen september, maakten zeshonderd mensen gebruik van de Opir-app. Zo werd bedrog aan de kaak gesteld.</p>
<p class="tekst">Maar om de 32.000 stembureaus van Oekraïne te controleren, zijn er 64.000 mensen nodig, rekent Grezjev voor. En daar ontstaat een probleem. Want hoeveel actieve burgers zijn er eigenlijk in Oekraïne?</p>
<p class="tekst">‘Op TEDx merk je dat de groep mensen die het land wil verbeteren maar klein is,’ zegt Grezjev. ‘Dat maakt me bang. Veel mensen zijn moe omdat hun leven niet is verbeterd na de revolutie. Ze geven de moed een beetje op.’</p>
<p class="tekst">‘Bij onze bijeenkomsten zie ik vaak dezelfde mensen,’ beaamt Jevgen Versjinin van UrbanSpace100. ‘Het ontbreekt Oekraïne aan een kritische massa. Men schat die nu op vijf tot zeven procent van de bevolking. Dat is veel te weinig.’</p>
<p class="tekst">Een ander probleem is dat de jonge talenten op TEDx er meestal niet over peinzen om bij de overheid te gaan werken, waar de salarissen laag zijn en de arbeidsmentaliteit uit de jaren tachtig stamt. Na de Majdanrevolutie werden in ministeries en overheidsinstellingen complete afdelingen ingericht met experts die hervormingen proberen door te voeren. Maar als ambtenaren niet kundig zijn, wordt het niks, zegt Vladislav Grezjev. ‘De overheid zoekt goede mensen, maar kent ze niet.’</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-315897 media-315897" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/02/oekraine-referendum3.jpg" alt="" /><figcaption>Kleine groep: &#8216;Het ontbreekt Oekraïne aan een kritische massa.&#8217; | Foto: TedxKyiv2015</figcaption></figure>
</div>
<h5>Nieuw gevaar</h5>
<p class="tekst">In een poging hier verandering in te brengen, begint Grezjev in maart zijn eigen bemiddelingsbedrijf om zo geschikte mensen te vinden voor vacatures in de overheidssector. ‘Het moet de kandidaten niet om geld gaan, maar om motivatie. Het moeten patriotten zijn.’ Grezjev doet zijn werk voor de overheid gratis; zijn bedrijf moet winstgevend worden door ook voor de IT-sector mensen te werven, waar hij wel een vergoeding voor vraagt. Inmiddels haalde hij zijn eerste succes: een Oekraïense die in Londen haar masterdiploma behaalde, is nu aan het werk bij een ministerie. Een overwinning, zegt Grezjev. ‘Veel Oekraïners die in het buitenland studeerden, emigreren. Zo verhuisde mijn beste vriend onlangs naar Canada. Pas als Oekraïne ten goede verandert, zal hij terugkeren.’</p>
<p class="tekst">Maar nu dreigt er een nieuw, onverwacht gevaar voor de jonge Oekraïners: het referendum dat Nederland begin april organiseert over het Associatieverdrag. Twee jaar geleden gingen Vladislav en Ivan Pasitsjnik de straat op nadat de toenmalige president, Viktor Janoekovitsj, weigerde het verdrag met Europa te tekenen; hij deed liever zaken met de Russische president Poetin. Door het referendum dreigt het verdrag, dat sinds deze maand in werking is, te worden teruggedraaid.</p>
<p class="tekst">‘Een afwijzing door Nederland zal in Rusland als een overwinning worden gevierd en zal veel Oekraïners boos maken,’ zegt Vladislav Grezjev. Veel Europese projecten zijn essentieel voor de opbouw van het land. Zo begint in Ivano-Frankivsk binnenkort een project met Britse experts om het aantal betrokken burgers te laten groeien. De IT-sector heeft belang bij Europese investeerders en stabiliteit in het land. ‘Handel met Europa is belangrijk en het is fijn als we zonder visum naar Europa kunnen reizen,’ zegt Grezjev.</p>
<p class="tekst">Tegelijkertijd vinden de jonge Oekraïners ook dat hun land nog lang niet klaar is voor de EU. ‘Sinds de Majdanrevolutie hangt er een Europese vlag langs de toegangsweg naar Ivano-Frankivsk,’ vertelt Jevgen Versjinin. ‘Maar we beseffen goed dat we eerst onze eigen overheid moeten verbeteren.’</p>
<p class="tekst">‘Het verdrag met Europa brengt ons geen betere politici of een andere procureur-generaal,’ beaamt Vladislav Grezjev.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Het kapitalisme is in crisis en de democratie ook. Die zijn van voor het internettijdperk. </q></p>
<h5>Een echt Oekraïens product</h5>
<p class="tekst">Ondertussen is het imago van de EU aan het verslechteren, zeker bij jonge Oekraïners. ‘We zien grote problemen bij jullie waar Brussel geen antwoord op heeft, zoals de Griekenland-crisis en de stroom vluchtelingen,’ zegt Versjinin. ‘Daarbij: Oekraïne is cultureel geen West-Europees land. In een provinciestadje als Ivano-Frankivsk hechten we aan onze tradities. We willen grote families, vieren onze eigen feestdagen en gaan naar de kerk.’</p>
<p class="tekst">Volgens Vladislav Grezjev is Oekraïne niet beter af met een ‘statisch systeem’ als de EU. Hij ziet meer in een directe democratie en verwacht daarbij veel van online technologie. Hij verwijst naar Estland, waar men via internet kan stemmen over allerlei onderwerpen. ‘Het kapitalisme is in crisis en de democratie ook. Die systemen zijn allemaal van voor het internettijdperk.’</p>
<p class="tekst">De ondernemers willen afrekenen met de ‘Sovjetmentaliteit’ en aansluiten bij de trend van duurzaam ondernemerschap die ook in West-Europa opgeld doet. ‘Mijn ouders groeiden op in de Sovjettijd,’ zegt Jevgen Versjinin. ‘Als je gehoorzaam was, zorgde de Staat goed voor je. Nu moeten we onze eigen weg volgen en onszelf voortdurend verbeteren.’</p>
<p class="tekst">‘Succesvolle ondernemers hebben aandacht voor hun omgeving, de natuur en het ecosysteem,’ vult Vladislav Grezjev aan. ‘Het is ons geraden rationeel met grondstoffen om te gaan en voedsel niet te verspillen.’</p>
<p class="tekst">Die aanpak heeft inmiddels succes. Uitvinder Ivan Pasitsjnik ontwikkelde ‘Ecoisme’ (spreek uit op z’n Engels: Eco is me), een sensor die in staat is het elektriciteitsverbruik van huishoudelijke apparaten te meten. Die gegevens worden verzonden naar je telefoon, met tips hoe je kunt besparen op je energierekening. Pasitsjnik verwacht dat de ‘slimme sensor’ van Ecoisme in maart de markt op gaat. Dankzij het Duitse telecombedrijf T-Mobile, dat heil ziet in het product, heeft Ecoisme een kantoor geopend in het Poolse Krakau. ‘In Oekraïne investeren durven deze megabedrijven nog niet,’ zegt Pasitsjnik. ‘Maar Ecoisme is een echt Oekraïens product. In Kiev draait het niet om geld maar om creativiteit en goede ideeën.’ Deze maand reist Pasitsjnik voor het eerst af naar de Amerikaanse technologieregio Silicon Valley om zijn product te promoten.</p>
<p class="tekst">Voor UrbanSpace100 in Ivano-Frankivsk is intussen het tweede jaar van start gegaan. De organisatie denkt aan uitbreiding; in hoofdstad Kiev wordt binnenkort het tweede filiaal geopend.</p>
<div class="info-box">
<h5 class="tekst">Referendum</h5>
<p class="kader">Op 6 april organiseert Nederland een raadgevend referendum over het Associatieverdrag van de Europese Unie met Oekraïne. Alle EU-lidstaten en het Europees parlement hebben ingestemd met het verdrag, maar op initiatief van de burgergroep GeenPeil worden Nederlanders er alsnog over geraadpleegd.</p>
<p class="kader">Het verdrag moet leiden tot nauwere politieke en economische samenwerking met Oekraïne. Het land belooft maatregelen te nemen om corruptie te bestrijden en een goede rechtsstaat en democratie te ontwikkelen. Dat moet de basis leggen voor Europese investeringen. Ook worden importtarieven verlaagd om de onderlinge handel te laten groeien.</p>
<p class="kader">Het verdrag lag al klaar voor ondertekening in november van 2013, maar toenmalig president Janoekovitsj weigerde zijn handtekening te zetten. Hierop volgde de Majdanrevolutie die duurde tot eind februari 2014. In de laatste dagen van de volksopstand kwamen meer dan honderd demonstranten om het leven.</p>
</div>


Dit is de jonge, ondernemende hoop van Oekraïne

<div class="lead">
<p>Polen hebben het juk van zich afgeworpen en zich eigenhandig opgewerkt tot een trotse natie. De verpletterende verkiezingswinst van de ultraconservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid toont hoezeer traditionele waarden het land bepalen.</p>
</div>
<p>Na de verkiezingsuitslag gisteravond moest ik terugdenken aan het Paasontbijt dat ik ooit meemaakte in een Pools dorpsrestaurant, waar een groep kennissen van me zich met hun families had teruggetrokken.</p>
<p>Ik keek mijn ogen uit. Eindelijk toonden die stugge, afstandelijke Polen eens hun ware aard. Ze lachten ongedwongen, iets dat ze in de stad nooit deden, en met allemaal viel een praatje te maken. Hier, in de beslotenheid van de familie en met de kerk om de hoek, voelden Polen zich thuis.</p>
<p>Met Beata Szydlo, de premierkandidaat voor Recht en Rechtvaardigheid, de partij die gisteren overtuigend de verkiezingen won, zou ik graag een eitje willen wegtikken. Ze zou haar strenge politica-masker afzetten en misschien zelfs haar benen planten op de poef bij de haard. Dan zou ook partijgenoot Andrzej Duda aanschuiven, die een paar maanden geleden verrassend tot president werd gekozen – een echte familieman die thuis de zaakjes piekfijn op orde heeft en elk weekend trouw de mis bezoekt.</p>
<p>De gemiddelde Pool is elke dag vroeg uit de veren, brengt de kinderen naar school, werkt van de vroege ochtend tot de avond en gaat op zondag naar de kerk. Zo doet hij dat sinds de ontworsteling aan het communisme en het legt hem geen windeieren: er staat inmiddels minstens één Volkswagen voor de deur en elke woensdag dampt er een flinke varkenspoot op tafel – waarbij je moet bedenken dat oma zich nog de jaren tachtig herinnert; drie dagen en nachten in de rij bij de winkel voor een simpele zak meel.</p>
<p>De nieuwe Poolse generatie voedt haar kinderen eindelijk op zoals zij dat wil. Kinderen leren op school al vroeg een kruisje te slaan. Twee keer per week is er godsdienstles van nonnetjes, die rechtstreeks afgevaardigd worden door de kerk. Deugdzaamheid en patriottisme, daar gaat het om. Polen hebben het juk van zich afgeworpen, en zich eigenhandig opgewerkt tot een trotse natie. Mag het?</p>
<p>Moslims passen niet bij dat plaatje, zo blijkt. De meeste Polen die ik ken gruwen bij het idee van een moskee in de stad – ja, ook hoogopgeleide wereldburgers. ‘Polen is katholiek en dat moet zo blijven,&#8217; zei een kennis van me, een pittige dame met een eigen bedrijf die de hele wereld over reist. Ze woont in Krakau, net als ik – een stad zo groot als Amsterdam, maar ik ben er nog nooit een moslim tegengekomen.</p>
<p>Eigenlijk zijn alle minderheden zeldzaam in Polen. ‘Er zijn twee zwarte mannen in de stad,&#8217; vertrouwde Grzegorz me toe in Slupsk, een Noord-Poolse stad met honderdduizend inwoners. ‘Iedereen kent ze. De een is een basketballer en de ander is een dokter.’ ‘Racisme is er niet in Slupsk,&#8217; benadrukt hij. ‘We zijn gewoon niks gewend.’ En Grzegorz mag het zeggen, want de inwoners van Slupsk kozen vorig jaar een homoseksueel tot burgemeester – een ware noviteit in Polen.</p>
<p>‘Een homo als collega? Ik moet er niet aan denken,&#8217; zei docente Katarzyna me, een intelligente en betrokken lokale activiste die op het gymnasium in Krakau werkt. Tegen homo’s heeft ze niks, benadrukte ze. ‘Mijn beste vrienden zijn homo. Maar leraren hebben toch een voorbeeldfunctie.’</p>
<p>De invloed van het katholicisme zal niet gauw verminderen. ‘Tijdens het communisme was de kerk de enige vluchtheuvel voor de mensen,&#8217; legt Katarzyna uit. ‘En in de tijden dat Polen bezet was – de afgelopen honderden jaren meer wel dan niet – hield de kerk de cultuur in stand’. Tijdens de verkiezingscampagne steunden de kerkelijke radiozender Radio Maria en de conservatieve kranten Recht en Rechtvaardigheid volop. Vanaf nu zet de partij weer de standaard in Polen.</p>
<p>De laatste weken concentreerde de campagne van Recht en Rechtvaardigheid zich op de vluchtelingencrisis. Veel mensen zijn bang. ‘De instroom is niet te controleren,&#8217; zegt docente Katarzyna. ‘Er zitten extremisten en ISIS-strijders tussen.&#8217; Jaroslav Kaczynski, de grote man achter Recht en Rechtvaardigheid, waarschuwde dat vluchtelingen enge ziektes meebrengen.</p>
<p>Toch is ook in Polen de grote winst van Recht en Rechtvaardigheid controversieel; het land ‘zal worden teruggevoerd naar de middeleeuwen,&#8217; klonk de afgelopen nacht op Twitter. Er is oprechte angst. Vorig weekend sprak ik een filmmaker van joodse komaf. ‘Minderheden worden weer bedreigd in Polen. Het antisemitisme zal toenemen.’</p>
<p>‘Zie het positief,&#8217; relativeert mijn vriend Pawel, die bezweert nooit van zijn leven op Recht en Rechtvaardigheid te stemmen. ‘Voor het eerst hebben wij Polen eens het gevoel dat we iets te verliezen hebben.’</p>
<div class="info-box">
<p>Michiel Driebergen <a href="https://www.vn.nl/de-eerste-homoseksuele-burgemeester-van-polen-robert-biedron/" target="_blank">interviewde</a> onlangs voor Vrij Nederland Robert Biedron, de eerste homoseksuele burgemeester van Polen.</p>
</div>


Het gaat goed met de Polen en dus stemmen ze conservatief

Dit is de eerste homoseksuele burgemeester van Polen

<div class="wpg-element paragraph">
<p>reportage</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hoewel er een man of vijftien bij elkaar zit in het krappe zaaltje van het stadhuis van het Oekraïense Lviv, is het doodstil. Door het open raam hoor je het belletje van de tram. Er wordt diep nagedacht over de vraag die zojuist is gesteld. Mag die überhaupt wel gesteld worden? Wie durft antwoord te geven?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Als je het er niet mee eens bent dat je baas je collega ontslaat, ga je daar dan tegenin?’ De vraag is neergelegd door twee Nederlanders: Ruud Meij (60), die voorin achter een tafel zit, en Frans Geraedts (58), die peinzend in de hoek van de ruimte afwacht.<br />Na enkele minuten komen de eerste aarzelende antwoorden, soms zelfs voorzien van een voorbeeld uit de praktijk. ‘Als ik dat doe, raak ik ook mijn baan kwijt. Dan kan ik mijn gezin niet meer onderhouden,’ zegt een van de aanwezigen. ‘Dus wat doe je?’ is de wedervraag.<br />Het neoklassieke stadhuis in Lviv, de grootste stad van West-Oekraïne, is het centrum van een complex spel tussen burgers, ambtenaren en politici. Een spel dat niet gespeend is van corruptie en machtsmisbruik, in Oekraïne nog steeds aan de orde van de dag.<br />Geraedts en Meij kennen de lange gangen en met papier gevulde kantoren van het raadhuis. Zes keer per jaar zijn ze een week lang in Oekraïne om te werken aan een ‘integere overheid’: het tegengaan van machtsmisbruik en corruptie. ‘Welke beslissing is moreel juist? Hoe zorg ik dat ik me niet schuldig voel?’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>hypercorrupt bewind<br /></h3>
<p>Lviv is de enige stad waar de training kan worden gegeven, zeggen de mannen, want dat is de meest Europese stad van Oekraïne. De grens met buurland Polen, dat in de afgelopen tien jaar corruptie in veel sectoren uitbande, ligt slechts zeventig kilometer verderop. Niet voor niets was Lviv de bakermat van de Oranje Revolutie (2004) en de Maidanrevolte (2013), twee volksopstanden waarbij de roep om verandering klonk.<br />Al in 2009 nodigde de Lvivse burgemeester de twee Nederlanders uit om in het stadhuis aan de slag te gaan. ‘Dat was tijdens het criminele en hypercorrupte bewind van Janoekovitsj, toen corruptiebestrijding gevaarlijk was,’ zegt Frans Geraedts. ‘Zelfs toen gaf de stad ons de ruimte.’ <br />De gemeente kampte met verouderde procedures, een tergende bureaucratie en een economische crisis. Geraedts en Meij, beiden opgeleid als filosoof, hadden in Nederland al tientallen jaren ervaring met organisatieverbetering. Hun bedrijf, Governance &#038; Integrity (G&#038;I), werkt in Nederland samen met gemeentes, justitiële instellingen en de belastingdienst. Om Oekraïne te veranderen, besloten ze zich voor de lange termijn aan Lviv te binden. ‘We wilden het niet doen zoals het hier altijd ging: buitenlandse experts die even een praatje hielden om te vertellen hoe het moest en vervolgens vertrokken. Wij blijven hier om de stad van binnenuit om te vormen, samen met de ambtenaren.’<br />De twee Nederlanders creëerden een zelfstandige vestiging van hun bedrijf in Lviv, met lokale bestuurskundigen, theologen en filosofen. De eerste jaren deden ze hun werk in Oekraïne pro deo, maar sinds 2013 werken ze met een subsidie van de Europese Unie.<br />Inmiddels heeft hun team alle duizend gemeenteambtenaren getraind. ‘Bij de laatste bijeenkomst, vorige maand, hebben we een coalitie tegen corruptie proberen te vormen,’ zegt Ruud Meij. ‘Er waren maar liefst 22 medewerkers aanwezig. Toen was het niet meer stil. Er werd heftig gediscussieerd. En na afloop werden we omhelsd.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>heldendaad<br /></h3>
<p>Geraedts en Meij hanteren een eenvoudige definitie van corruptie, een term die te pas en te onpas wordt gebruikt. ‘Corruptie is omkoping en afpersing. Je krijgt een vergunning waar je eigenlijk geen recht op hebt. Of je hebt recht op een uitkering maar die wordt je onthouden, tenzij je betaalt.’<br />En dat gebeurt ook in Lviv. West-Oekraïners waren de meest fanatieke tegenstanders van het Sovjetbewind, dat Oekraïne tot 1991 onder een ijzeren knoet hield. ‘In die tijd was het vaak moeilijk om zonder omkoping aan zaken te komen die voor een fatsoenlijk leven belangrijk zijn,’ zegt Ruud Meij. Dus was het niet alleen geaccepteerd om de overheid te bedriegen, het was zelfs een heldendaad.<br />Het stadhuis heeft nog steeds te maken met die instelling, die een voedingsbodem vormt voor corruptie. Alleen zwijgt iedereen erover. Corruptie is immers zeer strafbaar, ook in Oekraïne. ‘Van het stadhuis binnenlopen met een envelopje tussen je papieren is geen sprake,’ zegt Bogdan Pankewitsj, die al decennia in het stadhuis werkt. ‘Beter bezoek je de vriend van de ambtenaar die je goed kent en vertrouwt.’<br />De bereidheid om geld te ontvangen voor bepaalde diensten is groot bij de ambtenaren in Oekraïne, merken Geraedts en Meij tijdens de training. ‘Een van onze cursisten, een vrouwelijke ambtenaar, kwam met een casus. Ze had een buitenkansje: ze kon op vakantie naar Polen. Daartoe had ze snel een paspoort nodig. Maar de aanvraagtermijn voor haar documenten bedroeg twee maanden. Daardoor dreigde de reis niet door te gaan. De verantwoordelijke ambtenaar kon voor vijftig euro worden omgekocht; dan zou ze in veertien dagen haar reispapieren krijgen.’<br />De vrouw en haar collega’s waren eenduidig in hun keuze: zij zagen er geen kwaad in om als burger een ambtenaar om te kopen om op vakantie te kunnen gaan. Ook als ambtenaar zagen ze er geen onrecht in om geld toegestopt te krijgen voor wat extra diensten, waar deze burger geen recht op heeft. ‘Corruptie zit diep in de poriën van de Oekraïense samenleving.’<br />Wat het ingewikkeld maakt, is dat corruptie voor gewone ambtenaren een noodzakelijke aanvulling op het inkomen is. ‘Overlevingscorruptie’ noemt Ruud Meij het. Het gemiddelde maandsalaris van de medewerkers op het stadhuis is zo’n 1500 grivna. Met de huidige, ongunstige koers is dat omgerekend zo’n 70 euro. Daar kun je niet van leven. Zo vaak kan een ambtenaar niet op vakantie, en in een land waar omkoping gebruikelijk is, is het aanlokkelijk en begrijpelijk het proces middels betaling wat te versnellen.<br />Toch kwamen de ambtenaren na de bespreking van de casus tot een andere conclusie: niet doen. ‘Als die vrouwelijke ambtenaar het paspoort zou kopen, schendt zij het recht van haar medeburgers op een betrouwbare, niet corrupte overheid. Corruptie schaadt de economische ontwikkeling en leidt tot een slechte belastingmoraal, waardoor publieke voorzieningen niet kunnen worden onderhouden.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>bar inefficiënt<br /></h3>
<p>De walging over het immorele systeem gaf brandstof aan de Maidanrevolutie, die november 2013 begon. ‘We leven in maatschappij met wetten maar zonder regels,’ zegt Oleksandr Kobzarev, directeur van het Stadinstituut, een denktank binnen het stadhuis die intensief samenwerkt met de Nederlanders. ‘Je kan niets voorspellen. Eerlijk zakendoen is onmogelijk. Niet de wet bepaalt of iemand recht op iets heeft, maar de hoeveelheid geld die hij heeft. In zo’n land wil ik niet leven.’<br />Dat geldt ook voor veel jongeren, zoals studenten, die liever hun carrière uitstellen en nog maar een extra studie beginnen dan zich te storten in de oneerlijke maatschappij. Deze jongeren vormen, naast de ondernemers, de ruggengraat van de opstand. ‘Voor het midden- en kleinbedrijf is corruptie dodelijk,’ zegt Ruud Meij. ‘Niet de beste ondernemer wint de aanbesteding, maar degene die de beste vrienden heeft. Oekraïne is al vijfentwintig jaar lang een bar inefficiënt land.’<br />Terwijl op het Onafhankelijkheidsplein de autobanden brandden, gaven de mannen op de universiteit een cursus aan jonge actievoerders over hoe het land na de revolutie moest worden opgebouwd – en over het geduld dat daarbij nodig zou zijn.<br />‘Sinds “Maidan” is er niemand meer die niet snapt dat corruptie moet worden aangepakt,’ zegt Frans Geraedts. ‘Wij ontmoeten ambtenaren die letterlijk in hun lijf voelen dat ze zo niet verder willen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Zevenhonderd onderzoekers<br /></h3>
<p>De regering van president Petro Porosjenko, die na de revolutie aantrad, kan niet om dat gevoel heen. En dus maakt ze, ondanks het feit dat de oorlog in het oosten veel aandacht opeist, serieus werk van corruptiebestrijding. Politiemannen die smeergeld aannemen, worden voor het oog van de camera gearresteerd. Onlangs werd er zelfs een onderminister publiekelijk in de boeien geslagen tijdens de kabinetsvergadering.<br />Het paradepaardje van de regering is het ‘Anti Corruptie Bureau’, waarmee ze tegemoet komt aan de eis van internationale geldschieters van Oekraïne, zoals het IMF. Zevenhonderd onderzoekers gaan deze zomer aan de slag om corruptie op te sporen. ‘We gaan inkomsten en uitgaven van tienduizenden ambtenaren controleren. Als het niet klopt, dan heb je wat uit te leggen,’ aldus een woordvoerder van het kersverse instituut.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>mild en rechtvaardig<br /></h3>
<p>Meij en Geraedts hebben bedenkingen bij de repressieve aanpak. ‘Oekraïne is een economie zonder bonnetjes, een cash-economie. Als je drie appartementen bezit, kan het best zijn dat je er een geërfd hebt. Veel mensen verdienen eerlijk bij in de avonduren.’<br />Ook Halina Bordoen, het hoofd van de afdeling personeelszaken van de gemeente Lviv, die de cursussen van de Nederlanders faciliteert, huivert bij de straffende aanpak van de regering. ‘In november kreeg ik een telefoontje van een journalist. Er is een opschoningswet waardoor corrupte ambtenaren ontslagen moeten worden. Wanneer gaat u uw mensen ontslaan? Ik was geschokt. Wie zou ik wegens welke criteria moeten ontslaan? Dan moeten we heel Oekraïne ontslaan.’<br />Samen met het Stadsinstituut denken de Nederlanders na over een systeem binnen het stadhuis zodat ambtenaren en burgers corruptie kunnen melden. ‘Zo’n systeem moet de melder beschermen, maar ook de beklaagde. Het moet leiden tot een zorgvuldig en betrouwbaar onderzoek, en een eventueel strafvoorstel moet mild en rechtvaardig zijn.’<br />Op termijn willen de Nederlanders bouwen aan een integriteitbureau dat ambtenaren moet trainen en ook verantwoordelijk is voor de handhaving. ‘Pas als er sprake is van een wetsovertreding, komt de openbaar aanklager in beeld. Maar zo ver zijn we nog lang niet, want het Lvivse Openbaar Ministerie is zelf notoir corrupt.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>kunstmatige barrières<br /></h3>
<p>Liever richt het team van Meij en Geraedts zich op het voorkomen van corruptie. Daartoe moet de manier waarop de overheid werkt diepgaand veranderen. De bureaucratie moet worden aangepakt. ‘Als je voor de aanbouw van een balkon twaalf handtekeningen nodig hebt, bied je twaalf mogelijkheden voor omkoping. Dan kun je beter één loket maken. Dan bouw je dat balkon misschien zonder te betalen.’<br />‘Er zijn kunstmatige barrières opgericht die corruptie aantrekkelijk maken,’ beaamt Valentina Bartosjoek, een medewerker van de gemeente die veel samenwerkt met de Nederlanders. Als iemand documenten nodig heeft, is het volkomen onduidelijk waar hij moet beginnen. Dus ga je zoeken naar vrienden en bekenden in het gemeentehuis die je kunnen helpen. En als je die niet hebt, kun je naar bedrijven die documenten voor je regelen, dat wil zeggen kopen. ‘Zo wordt corruptie gelegaliseerd.’<br />En dus richtte Bartosjoek in het stadhuis de ‘hotline’ in, een loket waar mensen terecht kunnen met al hun vragen over vergunningen. Voor de meest ingewikkelde procedures liet ze handzame folders ontwerpen waarin het proces van het aanvragen van een vergunning stap voor stap wordt uitgelegd. Voor de burger, maar ook voor de ambtenaar.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>chantagestaat<br /></h3>
<p>De uitwassen van de bureaucratie kortwieken, is niet eenvoudig want het gaat in tegen de belangen van het oude systeem dat juist profiteert van de ‘chantagestaat’, zoals Ruud Meij Oekraïne noemt. ‘Vaak kun je niet eens ondernemen of de stad besturen zonder de wet te overtreden. Zo word je rijp gemaakt voor afpersing door degenen die boven je zijn gesteld; door je baas, de belastingdienst, inspecteurs, of de officier van justitie.’<br />Voor een integere overheid is een diepgaande mentaliteitsverandering noodzakelijk. ‘Het totalitarisme doodde elke vorm van moraliteit,’ zegt Frans Geraedts. Dat leidde tot ‘machtsmisbruik, corruptie en belangenverstrengeling.’<br />Daarom besteedt het team van de Nederlanders tijdens de training veel aandacht aan ‘morele oordeelsvorming’: ‘Als je het systeem wilt veranderen, moeten ambtenaren zich realiseren dat ze iets goeds kunnen beslissen en doen. Wat ertoe leidt dat zij verantwoordelijkheid nemen voor hun keuzes.’<br />De trainingen worden per departement – architectuur, sociale zaken, zorg – gegeven en duren een hele dag. Samen met hun Oekraïense medewerkers spreken de Nederlanders over de moeilijkste beslissingen die de ambtenaren moeten nemen en evalueren die.<br />Een voorbeeld: ‘Een gehandicapte man ontving zes maanden na de dood van zijn moeder nog steeds haar pensioen. Nu moet hij zijn schuld betalen, maar hij heeft niet eens een baan om zichzelf te onderhouden. Het gaat om een klein bedrag, maar zijn eigen uitkering is heel laag. Wat te doen?’<br />Of: ‘Moet ik een vergunning afgeven voor een onlangs gebouwde veranda van een vrouw, die eigenlijk illegaal is? De buren klagen erover, maar de aanbouw is nodig voor haar gehandicapte kind.’<br />En: ‘Eigenlijk ben ik het oneens met mijn baas, en ik denk dat zijn beslissing moreel verkeerd is. Maar toch zal ik zijn visie volgen. Hij kan me namelijk straffen. En ik wil graag mijn baan houden.’<br />De trainers van G&#038;I zetten bij de casus alle argumenten op een rij, en laten ambtenaren zelf benoemen wat goed handelen is. ‘Ook over moeilijke beslissingen kun je het onderling eens worden,’ zegt Geraedts. ‘En verkeerde besluiten kun je na afloop met je collega’s bespreken.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>corruptievrije zones<br /></h3>
<p>Het vertrouwen van de ambtenaren kwam niet vanzelf, zeggen de Nederlanders, die Oekraïne omschrijven als een ‘low trust society’: in de Sovjettijd kon je niemand vertrouwen, ook je naasten niet. ‘Toen we met de trainingen begonnen, suggereerde een van de deelnemers dat ze werden afgeluisterd, of dat we medewerkers van de geheime dienst waren. Dat mag humoristisch klinken, zijn collega’s konden het zich wel voorstellen.’<br />Maar nu, na zes jaar, lijkt het programma resultaat op te leveren, zegt Frans Geraedts. ‘Ik zie een enorme toename van de bereidheid om te stoppen met het moreel verkeerde. Zodra de organisatie en het management daartoe besluiten, kan dat. Dat zou voor het eerst zijn in Oekraïne.’<br />In het Lvivse stadhuis zijn inmiddels ‘corruptievrije zones’ ingericht. Teams van departementen konden een sticker ophalen bij het Stadsinstituut met dit opschrift. Ook konden ambtenaren ervoor kiezen een button te dragen met de tekst ‘Ik neem geen smeergeld aan’. Goedwillende burgers konden eenzelfde speldje krijgen met ‘Ik koop niet om’.<br />‘Zo wordt een coalitie van mensen van goede wil gesmeed,’ zegt Meij. ‘Het zou geweldig zijn als Lviv zou zeggen: “In onze stad beëindigen wij de corruptie”.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>geldmachine<br /></h3>
<p>De lokale verkiezingen in oktober zijn daartoe belangrijk. De twee filosofen hopen dat de partij van de burgemeester de verkiezingen wint. ‘Oekraïne heeft grote behoefte aan een echte politieke partij,’ benadrukken ze. ‘Al vanaf de onafhankelijkheid van Oekraïne (1991) zijn er weliswaar verkiezingen, maar partijen werden nooit opgebouwd. Het politieke systeem is een geldmachine, waarbij het gaat om verwerven van eigendom.’<br />De burgemeester van Lviv, Andrej Sadovi, richtte vorig jaar Zelfredzaamheid op, een beweging die wordt gevormd door voormalige activisten van de Maidanrevolutie. Tijdens de parlementsverkiezingen won de partij verrassend 11 procent van de stemmen, waarmee Zelfredzaamheid 33 zetels verwierf in de landelijke volksvertegenwoordiging in Kiev.<br />Hoewel Zelfredzaamheid geen leden heeft zoals dat in Nederland gebruikelijk is, ziet Frans Geraedts de partij als een grote stap op weg naar fatsoenlijke politiek in Oekraïne. ‘Als de burgemeester gebeld wordt door een van de andere politici om ouderwets zaken te doen in de achterkamertjes, zegt hij: “Bel mijn fractie maar, zij gaan erover”. Fractiediscipline is nieuw in Oekraïne. De beller weet niet wat hem overkomt.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>fantastisch laboratorium<br /></h3>
<p>Momenteel wordt in hoofdstad Kiev gediscussieerd over decentralisatie. Door een verschuiving van bevoegdheden en bijbehorende budgetten van de landelijke overheid naar de steden moet de lokale slagkracht groter worden. Daarnaast moet het haalbaar worden voor burgers om controle uit te oefenen op de besteding van hun eigen belastinggeld. ‘Ik zie in Oekraïne veel burgergroepen ontstaan die beslissingen van de gemeenteraad over grote projecten op de voet volgen,’ zegt Ruud Meij optimistisch.<br />Lviv biedt hoop voor Oekraïne, zegt Frans Geraedts: ‘We zijn nu zover dat we kunnen zeggen dat de mogelijkheid bestaat om de komende vier jaar de corruptie in de stad substantieel terug te dringen. Mits er internationale steun voor komt en er vanuit Kiev geen tegenactie ondernomen wordt.’ Daarmee is de stad een ‘fantastisch laboratorium’ voor de rest van het land. <br />De Nederlandse filosofen hebben plannen om de aanpak in Lviv te kopiëren naar andere Oekraïense steden. Daarnaast zijn ze bezig met het opleiden van integriteitdeskundigen, die de landelijke overheid moeten ondersteunen.<br />‘Als er in Lviv een fatsoenlijke overheid kan komen, kan het overal in Oekraïne. En als het in Oekraïne kan, kan het ook in Rusland, en wereldwijd.’</p>
</p></div>


De taaie strijd tegen ‘overlevingscorruptie’

<div class="lead">Polen groeit en bloeit. Hoog tijd om af te rekenen met het verleden, vinden IT-ondernemers in Krakau. ‘Voor het soort werk waar mensen met initiatief en creativiteit voor nodig zijn, komen bedrijven naar Krakau.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Wij weten net zo veel van technologie als die lui in Silicon Valley. Maar we hebben een achterstand in sociale vaardigheden. We verkopen ons product slecht.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Dat geklaag van jullie. Pessimistisch denken is typisch Pools. Altijd in de slachtofferrol. Zo wordt het nooit wat.’</p>
<p>Het gaat er stevig aan toe in Colab, het <span class="Cursief">coworking laboratorium</span> van Krakau, gevestigd in een oud fabriekspand. Wekelijks proberen Poolse ondernemers hier hun kennis en vaardigheden aan te scherpen. Richard Lucas, een succesvolle en rijke Britse zakenman die al 24 jaar in Krakau woont en onderneemt, heeft de groep zojuist een online college van de Amerikaanse programmeur en zakengoeroe Paul Graham getoond. ‘How to build a start-up’ is het thema.</p>
<p>De deelnemers aan de discussie, piepjonge Polen, zetten de eerste stappen op het ondernemerspad. In Colab huren ze een werkplek voor 75 euro per maand. Paul Nowak, de twintiger die klaagt over het gebrek aan internationaal verkooptalent, is er net een digitaal tijdschrift begonnen. Er werkt een modeontwerpster, een fotograaf en een bouwer van babyfoons. De boze opmerking over het pessimisme is van de Amerikaanse blogger Paul Chen, die een website bijhoudt over de Krakause technologiesector. ‘De hersenspoeling van Stalin doet in Polen nog steeds zijn werk,’ houdt hij voet bij stuk.</p>
<p>‘Dit is de elite van Krakau,’ zegt Richard Lucas met een knipoog. Hij staat te boek als angel investor; zijn vermogen investeert hij in veelbelovende ondernemers. Die probeert hij vooral te vinden in de groeiende groep technisch opgeleide jongeren in Krakau. ‘In plaats van bier te drinken met hun vrienden zitten zij hier. Deze generatie gaat een nieuw wereldwijd topmerk bedenken, de Poolse variant van Skype of Facebook.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Gemiddelde leeftijd: 27</b><br />Krakau is een jonge stad. Op de groene glooiing langs de rivier vangen verliefde stelletjes de eerste zonnestralen van het jaar, bij de terrasboot maken studenten selfies met een groep zwanen en langs de reling kauwen twintigers hun zapiekanka weg, een Poolse snack van pizzabrood. Er wonen 200.000 studenten in de tweede stad van Polen. Het is de generatie die werd geboren vlak na de omwenteling van de jaren negentig, toen Polen zich ontdeed van het communisme. Zij storten zich nu op de arbeidsmarkt.</p>
<p>En ze hebben het tij mee. Vorig jaar groeide de Poolse economie met ruim 3 procent, terwijl Nederland slechts een schamele 1 procent noteerde. In Krakau, voorheen vooral toeristenstad, komt de groei door <span class="Cursief">outsourcing</span> en <span class="Cursief">offshoring,</span> zoals de internationale termen luiden; West-Europese en Amerikaanse bedrijven besteden hun dienstverlening uit aan toeleveranciers, of openen een kantoor in Polen. Overal aan de ringwegen verrijzen kantoorkolossen, waarvan de ruiten blinken in de zon. Grote billboards verraden de bewoners: Capgemini, Heineken, Rolls Royce, Cisco, Shell en IBM. Hier beginnen jonge Krakauers hun loopbaan.</p>
<p></p>
</p></div>
<figure id="post-10911 media-10911" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/04/ae76c30f-7142-4660-998a-e3236df54d46_KRAKAU1-DEF_preview-kopie.jpg" alt="Illustratie: C-Vrine" /><figcaption>Illustratie: C-Vrine</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Als je in Nederland de helpdesk belt met je vraag over het saldo op je airmilespas, wordt hier in Krakau de telefoon opgenomen. Dan wordt je in keurig Engels of Nederlands te woord gestaan,’ zegt de Nederlander Hans van der Brug, manager bij UBS, een Zwitserse bank die ook honderden werknemers heeft in Krakau. In de afgelopen zes jaar zag Van der Brug een compleet Business Park verrijzen, met bijbehorend treinstation waar vijfduizend mensen werken. En in de zuidelijk gelegen stadswijk Ruczaj wordt naast de vestigingen van Motorola, Nokia en UBS alweer driftig gebouwd.</p>
<p>De hausse aan buitenlandse dienstverlenende firma’s kwam precies op tijd voor de nieuwe generatie afgestudeerden. Terwijl Polen een hoog werkloosheidscijfer heeft – zo’n 12 procent – is dat in Krakau nog niet de helft. Eén op de acht mensen met een baan werkt bij een van de multinationals, en dat zijn vooral jonge mensen. ‘De gemiddelde leeftijd op ons kantoor is 27 jaar,’ zegt Van der Brug. ‘Krakause afgestudeerden verdienen hier een uitstekende boterham.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Als je in Nederland de helpdesk belt met je vraag over je airmilespas wordt hier in Krakau de telefoon opgenomen.&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Inmiddels staat Krakau in de toptien van belangrijkste outsourcing-bestemmingen wereldwijd, tussen louter Aziatische steden. ‘Voor het simpele productiewerk gaan bedrijven nog steeds naar Azië. Maar voor het soort werk waar mensen met initiatief en creativiteit voor nodig zijn, komen ze naar Krakau.’ Niet alleen de helpdesk, maar ook de boekhouding en personeelszaken worden uitbesteed. ‘Het voordeel is de Europese cultuur. Als je de klantenservice belt, moet degene die je te woord staat niet alleen je probleem begrijpen, maar je ook te woord staan volgens de heersende normen. En in Krakau spreken de jongeren hun talen.’</p>
<p>‘Het werk is prima en de verdiensten zijn goed,’ zegt Piotr Baranovski (30), een programmeur die voor het kantoor van UBS een sigaret staat te roken. ‘Je bent een radertje in het geheel. Maar ik heb leuke collega’s, en om vijf uur ’s middags is mijn werkdag afgelopen.’</p>
<p>Zijn collega Olena Tsjerevitjsna (28), afkomstig uit Oekraïne, sluit zich daarbij aan. Met de zogeheten <span class="Cursief">bluecard,</span> voor hooggeschoolde werkers van buiten de Europese Unie, kon ze in Polen aan de slag. ‘Krakau is een geweldige stad om te werken en ik leer veel in deze internationale omgeving.’</p>
<p>Dankzij de aanwezigheid van een grote technische universiteit stikt het in Krakau van de jonge programmeurs. In plaats van hun eigen bedrijf op te zetten, gaan ze liever bij een softwareontwikkelaar aan de slag. Zo heeft de bank van Van der Brug, UBS, 1100 programmeurs aan het werk in Krakau. Dat zal groeien naar 1800. ‘Bankieren gaat tegenwoordig online. Onze mensen bouwen veilige bankiersystemen en updaten die.’</p>
<p>De werknemers van UBS verdienen zeker 1500 euro per maand; een enorm salaris voor Poolse begrippen. Maar ook de werkgevers zijn blij: ‘In West-Europa kost personeel twee keer zo veel,’ zegt Van der Brug.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Opvallend veel schoonheidssalons </b><br />De stad vaart wel bij al die goedverdienende Polen, zo is te zien in de Galeria Krakowska naast het nieuwe treinstation – een van de zes reusachtige warenhuizen van de stad. Merken als Zara, C&#038;A, Saturn en Douglas schitteren je tegemoet van achter de glazen kap. ‘De mensen die in onze branche werken, moeten representatief zijn. Mooie kleding, goede sieraden en schoenen,’ zegt Van der Brug. Het winkelcentrum heeft een bioscoop, een chique koffietent met alle soorten chocoladebonbons en opvallend veel schoonheidssalons.</p>
<p>Polen maakt een verbluffende ontwikkeling door, zegt Van der Brug. ‘Toen ik achttien jaar geleden in Krakau kwam wonen, was dit een moddervlakte met oude bussen. Het station was in deplorabele staat. Er waren een paar kleine buurtwinkeltjes en dat was dat.’ </p>
<p>De huidige generatie goedverdienende Polen groeit op in een radicaal andere samenleving dan die van hun ouders. Dat is te zien op de openluchtmarkt, elke zondagochtend naast de Hala Targowa, de oude markthal van de stad. Daar verkopen zestigplussers hun schamele bezit uit het communistische verleden: serviesgoed, knuffelbeesten en oud ijzer. ‘Het leven is niet gemakkelijk,’ zegt de 63-jarige Jan Bazynski, die antieke klokken probeert te slijten. Van de meeste staat het uurwerk stil, maar met behulp van een schroevendraaier krijgt hij elke klok weer aan het tikken of galmen. ‘Maar we hebben onze vrijheid terug, en dat is een hoge prijs waard.’ Naast hem past een oude man versleten derdehands schoenen, die nog geen zloty kosten. Er wordt gerookt, gerocheld, gegrapt en op de hoek van het plein zitten een paar vrouwen aan de wodka – het is half acht ’s ochtends.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Toen ik achttien jaar geleden in Krakau kwam wonen, was dit een moddervlakte met oude bussen.&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Grijzer dan grijs’ was Krakau tijdens het communisme, zegt Kristof Görlich, begin jaren negentig de eerste wethouder van Economische Zaken in post-communistisch Krakau, nu manager van technologiebedrijf Aspen. ‘Er was wel thee, maar zonder suiker.’</p>
<p>Na de omwenteling was Polen niet alleen bankroet, de economie bestond simpelweg niet, zegt Görlich. ‘Spullen hadden geen geldelijke waarde, er was tot dan toe geen vraag en aanbod, geen handel. Bezit bestond niet.’</p>
<p>Na 1990 voerde Polen onmiddellijk de vrijemarkteconomie in. ‘Het waren snoeiharde hervormingen, maar de bevolking stond erachter. Iedereen wist dat het moeilijk werd.’</p>
<p>Als wethouder moest Kristof Görlich Krakau economisch op de rails zetten. ‘Ook de democratische instituties moesten vanaf de grond worden opgebouwd.’ Iedereen wist dat de stad een enorme toeristische potentie had. En dus werd eerst het oude centrum flink gerenoveerd. Het stadsbestuur mikte op de titel Culturele Hoofdstad van Europa, wat uiteindelijk in het jaar 2000 werkelijkheid werd.</p>
<p>Maar Görlich, na zijn wethouderschap raadslid, zag begin jaren negentig ook al de kansen van de informatietechnologie. ‘We hadden een stedenband met het Schotse Glasgow. Daar zat het Amerikaanse Motorola, met een manager die klaagde over de stijgende personeelskosten: ‘Kris, onze jongens worden te duur.’ ‘Waarom komen jullie niet naar Krakau,’ antwoordde ik. ‘Toen ze kwamen kijken, waren ze meteen enthousiast. Hun eis: ze wilden zich per se huisvesten in een van de mooiste gebouwen van de universiteit. “Doen!” fluisterde ik tegen de aarzelende rector. Hij zei ja. Dat gaf de doorslag.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Lagelonenland </b><br />Met de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 2004 werd de poort voor multinationals geopend. Het onderwijs was altijd goed in Krakau, zegt Görlich, die trots wijst op het feit dat de Jagiellonische Universiteit een van de oudste van Europa is. ‘Tijdens het communisme was onderwijs gratis, en de technische opleidingen waren in orde. Als je als stad goed onderwijs hebt, dan komt de rest vanzelf.’</p>
<p>Tot een paar jaar geleden moesten veel hoogopgeleide afgestudeerden in arren moede aan de slag als productiewerkers in West-Europa. Nu zijn ze gewild in eigen stad.</p>
<p>Waarom zou je risico lopen en een eigen onderneming beginnen, als je zo goed kunt verdienen bij een multinational? ‘Om een eigen bedrijf te laten slagen, moet je heel hard werken en heel veel geluk hebben,’ zegt UBS-programmeur Pjotr Baranovski. ‘Hoeveel procent van die start-ups slaagt, misschien tien?’</p>
<p>En als je werkloos raakt, heb je een probleem in Polen, vult Hans van der Brug aan. ‘Van een uitkering van honderdvijftig euro in de maand kun je niet leven. Polen staan te boek als harde werkers. Maar dat komt ook doordat je niets hebt als je niet werkt.’</p>
<p>Toch is er langzaamaan iets aan het omslaan in Krakau. Veel jongeren vrezen voor hun carrièreperspectief op langere termijn. Een aantal jaren goed geld verdienen, maar daarna? ‘Niet iedereen kan manager worden,’ geeft Pjotr Baranovski toe, die zelf wel die ambitie heeft.</p>
<p>Maar er speelt nog iets anders. Het zal niet lang duren voordat het gedaan is met het voordeel van Polen als lagelonenland. De ondernemers in Colab zijn zich daar sterk van bewust. ‘Ondanks de groeiende economie blijft Polen onderdeel van de aanvoer- en productielijn van het buitenland,’ zegt blogger Paul Chen. ‘Daar moeten we vanaf. Op de lange termijn moeten de IT-jongeren vanuit hun comfortabele werkplekken de markt op.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Tramsimulator</b><br />De Wereldbank waarschuwt dat de groei van Polen zelfs kan stagneren als Polen zich niet ontwikkelt. ‘In plaats van het imiteren van anderen moeten er nieuwe ideeën gegenereerd worden. Van kwantiteit naar kwaliteit, en van het maken van aardappelchips naar microchips,’ aldus de Poolse econoom Marcin Piatkowski van de Wereldbank in zijn laatste verslag.</p>
<p>‘Een eigen merk’ noemt investeerder Richard Lucas dat. Bij veel jonge Krakauers ontbreekt het aan vertrouwen om zelf aan de slag te gaan, zegt hij. ‘Ooit was Krakau het centrum van handelend Europa. Maar het communisme heeft het eigen initiatief kapotgemaakt.’ De pakweg drieduizend start-ups van de stad zijn de Poolse voorhoede, die nu definitief moet afrekenen met het verleden, vindt hij.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Polen staan te boek als harde werkers. Maar dat komt ook doordat je niets hebt als je niet werkt.&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Om dat te bereiken, organiseert hij elke donderdagochtend om half acht ‘Open Coffee’ voor zelfstandigen die zichzelf willen presenteren en samenwerking zoeken. Het kantoor van Google in het centrum stelt daartoe graag een ruimte beschikbaar. Terwijl toeristen in sierlijke koetsen worden rondgereden over het middeleeuwse plein wordt binnen aan de toekomst gewerkt. In de kleine conferentiezaal met overheadprojector presenteren de aanwezigen hun ondernemingsplan en gaan vervolgens met elkaar in gesprek.</p>
<p>De ideeën buitelen over elkaar heen. Zo heeft een van hen een ‘tramsimulator’ ontworpen, die hij in het buitenland wil verkopen; hij vraagt de aanwezigen om advies. De 27-jarige restauranthouder Olek heeft een applicatie bedacht waarmee je van tevoren je voorkeur kunt aangeven bij de kok en de bediening. ‘Ben je vegetariër of wil je een tafel bij het raam? Dan klik je hier.’ Na afloop van zijn presentatie raakt hij in gesprek met een Brit die werkzaam is in de horeca in Londen: ‘Zo’n app hebben we nog niet. Kunnen we eens verder praten?’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Overheid als sta-in-de-weg</b><br />De aanwezigen trekken zich op aan het lokale succesvoorbeeld Estimote, een van de bedrijven waarin Richard Lucas investeerde. Dit IT-bedrijf, opgericht door twee Krakauers, ontgroeide Colab een paar jaar geleden. In hun nieuwe kantoor, gehuisvest in een voormalige chocoladefabriek, toont de 29-jarige medewerker Chris Waclawek zijn laatste product: de <span class="Cursief">beacon sticker</span>. Het is een klein microcomputertje dat in staat is signalen te zenden naar mobiele telefoons in de nabije omgeving. ‘Dit ding maakt onze dagelijkse omgeving slimmer,’ zegt Waclawek. De sticker van Estimote kun je plakken op spullen die zoek kunnen raken, zodat je telefoon trilt als je erbij in de buurt komt. Een museum kan de beacon naast een schilderij bevestigen, zodat de bezoeker informatie krijgt over het betreffende kunstwerk. De schoenwinkel kan hem op een schoen plakken, waardoor gemeten kan worden hoe vaak de schoen is opgepakt of gepast. Vervolgens kan de verkoper gerichte aanbiedingen sturen naar de smartphone van de betreffende potentiële klant.</p>
<p>Of de revolutie van ‘slimme voorwerpen’ werkelijk doorzet, is nog maar de vraag. Maar inmiddels zijn wereldwijd wel 25.000 programmeurs aan de slag geschikte software te ontwikkelen voor de beacon van Estimote. Op het vliegveld van Londen is de technologie van Estimote al in werking, om de passagiers de weg te wijzen. Het Krakause bedrijf heeft een verkoopafdeling in New York en zelfs een kantoor in de technologieregio Silicon Valley in Californië – een droom voor Poolse IT-ondernemers.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;In enkele decennia is alles veranderd in Polen, en dat hebben we zelf gedaan. Doorzettingvermogen is essentieel.&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het succes van Estimote zorgt ervoor dat internationale bedrijven met andere ogen gaan kijken naar het technisch talent in Krakau. Het Duitse telefoonbedrijf T-Mobile heeft naast Colab een broedplaats opgezet waar veelbelovende Polen gebruik kunnen maken van goedkope werkruimte en hun technologie. Zo hopen de Duitsers een graantje mee te kunnen pikken van een toekomstig Pools succes.</p>
<p>Van de overheid moeten de ondernemers het niet hebben, blijkt op de koffiebijeenkomst. ‘Om subsidie te krijgen, moet je stapels papier inleveren,’ zegt de ontwikkelaar van de restaurant-app. De jongeren relateren de bureaucratie aan het communistische verleden. ‘Polen is nog steeds een <span class="Cursief">low trust society</span>,’ beaamt Chris Waclawek van Estimote. Zijn bedrijf kreeg op het essentiële moment financiële ondersteuning van Y Combinator, een Amerikaans fonds dat beginnende bedrijven ondersteunt. ‘Zij vroegen een ondernemingsplan van twee A4’tjes en gingen met ons in zee.’</p>
<p>Volgens oud-wethouder Kristof Görlich komt de economische groei voor honderd procent voor rekening van de bedrijven en is de overheid een sta-in-de-weg. ‘Er is een nieuwe generatie opgestaan in Polen. <span class="Cursief">The sky is the limit</span>, denken zij. Zij hopen maar dat de overheid hen niet stoort. Belastingcontroleurs proberen voortdurend fouten in de aangifte te vinden. Dat werkt averechts voor ondernemers. Als de overheid zich dienstbaarder zou opstellen, zou de economische groei een paar procent hoger zijn.’</p>
<p>Het stadsbestuur moet leren de onstuimige groei te coördineren, zegt Hans van der Brug. Zo zou het de aanwezige berg aan programmeerkennis moeten bundelen, door een techcampus te bouwen ‘à la Silicon Valley’. ‘We hebben veel gloednieuwe kantoorgebouwen, maar voor echte creativiteit heb je eerder een speeltuin nodig dan een kantoor dat oogt als een fabriek.’</p>
<p>Polen moet verkooptalent creëren, vindt Chris Waclawek. ‘Dat hebben we tijdens de snelle groei nog niet kunnen ontwikkelen. Daarom hikken veel ondernemers aan tegen de stap naar het buitenland.’</p>
<p>Eén ding heeft Polen in elk geval wel, verklaart Waclawek stellig: doorzettingsvermogen. ‘Ik ben nog geen dertig, dus de verhalen over het communisme hoor ik van mijn ouders,’ zegt hij. ‘In enkele decennia is alles veranderd in Polen, en dat hebben we zelf gedaan. Als je een eigen bedrijf begint, is doorzettingsvermogen essentieel. Ook al was het soms moeilijk, we hebben niet opgegeven. Dat is ons geheim.’</p>
</p></div>


Van aardappelchips naar microchips

Odessa moet kiezen

<div class="lead">Een jaar geleden begonnen de protesten op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev. Romantisch en succesvol is de Majdan-revolutie helaas niet gebleken.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Europa vergist zich’, vertelde Hanna Hopko (33) me een paar maanden na de Majdan-revolutie. ‘Majdan was geen opstand om bij Europa te mogen horen. Het was een revolte voor eigenwaarde en burgerschap.’</p>
<p>Ook ik moest wennen aan die grote woorden, toen ik bijna een jaar geleden op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev verslag deed van de protesten. De mensen zwaaiden met Europese en Oekraïense vlaggen. Maar hoewel de weigering van de president het Associatieverdrag met Europa te tekenen aanleiding was voor het protest, spraken de mensen nauwelijks over toetreding tot de Europese Unie. Ik hoorde diezelfde woorden: eigenwaarde en burgerschap. ‘Wij willen leven in een normaal land, zoals jullie doen.’</p>
<p>Hopko &#8211; van demonstrant veranderd tot aanvoerder van de hervormingsbeweging, nu ministeriabel in de te vormen coalitieregering &#8211; vertegenwoordigt de generatie dertigers die de motor vormde achter de revolte. Zij weten nog precies wat er mis ging na de Oranje Revolutie van tien jaar geleden. ‘Toen kozen we een Goede Leider en gingen we weer naar huis. Nu willen we het zelf doen.’</p>
<p><b>Wrang</b><br />Van Europese steun verwachtte Hopko niet veel, maar Europa nam ze wel als voorbeeld. De constructie van de Europese Unie zou hen worst wezen, maar het ging om onze welvaart, onze rechtsstaat en de inspraak die wij hebben bij onze machthebbers. Voor ondernemers als zij is ‘een normaal land’ van levensbelang. Een middenklasse functioneert niet in een corrupt systeem.</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-15683 media-15683" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/11/ff82e855-28c3-4007-af69-e2b1e56ff2f9_11175799645_2aa8a743f4_k.jpg" alt="Het Onafhankelijkheidsplein, december 2013. Credit Ivan Bandura/CC/Flickr" /><figcaption>Het Onafhankelijkheidsplein, december 2013. Credit Ivan Bandura/CC/Flickr</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Romantisch en succesvol was de Majdan-revolutie niet. Toen Janoekovitsj van het toneel verdween, heerste op het Onafhankelijkheidsplein een vreemde, traumatische stilte. Er vielen meer dan honderd doden &#8211; demonstranten en politieagenten &#8211; en tot de dag van vandaag weet niemand wie er schoot op wie, en waarom. En de nieuwe regering slaagt er amper in te hervormen.</p>
<p>In de maanden na de revolutie zag de burgerbeweging zich gedwongen het plein te verruilen voor het slagveld. Niet meer de eigen president, maar buurman Rusland vormt nu het gevaar. Afgelopen zomer interviewde ik Yaroslav Markevitsj, commandant van het Donbas vrijwilligersbataljon dat vecht tegen de (pro-)Russen. Jaroslav, directeur  van een internetbedrijf in het Oost-Oekraïense Kharkiv met honderd man personeel, verwoordde het wrang. ‘Als je verkracht wordt, kun je nog verder leven. Maar als ze je willen vermoorden, heb je geen keus. Dan verzet je je totterdood.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>De economie van Oekraïne is ingestort en het land wordt overspoeld met vluchtelingen</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Een jaar na de Majdan-revolutie is Oekraïne verworden tot een bloedig strijdtoneel. De strategie van Europa, om het op te lossen met diplomatie, heeft nog geen enkele keer geholpen. Tijdens het ‘staakt-het-vuren’, nu elf weken van kracht, vielen er bijna duizend doden in Oost-Oekraïne. ‘Europa vergist zich’, zei een journalist in het Oost-Oekraïense Kharkiv me eergisteren. ‘Poetin speelt een heel ander spel, namelijk met wapens. Zelfs na de aanslag op de MH17 realiseren jullie je dat niet.’</p>
<p>De economie van Oekraïne is ingestort en het land wordt overspoeld met vluchtelingen &#8211; al een miljoen, zegt de VN. Wat betreft de hulpverlening zijn zij opnieuw afhankelijk van dezelfde actieve burgers. Zij zorgen voor vervoer vanuit het oorlogsgebied, zoeken huisvesting en proberen in Europa aan goede medicijnen te komen. De lokale overheid kan het probleem niet aan. De regering in Kiev lijkt al problemen genoeg te hebben de budgetten rond te krijgen.  En Europa? Komt de hulpverlening op gang? </p>
<p>Afgelopen dagen speurde ik in Kharkiv &#8211; waar zich tussen de honderd- en tweehonderdduizend vluchtelingen bevinden &#8211; naar hulp uit Europa. Ik vond een klein, Duits project dat wooncontainers levert aan vluchtelingen. Omdat er toevallig een actieve consul zit. </p>
<p>‘Europa vergist zich’, hoor ik opnieuw van Victoria Miloetina, een dokter die de vrijwilligersbeweging in Kharkiv aanvoert. ‘Wat hier gebeurt, wordt elke dag relevanter voor jullie. Kharkiv is de frontstad van Europa.’</p>
</p></div>


‘Europa vergist zich’

<div class="lead">De Oekraïense president Porosjenko kan samen met premier Jatsenjoek doorregeren, en ze krijgen de zelfredzame burgers erbij cadeau.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De partij Zelfredzaamheid is volgens de eerste uitslagen de derde partij van het land, en daarmee de grote verrassing van de verkiezingen. De partij bestaat uit louter nieuwe gezichten, vooral burgeractivisten die de spil vormden van de Maidanrevolutie en de hervormingsbeweging die daarop volgde.</p>
<p>Zelfredzaamheid werd opgericht door de populaire <a href="https://www.youtube.com/watch?v=PQE1oz-XddM">burgemeester</a> van de West-Oekraïense stad Lviv, Andrej Sadovy. Vorig jaar november was hij een van de aanstichters van de Maidanrevolutie. Toen president Janoekovitsj weigerde het Associatieakkoord met Europa te tekenen, hees Sadovy de Europese vlag op het stadhuis en riep hij studenten op naar het Onafhankelijkheidsplein in Kyiv te trekken. Het betekende een daad van verzet tegen de regering, waarmee hij in ernstige problemen had kunnen komen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Europa heeft de Maidanrevolutie verkeerd begrepen, door de revolte uitsluitend als pro-Europese beweging te zien</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Maar de revolutie slaagde, in die zin dat de president het land ontvluchtte. Sadovy werd geprezen om zijn moed. De afgelopen maanden trok hij door het land door om speeches te houden over de opbouw van de democratie naar Europees voorbeeld. Een paar maanden geleden richtte hij zijn eigen partij op. Onder de kandidaten een lading burgeractivisten en hoogopgeleide strijders van het Donbass vrijwilligersbataljon, dat momenteel vecht in Oost-Oekraïne.</p>
<p>Nummer 1 op de lijst is Hanna Hopko, de 34-jarige coördinator van het burgerinitiatief Reanimatiepakket voor Hervormingen. In samenwerking met enkele honderden deskundigen bereidde zij de afgelopen maanden wetsvoorstellen voor die het land grondig moeten hervormen. Ik <a href="https://www.michieldriebergen.nl/2014/07/17/kraamkamer-van-het-nieuwe-oekraine">interviewde</a> haar enkele maanden geleden uitgebreid. Volgens Hopko heeft Europa de Maidanrevolutie verkeerd begrepen, door de revolte uitsluitend als pro-Europese beweging te zien; ze gelooft erin dat de Oekraïense burgers eigenhandig het land op moeten bouwen.</p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/10/e240694d-9285-4448-bbe9-7a6d17db55f3_big.jpg" width="610" height="395"alt="Mensen buiten het stadhuis in Lviv. Foto: Kostyantyn Chernichkin" border="0" /><em class="credit">Mensen buiten het stadhuis in Lviv. Foto: Kostyantyn Chernichkin</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Op de lijst van Zelfredzaamheid staat ook commandant Jaroslav Markevitsj van het Donbas Vrijwilligersbataljon. Deze 34-jarige IT-ondernemer uit Charkov, die ik interviewde voor <a href="https://blendle.nl/i/vrij-nederland/de-guerrilla-van-nerds-studentes-en-managementconsultants/bnl-vn-20140903-2115121">Vrij Nederland</a>, zette een half jaar geleden zijn bloeiende IT-bedrijf op een afstand, deed een cursus drone-techniek en trok naar het front in het oosten. Markevitsj is representant van de groeiende middenklasse in Oekraïne, die voor zichzelf geen bestaan ziet in een door Rusland overheerst Oekraïne. Zij vechten tot het bittere eind om dat te voorkomen.</p>
<p>Veel vertegenwoordigers van Zelfredzaamheid stonden maandenlang te kleumen op Maidan. Zij gaven de revolutie een vervolg door hun land te verdedigen in het oosten, en in hoofdstad Kiev een begin te maken met de schijnbaar hopeloze strijd tegen corruptie. Nu doen ze een greep naar de politieke macht. Gisteren, na de eerste uitslagen, kondigde de partij aan een eind te maken aan de zo gehekelde immuniteit van parlementariërs; ook van zichzelf dus.</p>
<p>Voor het dragen van regeringsverantwoordelijkheid zou het de activisten van Zelfredzaamheid kunnen ontbreken aan ervaring. Maar bij de partij horen de beste mensen van het land, waarmee Porosjenko wel moet samenwerken. Zij zijn ‘zelfredzaam’. Als hij hen teleurstelt, zullen ze het zelf doen &#8211; dat hebben we met de Maidanrevolutie gezien.</p>
</p></div>


Revolte van Zelfredzaamheid

<div class="lead">‘Leve Oekraïne! Leve de helden!’ In de West-Oekraïense stad Lviv vult partijleider Jarosj van de Rechtse Sector met gemak een zaal met tweeduizend mensen. ‘Jarosj is een held’, zegt Dmitri, een 25-jarige jurist. ‘Hij gaat voorop in de strijd, vertellen mijn vrienden die vechten aan het front.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Oekraïne is in oorlog. Dus heeft elke zichzelf respecterende politieke partij enkele vechtjassen hoog op de lijst gezet. Zo is de commandant van het Azov-vrijwilligersbataljon verkiesbaar voor de partij van president Porosjenko, en schermt de Radicale Partij met de strijders van het Aidar-legioen.</p>
<p>Toch zijn veel Oekraïners oorlogsmoe. Ruim een kwart van de kiezers lijken zondag te kiezen voor het beleid van eenheid en vrede, gepropageerd door president Porosjenko. Hij wil de strijd in het oosten zoveel mogelijk bevriezen om het stijgende dodental tot staan te brengen. Zijn ‘Blok Porosjenko´bestaat uit afgevaardigden afkomstig uit verschillende partijen, waaronder parlementariërs uit de partij van oud-president Janoekovitsj.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Na zondag is komt de laatste kans voor Oekraïne echt iets te veranderen&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Een deel van het stemvolk wil juist een radicalere koers, zo blijkt in hoofdstad Kiev. De temperatuur daalt er zoetjesaan richting de waarden van een klein jaar geleden, toen de volksopstand begon die de ‘kleptocratische’ president Janoekovitsj zijn paleis deed ontvluchten.<br />‘De partij van de president zit vol corrupte vrienden van Janoekovitsj’, zegt de vrouw in het tentje van de Radicale Partij, terwijl ze haar handen warm wrijft. De radicalen lijken de belangrijkste uitdager met zo’n 12 procent in de peilingen. Partijleider Oleg Ljasjko is een echte populist, die onlangs eigenhandig de communistische partij uit het parlement gooide en korte metten wil maken met de Russische rebellen. ‘De president gaat door op de manier zoals alle Oekraïense presidenten deden’, zegt de vrouw.</p>
<p>Outsiders in de verkiezingen zijn het ‘Blok van de Oppositie’, waarin de trawanten van oud-president Janoekovitsj te vinden zijn, en de partij van ex-gevangene Joelia Timosjenko, die voortbouwt op haar martelarenimago, door de in Rusland gevangen pilote Savtsjenko op nummer 1 van de lijst te plaatsen.</p>
<p>Maar er lijkt een derde weg tussen gematigdheid en radicalisme. Interessante nieuwkomer is de partij ‘Zelf Hulp’, opgericht door de burgemeester van Lviv, een van de drijvende krachten achter Euromaidan. Oekraïners moeten het zelf doen, vindt deze groep burgeractivisten. Nummer 1 op de lijst is de 34-jarige Hanna Hopko, die er de afgelopen maanden in slaagde enkele hervormingen door het parlement te loodsen. De grootste barrière voor de activisten lijkt het gebrek aan politieke ervaring, maar toch staat de partij op zo’n acht procent in de polls.</p>
<p>De jonge jurist Dmitri, die onlangs twee van zijn gesneuvelde vrienden naar het graf moest brengen, denkt te gaan stemmen op Zelf Hulp. ‘Oekraïne moet nu vechten. Daartoe hebben we radicale mensen als Jarosj van de Pravy Sektor hard nodig. Maar daarna moeten we de democratie opbouwen’. Hij hekelt de ‘TrashBucketChallenge’, een actie van de Pravy Sektor waarbij corrupte politici letterlijk in de vuilnisbak worden gegooid.</p>
<p>Voor radicale hervormingen is het hoog tijd, denkt Dmitri. ‘Na zondag is komt de laatste kans voor Oekraïne echt iets te veranderen. Wij jonge Oekraïners staan stil in onze ontwikkeling. De laatste twee maanden is alles twee keer zo duur geworden. Een computer kopen gaat niet. Een eenvoudig cafébezoek kunnen we ons niet veroorloven. Als er niets gebeurt?’ Dmitri huivert. ‘Dan gaat het echt mis in dit land.’</p>
</p></div>


Parlementsverkiezingen in Oekraïne

<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="02_Bovenkop_Rood">Vrijwilligster Victoria </span>| hoop in de oorlog</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Anton was een van de eerste gewonden die bij ons binnen werden gebracht. Zijn heup was verwoest door een granaatscherf. Drie maanden verbleef hij in het ziekenhuis. Na een tijdje wist ik wat hij wel en niet lekker vond. Zo hield hij niet van lever, wat gewonde soldaten echt moeten eten om rode bloedcellen aan te maken. “Ik lust dat niet,” zei hij, als een kleine jongen. Dat ontroerde me.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Met een doos vol katheters loopt Victoria Milutina langs de verschillende afdelingen van het militaire ziekenhuis in het Oost-Oekraïense Charkov. Het hoofd van de Intensive Care onderbreekt speciaal voor haar een operatie om instrumenten voor hersenchirurgie in ontvangst te nemen. ‘Uitstekend spul, komt uit Duitsland,’ zegt Victoria. ‘Heeft u nog meer nodig?’<br />De gewonde soldaten op de ziekenzaal veren op van de komst van Victoria, blij met het pak sinaasappelsap of de ondersteek die ze hun overhandigt, en vanwege de tijd die ze voor hen neemt. ‘Dit zijn piepjonge jongens,’ zegt een van de dokters. ‘Zij komen plotseling in een oorlog terecht, raken gewond en liggen nu ver van huis hun leven te overdenken. Zij hebben warmte en begrip nodig. Voor hen is Victoria een moederfiguur.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Gebrek aan alles<br /></h3>
<p>‘Mama Viki’, zoals de gewonde soldaten Victoria noemen, bezoekt het ziekenhuis zeker twee keer per dag. In het dagelijks leven – dat ondertussen gewoon doorgaat – is Victoria alleenstaand moeder van een zoon van zes en heeft ze een fulltime baan als directeur van het plaatselijke Diagnostische Centrum. Ze studeerde af als immunoloog aan de medische faculteit en was jarenlang kinderarts. Nu is ze een van de coördinatoren van Help het Leger, een van de tien grote vrijwilligersgroeperingen in Charkov die de strijdkrachten ondersteunen.<br />Victoria’s voornaamste bezigheid: geld, medische apparatuur en geneesmiddelen verzamelen en zorgen dat die op de juiste bestemming komen. Haar werk concentreert zich op de duizend patiënten van het militaire ziekenhuis, dat de laatste maanden altijd vol is. Ook is ze betrokken bij het plaatselijke brandwondencentrum, waar veel soldaten terechtkomen, en het veldhospitaal aan het front.<br />In de klinieken is gebrek aan alles. De overheid is niet in staat het ziekenhuis van het nodige te voorzien, dus doen familieleden en vrijwilligers het zelf. Via Facebook vragen ze om geld, kleding en bedden. Op straat wordt gecollecteerd voor de behandeling; zorgverzekeringen kent men niet in Oekraïne. ‘Voor Anton heb ik vijftigduizend euro bij elkaar gesprokkeld. Daarmee konden we hem naar een Oostenrijks ziekenhuis vervoeren. Er is nog honderdduizend euro nodig.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Men richtte op de benen<br /></h3>
<p>Haar ervaringen in het ziekenhuis vertellen Victoria over een uitzichtloze oorlog die elke week gruwelijker wordt. Sinds twee maanden arriveren er gemiddeld honderd gewonde soldaten per dag in Charkov. Ook nu, tijdens de wapenstilstand, gaat de aanvoer door. ‘Afgelopen nacht kwamen er tachtig soldaten binnen,’ zegt Victoria. ‘Er is geen wapenstilstand. De oorlog is nog lang niet voorbij.’<br />Ook de verwondingen van de soldaten worden ernstiger. Begin mei begon het Oekraïense leger de Antiterroristische Operatie (ATO) tegen de separatisten die de nabijgelegen stad Slavjansk bezet hielden. De eerste gewonden hadden vooral schotwonden aan armen en benen, vertelt Victoria. ‘Men schoot om de tegenstander uit te schakelen, niet om te doden. Maar drie weken later was de oorlog al veel gemener. Men richtte op de benen, om vervolgens de soldaten die de gewonden van het slagveld kwamen slepen te kunnen doden.’<br />In juni begon het grove geschut, de artillerieoorlog. Granaatscherven maken grote en diepe wonden; armen en benen werden afgerukt, er was dringend behoefde aan protheses. ‘Vanaf half augustus begon het schieten van over de grens, vanuit Rusland, met nog grotere raketten,’ zegt Victoria. ‘Sommige jongens zijn voor tachtig procent verbrand. Zij hebben geen kans te overleven.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Vrijwilligerswerk is nieuw<br /></h3>
<p>Begin mei was Victoria de enige die haar hand opstak toen de coördinatoren van Help het Leger een vrijwilliger moesten kiezen voor het militaire ziekenhuis. ‘Niemand durfde het aan,’ zegt Natalia, een andere coördinator van de activisten. ‘We wisten dat er veel gewonde soldaten zouden komen. Victoria is dokter, zij was de enige die het kon doen – maar ze had het niet hoeven doen. Ze heeft een fulltime baan en een kind.’<br />Het werk van Victoria Milutina is vooral emotioneel zwaar, zegt Natalia. Twee weken geleden belandde een verminkte jongen in het brandwondencentrum. De moeder van de jongen reisde naar Charkov, maar ze was te laat: haar zoon overleed nog dezelfde dag. ‘Victoria herkende de naam van de vrouw en wist dat diezelfde moeder een paar weken eerder haar andere zoon had verloren in de oorlog. Niemand durfde haar het slechte nieuws te vertellen, ook ik niet. Victoria deed het. Als zij het niet doet, doet niemand het.’<br />Ondanks de inzet voor haar land heeft Victoria geen Oekraïens bloed. Ze kwam ter wereld op het eiland Sachalin, in het uiterste oosten van de Sovjet-Unie. Haar vader komt uit Koersk, West-Rusland, en haar moeder is Siberische. Omdat haar vader in het leger zat, verhuisden ze regelmatig. Victoria bracht haar schoolperiode door in het westen van Oekraïne, waar het nationalisme stevig werd onderdrukt door de Sovjets.<br />‘Ondanks de Sovjetoverheersing brachten mijn ouders me de begrippen vrijheid en verantwoordelijkheid bij,’ vertelt Victoria. Een zelfstandig Oekraïne ziet ze als garantie voor de toekomst van haar kind. ‘De afgelopen twintig jaar heeft ons land zich niet zelfstandig kunnen ontwikkelen. De Oekraïense identiteit wordt nu geboren, en dat gaat gepaard met barensweeën. Dat doet pijn.’<br />Victoria is representant van de huidige vrijwilligersrevolutie in Oekraïne, zegt collega Natalia. ‘Voor West-Europeanen is het vanzelfsprekend om met onbetaald werk bij te dragen aan de samenleving. Amerikanen besteden zelfs drie uur per week aan vrijwilligerswerk. Maar in een post-Sovjetland als Oekraïne is dit volkomen nieuw.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>bureaucratie<br /></h3>
<p>Met het groeiende aantal actieve burgers worden de eisen van vrijwilligersorganisaties aan de lokale autoriteiten brutaler. Anderhalve maand geleden werd Victoria namens de vrijwilligers benoemd tot adviseur van de gouverneur van Charkov. Dat gebeurde niet op initiatief van de lokale overheid, maar op initiatief van Victoria zelf. ‘We gijzelden de gouverneur om ons tot adviseur te benoemen. Hij protesteerde niet eens,’ grapt ze.<br />Sinds de benoeming maakte ze korte metten met de bureaucratie. Zo regelde ze hoogstpersoonlijk dat de ambulances uit de regio Charkov nu ook de provinciegrens over kunnen om gewonde burgers uit het strijdgebied op te halen. Dat was tot voor kort wettelijk niet toegestaan en niemand had eraan gedacht die regel te veranderen.<br />Het betekende de redding voor een 29-jarige moeder van twee kinderen in de stad Artemovsk, middenin het oorlogsgebied. De voet van de vrouw was verbrijzeld door een mortiergranaat. De dokter van het lokale ziekenhuis wist geen andere oplossing dan het hele been te amputeren. Dat kwam Victoria ter ore. Ze belde de gouverneur om opdracht te geven een ambulance te sturen en belde de dokter in Artemovsk om zijn patiënt te laten gaan. ‘Ze weten wie ik ben omdat zij werken met de medicijnen die ik hun gebracht heb. De vrouw kon geopereerd worden en heeft nu een prothese.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De dood is dichtbij<br /></h3>
<p>Naast haar werk in het lokale ziekenhuis is Victoria ook verbonden aan het veldhospitaal, dat zich in de strijdzone bevindt – ‘altijd op een geheime plek, want een dankbaar doel voor beschietingen.’ Met haar auto volgeladen met spullen reist ze door gevaarlijk gebied. In de verte ziet ze de rook van de mortieren en hoort ze de geluiden van mitrailleurvuur. Enkele kilometers voor het gevechtsgebied stopt ze om haar spullen af te geven. ‘Op die tochten leer ik mezelf goed kennen. Zo weet ik nu hoe ik reageer als ik plotseling een schuilkelder in moet. Dan raak ik niet in paniek en zoek ik naar een matras en water om het een tijdje vol te kunnen houden als het nodig is.’<br />De dood is dichtbij. Onlangs passeerde ze een stadje waar juist een mortieraanval had plaatsgevonden. Op straat lag het lichaam van een meisje van een jaar of tien. Haar hoofdje lag enkele meters verderop. ‘Huilen ging niet, want we moesten ons werk doen,’ zegt Victoria. ‘Pas later kon ik mijn tranen laten gaan. De mannen die bij me waren, zijn veel gewend, maar ook zij huilden als kleine kinderen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>woede kanaliseren<br /></h3>
<p>Naarmate de oorlog voortduurt, huilt Victoria minder, zegt ze. ‘Dat is slecht. Huilen is een nuttig mechanisme om je gevoel te uiten. Maar vaak kan het niet.’ De weduwe van een omgekomen soldaat, een vriend van Victoria, vroeg de aanwezigen op de begrafenis uitdrukkelijk niet te huilen. ‘Dat was vreselijk moeilijk. De volgende dag huilde ik de hele dag.’<br />In plaats van huilen komt de woede. ‘Toen de wapenstilstand net begonnen was, deden de Russen een aanval. Ze doodden twintig van onze soldaten en namen er elf gevangen. In de dagen erna werd afgesproken krijgsgevangenen en gesneuvelden uit te wisselen. Zij leverden eenendertig lichamen – ik heb zelf de kisten moeten bestellen. Elf van onze krijgsgevangenen hebben ze gedood. Een van hen kende ik goed. Zijn bijnaam was “grizzly”, omdat het een grote man was. Hij was begin dertig, een manager en Maidan-demonstrant. Ze vermoorden de beste mensen van ons volk.’<br />Om de woede te kanaliseren, is Victoria nog actiever dan ze al was. Fanatiek probeert ze de samenwerking tussen de autoriteiten en de vrijwilligers te verbeteren. Ze bemoeit zich nu ook met de verdediging van Charkov. ‘We willen loopgraven tussen de stad en het front om de Russen tegen te houden. Maar de overheid werkte niet mee. Dus heb ik de gouverneur gebeld en ben ik begonnen mensen te organiseren. Afgelopen weekend zijn de eerste loopgraven gegraven, met toestemming van de autoriteiten.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>hoop op vrede<br /></h3>
<p>Onder de bezielende leiding van Victoria Milutina vergadert de vrijwilligersbeweging over deelname aan de parlementsverkiezingen van eind oktober. ‘Ik probeer gewone mensen te motiveren om deel te nemen aan debatten en te kiezen voor mensen die hen werkelijk representeren.’ <br />De situatie in Charkov baart Victoria zorgen. ‘Er zijn honderdvijftigduizend vluchtelingen in en rond de stad. Zij hebben geen werk en kunnen op het verkeerde pad terechtkomen. Het is de vraag hoe lang de inwoners solidair zijn met hen.’ <br />De grote angst van Victoria? ‘Dat straks zal blijken dat al mijn opofferingen voor niets zijn geweest en dat mijn jongens voor niets zijn gestorven. Wij weten de waarheid over de oorlog niet, president Porosjenko wel. Maar we hebben geen keus, we moeten de regering geloven. We vechten in de oorlog en bouwen tegelijkertijd aan ons land.<br />Mijn hoop is dat Oekraïne zal winnen. Vrijheid is het belangrijkste in het leven: het vermogen om onafhankelijk beslissingen te nemen en je leven in te richten zoals je dat zelf wilt. Ik hoop op vrede, maar ik ben realist. Alleen onze Oekraïense patriottische geest is niet genoeg; we hebben hulp van buiten nodig. Maar ik begrijp dat Europa bang is voor een koude winter. Rusland zal niet gauw veranderen. We zien tekenen dat zij de wapenstilstand gebruiken om een nieuwe aanval voor te bereiden. Dan loopt ook Europa gevaar.<br />De oorlog brengt me vriendschap met goede mensen. Zij zorgen voor me. De komende weken moet ik gezond blijven. Elke zomer reis ik naar de Rode Zee of naar Kroatië om te duiken. Nu stond de situatie het me niet toe. Ik plan nu een week in november. Tenslotte heeft niemand iets aan een vrijwilliger die moe is.’ </p>
</p></div>


De Oekraïense Florence Nightingale

<div class="lead">Sinds november zijn zo’n honderdzeventig Leninbeelden verwoest in Oekraïne. In Charkov, vlakbij de Russische grens, durfde niemand dit aan. Tot gisteravond&#8230;</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-17265 media-17265" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/09/dedb94a4-a7a8-41fb-8b4c-625428af0dc1_Schermafbeelding-2014-09-29-om-16.57.28.png" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Moet Lenin weg? Nee, antwoordden de meeste inwoners van Charkov de afgelopen maanden. Lenin is onderdeel van een geschiedenis waar we nog niet klaar mee zijn. Bovendien is er geen vervanger; de Oekraïense dichter Sjevtsjenko heeft al een goede plek en bekende inwoners van Charkov zijn er niet genoeg. Laat Lenin nou maar even staan.</p>
<p>Maar gisteravond, zondag 28 september, iets voor half 11 lokale tijd, stortte de reusachtige Lenin toch van zijn sokkel in Charkov, de tweede stad van het land.</p>
<p>Het begon gistermiddag met een grote pro-Oekraïense mars. Aan de voeten van de godin Nika op het Plein van de Constitutie werd in aanwezigheid van de gouverneur en enkele regeringsvertegenwoordigers het volkslied gezongen. Na afloop kondigden enkele radicale betogers aan de armen en het hoofd van Lenin af te zagen. De menigte stroomde naar het Vrijheidsplein aan de andere kant van de hoofdstraat. Maar daar bleek niets voorbereid te zijn. Een groot deel van de aanwezigen droop teleurgesteld af.</br>Maar later op de avond kon een relatief kleine groep radicalen ongestoord haar gang gaan.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Laat het vallen, dat bloedige symbool van communisme. Zorg wel dat niemand gewond raakt’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Charkov is een porseleinkast, waarin het neerhalen van Lenin een redelijke olifant betekent. Het Vrijheidsplein was de afgelopen maanden misschien wel het best bewaakte plein van Europa. Dit voorjaar hadden botsingen tussen pro-Oekraïense en pro-Russische betogers voor veel gewonden gezorgd. Sindsdien werd bij elke aankondiging van een demonstratie het plein onmiddellijk volledig afgesloten voor verkeer en bezet door agenten. Zelfs op 23 augustus, de dag dat de bevrijding van het fascisme elk jaar groots wordt gevierd, werden festiviteiten gemeden.</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-17265 media-17265" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/09/9141eecc-8992-4dc9-b7ae-d2e7c4d5eb73_Schermafbeelding-2014-09-29-om-16.57.49.png" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Lenin is voor veel pro-Oekraïners een storend relict van het Sovjetverleden, waar ze na de Maidanrevolutie definitief van af willen. Lenin symboliseert de koloniale overheersing van de Russen. Niet voor niets werden sinds november zo’n honderdzeventig Leninbeelden verwoest. Maar in Charkov durfde niemand het aan.</p>
<p>Maar nu kwam het toch zover. Opvallend genoeg greep de politie niet in. Halverwege de avond gaf Minister van Binnenlandse Zaken Arsen Avakov zelfs toestemming het beeld te verwijderen. ‘Laat het vallen, dat bloedige symbool van communisme. Zorg wel dat niemand gewond raakt’, schreef hij op zijn Facebookpagina.</p>
<p>Of de zwijgende meerderheid in Charkov zo’n snelle verandering aankan, is sterk de vraag. Burgemeester Kernes &#8211; een van de voormalige getrouwen van voormalig president Janoekovitsj &#8211; denkt van niet, gezien het woedende statement dat hij vandaag maakte: hij noemt degenen die het beeld neer trokken ‘barbaren’ en wil het monument herbouwen.</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-17265 media-17265" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/09/c2b15dbc-c017-4bc6-b0cb-05a2ef3beb5e_Schermafbeelding-2014-09-29-om-16.57.08.png" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De vooraanstaande regeringsadviseur Gerasjtsjenko &#8211; zelf aanwezig bij de ontmanteling van Lenin &#8211; pleit juist voor een nieuw monument, ‘gewijd aan allen die stierven voor de Oekraïense onafhankelijkheid, zoals de doden van Maidan en de duizenden soldaten die stierven tijdens de verdediging van hun land tegen Poetins Rusland’.</p>
<p>De laatste weken lijkt het erop dat de vanouds sterke banden met Rusland aan slijtage onderhevig zijn. Van de regering in Kiev moeten veel inwoners van Charkov weinig hebben, maar de angst voor Rusland en de pro-Russische rebellen lijkt met de week meer te overheersen. De komende weken zal blijken of het Oekraïense patriottisme daadwerkelijk meer voet aan de grond heeft gekregen in Charkov, dertig kilometer van de Russische grens.</p>
<p><iframe width="560" height="315" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/Npuu0VZKiWE?rel=0" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
</p></div>


De avond dat Lenin van zijn sokkel viel

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Oekraïners</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Wat als ik naar het plein ga maar de enige blijk te zijn?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>We waren gekomen met tienduizenden. Terwijl niemand het ons had opgedragen. De docent niet, de baas niet, de partijleiders niet. We deden het uit vrije wil.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>onderwijzers, dokters<br />We zijn eerlijke, hardwerkende mensen. Met politiek hebben we niets. Politiek is voor verraders, voor degenen met de gespreide bedjes, voor de kampbewakers van weleer. Wij zijn onderwijzers, dokters, verpleegsters, winkeliers, taxichauffeurs, notarissen en internetondernemers. We vormen de ruggengraat van de samenleving. Ze moeten naar ons luisteren.<br /></h3>
<p>We betalen belasting, maar we krijgen er niets voor terug. We worden bestolen, en tegelijkertijd medeplichtig gemaakt aan de diefstal. Want als we zelf niet stelen, kunnen we niet overleven. Onze baas steelt van ons omdat zijn baas van hem steelt. Met z’n allen dansen we naar het pijpen van de opperbaas.<br />Dat willen we niet meer. We willen zeggenschap over ons eigen bestaan. We willen leven in een normaal land, zoals de mensen in Europa doen. Vluchten is voor ons geen optie meer. Oekraïne is van ons.<br />Misschien is het allemaal hoog gegrepen, maar omdat we met velen zijn, weten we dat het geen dagdroom is.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Vaders, moeders, grootvaders<br /></h3>
<p>Eerst bezetten onze studenten het plein. De politie sloeg hen genadeloos in elkaar. Toen kwamen we met z’n allen. Vaders, moeders, grootvaders en grootmoeders.<br />We zetten onze tenten op. We smeedden kachelpijpen aan elkaar, brachten dekens om ons te beschermen tegen de ijzige kou. We maakten vuren om onze handen aan te warmen. Iedereen hielp mee. Altijd was er genoeg eten in de gaarkeukens. De piepers werden gejast, de vuilnis werd opgehaald, de beveiliging waakte voor provocateurs. Er werd niet geplunderd, niet gedronken, geen ruzie gemaakt. We zwaaiden met vlaggen, we galmden onze hymne, en zondag was de kerkdienst op het podium, waar we God smeekten om een betere toekomst.<br />Voor het eerst bouwden we onze eigen samenleving. Het zaaien kon nog wel even wachten, het land was nog bevroren. We staken bloemen in ons haar en maakten muziek.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>‘Glorie aan Oekraïne!’ <br /></h3>
<p>We keken de politiemannen recht in hun ogen. ‘Open je vizier, jullie zijn onze broers, onze vaders, onze vrienden. Voeg je bij ons!’<br />Maar zij kregen opdracht ons te verjagen. Zij verborgen hun gezicht en verwerden tot gewelddadig moordmachines.<br />We wierpen barricades op van pallets en zakken sneeuw. We staken autobanden aan om het rookgordijn ons te laten beschermen. We ramden op de vuurpotten, in ons eigen woeste ritme. ‘Glorie aan Oekraïne!’ brulde een vrouw. ‘Glorie aan de helden!’ brulden de mannen.<br />Soms wilden we ze te lijf gaan, maar anderen hielden ons in toom: ‘Pas op voor provocaties!’ De schijnwerpers reflecteerden in de schilden en de helmen van de Berkoet-politie, honderd meter verderop.<br />Misschien begon toen de oorlog wel. De orgie van geweld.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Een stok, een staaf, je katapult<br /></h3>
<p>Ze sloegen op ons in. Ze spoten met traangas en schoten met rubberen kogels. Ze grepen ons vast, sleepten ons in busjes en mishandelden ons voor het oog van de wereld.<br />We wrikten de stenen uit de straat en gaven ze door naar het front. ‘Kom, zet helm en masker op. In godsnaam, bescherm je. Trek je vest aan, neem een schild, en steek iets bij je. Een stok, een staaf, je katapult desnoods. Of haal je buks uit de schuur.’ De priester bad de zwarte rook richting de politie. ‘God roept ons om het kwaad van de aarde te verwijderen. Tot het eind, tot de overwinning!’<br />Sommigen werden ontvoerd van het plein, gemarteld en dood teruggevonden in een bos. Het herinnerde ons aan de tijden van het werkkamp, de bewakers, de beulen van de Staatsveiligheidsdienst. Er was geen recht, het lot van onze geliefden was ongewis.<br />We willen nooit meer terug onder het Kremlin. Want voor hen is een mensenleven niets waard.<br />Toen begonnen ze te schieten. Scherpe, korte salvo’s – waar ze vandaan kwamen, weten we niet. Om ons heen vielen ze. Gekrijs van schrik. Paniek. We werden weggedragen op brancards. <br />De nacht was inktzwart. De volgende dag was de president gevlucht.<br />We gooiden de politici van het podium en rouwden om onze doden, die wij in open kisten naar het podium droegen. Daar lagen zij, daar lagen wij, daar lag het vrije Oekraïne.<br />Wie speelt dit spel met ons? Wie heeft de regie, wie heeft de touwtjes in handen? Zal er ooit recht worden gesproken?<br />Nu is het oorlog. We vechten met gebroken handen. Maar voor ons is er geen weg terug.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De tentoonstelling ‘Maydan – Hundred Portraits’, georganiseerd door Framer Framed en Paradox, is van 17 tot 29 september te zien in de Tolhuistuin, Buiksloterweg 5c, Amsterdam. De opening in aanwezigheid van Émeric Lhuisset wordt gehouden op vrijdag 19 september om 16.00 uur. <br />Het boek ‘Maydan – Hundred Portraits’ (224 pagina’s met teksten in het Oekraïens, Russisch, Frans, Nederlands en Duits) wordt uitgegeven door Paradox_YdocPublishing en André Frère Éditions. Het boek is beschikbaar vanaf 17 september voor € 29,– tijdens Unseen op het Westergasterrein in Amsterdam (Ydoc boekstand) en via www.ydocfoundation.org. Lhuisset zal daar ook signeren op 20 september van 15.00 tot 16.00 uur.<br />Meer info : <br />www.paradox.nl/maydan<br />www.framerframed.nl</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 13 september 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 13 september 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 13 september 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 13 september 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 13 september 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 13 september 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 13 september 2014</p>
</p></div>
