Wat is er nog liberaal aan de VVD?

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Chard van den Berg

Vraag een willekeurige vriend wat hij onder vriendschap verstaat, en de kans is groot dat hij antwoordt: echte vrienden lachen en troosten, luisteren geduldig naar je gezever omdat ze ook met je kunnen drinken en dollen. Ze oordelen, soms zelfs hard, en dat mag, want ze veroordelen je niet. Je kunt met ze zwijgen en slap ouwehoeren. Vrienden nemen je zoals je bent. Vriendschap betekent onbaatzuchtigheid, genegenheid, vertrouwen, belangeloosheid.
Ja toch?
Filosoof René ten Bos, een van de sprekers op het symposium over vriendschap dat het Studiecentrum Soeterbeeck afgelopen maand aan de Radboud Universiteit Nijmegen hield, haalt zijn schouders op. &#8216;Voor mij is de kern van vriendschap dat je een activiteit met iemand deelt, samen een begeestering voor een bepaald onderwerp hebt,&#8217; zegt hij. &#8216;Je hoeft als vrienden niet je leven aan elkaar open te leggen, maar je moet wel een bepaalde intensiteit met elkaar delen. Ik heb een vriend met wie ik naar voetbal ga. En een vriend met wie ik dubstep luister en ga drinken in de stad. Mijn grote passie, filosofie, deel ik weer met iemand anders. Met sommige vrienden praat je over seks en je privéleven, maar met andere helemaal niet.&#8217;
Dus, zeg ik tegen hem, het zou best kunnen dat een van uw vrienden ontzettend in de problemen zit &#8211; baan kwijt, vrouw weg, grote schulden &#8211; maar dat u dat niet weet? &#8216;Ja, hoor. Als hij dat niet vertelt.&#8217; En dan zijn jullie wel echte vrienden? &#8216;En dan zijn we wel echte vrienden.&#8217;
Ook al zijn ze dood
Er zijn mensen die zich bevriend voelen met denkers die eeuwen geleden leefden. Wil Derkse, hoogleraar en directeur van het Soeterbeeck Programma voor wetenschap, samenleving en levensbeschouwing (Radboud Universiteit Nijmegen), schrijft over de humanist en geleerde Thomas More (1478-1535): &#8216;Thomas More is voor mij geleidelijk een vriend voor het leven geworden.&#8217; De dochter van Derkse schilderde een portret van More, dat hij &#8216;niet zelden&#8217; begroet wanneer hij &#8216;s ochtends de dag meditatief begint.
Musici, kunstenaars, schrijvers en filosofen kunnen fungeren als vrienden wanneer ze troost en inzicht bieden, en inspireren. Ook al zijn ze dood, toch kan er sprake zijn van een soort wederkerigheid. Ze leven voort dankzij het kunstwerk, het verhaal, het argument dat steeds opnieuw kan worden ondergaan en geïnterpreteerd. Die beleving ervan houdt de maker levend, dynamisch en verrassend. En kan hem tot een vriend van je hart, je ziel of je geweten maken.
Vriendschap nergens om
Denken over vriendschap heeft een lange geschiedenis. Aristoteles is een van de grote klassieke filosofen die zich bogen over dit thema. Aristoteles maakt onderscheid tussen een algemeen gerichte, diffuse welwillendheid jegens anderen, vriendschappelijk contact vanwege het &#8216;nut&#8217; van de vriendschap (&#8216;ik heb een vriendje op het ministerie&#8217;), vriendschappelijke affectiviteit vanwege gedeeld en gezamenlijk plezier (voetbal, muziek) en vriendschap &#8216;nergens om&#8217;. Die laatste is de hoogste vorm van vriendschap en is er, in de woorden van de filosoof Montaigne &#8216;omdat jij het bent, omdat ik het ben&#8217;.
Overigens was volgens de Grieken en Romeinen alleen vriendschap tussen vrije, en dus aan elkaar gelijke, mannen mogelijk. Vriendschap vond plaats binnen de context van de polis of republiek, waar vrije en gelijke geesten zorg droegen voor het algemeen belang. Vriendschap was daarom eerst en vooral sociaal-politieke vriendschap, die werd ingezet voor het welzijn van de gemeenschap.
Vriendschapsopvattingen speelden ook een belangrijke rol in het christelijke geloof. Kerkvader Augustinus ziet als basis voor vriendschap consensio, overeenstemming in geloof. Christenen kunnen bevriend zijn met christenen; maar nooit met heidenen. De kern van de christelijke vriendschap ligt in de verbondenheid met God; niet in de waarde van de &#8211; wereldlijke &#8211; vriendschap zelf, zoals bij de Grieken en Romeinen het geval was. Welke maatschappelijke positie iemand heeft, doet er in deze christelijke opvatting niet toe.
&#8216;Na de Verlichting en de secularisering heeft deze opvatting geleid tot het concept van Menschenwürde, menselijke waarde in zichzelf,&#8217; legt Daniela Müller uit, hoogleraar kerkgeschiedenis (Radboud Universiteit Nijmegen). &#8216;Het seculiere concept dat ieder mens waarde op zichzelf heeft, is geworteld in het traditionele christelijke concept dat de schepping geen sociale verschillen kent.&#8217;
De bredere maatschappelijke of communautaire vriendschap bestaat ook nog in de moderne tijd. Zo zijn wij thuis Vrienden (dat wordt dan meteen een hoofdletter, vraag niet waarom) van de Hermitage, van het Zuid-Hollands Landschap, het Bachkoor en de Pieterskerk. Iets als de Vrienden van Amstel, een jaarlijkse happening waar tienduizenden mensen op afkomen, appelleert weer aan een heel ander gevoel van gemeenschappelijkheid.
Verwatert op die manier het begrip vriendschap niet? Op Hyves en Facebook hebben mensen honderden, soms duizenden &#8216;vrienden&#8217;. Die ze met één druk op de knop ook weer kunnen &#8216;ontvrienden&#8217; als ze willen; maar waar gaat dat over? Alsof je een pagina uit een telefoonboek scheurt en in de prullenbak mikt, maar dan digitaal.
Bellen in de nacht
René ten Bos gelooft sowieso niet in &#8216;een vriendschap opzeggen&#8217;, ook al geeft hoedoe.nl onder het kopje &#8216;hoe beëindig ik een vriendschap&#8217; heel overzichtelijk de vier stappen die je daarvoor moet zetten. Ten Bos: &#8216;Het is toch geen abonnement?&#8217; Vriendschap is een continuüm, vindt hij. &#8216;Voor vriendschap bestaat geen demarcatiecriterium. Een vriend is iemand met wie je iets hebt, maar je weet nooit zeker wat. Daarbij is niet begrip voor elkaar belangrijk, maar vertrouwdheid met elkaar. Het is een prettigheid die je met elkaar hebt, er zit iets geruststellends in. Bij een vriend kan ik altijd aankomen, ook als ik iets stoms heb gedaan, en daar hoeven we het dan niet eens over te hebben.&#8217;
Vriendschap impliceert wel een bepaalde voorwaardelijkheid, zegt Ten Bos. &#8216;Van mijn vrouw hou ik om wie zij is, ongeacht wat ze doet. Met vrienden moet ik bepaalde activiteiten delen. Als die wegvallen, is de vriendschap moeilijk vol te houden.&#8217; En, voegt hij eraan toe: &#8216;Vrienden moeten niet te betrouwbaar en voorspelbaar worden. Nou ja, mijn vrouw trouwens ook niet. Voorspelbaarheid is de dood in de pot.&#8217;
Zijn mensen aan wie je intimiteiten vertelt je vrienden? Dat hoeft niet. Soms vertel je zo maar een volstrekte vreemde iets wat je misschien je beste vriend nog niet zou toevertrouwen. Juist omdat die vreemde jou en de jouwen niet kent.
Is een vriend iemand die je midden in de nacht kunt bellen voor hulp? Ja. Maar je kunt erg veel mensen midden in de nacht bellen als je acuut hulp nodig hebt, zeker wanneer die hulp van praktische aard is. Ook bekenden, of buren die je niet meteen tot je vrienden zou rekenen.
Heb je als vrienden zorg voor elkaar? Daar wordt verschillend over gedacht. Op de brief die wij in een van onze vriendenclubs rondmailden met de vraag om financiële steun voor een vriend die in de penarie zit, reageerden sommigen nog dezelfde dag met het overmaken van een fiks bedrag. Iemand vertelde dat hij zelf geen nagel heeft om aan zijn kont te krabben, maar zijn bijdrage wil leveren door bij rijkere vrienden tegen betaling klusjes te doen. Er waren er ook nogal wat die helemaal niet reageerden. Ben je dan nog een vriend?
Chemie
Ik heb een rouwdouwerige, niet politiek-correcte kennis die jarenlang zijn zeer bescheiden onderkomen deelde met een vluchteling die bij hem thuis op de bank sliep. Waren zij bevriend? Ik geloof het niet. Maar wat deze kennis voor die vluchteling deed, zouden veel vrienden niet voor elkaar over hebben. Wanneer ben je een vriend, wanneer noem je iemand je vriend?
&#8216;Vriendschap is een onzekere emotie die je niet precies kunt kennen,&#8217; zegt Ten Bos. &#8216;Als je gedwongen wordt erover te praten, raak je het kwijt. De poëzie en de kunsten kunnen zich uitlaten over vriendschap, de wetenschap niet. Vriendschap laat zich niet objectiveren, net zo min als bijvoorbeeld gezelligheid. Probeer maar eens te vertellen waarom je het ergens gezellig hebt gehad. Je kunt de situatie beschrijven, wat anekdotes vertellen, maar het gevoel van gezelligheid overbrengen kun je niet. Zo is het met vriendschap ook.&#8217;
Vriendjespolitiek
De huidige individuele vriendschappen, ontstaan los van kerkelijke voorschriften en statelijke verplichtingen, lijken bevrijd van maatschappelijke en godsdienstige mechanismen van uitsluiting. We kiezen wie we willen, volgens het credo van Montaigne: omdat jij het bent, omdat ik het ben.
Maar ook in de moderne tijd zijn er &#8216;functionele&#8217; vriendschappen in de vorm van sociale netwerken. En ook politieke vriendschappen bestaan nog steeds, al zit daar inmiddels wel een luchtje aan. &#8216;Chemie&#8217; tussen politici kunnen we meestal wel waarderen, maar persoonlijke vriendschappen tussen politici bergen het gevaar van vriendjespolitiek in zich, en daarmee van nepotisme en willekeur.
&#8216;Politieke vriendschap is het erkennen van een fundamenteel verschil van inzicht in combinatie met de weigering dit verschil te laten resulteren in een vriend-vijand tegenstelling,&#8217; zegt Evert van der Zweerde, hoogleraar politieke filosofie (Radboud Universiteit Nijmegen). &#8216;Wanneer er termen worden gebruikt als &#8221;opzouten&#8221; en &#8221;je koffers pakken&#8221;, zoals D66&#8217;er Alexander Pechtold deed tegenover PVV&#8217;er Geert Wilders, kun je spreken van een einde van de politieke vriendschap. Want dan zeg je: wij horen niet bij dezelfde politieke gemeenschap. Dat is iets heel anders dan te zeggen: ik ben het helemaal met je oneens, maar je hebt wel bestaansrecht. Een politieke vijand wordt op zijn best getolereerd; een politieke tegenstander wordt geaccepteerd.&#8217;
Politieke vrienden worden ervan verdacht meer oog te hebben voor elkaars belangen dan voor die van de gemeenschap &#8211; iets wat voor de Grieken en Romeinen ondenkbaar zou zijn. Tegelijkertijd sluipen er dankzij de personalisering van de politiek, begrippen de politieke arena binnen die met persoonlijke vriendschap samenhangen. Dat iemand met politieke kwesties omspringt zoals jij dat graag wilt, lijkt nu vaak belangrijker dan iemands geloofsbrieven.
Van der Zweerde: &#8216;Vroeger wilden partijen politieke macht veroveren om de wereld volgens hun programma te veranderen. Nu weten we dat veel vraagstukken daar veel te complex voor zijn. Daarom worden andere eigenschappen van politici belangrijker. &#8216;Dat zijn vaak eigenschappen die je van vrienden ook verlangt: integriteit, zorgvuldigheid, betrouwbaarheid. Daarom spreken rationele politici minder tot de verbeelding dan politici die ook emotie tonen. En daarom is ook fysiek contact belangrijk: tussen politici onderling, en tussen politici en hun kiezers. Een klop op de schouder, een hand op een arm. Let er maar eens op: politici zitten allemaal voortdurend aan elkaar. Dat deden ze in de polis ook. Fysieke nabijheid verkleint de emotionele afstand tussen mensen, en maakt het gemakkelijker oplossingen te vinden met mensen met wie je het erg oneens bent.&#8217;
Een biertje
Welke rol speelt lichamelijkheid bij gewone vriendschappen? Op mijn oproep op Twitter of heteromannen en -vrouwen die &#8216;gewoon goede vrienden&#8217; zijn zich wilden melden, kreeg ik vooral de reactie: &#8216;Dat kan niet. Mannen willen altijd meer.&#8217; Maria (38) vertelt uitgebreid over een vriend die ze al zeventien jaar kent. Zowel hij als zij zijn gelukkig getrouwd, er is ook nooit &#8216;iets gebeurd&#8217;, maar &#8216;mijn partner stond natuurlijk niet te juichen&#8217;. Waarom niet? &#8216;Tja. Ik zou het ook niet prettig vinden als mijn man zou afspreken met een vriendin. Het kan toch altijd meer worden dan dat.&#8217;
Ze lacht: &#8216;Ik heb niet veel vertrouwen in het vermogen van mannen om een knappe vrouw te weerstaan.&#8217; Bij deze ene vriend blijft het dan ook; verder zien zij en haar man andere vrienden en vriendinnen altijd in groepsverband. &#8216;Dan is er sociale controle.&#8217;
Lydia en Steven, allebei drieëntwintig jaar, allebei samenwonend en al tien jaar met elkaar bevriend, begrijpen daar niets van. Ze leerden elkaar kennen via internet, maakten later &#8216;in het echt&#8217; kennis, en beschouwen elkaar als elkaars beste vriend. Verliefd zijn ze nooit op elkaar geweest.
Lydia: &#8216;Ik heb vier beste vrienden: drie vriendinnen en Steven. Ik kan hem altijd bellen als ik ergens mee zit. Dan geeft hij niet meteen een oplossing, zoals de meeste mannen, maar luistert hij eerst.&#8217;
Steven: &#8216;Als je met iets zit en je gaat naar een man, dan krijg je een biertje. Soms is dat oké, maar als je graag wilt praten, moet je naar een vrouw. Bij Lydia kan ik altijd terecht. We kennen elkaar erg goed, we hebben in de loop van de jaren een goede band met elkaar gekregen. Ik kan haar echt alles vertellen.&#8217;
Het verschil tussen zo&#8217;n sterke vriendschap en liefde is seksuele intimiteit, zeggen ze. En: &#8216;Vriendschap is geen vaste verbinding, het is minder een commitment voor de lange termijn. Je kunt uit elkaar groeien, je leven kan een andere wending nemen. Maar liefde is een keuze voor altijd,&#8217; zegt Lydia. &#8216;Vriendschap kan verwateren, liefde niet,&#8217; zegt Steven. &#8216;Een vriend kun je jaren niet zien, en vervolgens kun je samen weer de draad oppakken.&#8217;
Geliefden lukt dat niet. Ex-geliefden soms wel, trouwens. Zij kunnen, weet ik uit ervaring, met een beetje geluk je beste vrienden worden.

Malou van Hintum

De kunst van vriendschap

adeaumoeder, plusouder, halfmamma, aanleunmoeder, derde ouder, aanloopmoeder, reservemoeder, bij-ouder, krijgmamma, bonusmoeder &#8211; er wordt van alles bedacht om het woord &#8216;stiefmoeder&#8217; te vermijden. Want de stiefmoeder is de boze echtgenote van de vader, een ongenode gast die met haar regels en verboden de stiefkinderen tot wanhoop drijft, die alle aandacht en liefde van de vader opeist, die de kinderen verdringt en de erfenis inpikt, kortom: een vrouw die je liever kwijt bent dan rijk.
In het boek De bonusmoeder, dat dinsdag 13 april wordt gepresenteerd tijdens een &#8216;Stiefmoederdebat&#8217; in het Amsterdamse debatcentrum De Rode Hoed, vertellen stiefmoeders over de, meestal moeizame, manier waarop ze een positie hebben verworven in hun nieuwe gezin. Op eieren lopend, als egeltjes zo voorzichtig &#8211; want al wordt in sprookjes beweerd dat een stiefmoeder per definitie een boze stiefmoeder is, in de praktijk is ze heel vaak een vrouw die erg haar best doet en te weinig ruimte voor zichzelf vraagt.
Herkansing
Nederland telt volgens het CBS zo&#8217;n honderdvijftigduizend stiefgezinnen. Toch denkt de aan het CBS verbonden sociaal-demograaf Jan Latten dat er heel wat meer stiefrelaties zijn: &#8216;Het CBS telt bijvoorbeeld de latrelaties van gescheiden moeders niet mee, terwijl daar toch ook een soort stiefrelatie met de kinderen is. Ook noemen we in de statistieken een stiefgezin geen stiefgezin meer wanneer de kinderen uit huis zijn. Maar die stiefrelaties blijven ook dan gewoon voortbestaan. Sterker nog, als een vader een nieuwe partner krijgt nadat zijn kinderen het huis uit zijn, is er ook sprake van een &#8220;stiefsituatie&#8221;. Want als hij kleinkinderen krijgt, wordt zijn nieuwe partner stiefoma.&#8217; Hoeveel stiefrelaties Nederland zo bezien telt, vindt hij moeilijk in te schatten. &#8216;Waarschijnlijk gaat het om honderdduizenden.&#8217;
Latten schat dat er elk jaar ongeveer vijfduizend &#8216;echte&#8217; stiefgezinnen bijkomen: een ouder met kind(eren) die trouwt met een kinderloze ouder (het enkelvoudige stiefgezin), vaders en moeders die elk met eigen kind(eren) samen een nieuw gezin beginnen (het samengesteld stiefgezin), en vaders en/of moeders met eigen kinderen die samen nog een of meer nieuwe kinderen krijgen (het gezamenlijke stiefgezin).
&#8216;Allemaal mensen die een herkansing krijgen,&#8217; zegt Betty Kuipers (zesentwintig jaar, twee eigen kinderen, twee stiefkinderen). Ze heeft net haar onderzoek naar de behoefte aan ondersteuning, informatieverstrekking en hulpverlening van stiefgezinnen afgerond (zie kader &#8216;Wat hebben stiefgezinnen nodig?&#8217;). &#8216;En dus ook allemaal mensen op wie extra wordt gelet. Met hun eigen kerngezin is het misgelopen, nu krijgen ze een tweede kans, en nu moet het wél goed gaan. Twee mislukkingen kun je je kinderen niet aandoen. De omgeving kijkt er met argusogen naar, en realiseert zich vaak niet dat een stiefgezin veel gecompliceerder is dan een gewoon gezin.&#8217;
Vreselijk naïef
Bij tweederde van de stiefgezinnen gaat het dan ook mis. &#8216;Geen wonder,&#8217; zegt Latten. &#8216;De kinderen zijn toch niet verliefd geworden?&#8217; Hoewel de oorzaken voor het uiteenvallen niet zijn onderzocht, denken wetenschappers, therapeuten en ervaringsdeskundigen dat het samenvoegen van twee gezinnen met elk een eigen cultuur en eigen opvoedingsideeën daarbij een grote rol speelt.
&#8216;De vrouwen zijn vaak vreselijk verliefd, en vreselijk naïef lopen ze veel te hard van stapel en gaan ze veel te snel samenwonen met veel te hoge verwachtingen,&#8217; zegt relatie- en gezinstherapeut Ietje Heybroek (61). Ze schreef de therapeutische terzijdes in De bonusmoeder, is gespecialiseerd in het begeleiden van stiefgezinnen en zelf al drieëntwintig jaar stiefmoeder van drie, en moeder van twee kinderen. &#8216;In mijn praktijk komen tegenwoordig veel heel jonge stiefmoeders, van tweeëntwintig, drieëntwintig jaar. Dat is echt nieuw, die zag ik vijftien jaar geleden niet. Die jonge vrouwen slaan eigenlijk een stukje van hun eigen leven over door zich vol overgave op het stiefmoederschap te storten. Ik heb een stel in mijn praktijk waarvan hij in Maastricht woont en zij in Groningen. Hij heeft kinderen en wil dolgraag dat zij bij hem komt wonen. Maar in Maastricht heeft ze geen vrienden en geen werk. Moet ze alles opgeven om daar voor zijn kinderen te gaan zorgen? Hij verwacht dat wel van haar, maar zij wil dat niet. Dat vind ik verstandig. Het is sowieso verstandiger om eerst eens een poosje te latten. Maar je ziet heel vaak dat vrouwen wél heel snel de stiefmoederrol op zich nemen.&#8217;
Zoals Hansje (38). Ze kent haar vriend sinds 2007, en kreeg zomer 2008 een relatie met hem. Hij introduceerde haar vrijwel onmiddellijk bij zijn drie kinderen van tien tot zestien jaar. Vorig jaar trok ze met haar eigen kind (acht jaar) bij hem in &#8211; &#8216;de kinderen wilden heel graag dat we gingen samenwonen&#8217; &#8211; dit voorjaar gaan ze trouwen.
Hansje: &#8216;Je wordt verliefd, en die kinderen horen gewoon bij het totaalpakket. Je weet niet wat je overkomt. Toen ik mijn eigen huis nog had, dacht ik wel eens: ik doe het niet meer. Je hebt toch allebei je eigen ideeën over de opvoeding, en dat botst weleens. Zijn kinderen mogen van hem soms dingen die mijn kind niet mag. Dat is lastig.&#8217;
Hagelslag en pindakaas
Els (43), stiefmoeder van twee en moeder van drie (bijna) pubers, heeft daar een prima oplossing voor: &#8216;Wij wonen nu twee jaar samen, en van begin af aan hebben we ieder onze eigen opvoedingsregels gehanteerd. Dat snappen de kinderen heel goed. Zijn kinderen mogen wel hagelslag op de pindakaas, de mijne niet. We regelen zelf met onze kinderen alles wat ze wel en niet mogen: hoe laat ze naar bed moeten, waar ze wel of niet naartoe mogen, en ook alles wat met school te maken heeft. Het is voor ons een ideale constructie, want je hoeft niets met de kinderen van de ander. Als mijn vriend zich aan iets ergert, kan hij dat tegen mijn kinderen zeggen. Bijvoorbeeld als ze hun spullen laten rondslingeren. Maar dan gaat het over leefregels. Onze opvoedregels bepalen we ieder voor zich, en dat zorgt ervoor dat het samen-zijn heel relaxt is.&#8217;
Het werkt goed, bevestigt Els&#8217; twaalfjarige dochter desgevraagd. &#8216;Mamma zegt wanneer ik naar bed moet. Als hij dat zou zeggen, dan ga ik niet. Hij is mijn vader niet, hij heeft daarover niks te vertellen. Maar als mamma heeft afgesproken dat hij het zal zeggen omdat ze er niet is, dan doe ik het wel.&#8217;
Omdat Els en haar vriend niet willen dat de andere ouder verantwoordelijk is voor de stiefkinderen, trouwen ze niet. Els: &#8216;Mensen denken daar in de regel niet over na, maar als je wettelijk stiefouder bent, brengt dat ook allerlei juridische en financiële verantwoordelijkheden tegenover de stiefkinderen met zich mee. Dat willen we niet. Ze hébben al een vader en een moeder. Mijn stiefkinderen zullen nooit mijn kinderen worden, en dat geeft mij heel veel rust. Bovendien: als kinderen iets naars overkomt, roepen ze toch om hun eigen ouders. Ik heb weleens gelezen dat een stiefmoeder uiteindelijk maar een tweedehandsje is. En daar zit wel iets in.&#8217;
In de weg
Een cynische conclusie, of een realistische? Therapeut Ietje Heybroek stelt vast dat stiefmoeders vaak veel te hoge verwachtingen hebben van zichzelf en van hun stiefkinderen. &#8216;De stiefmoeder denkt vaak dat de kinderen van haar zullen houden, en dat ze zelf net zoveel van haar stiefkinderen zal houden als van haar eigen kinderen. Maar in de praktijk is dat bijna nooit zo. Kinderen willen het liefst dat hun ouders weer bij elkaar komen; een stiefouder staat dat in de weg. Stiefouders verwachten dat stiefkinderen dankbaar zijn voor wat ze voor hen doen, maar kinderen vinden het normaal dat ouders voor hen zorgen. Cijfer jezelf niet weg, maar blijf jezelf, dan heb je kans dat er een band ontstaat.&#8217;
Wil (zestig jaar, sinds zeventien jaar stiefmoeder) zegt: &#8216;Ik deed veel te veel mijn best om aardig gevonden te worden. Maar kinderen in de puberteit zitten echt niet op een mee-moeder te wachten. Alle communicatie liep via hun vader, alsof ik niet bestond. Ik was wanhopig op zoek naar mijn plek. Ik heb geleerd dat je ruimte moet creëren voor jezelf en je eigen dingen moet gaan doen.&#8217;
Dat valt niet altijd mee. Heybroek: &#8216;Vaders hebben de neiging de zorg voor hun kinderen al snel over te laten aan de stiefmoeder. En als dat niet goed verloopt, bestaat de kans dat ze stelselmatig gaan overwerken. Want ze hebben geen zin in al die ruzies thuis. En die stiefmoeder maar zorgen!&#8217;
Met pappa in één bed
Een goed draaiend stiefgezin vormen kost tussen de vier en zeven jaar, zegt Heybroek. Die tijd heeft Lisa (35) er al op zitten: ze is inmiddels negen jaar stiefmoeder van twee pubers en moeder van een kleuter. Ze vindt het stiefmoederschap &#8216;fantastisch&#8217;. Lisa: &#8216;Ik leerde de kinderen kennen toen ze heel klein waren, eentje zat nog in de luiers. Ik was zevenentwintig, ik was extreem verliefd, ik koos voor hem en daar zaten de kinderen aan vast. Daar dacht ik helemaal niet over na.&#8217;
Maar ze dachten er samen wél over na hoe Lisa zich tegenover haar stiefkinderen moest opstellen. &#8216;In het begin maakte ik afspraken met mijn vriendinnen als de kinderen naar hem kwamen, dan was ik er nauwelijks. Dan kwam ik wel logeren, maar ging ik halverwege de nacht op de bank liggen omdat ik niet wilde dat zijn kinderen mij bij hem in bed zagen liggen. Totdat de oudste zei: &#8216;Het is goed hoor, als jij met pappa in één bed ligt, want je bent zijn vriendin.&#8217; Dat was al na een week of drie.
Lisa nam al snel het leeuwedeel van de verzorging op zich, en dat is zo gebleven. &#8216;In bad doen toen ze klein waren, ophalen van school, voor ze koken. Ik heb nooit gedacht: het was misschien leuker geweest als hij die kinderen niet had gehad. Ik zag hem bezig als vader, en dat had voor mij echt toegevoegde waarde.&#8217;
Waarom het zo goed gaat? &#8216;Omdat het heel erg leuke kinderen zijn, die ik al verzorg en mee opvoed sinds ze heel jong zijn. Ik weet niet hoe het was gegaan als dat niet zo was geweest.&#8217;
Stiefcijfers
In Nederland verbreken elk jaar ongeveer 100.000 (gehuwde en niet-gehuwde) samenwonende paren hun relatie; ruim 50 procent van hen heeft kinderen; jaarlijks zijn ongeveer 70.000 thuiswonende kinderen betrokken bij de scheiding van hun ouders; die ouders zijn gemiddeld bijna 44 jaar (vader) en bijna 41 jaar (moeder); er zijn ongeveer 800.000 minderjarige kinderen met gescheiden ouders; na de scheiding woont 75 procent van de kinderen bij de moeder, 10 procent bij de vader, 15 procent heeft co-ouders; 3 jaar na de scheiding heeft 50 procent van de gescheiden ouders weer een nieuwe partner; ruim een derde van de scheidingskinderen woont in een stiefgezin; er bestaan zo&#8217;n 150.000 stiefgezinnen; er wonen bijna 300.000 kinderen in stiefgezinnen; in ruim 80 procent van de stiefgezinnen wonen alleen kinderen uit een eerdere relatie van de moeder; in 15 procent van de stiefgezinnen wonen alleen kinderen uit een eerdere relatie van de vader; in nog geen 5 procent van de stiefgezinnen wonen kinderen uit eerdere relaties van vader én moeder; in ongeveer een derde van de stiefgezinnen hebben ouders ook gezamenlijke kinderen; iets minder dan 40 procent van de stiefgezinnen heeft twee kinderen; iets meer dan 40 procent telt één kind; ruim 20 procent heeft drie of meer kinderen; elk jaar komen er ongeveer 5.000 stiefgezinnen bij; in stiefgezinnen zijn de moeders in bijna 90 procent van de gevallen (bijna) fulltime ouder; 60 procent van de stiefgezinnen valt uit elkaar.
Bronnen: &#8216;Scheidingskinderen&#8217; van Ed Spruijt (2007); &#8216;Nieuwe gezinnen. Scheidingen en vorming van stiefgezinnen&#8217; van Christine Clement e.a. (2007)
Wat hebben stiefgezinnen nodig?
Stiefgezinnen waar het niet goed gaat, hebben vooral behoefte aan relatie- en gezinstherapeuten met wie ze problemen en mogelijke oplossingen daarvoor kunnen bespreken, en aan gespreksgroepen waar ze hun ervaringen kunnen uitwisselen. Dat blijkt uit nog te publiceren onderzoek naar de behoeften van stiefgezinnen dat Betty Kuipers (Hogeschool Enschede) deed in opdracht van de Stichting Stiefgezinnen Nederland (SSN).
Kuipers ondervroeg dertig stiefouders. Uit haar onderzoek blijkt dat stiefgezinnen vooral moeite hebben met het samenvoegen van twee verschillende gezinsculturen. Een goede tweede is het verschil in emotionele band met het eigen kind en het stiefkind.
Zowel de kinderen als de stiefouder vinden het moeilijk om zich aan de nieuwe situatie aan te passen, iets wat voor spanningen zorgt in de relatie tussen ouder en stiefouder. Voeg daarbij een bemoeizuchtige ex &#8211; &#8216;ik heb het gevoel dat er een taperecorder meeloopt als haar dochter bij ons is, ze wordt door haar moeder volledig uitgehoord als ze bij ons is geweest,&#8217; zegt stiefmoeder Els &#8211; en het wordt duidelijk dat een &#8216;fusiegezin&#8217; formeren geen sinecure is.
De meest genoemde tip die de ondervraagde stiefouders geven: wees goed voorbereid, en ga niet te snel. Die laatste waarschuwing geldt vooral voor stiefmoeders, omdat zij in de praktijk meestal degenen zijn die de zorg voor kinderen en stiefkinderen op zich nemen. &#8216;Sommige vrouwen zeggen: ik moet nu twee keer zo hard rennen als eerst, en als dank ben ik een boze stiefmoeder,&#8217; zegt Kuipers. &#8216;Er zijn ook mensen die zeggen: als ik dit van tevoren had geweten, was ik er niet aan begonnen.&#8217;
Op de site van de SSN, www.nieuwgezin.info, komt een lijstje met praktische tips voor stiefgezinnen. Kuipers: &#8216;Je moet dan denken aan tips als: laat de opvoeding over aan de biologische ouder; geef je eigen kinderen aparte aandacht; praat met je partner over de problemen die je tegenkomt en hou ze niet voor jezelf.&#8217;
Op 25 september houdt de SSN een landelijke stiefdag.
De stiefmoeders in dit verhaal willen niet met hun echte naam worden genoemd.
‘De bonusmoeder. Ontroerende en humoristische ervaringen van stiefmoeders’, Nicolien Brzesowsky (red.), uitgeverij Artemis &#038; Co, 191 p., €16,90.
‘De bonusmoeder’ wordt op 13 april gepresenteerd tijdens een ‘Stiefmoederdebat’ in De Rode Hoed in Amsterdam, zie www.rodehoed.nl

Tweedehands mamma

&#8216;Als ik &#8216;s nachts helemaal uitgeteld in bed lig, klaarwakker, met een brein dat op volle toeren draait, lijkt het voor anderen alsof ik slaap. Voor mijn man, maar ook voor de meetapparatuur van slaaponderzoekers.&#8217; Alexandra Ellis (36), communicatieadviseur, hoort bij de ongeveer vier procent van de (volwassen) bevolking die last heeft van ernstige slapeloosheid. Ongeveer één op de tien volwassenen (ouderen meer dan jongeren) lijdt aan chronische slapeloosheid: ze slapen drie keer per week slecht gedurende minstens drie maanden, en dat heeft gevolgen voor hun functioneren overdag.
Het zijn mensen die om verschillende redenen moeilijk inslapen, doorslapen, of te vroeg wakker worden. Mensen tegen wie hun omgeving zegt: &#8216;Ga dan effe liggen, joh,&#8217; of: &#8216;Ja, ik ken dat, ik slaap ook weleens slecht.&#8217; Het eerste moet je vooral niet doen (zie kader tips &#038; tricks), het tweede is een onderschatting van de chronische moeheid waar veel slapelozen mee kampen.
&#8216;Het lijkt erop dat ik volledig bij bewustzijn blijf terwijl ik slaap, want ik hoor echt alles,&#8217; zegt Ellis. &#8216;Mijn collega&#8217;s waren stomverbaasd toen ik na een vliegreis precies kon navertellen wat zij met elkaar hadden besproken, terwijl ze me toch echt hadden zien slapen. Mijn hoofd kan de rust maar niet vinden om in slaap te vallen; en als het wel lukt, duurt het maar kort.&#8217; Ellis gaat om elf uur naar bed en is om één uur alweer &#8216;hartstikke klaarwakker&#8217;. &#8216;De rest van de nacht lig ik uitgeteld in bed, zo moe ben ik.&#8217; Toch is ze niet opstandig of slechtgehumeurd: &#8216;Het vraagt veel van mezelf om de dingen te doen die ik wil, maar ik geniet echt van het leven. Ik heb een tweeling van bijna drie jaar, ik werk drie dagen per week. Dat is zwaar, maar ik kan als het moet zelfs nog energie uit mijn kleine teen halen. Het is wel zo dat mijn avonden en weekenden niet meer vol zitten met sociale afspraken. Dat lukt me echt niet meer.&#8217;
Echt iets aan de hand
Slapen is een raadsel. Subjectief rusten we ervan uit, maar waarom is slapen belangrijk voor het functioneren van de hersenen? Psychofysioloog en slaapdeskundige Eus van Someren, hoofd van het slaaponderzoeksteam van het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen (NIN) in Amsterdam, weet het nog steeds niet. Hij ziet dat de elektrische activiteit in het brein zorgt voor &#8216;prachtige langzame golfbewegingen&#8217; tijdens de slaap, maar hij kan niet verklaren hoe het kan dat Ellis volgens EEG-metingen slaapt, maar volgens haarzelf wakker ligt. &#8216;Vroeger werd dat sleep state misperception genoemd,&#8217; zegt hij. &#8216;Slechte slapers kregen te horen dat de meetapparatuur een normale slaap liet zien, en dat ze dus niet moesten zeuren. Maar in ons team vragen we ons juist af waarom wij niets vinden bij zulke mensen. Waarschijnlijk moeten we anders zoeken.&#8217;
Van Someren heeft inmiddels uitgevonden dat de juiste huidtemperatuur &#8216;s nachts en lichttherapie overdag bepaalde slechte slapers dieper en langer doen slapen. Hij wil nog meer basaal onderzoek doen, en helemaal opnieuw beginnen met het classificeren van slapeloosheid.
&#8216;Slapeloosheid heeft veel te lang in de psychologische hoek gezeten,&#8217; zegt hij. &#8216;Het zou allemaal stress zijn. Maar er zijn ook stresskippen die fantastisch slapen. We moeten daarom bij het begin beginnen. Op grond van welke signalen besluit het brein eigenlijk dat de situatie goed is om te gaan slapen? Is het warm genoeg, is het lichaam in een liggende positie, dreigt er geen gevaar? Worden die signalen wel goed verwerkt door de hersenen van slechte slapers? Dat lijkt niet altijd het geval. Zulk onderzoek ziet er heel anders uit dan het afnemen van alweer een stresstest. We leggen mensen bijvoorbeeld op een tiltafel en kijken wat er gebeurt met hun bloeddruk, hartslag en EEG wanneer je ze langzaam van een staande naar een liggende positie brengt.&#8217;
Van Someren denkt dat vatbaarheid voor slecht slapen een combinatie is van genetische aanleg en omgevingsinvloeden zoals levensgebeurtenissen, ziekte en bepaalde omstandigheden die zo&#8217;n vatbaarheid versterken. &#8216;Er is echt iets aan de hand met mensen die slecht slapen. We vinden veranderingen in hun brein.&#8217;
Het gevoel van lakens
In de polikliniek van het VUmc, waar een deel van Eus van Somerens onderzoekgroep huist om slaaponderzoek te doen, spreidt Eus&#8217; collega Ysbrand van der Werf grote, glanzende vellen papier uit op een aantal tegen elkaar geschoven tafels. Ingekleurde hersenscans maken de verschillen zichtbaar tussen de zestien goede en de vijfentwintig slechte slapers die Van der Werf samen met zijn collega Ellemarije Altena heeft onderzocht.
Omdat mensen met insomnie altijd klagen over geheugen- en concentratieproblemen, werd in een MRI-scanner de hersenactiviteit van goede en slechte slapers gemeten terwijl ze concentratie- en geheugentaken uitvoerden. En wat bleek: op de geheugentaak scoorden slechte slapers even goed als goede slapers, de concentratietaken deden ze zelfs beter. Van der Werf: &#8216;We zagen dat de slechte slapers de linker prefrontale cortex (LPC, de voorste hersengebieden) minder activeren dan de goede slapers. De insomniepatiënten gebruikten vooral de mediale pariëtale cortex (gebieden achterin de hersenen) om een vergelijkbaar of zelfs beter resultaat te behalen.&#8217;
De LPC van slechte slapers bevat minder grijze stof (lees: zenuwcellen). Omdat de LPC ook betrokken is bij het signaleren van prettige gewaarwordingen, zou het kunnen dat door die verminderde hoeveelheid grijze stof slaapstimuli als een zacht bed, het gevoel van lakens tegen je huid, een aangename slaaptemperatuur, enzovoorts, minder goed worden verwerkt. Hersenen die weinig gevoelig zijn voor slaapsignalen en intussen maar gedachten blijven produceren, zorgen voor gepieker en slapeloze nachten. Van der Werf denkt dat slapeloosheid wellicht een karaktertrek is &#8211; want hoewel je bij slapeloosheid niet automatisch naar psychologische factoren moet wijzen, spelen die bij sommige slechte slapers wel degelijk een rol. &#8216;Bij een subtype van slechte slapers gaat het waarschijnlijk om mensen die heel erg graag heel erg goed willen presteren. Mensen die beter dan gemiddeld presteren, maar last hebben van slapeloosheid omdat hun perfectionisme hen aanzet tot piekeren. Ze presteren door hun slapeloosheid slechter dan ze zouden kunnen, en dat zit hen dwars. Ze leggen de lat hoog; hoger dan de goede slapers, die geen klachten hebben over hun concentratie en geheugen.&#8217;
De slechte slapers van het onderzoek kregen cognitieve gedragstherapie en lichttherapie. Van der Werf: &#8216;Ze vonden dat hun slaap verbeterd was, en dat was ook zo: hun hersenactiviteit normaliseerde. En hun eigen indruk dat ze cognitief beter presteerden, klopte ook.&#8217;
Plakken van het brein
Dertig jaar lang zijn in het slaaponderzoek slechts twee elektroden gebruikt om &#8216;s nachts de hersenactiviteit van slechte slapers te onderzoeken. &#8216;Dat kan écht niet meer,&#8217; zegt Eus van Someren. Zijn slaaponderzoekers zetten hun proefpersonen daarom een elektrodencap op waar vierenzestig elektroden op zitten. Zo kan de elektrische activiteit van verschillende hersengebieden tijdens de slaap worden vastgelegd: gaan ze tegelijk in slaap of om de beurt, en hoe zijn ze gekoppeld?
Student cognitieve neurowetenschappen en &#8211; gezonde &#8211; proefpersoon Dafna Windhorst (23) heeft de hele nacht in het slaapappartement van het NIN doorgebracht, met zo&#8217;n elektrodencap op haar hoofd. Slaaponderzoeker Jennifer Ramautar was er ook. Zij heeft zichzelf de hele nacht wakker gehouden om te controleren of alles wel goed ging. Ze is inmiddels zesendertig uur in touw, met nog een hele avond te gaan. Dafna heeft prima geslapen, zegt ze zelf.
Het is zes uur &#8216;s avonds. Terwijl Dafna in een scanruimte van het VUmc in een groen operatiehemd kruipt en al het metaal van haar lichaam verwijdert voor het onderzoek in de MRI-scanner, worstelt Jennifers collega Diederick Stoffers met de kabels en filters van de apparatuur.
Dafna moet simpele taakjes kunnen doen in de scanner: piepjes van elkaar onderscheiden, reageren op lucht&#8217;pufjes&#8217; die via ringetjes om haar wijs- en middelvinger lichte druk uitoefenen op haar bovenste vingerkootjes (de tactiele meting). En ze moet de onderzoekers kunnen verstaan wanneer die haar instructies geven en vragen stellen.
Dafna krijgt een band om haar lichaam geplaatst die haar ademhaling meet, en een hulsje om de duim voor haar hartslag. Na een klein uurtje lijkt alles te werken en krijgt ze een panic-button in haar rechterhand gedrukt voordat ze met haar hoofd in de scanner verdwijnt.
We kruipen achter de computers in de belendende ruimte, waar Stoffers uitlegt wat we zien terwijl Dafna verschillende tests en taakjes uitvoert.
&#8216;Er worden eerst zogenaamde functionele (fMRI) opnamen gemaakt van het brein. Met deze techniek kunnen we veranderingen in de doorbloeding van het brein meten. Elke 2,1 seconden worden er in totaal veertig foto&#8217;s van verschillende plakken van het brein gemaakt. Al die gestapelde plakken vormen samen een zogenaamd driedimensionaal volume. In zes minuten worden honderdzeventig volumes gemaakt. Als je daar de taakuitvoering naastlegt en je kijkt naar de verandering in die volumes over de tijd, dan kun je bepalen welke gebieden wanneer actief zijn.&#8217;
Het brein van Dafna Windhorst wordt ook nog op een andere manier in kaart gebracht. Een zeven minuten durende structurele opname met een resolutie van 1 bij 1 bij 1 millimeter laat driedimensionaal in detail zien hoe het brein is opgebouwd. &#8216;Van boven naar onder, van links naar rechts, wat je maar wilt,&#8217; zegt Stoffers. Daarna wordt er ook nog een DTI-scan gemaakt, waarbij de structuur van de witte stofbanen (die zorgen voor de informatie-overdracht in het brein) in kaart wordt gebracht.
Stoffers en Ramautar verwachten bij mensen die zeggen dat ze wakker liggen, maar volgens de meetapparatuur in slaap zijn, structurele en functionele veranderingen in de hersenen te vinden, die een aanwijzing kunnen geven hoe hun klachten eigenlijk worden veroorzaakt.
In een hut bij het vuur
Eus van Someren denkt dat slapeloosheid mogelijk evolutionair-biologische wortels heeft. &#8216;Toen de mensen nog in hutten bij een vuur tegen elkaar aan lagen te slapen, was het zeker niet gunstig als iedereen diep sliep. Daarvoor was de omgeving veel te gevaarlijk. Je kon onderkoeld raken, of juist oververhit. Je kon aangevallen worden door wilde dieren. Het zou best kunnen dat het voor de overleving van een volk gunstig was als tien procent van de groepsleden &#8216;s nachts geen behoefte had om te slapen. Dat waren de mensen die de wacht hielden en elkaar verhalen vertelden.&#8217; Vergelijk het met de opslag van vet in het lichaam, zegt hij. &#8216;Vroeger een heel nuttig mechanisme, tegenwoordig niet meer.&#8217;
Hanneke Botzen-de Wind (57), die aan slapeloosheid lijdt en ooit wanhopig bij Eus van Someren aanklopte, lacht wanneer ze dat hoort. &#8216;Doordat ik niet of misschien heel oppervlakkig slaap, heb ik al eens een poging tot inbraak bij de buren gehoord en kunnen voorkomen. Wie weet hoor ik wel bij die tien procent!&#8217;
De klassieke tweedeling tussen goede en slechte slapers is veel te simpel, zegt Van Someren. &#8216;Je hebt allerlei soorten slechte slapers. De een heeft koude voeten en is overdag helemaal hyper, de ander is juist bekaf en ligt &#8216;s nachts te malen. Heb je het dan over hetzelfde? Dat geloof ik niet. Maar tot nu toe worden al die slechte slapers wel over een kam geschoren. Met behulp van het Nederlands Slaap Register (zie kader) hopen we verschillende typen op het spoor te komen. Ik verwacht dat we vijf of zes slaapprofielen zullen vinden. Bij die mensen kunnen we vervolgens met moderne meetapparatuur gaan zoeken wat er in hun hersenen gebeurt.&#8217;
Uiteindelijk hebben alle tests en metingen het doel slechte slapers te kunnen helpen. Niet met medicijnen, zegt Van Someren. &#8216;Van de huidige slaapmedicatie raak je buiten westen, maar je slaapt er niet van. Medicijnen vind ik sowieso vaak veel te grof.&#8217;
Hij hoopt een mogelijkheid te vinden waardoor de hoeveelheid grijze stof in de linker prefrontale cortex toeneemt. &#8216;Als je zes maanden lang intensief gaat jongleren, wordt je motorcortex dikker. Misschien zou je met een specifieke training voor de linker prefrontale cortex een vergelijkbaar effect kunnen krijgen. Het zou mooi zijn als we dat type slechte slapers op zo&#8217;n manier zouden kunnen helpen.&#8217;
Nederlands Slaap Register
Deze maand gaat het Nederlands Slaap Register de lucht in, een initiatief van de aan het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen (NIN) verbonden slaaponderzoeker Eus van Someren. Hij hoopt dat tienduizenden mensen op https://www.slaapregister.nl vragenlijsten zullen invullen over slaap, gezondheid, stemming, gevoelens, kwaliteit van leven en life-events als geboorte, scheiding en dood. Ook een persoonlijkheidstest en geheugentaken maken onderdeel uit van het grootste slaaponderzoek dat ooit in Nederland is gedaan.
Van Someren: &#8216;Nu worden alle verschillende soorten slechte slaap en mogelijke oorzaken daarvoor op één grote hoop gegooid. Als veel mensen meedoen, wordt het gemakkelijker subtypen te onderscheiden en ook genetische verbanden op het spoor te komen.&#8217; Dat brengt een mogelijke behandeling van slapeloosheid weer een stap dichterbij.
Slaapadviezen van Eus van Someren
n zorg voor rust &#038; regelmaat: ga op vaste tijden naar bed en sta op vaste tijden op, óók in het weekend
n drink geen cafeïnehoudende drank (koffie, cola en zwarte thee) na twee uur &#8216;s middags
n blijf overdag in beweging: wandelen, fietsen, tuinieren
n ban de computer en de tv uit de slaapkamer
n ga vanaf twee uur voor het slapen niet roken, alcohol drinken, sporten, flink eten, of in een warm bad (sporten of een warm bad 2 tot 3 uur voor het slapen helpen juist wel)
n zorg voor een donkere slaapkamer, die niet te warm of te koud is
n ga uit bed wanneer u langer dan een half uur wakker ligt, en kom terug als u moe bent; maar sta wel altijd op een vaste tijd op
n doe geen dutjes overdag; de powernap is voor goede slapers
n draai de wijzerplaat naar achteren en zet de wekker

Wakkere types

&#8216;Er is geen plicht tot leven,&#8217; zegt Eugène Sutorius, hoogleraar strafrecht (UvA), oud-voorzitter van de NVVE (Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde) en een van de oprichters van het Burgerinitiatief Voltooid Leven. Dat initiatief is in gang gezet door Uit Vrije Wil, een &#8216;Gideonsbende&#8217; (Sutorius) die ervoor pleit dat mensen ouder dan zeventig jaar, die hun leven voltooid vinden en waardig willen sterven, daarbij hulp kunnen krijgen om te voorkomen dat het mislukt of een gruwelijke afloop krijgt. Behalve Sutorius maken ook mensen als oud-politica Hedy d&#8217;Ancona, cabaretier Paul van Vliet, hersenonderzoeker Dick Swaab en televisiepersoonlijkheid Mies Bouwman deel uit van Uit Vrije Wil.
Dat ze met hun burgerinitiatief een gevoelige snaar raken, mag blijken uit het feit dat binnen vier dagen de veertigduizend handtekeningen werden gezet die nodig zijn om het onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer te krijgen. Sutorius verbaast het niet: &#8216;Mensen die de regie hebben over hun eigen leven, willen die niet uit handen geven als het hun dood betreft. Wij zijn de voorlopers van een emancipatiebeweging die alleen maar sterker zal worden.&#8217;
Intussen hebben ook critici van zich laten horen. Dat (oudere) mensen het initiatief massaal ondersteunen, zegt vooral iets over de manier waarop de maatschappij tegen ze aankijkt en met ze omgaat, zo klonk het bijvoorbeeld in het televisieprogramma Schepper &#038; Co. De roep om zelfbeschikkingsrecht is in feite een schreeuw om aandacht, waardering en respect, en een aanklacht tegen een maatschappij die ouderen marginaliseert en laat vereenzamen.
Artsenorgansatie KNMG stelt dat het Burgerinitiatief een &#8216;tweede route&#8217; wil openen die als een vluchtweg kan gaan dienen voor mensen die bij de dokter nul op het rekest krijgen wanneer zij een euthanasieverzoek indienen. De &#8216;Gideonsbende&#8217; zou met zijn voorstel de bestaande euthanasieregeling uithollen en op die manier een &#8216;onbeheersbare&#8217; situatie creëren. Bovendien, zegt directeur Beleid van de KNMG Lode Wigersma, willen artsen niets met de uitvoering van zulke nieuwe plannen te maken hebben. &#8216;We zijn niet tegen de maatschappelijke discussie, maar we gaan het als artsen niet doen. Artsen hebben verstand van medische kwesties, maar hier gaat het om levensvraagstukken. Daarvoor moet je bij een psycholoog of een geestelijk verzorger zijn.&#8217;
Geen geld
Eugène Sutorius en de zijnen sluiten hulp van artsen nadrukkelijk uit; het zullen, als zij het mogen zeggen, in de toekomst speciaal opgeleide en gecertificeerde verpleegkundigen en psychologen zijn die de motieven van mensen met een voltooid leven-wens gaan toetsen en begeleiden. Sutorius zal het zelf niet zo zeggen, maar hij bevestigt dat hij voor zijn gevoel al zes jaar &#8216;aan een dood paard trekt&#8217; in zijn gesprekken met de KNMG over dit onderwerp. Want hoewel de commissie-Dijkhuis al in 2004 in haar advies aan de KNMG vaststelde dat het medische domein niet beperkt is tot medisch classificeerbare somatische en psychiatrische aandoeningen, en daarom de artsenorganisatie opriep onderzoek te doen naar en de discussie te openen over het deskundigheidsgebied van artsen (zie ook www.vn.nl), heeft de KNMG dat advies tot op de dag van vandaag terzijde gelegd.
Een observatie die Wigersma overigens niet deelt: &#8216;We hebben diverse malen geprobeerd onderzoek gefinancierd te krijgen naar de praktijk van dit soort vragen aan dokters, maar zowel het vorige als het huidige kabinet weigert daarvoor geld vrij te maken. ZonMw (een organisatie die onderzoek in de gezondheidszorg subsidieert, red.) heeft geen programma waarbinnen het past. En wijzelf hebben er geen geld voor, want het kost toch een paar ton om dat op een goede manier te doen.&#8217;
Toch is er wel onderzoek gedaan naar dit type hulpvragen, zo blijkt uit het proefschrift Setting the stage for death. New themes in the Euthanasie Debate (2005) van medisch bioloog Mette Rurup (VUmc). Rurup vroeg 410 artsen (125 huisartsen, 77 verpleeghuisartsen en 208 specialisten) hoe vaak zij een verzoek om euthanasie of hulp bij zelfdoding kregen van mensen die &#8216;klaar met leven&#8217; zijn. Daaruit blijkt dat het jaarlijks om zo&#8217;n 425 mensen gaat, 4,5 procent van het totale aantal verzoeken om dergelijke hulp (in 92,6 procent van de gevallen was lichamelijk lijden de reden om hulp te vragen, in 2,9 procent psychisch lijden). Ongeveer driekwart van deze verzoeken werd aan de huisarts gedaan. Ze werden zelden ingewilligd omdat volgens de huisartsen de hulpvrager niet ondraaglijk en uitzichtloos leed, geen ernstige ziekte had, of omdat het lijden niet tot het medische domein behoorde. Daarmee was de kous voor veel artsen af: slechts een derde van hen behandelde de hulpvragers (en verstrekte bijvoorbeeld antidepressiva of pijnstillers), de helft van de artsen stelde geen enkele behandeling voor. De patiënten bleken niet alleen sociale en psychische problemen te hebben, zoals ernstige zingevingsproblemen, vrijwel geen sociaal netwerk meer en erge somberheid. Ze leden ook aan verschillende lichamelijke ongemakken of, in medische termen, &#8216;niet-ernstige ziekten&#8217; zoals slechthorendheid/doofheid, blindheid en maag/darmproblemen.
Een berg pillen
&#8216;Oude mensen hebben altijd óók medische klachten,&#8217; zegt Flip Sutorius, neef van Eugène, huisarts en SCEN-arts (een arts die andere artsen adviseert in geval van een euthanasieverzoek, red.). &#8216;Slecht horen en zien, osteoporose, hartkwalen. Daar had ik het bij Brongersma ook op kunnen gooien. Maar dat vond ik niet eerlijk.&#8217;
Flip Sutorius kreeg landelijke bekendheid toen de Hoge Raad hem in 2002 veroordeelde zonder straf voor hulp bij zelfdoding aan Edward Brongersma. De oud-PvdA-senator schreef in een brief dat hij, in tegenstelling tot zijn vrienden en familie, &#8216;door de dood vergeten&#8217; was. Een situatie die voor hem ondraaglijk werd en waaruit Flip Sutorius hem, nadat hij al eerder een mislukte zelfmoordpoging had gedaan, in 1998 verloste.
Flip Sutorius is het er &#8216;helemaal niet mee eens&#8217; dat Uit Vrije Wil uitsluitend verpleegkundigen, psychologen en geestelijk verzorgers wil inzetten om &#8216;het laatste stukje op te lopen&#8217; met mensen die hun leven voltooid vinden. &#8216;Artsen hebben een maatschappelijke verantwoordelijkheid om patiënten goed voor te lichten, zodat ze een weloverwogen keuze kunnen maken. Bij &#8220;voltooid leven&#8221; gaat het namelijk altijd óók om medisch lijden.&#8217;
Neem nou Moek, zegt hij, de negenennegentigjarige vrouw die van haar zoon een berg pillen kreeg (het televisieprogramma Netwerk zond hierover een reportage uit, red.). &#8216;Stel nou dat ze was gaan braken, wat dan? Dan heb je het over zorgvuldigheid bij de uitvoering, daar heb je een arts voor nodig. Maar die is ook nodig voor de beoordeling van het lijden en het begeleiden van het proces.&#8217;
Neef Eugène: &#8216;Tot een jaar geleden dacht ik ook dat we het beter aan artsen kunnen overlaten. Die hebben expertise opgebouwd, die hebben ervaringsdeskundigheid, die zijn tuchtrechtelijk verantwoordelijk, en bovendien hebben ze nooit problemen gehad met het zich toeëigenen van nieuwe gebieden die de hulpvraag betreffen. De geneeskunde is heel expansief. Waarom zou je dan halt houden bij de oudere die van het leven verlost wil worden? Omdat, zo blijkt mij uit gesprekken met de KNMG, het de artsen te veel rompslomp en emotionele belasting kost. Ze negeren daarmee wel de hulpvraag en zeggen dan ook nog eens: níémand mag er iets aan doen. Dat kun je niet maken als organisatie van hulpverleners.&#8217;
De halve wereld afreizen
&#8216;De KNMG wijst het initiatief af,&#8217; legt Gert van Dijk, medisch ethicus van de KNMG uit, &#8216;omdat het te ver gaat artsen verantwoordelijk te maken voor het oplossen van alle lijden. Als mensen heel graag de regie in eigen hand willen houden, dan hebben ze daarin ook een eigen verantwoordelijkheid. Het Burgerinitiatief wil mensen eerst toetsen voordat ze in aanmerking komen voor hulp. Dat is terecht, maar het betekent ook dat er voor die toets mensen zullen zakken. Die mensen hebben nog steeds nergens recht op.&#8217;
Van Dijk pleit voor de &#8216;zelfeuthanasie&#8217; die psychiater Boudewijn Chabot al langer verdedigt. Chabot geeft daarvoor aanwijzingen in zijn boek Een waardig levenseinde in eigen hand, waarvan 25 februari aanstaande een herziene versie verschijnt. Stoppen met eten en drinken is volgens Chabot een waardige manier om zelf het leven te beëindigen. Maar daarover blijken de meningen verdeeld. Huisarts Flip Sutorius: &#8216;Deze manier wordt enorm onderschat. Je lijdt honger en dorst, hebt pijn, krijgt last van spierafbraak. Het is heel zwaar, en je weet niet hoe lang het gaat duren. Ik heb meegemaakt dat een oude mevrouw die ik Dormicum (een zwaar slaapmiddel, red.) en morfine had toegediend, pas na tweeëntwintig dagen overleed.&#8217;
Verpleeghuisarts Bert Keizer, auteur van het vermaarde boek Het refrein is Hein, vindt het juist een goede optie, waarin hijzelf &#8216;bangelijke huisartsen&#8217; ook heeft bijgestaan: &#8216;Na drie of vier dagen waarin ik dagelijks langskom en erop toezie dat mensen geen dorst hebben, de mondhygiëne in orde is en ze comfortabel liggen, geef ik Dormicum. Daarna worden ze niet meer wakker, en meestal overlijden ze na een dag of vier, vijf. Dat is een heel prettige dood, ook voor de familie. Een drankje geven, zoals bij euthanasie gebeurt, gaat veel te snel. Geleidelijk sterven is veel beter voor de rouwverwerking.&#8217;
Keizer &#8211; &#8216;ik vind &#8220;Voltooid Leven&#8221; een heel goed initiatief&#8217; &#8211; heeft er geen probleem mee dat Uit Vrije Wil artsen buitensluit. Integendeel. &#8216;Ik vind het ook heel fijn dat de KNMG geen enkel initiatief ontplooit om mij als dokter die &#8220;klaar met leven&#8221;-problematiek in de maag te splitsen. Wanhopige situaties kan ik aan, maar dit? Wat is de kritische grens? Hoe wil je hulpverleners hierin trainen, wat moeten ze dan leren? Bovendien, ik moet toch wel een maand herstellen van een euthanasie. Ik heb er één keer vier in een jaar gedaan. Zes zou ik aankunnen, denk ik. Maar meer echt niet.&#8217;
Toch maar zelf stoppen met eten en drinken dan? Of heel veel pillen slikken, zoals Moek? &#8216;Nee,&#8217; zeggen de neven Sutorius in koor. Flip: &#8216;Dat gaat zo vaak mis.&#8217; Eugène: &#8216;Al die kinderen die de halve wereld afreizen en dan met een koffer vol pillen uit Spanje of Thailand terugkomen die maar de helft van de werkzame stof bevatten die op de verpakking staat. Mij kwam ter ore dat iemand zelfs méér pillen had geslikt dan Chabot aanbeveelt, en toch niet dood ging. De familie heeft hem naar het ziekenhuis gebracht, en daar werd bijna letterlijk geknokt op de afdeling om die man te laten sterven. Of denk aan Paul van Eerden, de man die zijn dementie vóór wilde blijven en dagenlang tot schrik van zijn familie bijna terugkwam in het leven. Moet je zo sterven? Door list en bedrog, sjoemelen en mislukken? Dat is een buitengewoon onaantrekkelijke en onwaardige route voor mensen aan het einde van hun leven.&#8217;
&#8216;Veertigers weten precies wat ik moet denken en vooral dat ik moet leven,&#8217; schreef schrijver en tekenaar Marten Toonder (1912-2005) in 2003 in het blad Relevant van de NVVE. &#8216;In hun verzet tegen wat &#8220;de pil van Drion&#8221; is gaan heten, zeggen mensen dat daarmee ouderen worden geminacht. Maar precies die uitspraak is een minachting van ouderen. (&#8230;) Er is gedaan wat moest gedaan. (&#8230;) En in de vrijheid tot sterven die dan ontstaat, kan het stoffelijke leven te lang gaan duren. Dat is precies wat ik ervaar. Mijn leven is voltooid. (&#8230;) De cirkel is al lang rond en het ergert me dat de consequentie hiervan uitblijft. De dood komt, ik weet het, maar ik vind wel dat die erg lang treuzelt.&#8217;
Klaar met leven
Waarom zijn veel oude mensen eigenlijk klaar met leven? Medisch bioloog Mette Rurup (VUmc) doet momenteel het allereerste onderzoek onder deze groep hulpvragers. Ze zegt: &#8216;Die mensen zelf wordt nooit iets gevraagd, er wordt alleen maar óver hen gepraat. Uit hun antwoorden op mijn vragen blijkt onder meer dat zulke mensen niet geïnteresseerd zijn in bijvoorbeeld gesprekstherapie, of in het verminderen van hun eenzaamheid. Hulpverleners zien die mogelijkheden vaak nog wel, maar zelf hebben ze die weg al afgesloten op het moment dat ze om hulp bij zelfdoding vragen. Ze zijn er écht helemaal klaar mee.&#8217;
Een bingomiddag, een koffieochtend of een vrijwilliger die op bezoek komt, helpen daarbij niet. Het is een eenzaamheid die niet opgeheven wordt door sociale contacten, omdat ze existentieel van aard is. &#8216;Dat is ook de reden waarom we die leeftijdsgrens trekken,&#8217; zegt Eugène Sutorius van Burgerinitiatief Voltooid Leven. &#8216;Het levensperspectief van oude mensen is anders dan dat van jonge. Oude mensen hebben hun brevet van leven wel verdiend.&#8217;
Leerstoel Levenseindezorg
De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) onderzoekt de mogelijkheden voor de oprichting van een leerstoel Levenseindezorg/Euthanatologie. &#8216;Zo kan de deskundigheid op dit gebied verder ontwikkeld worden door wetenschappelijk onderzoek, en kunnen we een specialisme levenseindezorg opzetten waarin mensen kunnen worden opgeleid,&#8217; zegt SCEN-arts (&#8216;Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland&#8217;) Flip Sutorius. &#8216;Het zou fijn zijn als artsenorganisatie KNMG daarvoor geld ter beschikking zou stellen,&#8217; zegt Eugène Sutorius van Voltooid Leven. &#8216;Samen met de NVVE.&#8217;
vn.nl voor een minidossier Euthanasie en meer over het rapport van de commissie-Dijkhuis over hulp bij &#8216;levensbeëindiging in geval van lijden aan het leven&#8217;,met commentaar van oud-commissielid en ethica Inez de Beaufort

Als de dood aarzelt

<div class="wpg-element paragraph">
In 2004 verscheen het rapport ‘Op zoek naar normen voor het handelen van artsen bij vragen om hulp bij levensbeëeindiging in geval van lijden aan het leven’. Dit rapport kwam tot stand onder voorzitterschap van emeritus-hoogleraar klinische psychologie Jos Dijkhuis en was het resultaat van onderzoek dat op verzoek van artsenorganisatie KNMG was verricht. Aanleiding hiervoor was de kwestie Brongersma, waarbij huisarts Flip Sutorius in 2002 door de Hoge Raad werd veroordeeld voor hulp bij zelfdoding zonder straf.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De commissie-Dijkhuis stelt dat ‘het’ deskundigheidsgebied van de arts niet bestaat. ‘Daarom kunnen situaties van ‘lijden aan het leven’ niet per definitie binnen of buiten het medisch-professioneel domein worden geplaatst.’ Ze beveelt aan de deskundigheid op dit gebied verder te ontwikkelen, en doet daarbij een profetische uitspraak: ‘Ontwikkeling van die deskundigheid is van groot belang om een adequaat (hulpverlenings-)aanbod te kunnen formuleren voor de naar verwachting toenemende groep ouderen die in de toekomst hulp zal vragen in verband met “lijden aan het leven”.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De commissie roept de KNMG daarom onder meer op om (1) ‘binnen de beroepsgroep de voortgang van de discussie te bevorderen’, en (2) ‘zich in te zetten voor de versterking van de specifiek bij deze problematiek benodigde deskundigheid, en de ontwikkeling van specifieke ondersteunings- en consultatiemogelijkheden voor artsen te stimuleren’. 
Dijkhuis, de voorzitter van destijds, laat weten ‘geen behoefte te hebben’ op het Burgerinitiatief Voltooid Leven te reageren. Ethica Inez de Beaufort (Erasmus MC Rotterdam), die als lid aan de commissie deelnam, doet dat wel: ‘Ik ga zeker tekenen. Ik vind het heel goed dat de motieven van mensen worden getoetst, om zo uit te sluiten dat sprake is van een opwelling, of van problemen die wellicht nog behandelbaar zijn, zoals bijvoorbeeld een depressie. Of dat mensen onder druk worden gezet.’ 
De Beaufort vindt dat begeleiding van professionele derden nodig is omdat mensen de kennis en de middelen niet hebben om hun eigen dood goed te regelen. ‘Ik begrijp dat het voor artsen indruist tegen hun doktersgevoel, zeker als het medisch lijden niet voorop staat. Maar zuiver medisch lijden bestaat niet. Destijds zeiden we ook al dat er geen zuivere grens is tussen medisch en existentieel lijden. Lijden is tot op zeker hoogte altijd ook geestelijk. Zelfs bij terminale kankerpatiënten.’
</div>

Commissie-Dijkhuis

<div class="wpg-element paragraph">
Een burgerinitiatief wil 70-plussers zelf controle geven over het moment van sterven. Zouden artsen daarbij moeten helpen? 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Er is geen plicht tot leven,&#8217; zegt Eugène Sutorius, hoogleraar strafrecht (UvA), oud-voorzitter van de NVVE (Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde) en een van de oprichters van het Burgerinitiatief Voltooid Leven. Dat initiatief is in gang gezet door Uit Vrije Wil, een &#8216;Gideonsbende&#8217; (Sutorius) die ervoor pleit dat mensen ouder dan zeventig jaar, die hun leven voltooid vinden en waardig willen sterven, daarbij hulp kunnen krijgen om te voorkomen dat het mislukt of een gruwelijke afloop krijgt. Behalve Sutorius maken ook mensen als oud-politica Hedy d&#8217;Ancona, cabaretier Paul van Vliet, hersenonderzoeker Dick Swaab en televisiepersoonlijkheid Mies Bouwman deel uit van Uit Vrije Wil.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dat ze met hun burgerinitiatief een gevoelige snaar raken, mag blijken uit het feit dat binnen vier dagen de veertigduizend handtekeningen werden gezet die nodig zijn om het onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer te krijgen. Sutorius verbaast het niet: &#8216;Mensen die de regie hebben over hun eigen leven, willen die niet uit handen geven als het hun dood betreft. Wij zijn de voorlopers van een emancipatiebeweging die alleen maar sterker zal worden.&#8217;
Intussen hebben ook critici van zich laten horen. Dat (oudere) mensen het initiatief massaal ondersteunen, zegt vooral iets over de manier waarop de maatschappij tegen ze aankijkt en met ze omgaat, zo klonk het bijvoorbeeld in het televisieprogramma Schepper &#038; Co. De roep om zelfbeschikkingsrecht is in feite een schreeuw om aandacht, waardering en respect, en een aanklacht tegen een maatschappij die ouderen marginaliseert en laat vereenzamen.
Artsenorgansatie KNMG stelt dat het Burgerinitiatief een &#8216;tweede route&#8217; wil openen die als een vluchtweg kan gaan dienen voor mensen die bij de dokter nul op het rekest krijgen wanneer zij een euthanasieverzoek indienen. De &#8216;Gideonsbende&#8217; zou met zijn voorstel de bestaande euthanasieregeling uithollen en op die manier een &#8216;onbeheersbare&#8217; situatie creëren. Bovendien, zegt directeur Beleid van de KNMG Lode Wigersma, willen artsen niets met de uitvoering van zulke nieuwe plannen te maken hebben. &#8216;We zijn niet tegen de maatschappelijke discussie, maar we gaan het als artsen niet doen. Artsen hebben verstand van medische kwesties, maar hier gaat het om levensvraagstukken. Daarvoor moet je bij een psycholoog of een geestelijk verzorger zijn.&#8217;
Geen geld Eugène Sutorius en de zijnen sluiten hulp van artsen nadrukkelijk uit; het zullen, als zij het mogen zeggen, in de toekomst speciaal opgeleide en gecertificeerde verpleegkundigen en psychologen zijn die de motieven van mensen met een voltooid leven-wens gaan toetsen en begeleiden. Sutorius zal het zelf niet zo zeggen, maar hij bevestigt dat hij voor zijn gevoel al zes jaar &#8216;aan een dood paard trekt&#8217; in zijn gesprekken met de KNMG over dit onderwerp. Want hoewel de commissie-Dijkhuis al in 2004 in haar advies aan de KNMG vaststelde dat het medische domein niet beperkt is tot medisch classificeerbare somatische en psychiatrische aandoeningen, en daarom de artsenorganisatie opriep onderzoek te doen naar en de discussie te openen over het deskundigheidsgebied van artsen (zie ook www.vn.nl), heeft de KNMG dat advies tot op de dag van vandaag terzijde gelegd.
Een observatie die Wigersma overigens niet deelt: &#8216;We hebben diverse malen geprobeerd onderzoek gefinancierd te krijgen naar de praktijk van dit soort vragen aan dokters, maar zowel het vorige als het huidige kabinet weigert daarvoor geld vrij te maken. ZonMw (een organisatie die onderzoek in de gezondheidszorg subsidieert, red.) heeft geen programma waarbinnen het past. En wijzelf hebben er geen geld voor, want het kost toch een paar ton om dat op een goede manier te doen.&#8217;
Toch is er wel onderzoek gedaan naar dit type hulpvragen, zo blijkt uit het proefschrift Setting the stage for death. New themes in the Euthanasie Debate (2005) van medisch bioloog Mette Rurup (VUmc). Rurup vroeg 410 artsen (125 huisartsen, 77 verpleeghuisartsen en 208 specialisten) hoe vaak zij een verzoek om euthanasie of hulp bij zelfdoding kregen van mensen die &#8216;klaar met leven&#8217; zijn. Daaruit blijkt dat het jaarlijks om zo&#8217;n 425 mensen gaat, 4,5 procent van het totale aantal verzoeken om dergelijke hulp (in 92,6 procent van de gevallen was lichamelijk lijden de reden om hulp te vragen, in 2,9 procent psychisch lijden). Ongeveer driekwart van deze verzoeken werd aan de huisarts gedaan.
Ze werden zelden ingewilligd omdat volgens de huisartsen de hulpvrager niet ondraaglijk en uitzichtloos leed, geen ernstige ziekte had, of omdat het lijden niet tot het medische domein behoorde. Daarmee was de kous voor veel artsen af: slechts een derde van hen behandelde de hulpvragers (en verstrekte bijvoorbeeld antidepressiva of pijnstillers), de helft van de artsen stelde geen enkele behandeling voor. De patiënten bleken niet alleen sociale en psychische problemen te hebben, zoals ernstige zingevingsproblemen, vrijwel geen sociaal netwerk meer en erge somberheid. Ze leden ook aan verschillende lichamelijke ongemakken of, in medische termen, &#8216;niet-ernstige ziekten&#8217; zoals slechthorendheid/doofheid, blindheid en maag/darmproblemen.
Een berg pillen &#8216;Oude mensen hebben altijd óók medische klachten,&#8217; zegt Flip Sutorius, neef van Eugène, huisarts en SCEN-arts (een arts die andere artsen adviseert in geval van een euthanasieverzoek, red.). &#8216;Slecht horen en zien, osteoporose, hartkwalen. Daar had ik het bij Brongersma ook op kunnen gooien. Maar dat vond ik niet eerlijk.&#8217;
Flip Sutorius kreeg landelijke bekendheid toen de Hoge Raad hem in 2002 veroordeelde zonder straf voor hulp bij zelfdoding aan Edward Brongersma. De oud-PvdA-senator schreef in een brief dat hij, in tegenstelling tot zijn vrienden en familie, &#8216;door de dood vergeten&#8217; was. Een situatie die voor hem ondraaglijk werd en waaruit Flip Sutorius hem, nadat hij al eerder een mislukte zelfmoordpoging had gedaan, in 1998 verloste.
Flip Sutorius is het er &#8216;helemaal niet mee eens&#8217; dat Uit Vrije Wil uitsluitend verpleegkundigen, psychologen en geestelijk verzorgers wil inzetten om &#8216;het laatste stukje op te lopen&#8217; met mensen die hun leven voltooid vinden. &#8216;Artsen hebben een maatschappelijke verantwoordelijkheid om patiënten goed voor te lichten, zodat ze een weloverwogen keuze kunnen maken. Bij &#8220;voltooid leven&#8221; gaat het namelijk altijd óók om medisch lijden.&#8217;
Neem nou Moek, zegt hij, de negenennegentigjarige vrouw die van haar zoon een berg pillen kreeg (het televisieprogramma Netwerk zond hierover een reportage uit, red.). &#8216;Stel nou dat ze was gaan braken, wat dan? Dan heb je het over zorgvuldigheid bij de uitvoering, daar heb je een arts voor nodig. Maar die is ook nodig voor de beoordeling van het lijden en het begeleiden van het proces.&#8217; Neef Eugène: &#8216;Tot een jaar geleden dacht ik ook dat we het beter aan artsen kunnen overlaten. Die hebben expertise opgebouwd, die hebben ervaringsdeskundigheid, die zijn tuchtrechtelijk verantwoordelijk, en bovendien hebben ze nooit problemen gehad met het zich toeëigenen van nieuwe gebieden die de hulpvraag betreffen. De geneeskunde is heel expansief. Waarom zou je dan halt houden bij de oudere die van het leven verlost wil worden? Omdat, zo blijkt mij uit gesprekken met de KNMG, het de artsen te veel rompslomp en emotionele belasting kost. Ze negeren daarmee wel de hulpvraag en zeggen dan ook nog eens: níémand mag er iets aan doen. Dat kun je niet maken als organisatie van hulpverleners.&#8217;
De halve wereld afreizen &#8216;De KNMG wijst het initiatief af,&#8217; legt Gert van Dijk, medisch ethicus van de KNMG uit, &#8216;omdat het te ver gaat artsen verantwoordelijk te maken voor het oplossen van alle lijden. Als mensen heel graag de regie in eigen hand willen houden, dan hebben ze daarin ook een eigen verantwoordelijkheid. Het Burgerinitiatief wil mensen eerst toetsen voordat ze in aanmerking komen voor hulp. Dat is terecht, maar het betekent ook dat er voor die toets mensen zullen zakken. Die mensen hebben nog steeds nergens recht op.&#8217;
Van Dijk pleit voor de &#8216;zelfeuthanasie&#8217; die psychiater Boudewijn Chabot al langer verdedigt. Chabot geeft daarvoor aanwijzingen in zijn boek Een waardig levenseinde in eigen hand, waarvan 25 februari aanstaande een herziene versie verschijnt. Stoppen met eten en drinken is volgens Chabot een waardige manier om zelf het leven te beëindigen. Maar daarover blijken de meningen verdeeld. Huisarts Flip Sutorius: &#8216;Deze manier wordt enorm onderschat. Je lijdt honger en dorst, hebt pijn, krijgt last van spierafbraak. Het is heel zwaar, en je weet niet hoe lang het gaat duren. Ik heb meegemaakt dat een oude mevrouw die ik Dormicum (een zwaar slaapmiddel, red.) en morfine had toegediend, pas na tweeëntwintig dagen overleed.&#8217;
Verpleeghuisarts Bert Keizer, auteur van het vermaarde boek Het refrein is Hein, vindt het juist een goede optie, waarin hijzelf &#8216;bangelijke huisartsen&#8217; ook heeft bijgestaan: &#8216;Na drie of vier dagen waarin ik dagelijks langskom en erop toezie dat mensen geen dorst hebben, de mondhygiëne in orde is en ze comfortabel liggen, geef ik Dormicum. Daarna worden ze niet meer wakker, en meestal overlijden ze na een dag of vier, vijf. Dat is een heel prettige dood, ook voor de familie. Een drankje geven, zoals bij euthanasie gebeurt, gaat veel te snel. Geleidelijk sterven is veel beter voor de rouwverwerking.&#8217;
Keizer &#8211; &#8216;ik vind &#8220;Voltooid Leven&#8221; een heel goed initiatief&#8217; &#8211; heeft er geen probleem mee dat Uit Vrije Wil artsen buitensluit. Integendeel. &#8216;Ik vind het ook heel fijn dat de KNMG geen enkel initiatief ontplooit om mij als dokter die &#8220;klaar met leven&#8221;-problematiek in de maag te splitsen. Wanhopige situaties kan ik aan, maar dit? Wat is de kritische grens? Hoe wil je hulpverleners hierin trainen, wat moeten ze dan leren? Bovendien, ik moet toch wel een maand herstellen van een euthanasie. Ik heb er één keer vier in een jaar gedaan. Zes zou ik aankunnen, denk ik. Maar meer echt niet.&#8217;
Toch maar zelf stoppen met eten en drinken dan? Of heel veel pillen slikken, zoals Moek? &#8216;Nee,&#8217; zeggen de neven Sutorius in koor. Flip: &#8216;Dat gaat zo vaak mis.&#8217; Eugène: &#8216;Al die kinderen die de halve wereld afreizen en dan met een koffer vol pillen uit Spanje of Thailand terugkomen die maar de helft van de werkzame stof bevatten die op de verpakking staat. Mij kwam ter ore dat iemand zelfs méér pillen had geslikt dan Chabot aanbeveelt, en toch niet dood ging. De familie heeft hem naar het ziekenhuis gebracht, en daar werd bijna letterlijk geknokt op de afdeling om die man te laten sterven. Of denk aan Paul van Eerden, de man die zijn dementie vóór wilde blijven en dagenlang tot schrik van zijn familie bijna terugkwam in het leven. Moet je zo sterven? Door list en bedrog, sjoemelen en mislukken? Dat is een buitengewoon onaantrekkelijke en onwaardige route voor mensen aan het einde van hun leven.&#8217;
&#8216;Veertigers weten precies wat ik moet denken en vooral dat ik moet leven,&#8217; schreef schrijver en tekenaar Marten Toonder (1912-2005) in 2003 in het blad Relevant van de NVVE. &#8216;In hun verzet tegen wat &#8220;de pil van Drion&#8221; is gaan heten, zeggen mensen dat daarmee ouderen worden geminacht. Maar precies die uitspraak is een minachting van ouderen. (&#8230;) Er is gedaan wat moest gedaan. (&#8230;) En in de vrijheid tot sterven die dan ontstaat, kan het stoffelijke leven te lang gaan duren. Dat is precies wat ik ervaar. Mijn leven is voltooid. (&#8230;) De cirkel is al lang rond en het ergert me dat de consequentie hiervan uitblijft. De dood komt, ik weet het, maar ik vind wel dat die erg lang treuzelt.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Klaar met leven Waarom zijn veel oude mensen eigenlijk klaar met leven? Medisch bioloog Mette Rurup (VUmc) doet momenteel het allereerste onderzoek onder deze groep hulpvragers. Ze zegt: &#8216;Die mensen zelf wordt nooit iets gevraagd, er wordt alleen maar óver hen gepraat. Uit hun antwoorden op mijn vragen blijkt onder meer dat zulke mensen niet geïnteresseerd zijn in bijvoorbeeld gesprekstherapie, of in het verminderen van hun eenzaamheid. Hulpverleners zien die mogelijkheden vaak nog wel, maar zelf hebben ze die weg al afgesloten op het moment dat ze om hulp bij zelfdoding vragen. Ze zijn er écht helemaal klaar mee.&#8217;
Een bingomiddag, een koffieochtend of een vrijwilliger die op bezoek komt, helpen daarbij niet. Het is een eenzaamheid die niet opgeheven wordt door sociale contacten, omdat ze existentieel van aard is. &#8216;Dat is ook de reden waarom we die leeftijdsgrens trekken,&#8217; zegt Eugène Sutorius van Burgerinitiatief Voltooid Leven. &#8216;Het levensperspectief van oude mensen is anders dan dat van jonge. Oude mensen hebben hun brevet van leven wel verdiend.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Leerstoel Levenseindezorg De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) onderzoekt de mogelijkheden voor de oprichting van een leerstoel Levenseindezorg/Euthanatologie. &#8216;Zo kan de deskundigheid op dit gebied verder ontwikkeld worden door wetenschappelijk onderzoek, en kunnen we een specialisme levenseindezorg opzetten waarin mensen kunnen worden opgeleid,&#8217; zegt SCEN-arts (&#8216;Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland&#8217;) Flip Sutorius. &#8216;Het zou fijn zijn als artsenorganisatie KNMG daarvoor geld ter beschikking zou stellen,&#8217; zegt Eugène Sutorius van Voltooid Leven. &#8216;Samen met de NVVE.&#8217;
</div>

<div class="wpg-element paragraph">
Hans (59) is bijna klaar voor zijn zelfgekozen einde. De depressie weegt te zwaar, het leven is kleurloos geworden. De suïcidecounselor luisterde naar hem: ‘En hij confronteerde me met dingen die ik me niet voldoende had gerealiseerd. Zoals de schuldvraag: wat het voor je omgeving betekent dat je een einde maakt aan je leven.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Hans wil dood. ‘Ik zie mijn dood als een hoogtepunt. Niet in de zin van een feestelijk hoogtepunt. Want ik heb verloren van het leven. Maar voor mij betekent de dood dat er een einde zal komen aan mijn ondraaglijk lijden. Het is de laatste mogelijkheid om me te verlossen van de kwelling van het leven.’
Hij beschouwt zichzelf als een ‘terminaal psychiatrisch patiënt’. Al negen jaar lang leeft hij zijn leven met grote moeite. ‘Ik sukkel als aangeschoten wild door het leven,’ zegt hij. Om vijf uur ’s middags begint hij al op de klok te kijken, verlangend naar het einde van de dag. Tergend langzaam brengen de wijzers hem naar zes uur, zeven uur, acht uur ’s avonds. Dan zoekt hij zijn bed op.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vijf jaar geleden besloot Hans dat het genoeg was, en probeerde hij zijn leven te beëindigen. Dat mislukte, tot zijn verdriet. ‘Het was geen poging om aandacht te trekken. Ik wilde echt dood.’ Maar de medicijnen die hij had ingenomen, konden niet voorkomen dat hij, hoe ver weggezakt ook, in een reflex de plastic zak van zijn hoofd trok die voor een definitief zuurstoftekort had moeten zorgen. ‘Een mensonterende methode.’
In zijn appartement ruikt het doordringend naar pijp. Op een plank staan de verzamelde werken van Freud – ‘die heb ik helemaal doorgeworsteld’ – een eindje verderop houdt een boeddhabeeld de wacht. Zijn boekenkast verraadt een grote belangstelling voor religieuze en spirituele thema’s. ‘Vroeger kon ik tot drie uur ’s nachts met anderen over Sartre praten, filosoferen. Dat lukt me nu niet meer. Mijn geheugen wordt minder, mijn denken is vertraagd. Ik ervaar voortdurend dat ik geestelijk aftakel.’
Objectief wordt die aftakeling niet bevestigd. Hij is niet aan het dementeren, sterker nog, vergeleken met de meeste Nederlanders is zijn geestelijke ontwikkeling bovengemiddeld. Daar twijfelt ook hij zelf niet aan. Maar hij is niet de meeste Nederlanders. Hij is Hans, en heeft zijn eigen criteria. Daar komt bij dat vrijwel niets hem nog genoegen verschaft. ‘Zelfs niet de mooie woorden en gevoelens van anderen. Verstandelijk weet je dat je geraakt zou moeten zijn, maar je beleeft het niet zo.’
Niet dat hij niets heeft geprobeerd. Hij is twee keer verhuisd in de afgelopen negen jaar, en heeft een bezoek aan Indonesië gebracht. Het blijft allemaal kleurloos. ‘Vroeger genoot ik van kleine dingen. Een schilderijtje kopen in Zeeland. Olielampjes verzamelen, die ik dan opknapte. Ik speelde orgel, fluit, trompet. Deed aan yoga. Maar ik heb er de energie niet meer voor.’
Het is niet zo dat hij de plezierige kanten van het leven uit de weg gaat om zich, eenzaam opgesloten, te wentelen in somber zelfmedelijden. Zijn pijp smaakt hem goed, zijn boeken nemen hem tijdelijk op in een andere wereld.
‘Mijn boeken hebben me er tot nu toe doorheen gesleept, ik lees tachtig procent van de dag. Ik ga soms naar de schouwburg, naar een museum of een lezing. Ik ben voortdurend op zoek naar een lichtpuntje. Daarom luister ik Bach voordat ik ga slapen, vrijwel elke avond. Die muziek kan me nog wél raken, daar krijg ik een spiritueel, religieus gevoel bij.’
Maar zijn activiteiten buitenshuis zijn vooral een prestatie, geen ontspanning. ‘Dan ben ik trots op mezelf dat ik het, bijvoorbeeld in de schouwburg, een hele avond heb volgehouden. Maar ik geniet niet van de voorstelling, geen moment.’
Hij weet niet of het te maken heeft met de operatie die hij negen jaar geleden onderging, maar feit is wel dat hij een paar maanden na die gebeurtenis in een depressie belandde die hij nooit meer te boven is gekomen. ‘Ik heb het idee dat er tijdens de narcose iets met mijn hersens is gebeurd. De anesthesist heb ik niet meer bezocht. Daar had ik de moed en de kracht niet voor.’
Hij kwam in het hulpverleningscircuit terecht. ‘Gesprekken, therapieën.’ Iedereen stelde dezelfde diagnose. ‘Ze zeggen dat ik lijd aan een angstneurotische depressie. Na een jaar heb ik de hoop opgegeven dat ik beter kon worden. Dat komt ook omdat ik het verhaal van de hulpverlening wel ken. Ik heb er zelf tenslotte jarenlang rondgelopen.’
Hans werkte vijfentwintig jaar in de geestelijke gezondheidszorg, waarvan de laatste jaren als coördinator. Hij heeft nu nog een man onder zijn hoede die bij vlagen psychotisch is. ‘Ik ben de enige die hij heeft. Als ik er niet meer ben, is hij helemaal op zichzelf aangewezen. Daar maak ik me wel zorgen over.’
Zelf komt hij uit een groot gezin, van acht kinderen. Maar hij ziet maar één zus regelmatig. Een van zijn broers heeft zich in de beginperiode van zijn depressie over hem ontfermd. ‘Hij wilde dat ik ging fietsen, wandelen, op vakantie naar Frankrijk. Toen hij merkte dat zijn ideeën niet aansloegen, heeft hij afstand van mij genomen. Het is ook heel moeilijk om geconfronteerd te worden met datgene waar ik in mijn diepste wezen mee bezig ben.’
De aftakeling die zich volgens hem onherroepelijk voltrekt, wordt nog eens verergerd door de ouderdom. ‘Dat is een doemscenario.’ Een bezoek aan een verpleeghuis kon die zorgen bepaald niet wegnemen. ‘Als ik sommige mensen zie, denk ik: hoe is het mogelijk dat je nog leeft! Zo’n toestand wil ik op een elegante manier voor blijven, met behulp van medicijnen. Hoewel het maar de vraag is hoe elegant de praktijk zal zijn. Het stervensproces zal een uur of zes duren. Maar het is niet zo bizar als voor de trein springen.’
Hij ging dan ook naar het verpleegtehuis ‘om mezelf sterk te maken voor het grote moment van verlossing’. ‘Mensen zeggen tegen me: zo ziet jouw toekomst er niet uit. Maar ik ben ervan overtuigd dat mijn lijden alleen maar groter wordt. Uiteindelijk word je afhankelijk van de willekeur van anderen, in een verpleeghuis of in een psychiatrische inrichting, en degradeert je leven.’
Met een psychiater praten over zijn doodswens was en is taboe. ‘Als ik tegen een hulpverlener over de dood en een mogelijke zelfdoding sprak, was de reactie: “Als je dat écht wilt, moeten wij een aantal maatregelen nemen.” Je loopt het risico dat je gedwongen wordt opgenomen, omdat je, zoals zij dat zeggen, een gevaar bent voor jezelf. Terwijl het zo wezenlijk is om te lúísteren naar iemand met een doodswens. En ook niet meteen met medicatie aan te komen zetten.’
De huisarts zou je moeten kunnen doorverwijzen naar iemand die mensen met een doodswens kan begeleiden, vindt hij. ‘Los van waar dat in resulteert. Ik denk dat juist het taboe op praten over je doodswens, zelfdoding versnelt.’
Een partner of kinderen heeft hij niet – ‘daar heb ik nooit behoefte aan gehad’ – wel zes goede vrienden. ‘Ik hoop dat zij, door wat ik hun vertel, straks oprecht kunnen denken: het is goed zo, zijn lijden is afgelopen, dat gunnen we hem.’
Dat je je niet kunt voorstellen dat iemand het leven ten diepste niet meer wil leven, is geen reden om die persoon een zelfgekozen dood te ontzeggen, vindt hij. ‘God wil het niet, de maatschappij wil het niet, het is laagstaand. Toch zou je de samenleving zo moeten inrichten dat mensen het recht hebben zelf de keuze te maken of ze dood willen.’
Mensen kúnnen het ook niet begrijpen, zegt hij. ‘Het valt niet uit te leggen. En het is voor iedere zelfdoder ook weer anders. Daarom heb ik nooit de behoefte gehad om naar een lotgenotengroep te gaan.’
Hij is remonstrants. Voor hem betekent de dood een afscheid van het stoffelijk lichaam, de overgang naar een andere dimensie waarin hij geestelijk voortleeft. Er is niet niets na de dood, is zijn overtuiging. ‘Daarom denk ik ook dat ik mijn vrienden zal missen als ik dood ben.’
Hij voelt dat zijn besluit om zijn leven te beëindigen, de laatste maanden vooral rationeel van aard is. Hij vecht tegen de neiging die hij bij zichzelf bespeurt om genoegen te nemen met minder, en zodoende alsnog in de toestand te geraken die hij koste wat het kost wil vermijden: een oude, afgetakelde man in een verzorgingshuis. ‘Mijn verstand en mijn gevoel zijn de laatste tijd met elkaar in conflict geraakt. Mijn levensdrift staat tegenover de verstandelijke overweging om uit het leven te stappen. Vooral ’s ochtends is die levensdrift sterker. Tegen de avond denk ik: nu zou ik het kunnen doen.’
Hoewel hij had gedacht in de maand mei het slotje te openen van het kastje waarin hij zijn medicijnen bewaart, is dat niet gebeurd. ‘Er kwam van alles tussen, ik ben er nog niet klaar voor.’ Zijn graf is gekocht – ‘eerst naar de kerk, en dan nog drie uur rijden voordat ze me kunnen begraven, dat is wel hilarisch’ – de muziek voor de begrafenis uitgezocht. Maar – hij wijst om zich heen – wat moet hij met zijn boeken? ‘Ik wil niet dat hier een opkoper komt die zegt: voor vijfentwintig euro neem ik het wel mee. Ik heb een emotionele band met mijn boeken.’
Terwijl hij van de ene kant het moment afwacht waarop hij weet: nu moet het gebeuren – ‘dat moment kwam vijf jaar geleden ook’ – weet hij van de andere kant dat een gevoel van volledige overgave er niet zal komen. ‘Ik zal moeten accepteren dat ik nooit klaar ben, over twintig jaar nog niet. Het zou fijn zijn als ik op een bepaald moment zou voelen: het is genoeg geweest, ik heb er zo vrede mee. Maar dat heb ik niet en dat krijg ik ook niet.’
Tegelijkertijd komt het moment om met leven te stoppen steeds dichterbij, zegt hij. ‘Ik sta steeds minder open voor aardige, positieve dingen die mijn lijden even verlichten. Ik laat het steeds minder toe. Die deur die nu nog op een kier staat, gaat onherroepelijk dicht. En dan zit ik straks in het donker, met nog maar één uitweg: de dood.’
Hij ziet niet op tegen de dood, wel tegen het sterven. ‘De brug naar een andere existentie. Het zou fijn zijn als een paar mensen op die brug zouden meelopen. Maar dat kun je niemand moreel verplichten.’ Zijn grootste angst: dat iemand hem te vroeg vindt, dat zijn maag wordt leeggepompt en dat hij, voor de tweede keer, onbedoeld in leven blijft.
‘Ik had het graag anders gewild. Tien jaar geleden had ik allerlei plannen en ideeën. Dit is niet iets waar je naar verlangt; het overkomt je. En ik had nooit gedacht dat het mij zou overkomen.’
</div>

‘Ik heb verloren van het leven’

&#8216;Ik moet meer op het moment zelf leven. Als ik een afspraak met iemand maak, moet ik erbij zeggen: &#8220;Het kan zijn dat ik uitval.&#8221; Ik moet accepteren dat ik soms dingen niet kan doen.&#8217;
Linda Vreeburg (17) hapt in haar broodje tijdens de pauze van het eerste Kindermigrainecongres, dat eind vorig jaar in Leiden werd georganiseerd door de Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpatiënten. Hoofdpijnvrije dagen kent ze niet, en wekelijks komt daar een migraine-aanval bij. Haar vader heeft het ook, vertelt hij. &#8216;Ik lig altijd op bed. Meestal heb ik er &#8216;s nachts last van, of in het weekend.&#8217; Laatst nog kreeg hij een &#8216;ouderwetse aanval&#8217;, dwars door de triptanen &#8211; de medicatie tegen migraine &#8211; heen. &#8216;Om het uur overgeven, ik kon niet liggen of staan en alleen maar kreunen.&#8217;
Hij herkende de migraine bij zijn dochter, maar de artsen herkenden het niet. Linda: &#8216;Ik heb eerst psychologische begeleiding gehad, ik zou last hebben van spanningen. De relatie met mijn vriendje, met mijn vader, hoe het ging op school, over al die dingen wilden ze het eerst hebben. Mijn migraine is minder heftig dan die van mijn vader. Ik kan wel rondlopen, en bijvoorbeeld boodschappen doen. Maar ik kan me niet concentreren.&#8217;
Haar worsteling met de ziekte kostte haar een jaar school door al het verzuim dat haar wekelijkse aanvallen veroorzaakten. Inmiddels heeft ze de migraine redelijk onder controle dankzij de triptanen die ze slikt, &#8216;de hemel voor migrainepatiënten&#8217;, zoals verschillende congresdeelnemers bezweren (zie kader &#8216;Medicatie tegen migraine&#8217;).
Ontremming
Volgens schattingen heeft ongeveer vier procent van de bevolking tussen de dertig en zestig jaar bijna dagelijks last van enige vorm van hoofdpijn (zie kader &#8216;Soorten hoofdpijn&#8217;), ongeveer tien procent van de bevolking heeft minimaal eenmaal per jaar last van migraine. Vrouwen tussen zestien en vijfenveertig jaar hebben er drie keer vaker last van dan mannen van dezelfde leeftijd. Bij kinderen zou het gaan om een kwart miljoen migrainepatiënten. Ongeveer vijf procent van alle kinderen onder de tien jaar lijdt eronder.
De gemiddelde migrainepatiënt heeft een tot twee aanvallen per maand. Een aanval kan enkele uren tot drie dagen duren, de gemiddelde duur is één dag.
Maar wat zijn hoofdpijn en migraine nou precies? Hoogleraar neurologie en &#8216;hoofdpijnprofessor&#8217; Michel Ferrari, verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum, legt uit: &#8216;Hoofdpijn is een prikkeling van specifieke zenuwen in de hersenvliezen en rondom de bloedvaten. De hersenen zelf zijn volstrekt pijnongevoelig, je kunt er met een mes in rondroeren. Dat geeft allerlei interessante veranderingen, maar geen pijn. Tenzij je een bloedvat of de hersenvliezen raakt, omdat je dan die pijnreceptoren prikkelt. Migraine is hoofdpijn plús andere verschijnselen. Bij migraine gaat de hoofdpijn samen met een ontremming in de hersenstam, de verbinding tussen de grote hersenen en het ruggenmerg. Daardoor ontstaan ook heel veel andere verschijnselen, zoals misselijkheid, overgeven, en overgevoeligheid voor licht, geluid en geur.&#8217;
Hysterische vrouwen
Was migraine tot kort geleden een ziekte voor &#8216;aanstellers&#8217; &#8211; &#8216;mensen zeggen nog steeds tegen me &#8220;maak je toch niet zo druk&#8221;,&#8217; aldus een congresdeelneemster in Leiden &#8211; hoofdpijn bij kinderen wordt al helemaal zelden serieus genomen. Áls het al een ziekte is, dan is het een volwassenenziekte, zo lijkt het. Daar komt bij dat migraine bij kinderen extra lastig te herkennen is omdat het vaak met misselijkheid, diarree en (heftige) buikpijn gepaard gaat, waardoor de aandacht dáár naartoe gaat. Soms wordt zelfs een, uiteraard onnodige, blindedarmoperatie uitgevoerd. Artsen, zowel huisartsen als neurologen en kinderartsen, hebben moeite met het herkennen van migraine, bevestigen de migrainespecialisten die spreken tijdens het Kindermigrainecongres.
Toch is de situatie al wel verbeterd vergeleken met vijfentwintig jaar geleden, toen migraine vooral een ziekte was voor &#8216;hysterische vrouwen&#8217;. Michel Ferrari won afgelopen jaar een NWO-Spinozapremie voor zijn migraine-onderzoek, en houdt 19 maart dit jaar tijdens de jaarlijkse Brain Awareness Week voor de eerste keer de Nationale Hersenlezing (een initiatief van onder meer de Hersenstichting Nederland). Ook bestaan er vijfentwintig hoofdpijncentra waar migrainepatiënten terecht kunnen, en zijn er vijf in hoofdpijn gespecialiseerde huisartsen. De Almeerse huisarts Nico van Duijn heeft zelfs een speciaal migrainespreekuur waar ook patiënten van buiten zijn praktijk terecht kunnen. Maar dat wil niet zeggen dat de mythen over migraine de wereld uit zijn, dat migrainepatiënten weten wat goed voor ze is, en dat hulpverleners en artsen altijd adequaat handelen.
Specifieke trek
Er worden nog altijd diverse boosdoeners voor migraine aangewezen, zoals bepaald voedsel (vooral kaas en chocola), alcoholische versnaperingen en leefstijlfactoren zoals stress en vermoeidheid. Maar geen van alle kunnen ze migraine veroorzaken. Mensen die migraine krijgen, hebben een genetisch bepaalde verhoogde gevoeligheid voor normale prikkels. Die verhoogde gevoeligheid kan tijdelijk versterkt worden door andere factoren, bijvoorbeeld door de hormonale veranderingen die gepaard gaan met de menstruatie. De menstruatie is dan niet de oorzaak van de migraine, maar vergemakkelijkt wel het ontstaan ervan. Ook zware vermoeidheid, cafeïnehoudende dranken (zoals koffie, cola, zwarte thee), cafeïnehoudende pijnstillers, en het te vaak en te veel gebruiken van pijnstillers tegen hoofdpijn kunnen migraine-aanvallen vergemakkelijken.
Omdat migrainepatiënten vaak voorafgaand aan een migraine-aanval trek hebben in bepaald voedsel &#8211; meestal zoetigheid &#8211; zien ze dat voedsel als de oorzaak van de aanval. Maar in feite geeft die specifieke trek aan dat de aanval al is begonnen, omdat een (tijdelijke) verandering in smaak en behoeften is opgetreden. Anders gezegd: trek in chocola is een alarmsignaal voor migraine, en niet de oorzaak ervan.
Nog nooit hoofdpijn gehad
De in hoofdpijn gespecialiseerde huisarts Nico van Duijn vraagt zijn patiënten om zich alsjeblieft niet bezig te houden met de vraag waar hun migraine vandaan komt. &#8216;Voeding, frisdrank, je bril, de computer, je buurman, je weet het niet en wij weten het ook niet. Wij denken alleen: wat voor soort hoofdpijn is het, en wat kun je eraan doen. Oorzaken leiden zelden tot behandeling, en behandeling is vaak niet oorzakelijk,&#8217; zegt hij. Nuchter: &#8216;Vaak heeft de oplossing niets met de oorzaak te maken.&#8217;
Maandagochtend om halfnegen ontvangt Van Duijn, die zelf nog nooit hoofdpijn heeft gehad, in het Flevoziekenhuis in Almere zijn eerste hoofdpijnpatiënt op zijn speciale hoofdpijnspreekuur. Na een korte werkbespreking met de kersvers aangestelde hoofdpijnverpleegkundige Carla van Soest, komt een tweeënveertigjarige vrouw binnen. Rood gestifte lippen, grote oorbellen, donker haar in een paardestaart, een zwart T-shirt en een spijkerbroek met laarzen. Ze heeft al migraine sinds haar dertiende.
Samen nemen ze haar hoofdpijngeschiedenis door, terwijl Van Duijn die optikt op zijn computer. Ze heeft, zoals zoveel migrainepatiënten, een hele poos lopen aanmodderen met hulpverleners en middeltjes die niet hielpen: &#8216;Ik heb zooltjes gehad, homeopathische middelen, verschillende soorten pijnstillers, massages bij de fysiotherapeut en een aangepaste stoel op mijn werk.&#8217;
Inmiddels weet ze beter: &#8216;Injecties met Imigran, dat werkt echt héél goed. Na vijftien minuten is alles weg. Als ik het niet gebruik, word ik misselijk, moet ik overgeven en lig ik drie dagen plat in het donker op bed. Nu kan ik gewoon naar mijn werk.&#8217; Van Duijn vindt haar een &#8216;geluksvogel&#8217; omdat Imigran zo snel en goed helpt. Zelf is ze bang dat ze te vaak medicijnen gebruikt, zo&#8217;n acht keer per maand, en zo het risico loopt medicatie-afhankelijke hoofdpijn te krijgen, hoofdpijn door het gebruik van medicijnen. Daarvoor is maar één oplossing: stoppen met de medicatie. &#8216;Ze zit op de grens,&#8217; zegt Van Duijn. &#8216;Maar ze kan het goed managen, ik ben er niet bang voor.&#8217;
Bang om dood te gaan
Hoofdpijnverpleegkundige Carla van Soest vraagt hoofdpijnpatiënten vragenlijsten in te vullen die een beter zicht moeten geven op hun gezondheid, hun pijn en de vraag of de voorgestelde behandeling na drie maanden verbetering laat zien. Patiënten houden vaak zelf al een &#8216;hoofdpijndagboek&#8217; bij, waarin ze opschrijven wanneer ze hoofdpijn hadden (alleen de datum, geen specifieke omschrijvingen van het moment), welke symptomen ze daarbij hadden (misselijkheid, overgevoeligheid voor licht en/of geluid, auraverschijnselen) en of, en zo ja welke, medicijnen ze hebben gebruikt.
&#8216;Ik kijk vooral hoe iemand met zijn hoofdpijn omgaat,&#8217; zegt Van Soest. &#8216;Sommige mensen hebben hoofdpijn nodig om thuis voldoende aandacht te krijgen. Maar je ziet ook mensen die knetterhard zijn voor zichzelf, en dat werkt evenmin, daar wordt het erger van. In de regel helpt het heel goed om te vragen waarom ze iets doen of laten, en wat dat oplevert. Ik had laatst bijvoorbeeld iemand die stil bleef zitten als ze hoofdpijn had. &#8220;Helpt dat dan?&#8221; vroeg ik. Nee, dat hielp helemaal niet. &#8220;Waarom zou je dan niet eens bewegen?&#8221; Mensen zijn vaak heel irrationeel. Of ze doen of laten dingen uit gewoonte, zonder erover na te denken wat het effect daarvan is.&#8217;
Van Duijn: &#8216;Sociale steun zoeken kan ook helpen. Ik roep weleens: ritualiseer dat gezeur, daar heb je die man voor!&#8217; Hij grinnikt, maar zegt dan serieus: &#8216;Er zijn zelfs mensen die aan hun migraine-aanval een posttraumatische stress-stoornis overhouden. Dan is de migraine er op een enorme manier ingeschoten. Die mensen zitten soms kreunend van ellende hier, bang dat ze doodgaan.&#8217;
Michel Ferrari schenkt met een trotse glimlach thee in een grote mok met daarop een foto van &#8216;Team Ferrari&#8217;: al zijn promovendi, in pak en mantelpak. Een promovendus van Ferrari ontdekte in 1996 het eerste migrainegen; daarna werden er onder zijn leiding nog vier gevonden. De Zwitserse hoofdpijnprof, die de eerste vier jaar van zijn leven in Indonesië woonde, daarna naar Nederland is verhuisd en vloeiend Nederlands spreekt, werkte tijdens zijn promotie aan de tot nu toe succesvolste medicijnen tegen migraine: triptanen. Hij laat een powerpointpresentatie zien waarop zichtbaar is welke processen in de hersenen aan het werk zijn tijdens een migraine-aanval. Maar waardoor migraine wordt veroorzaakt? Op die ene zeldzame erfelijke vorm na (FHM, familiare hemiplegische migraine) zou hij het niet weten. &#8216;Maar ik ben er wel van overtuigd dat we het in de genetische hoek moeten zoeken,&#8217; zegt hij.
Ferrari is vooral geïnteresseerd in wat er vlak voor een migraineaanval gebeurt. &#8216;Hoe komt een aanval op gang en waarom? Als we dat mechanisme begrijpen, kunnen we medicijnen ontwikkelen die aanvallen voorkomen. Migrainepatiënten hebben een genetisch verlaagde prikkeldrempel. Als we kunnen ontdekken door wélke genetisch bepaalde mechanismen dat komt, weten we ook hoe die te beïnvloeden zijn. Bij FHM is dat onomstotelijk aangetoond.&#8217;
De drie genen die betrokken zijn bij FHM zorgen voor een overproductie van kalium (betrokken bij de zenuwgeleiding) en glutamaat (een neurotransmitter die stimulerend werkt op andere zenuwcellen) in de hersenen. Die permanente &#8216;overdosis&#8217; leidt tot een golf van sterke zenuwactiviteit door de hersenen, zegt Ferrari, terwijl hij aan de hand van een bewegend plaatje laat zien hoe een migraine-aanval uitrolt over het brein. &#8216;Het begint meestal in het achterste deel van de hersenen, en breidt zich dan als een golf uit naar voren. Het voorste deel van de golf is hyperactivatie: de zenuwen werken heel hard en kort, en zijn daarna uitgeput. Die uitputting verspreidt zich naar voren, over de cortex heen, maar gaat óók de diepte in, tot in de hersenstam. Dat wisten we nog niet. Het verklaart waarom mensen, als het te erg wordt, tijdelijk een halfzijdige verlamming krijgen.&#8217;
&#8216;Team Ferrari&#8217; publiceert binnenkort over de vondst van het eerste gen voor gewone migraine. &#8216;Uniek!&#8217; zegt Ferrari, die er nog &#8216;veel meer&#8217; hoopt te vinden. &#8216;En wat blijkt: dit gewone migraine-gen werkt volgens hetzelfde mechanisme. Ik denk daarom dat het klopt dat migraine-patiënten onder andere te veel glutamaat hebben. Dat is alvast een goed begin.&#8217;
Migrainemuizen
Aanleg is één ding, maar waardoor breekt een aanval door? Ferrari: &#8216;We weten dat mensen vaak een soort waarschuwingstekens hebben van tevoren: ze gaan vocht vasthouden, worden moe, voelen zich gestresst, geprikkeld, geïrriteerd, krijgen trek in ander voedsel zoals chocola, krijgen nekpijn. Dan is de migraine-aanval al bezig. Het betrouwbaar detecteren van zulke premonitory symptoms is extreem moeilijk.&#8217;
Maar hij gaat een poging doen. Ferrari had al aangekondigd dat hij samen met de twee andere Spinozawinnaars van 2009, de hoogleraren Albert van den Berg (natuurkundige) en Marten Scheffer (wiskundig bioloog), onderzoek naar migraine wilde opzetten. &#8216;We gaan kijken of we op basis van biochemische factoren, of op basis van veranderingen in de hersenactiviteit, wél betrouwbaar het begin van een aanval kunnen aantonen. Daarvoor volgen we een grote groep migrainepatiënten. Zij krijgen apparatuur om dagelijks thuis zelf metingen te doen: biochemische waarden in het bloed met behulp van een vingerprik, reactiviteit op zenuwprikkels door ze lichtflitsen te geven &#8211; die dienen ze zichzelf toe; ze krijgen een kapje met elektroden erin. Ook krijgen ze elektronische vragenlijsten waarop ze bijhouden wat zij als specifieke triggers ervaren, hoe ze zich voelen, of ze wel/niet een aanval hebben. Daarnaast gaan we proefdieronderzoek doen bij onze genetisch gemoduleerde migrainemuizen. We bekijken welke stoffen in het hersenvocht veranderen vlak voor een aanval, en zien ook direct in de hersenen wat er gebeurt.&#8217;
Ferrari hoopt aan te tonen dat er in de hersenstam vlak voor een aanval een ontregeling plaatsvindt, waardoor als het ware de sluisdeuren opengaan en de golf het brein overspoelt. Dat zou betekenen dat de dempende functie van de hersenstam niet goed werkt. &#8216;Ik wil precies weten wat die rem is, en of ik die natuurlijke rem met een medicijn kan nabootsen. Daar ben ik de komende vijf jaar wel mee bezig.&#8217;
Soorten hoofdpijn
Je hebt primaire en secundaire hoofdpijn. Secundaire hoofdpijn komt door een externe oorzaak, zoals een hersenvliesontsteking, een hersentumor of een kater. Primaire hoofdpijn is hoofdpijn waarvoor nog geen oorzaak is gevonden. Er zijn vier belangrijke soorten: migraine, clusterhoofdpijn, spanningshoofdpijn en chronische dagelijkse hoofdpijn door overmedicatie.
Migraine komt op spanningshoofdpijn na het meest voor. Het bestaat uit aanvallen van heftige hoofdpijn plús andere verschijnselen zoals misselijkheid, overgeven, en overgevoeligheid voor licht, geluid en geur. Eenderde van de migrainepatiënten heeft migraine met aura, wat meestal inhoudt dat patiënten sterretjes en lichtflitsen zien. Soms zien ze wazig en bij een enkeling valt het gezichtveld deels uit gedurende tien tot dertig minuten. Soms ook is sprake van (tijdelijke) halfzijdige verlamming.
Clusterhoofdpijn is een zeldzame, zeer ernstige vorm van hoofdpijn die in kortdurende aanvallen verloopt (variërend van dertig minuten tot drie uur) en vooral bij mannen voorkomt. De pijn kan zo heftig zijn dat patiënten letterlijk met hun hoofd tegen de muur slaan.
Spanningshoofdpijn komt het meest voor en is waarschijnlijk een combinatie van verschillende onbegrepen, veelal chronische, hoofdpijnsoorten.
Chronische dagelijkse hoofdpijn door overmedicatie is precies wat het zegt: ze ontstaat door gebruik van te veel pijnstillers of middelen tegen migraine.
Medicatie tegen migraine
De meeste huisartsen schrijven tegen hoofdpijnklachten ibuprofen en paracetamol voor. Sommige mensen slikken die pijnstillers dagelijks, waardoor hun hoofdpijn op den duur verergert. Ze komen in een neerwaartse spiraal terecht: ze hebben hoofdpijn, daartegen slikken ze pijnstillers, die verergeren de hoofdpijn, daartegen nemen ze pijnstillers in, enzovoorts. Ook koffie verergert de klachten, al hebben mensen dat vaak net zo min in de gaten: ze beginnen de dag met koffie omdat ze met hoofdpijn opstaan, nemen om halfelf weer een kopje als hoofdpijn dreigt, en denken daarom dat koffie hen helpt de hoofdpijn de baas te blijven &#8211; terwijl juist het omgekeerde het geval is.
Bij ongeveer de helft van de migrainepatiënten helpen triptanen goed, medicijnen die een aanval stoppen doordat ze het effect van een tijdelijk serotoninetekort in de hersenen kunnen compenseren om zo de prikkeling van de zenuwen &#8211; de &#8216;hoofdpijnveroorzakers&#8217; &#8211; tegen te gaan. Migrainepatiënten moeten uitproberen welke van de zeven verschillende triptanen bij hen het beste werkt. Gebruik je triptanen te vaak &#8211; een vuistregel is: niet meer dan gemiddeld twee dagen per week enkele maanden achtereen &#8211; dan loop je het risico medicatieafhankelijke hoofdpijn te ontwikkelen.
Mensen die heel vaak last hebben van migraine, zullen daarom ook dagelijks preventieve middelen moeten slikken. Deze medicijnen zijn oorspronkelijk ontwikkeld tegen andere kwalen (zoals een te hoge bloeddruk of epilepsie), maar werken bij sommige patiënten goed tegen migraine. Wel is de kans op bijwerkingen groot.
Meer informatie?
www.lumc.nl/hoofdpijn
In het Leids Universitair Medisch Centrum wordt klinisch wetenschappelijk onderzoek verricht naar hoofdpijn, vooral naar migraine en clusterhoofdpijn. Op deze website is informatie te vinden over enkele belangrijke onderzoeken naar de oorzaken en behandeling van migraine en clusterhoofdpijn. Patiënten kunnen zich er ook aanmelden voor het onderzoek.
www.hoofdpijnpatienten.nl
Website van de Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpatiënten met informatie over migraine en ernstige hoofdpijn.

Hoofdpijn­dossier

Onhandelbare pechvogels

Korteverhalenverteller
Opa vertelt, dat is niet de bedoeling van het korte verhaal. Zelfs als je de lezer wél aan de hand neemt, moet het verhaal iets mysterieus hebben. Wat ik prettig vind aan dit genre, is dat ik het goed kan overzien. En ik hoef niet in de gaten te houden of lezers de weg kwijtraken. Er is nooit iemand dertig pagina’s geleden binnengekomen en, misschien, inmiddels aan de aandacht van de lezer ontsnapt. Een verhaal lees je uit. Een dikke roman wordt tussendoor weggelegd.
Wanneer ik boeken lees, betrap ik mezelf erop dat ik kijk wat eruit kan. Want zo schrijf ik zelf. Bij toneelgezelschap ’t Barre Land, waar ik de publiciteit en productie deed, speelden ze behalve Shakespeare en Goethe ook Beckett, Duras en Tsjechov. Schrijvers die alledrie veel weglaten. Van hen heb ik het principe van de dialoog geleerd: de ruimte waarin die wordt uitgesproken, de gemoedstoestand waarin de mensen verkeren en de dingen die ze denken, dat zit allemaal verpakt in wat ze tegen elkaar zeggen. Het gaat bij mij heel erg over de vorm. Als ik uitgesproken ideeën over iets zou hebben, dan zou ik daar non-fictie over schrijven.
Sommige mensen die mijn debuutbundel IJsregen hebben gelezen, zeiden dat ze zich daarbij heel erg hadden moeten concentreren. Ik begreep dat eerst niet zo. Maar toen ik er anderhalf jaar na verschijnen uit moest voorlezen, merkte ik dat de tekst inderdaad best verdicht is. Ik ga niet vertellen dat iemand verdrietig is. Lezers moeten hun eigen beelden maken, je hebt zelf wat over het verhaal te vertellen. Ik vond het geweldig dat een jongen van veertien zei dat hij een van mijn verhalen zo herkenbaar vond; dat verhaal ging over een vrouw van dertig. Hij heeft er zijn éígen verhaal van gemaakt, dat vind ik heel leuk. Het betekent wel dat lezers harder moeten werken. Je merkt dat mensen die weinig lezen, het korte verhaal minder waarderen. Ze voelen zich onzeker, ze hebben het idee dat ze iets niet begrijpen of verkeerd interpreteren, juist omdat er veel meer aan ze wordt overgelaten dan in een roman. Geoefende lezers hebben daar veel minder last van.
Dat romans serieuzer worden genomen dan korte verhalen, is eerder een reden om er nog méér te schrijven dan om aan een roman te beginnen. Toch ga ik wel proberen een roman te schrijven. Een korte. Want die kun je, zoals Ian McEwan laatst in de Volkskrant zei, in een paar uur uitlezen. Je hoeft minder uit te leggen, en de structuur is in één oogopslag helder.
Ik begin niet aan een roman omdat dat van mijn uitgever moet – dat hoor je weleens. Want verhalenbundels verkopen slecht. Ik heb bijvoorbeeld aan IJsregen tot nu toe niet meer dan drieduizend euro verdiend. Er zijn nu ruim drieduizend stuks verkocht, de derde druk is net uit. En dat is dan nog een goed lopende bundel!
Thomas Verbogt vindt het voordeel van een roman dat je met je personage leeft. Bijvoorbeeld: Thomas gaat in het echte leven naar een voorstelling, en vraagt zich dan af hoe zijn personage dat zou vinden. Maar ik hoef niet zo nodig een second life. Vincent Overeem, die is gedebuteerd met de verhalenbundel Novembermeisjes, werkt nu ook aan een roman. Hij zegt dat je bij het schrijven van een roman in een soort stroom terechtkomt waarin je almaar dóórgaat. Dat schrijft zo lekker, zegt hij. Daarom wil ik het ook proberen. Nu werk ik op een afstandelijke manier: ik schrijf een paar zinnen en kijk wat ik ervan vind. Bij een roman kan ik me voorstellen dat je er helemaal in opgaat, dat je er helemaal “in” zit. Natuurlijk moet je uiteindelijk net zo goed afstand nemen, en uit die grote, logge stapel papier een mooie puzzel maken. Maar het schrijfproces is heel anders.
De grotere waardering voor romans heeft ook met een calvinistische mentaliteit te maken. Als een boek dik is, is er veel research voor gedaan en hard aan gewerkt, denken de mensen. Zo’n verhaal, ach, dat schrijf je toch in een middag? Nee, dus. Ik vind het altijd verschrikkelijk om te beginnen met een verhaal. Ik moet mezelf echt dwingen om een pagina te schrijven en niet al na een paar alinea’s te gaan pielen. Eérst moet het verhaal in de steigers staan, dán kan ik gaan hakken en zagen. Het duurt vaak weken voordat alle elementen op hun plek vallen. Wat ik ook vaak heb, is dat ik een verhaal lees dat klaar is, en dan pas het thema zie dat erin zit. Dan ga ik er nog eens aan werken, om dat er meer uit te kunnen halen. Soms gaat het om een paar zinnen, soms verander ik wel een kwart van het verhaal. Het is belangrijk om een verhaal een maand te laten liggen. Dan wordt het veel beter. Schrijven in opdracht vind ik daarom moeilijk. Dan moet het te snel af.
Een roman is voor veel mensen aantrekkelijk als die autobiografisch is, zodat ze helemaal in iemands leven terechtkomen. Of als er grote maatschappelijke vraagstukken aan de orde komen. Een roman die iets over de tijd zegt, die dingen duidt. Dan hebben lezers het idee dat ze wat geleerd hebben. Mensen willen zich ook graag identificeren met romanfiguren. Het zijn vaak helden en koningen, of anders gewone, maar wel léúke mensen aan wie je je kunt spiegelen. En als ze niet sympathiek zijn, wordt hun gedrag gemotiveerd, zodat je ze toch begrijpt. Het korte verhaal heeft meestal de eenling, de anti-held als hoofdpersoon. Diens gedrag wordt veel minder toegelicht. Dat verklaart denk ik ook waarom korte verhalen minder populair zijn dan romans.
Wat ik schrijf, is niet autobiografisch. Bij mijn vorige bundel vroegen mensen me of ik depressief was. Alsof mijn verhalen over mij gaan! In deze nieuwe bundel, Witte veder, heb ik gevoelsmatig meer met de oude man van het titelverhaal dan met de zwangere vrouw die erin voorkomt. Ook al ben ik zelf pas bevallen.
Ik kies een bepaald moment, een kruispunt in de tijd, waarop ik het verhaal begin. In een roman kan zo’n moment niet opvallen, in een kort verhaal heeft het meteen iets magisch. Dat geldt ook voor de dingen die je laat gebeuren, die hebben meer lading dan in een roman. In een van mijn verhalen bijvoorbeeld pakt iemand een mes, gewoon heel praktisch, om iets te snijden. Later gebeurt er iets gruwelijks. Het lijkt net alsof dat mes daar al naar vooruit wijst. Een verhaal is voor mij geslaagd als het gelaagd is, en als echt elke zin op zijn plaats staat. Ton Rozeman doet dat meesterlijk, je kunt bij hem van elke zin genieten. Het verhaal moet een eenheid zijn, alles moet op zinsniveau een functie hebben. Ik vind het ook belangrijk dat alledaagse dingen bijzonder worden. Die ene rode koffiepot die net het verschil maakt. Het zou mooi zijn als mensen beter gaan kijken naar heel gewone dingen, zowel in mijn verhalen als daarbuiten.
Sanneke van Hassel (1971)
Studeerde Theaterwetenschap en Cultuurgeschiedenis
1996-2006 Medewerker dramaturgie en publiciteit bij toneelgezelschap ’t Barre Land
2005Verhalenbundel IJsregen
2007Verhalenbundel Witte veder
Ter gelegenheid de verschijning van Witte veder gaan Sanneke van Hassel, Ton Rozeman en Thomas Verbogt maandagavond 25 juni met elkaar in gesprek op de Avond van het korte verhaal in academisch-cultureel centrum Spui 25, een initiatief van onder meer Vrij Nederland, zie www.vn.nl/spui25

Sanneke van Hassel

<div class="wpg-element paragraph">
De zaak rond de Haagse verpleegster Lucia de B., die in 2004 tot levenslang werd veroordeeld voor zeven moorden en drie pogingen tot moord, begon met de aanklacht over de dood van baby A. ‘Het is de verdachte geweest die dit leven in de kiem heeft gesmoord,’ aldus het Hof over het aandeel van Lucia de B. in de dood van baby A. Dat klinkt alsof de zes maanden oude baby weinig mankeerde. Maar ze was heel erg ziek.
Dat Lucia de B. de dosis digoxine heeft toegediend waaraan baby A. zou zijn overleden, is een uitspraak die een apart verhaal rechtvaardigt. Dat verhaal gaan we nu niet vertellen, hoe interessant – en voor De B. ontlastend – het ook is (zie ook het dossier Lucia de B. op www.vn.nl). Over de digoxine is het laatste woord voorlopig nog niet gezegd, maar over iets anders wat minstens zo belangrijk is, wordt nauwelijks gesproken: de lichamelijke conditie van baby A. Want hoe was het zes maanden oude meisje er eigenlijk aan toe voordat ze 4 september 2001 overleed in het Juliana Kinder Ziekenhuis (JKZ)? 
Tussen haar geboorte en overlijden in, heeft A. slechts enkele weken thuis bij haar ouders doorgebracht. De rest van de tijd verbleef ze op de kinderafdeling van het Haagse JKZ, waar ze bijna continu zuurstof kreeg toegediend en op sondevoeding leefde. Arts Metta de Noo, die met haar broer wetenschapsfilosoof Ton Derksen voor diens boek Lucia de B. Reconstructie van een gerechtelijke dwaling onderzoek heeft gedaan naar de zaak De B., geeft uitleg over de afwijkingen waar baby A. aan leed, en die Derksen in zijn boek kort heeft samengevat (zie ook het interview met Derksen op de volgende pagina).
Abracadabra Hoewel het pijnlijk is voor de ouders dat hun kind opnieuw onderwerp van onderzoek is, is dat wel onvermijdelijk om een goed beeld te krijgen van wat er nu eigenlijk aan de hand is geweest. En hoewel het medisch beroepsgeheim verbiedt om licht te werpen op deze ‘medisch complexe zaak’ (De Noo), is het op basis van de informatie die het JKZ voor de rechtszaak tegen De B. heeft aangedragen, wel mogelijk in grote lijnen te vertellen hoe baby A. eraan toe was. Die informatie laat zien dat het beeld dat nu overheerst – de baby was aan de beterende hand en stond op het punt naar huis te gaan – niet strookt met de feiten. Uit die informatie blijkt bovendien dat medici en juristen elkaar veelvuldig misverstaan. Het medisch jargon is voor juridisch geschoolden in de regel abracadabra. Niet voor niets pleitte jurist-arts Dirk van der Wedden er onlangs in Medisch Contact voor dat rechters in complexe zaken als deze een medisch expert in hun gelederen zouden moeten kunnen opnemen.
De Noo: ‘Daar komt bij dat juristen naar een simpel oorzaak-gevolg verband zoeken, maar zo steken ziekte en dood meestal niet in elkaar.’ Veel overlijdens zijn niet te herleiden tot één factor, maar worden veroorzaakt door een samenloop van omstandigheden. 
Hartafwijking Hoewel het ernaar uitziet dat baby A. uiteindelijk is overleden omdat haar ademhaling stopte en daarna haar hart ermee ophield, was er ook vóór dat fatale moment al veel mis met de baby. De Noo: ‘A.’s herseninhoud was heel klein, de schedelbotten waren te vroeg aan elkaar gegroeid. Ook had ze ernstige darmproblemen door necrotiserende colitis, een darmontsteking die gepaard gaat met afstervend darmweefsel. Ze had veel last van obstipatie of diarree, en van buikpijn.’ Bovendien had A. een hartafwijking en longproblemen.
De Noo: ‘De grote lichaamsslagader en de longslagader kwamen bij haar allebei uit de rechterhartkamer. In het Leidse Universitair Medisch Centrum is een grote hartoperatie uitgevoerd waarbij die grote slagaders goed zijn aangesloten. Ook is het tussenschot tussen linker- en rechterhelft zo goed mogelijk (maar niet helemaal) dichtgemaakt.
Normaal gesproken is het zo dat je een linker- en een rechtercirculatie hebt: je rechtercirculatie verloopt via de longen, dan krijg je zuurstofrijk bloed dat naar de linkerbaan gaat en vervolgens door het lichaam, waar de zuurstof wordt rondgepompt naar de organen. Omdat er bij A. een verbinding tussen het linker- en rechter hartgedeelte was, werd er steeds zuurstofarm bloed rondgepompt.’ Ondanks de operatieve ingreep hield A. last van een structureel zuurstoftekort. De Noo: ‘Die hartoperatie was geslaagd, maar dat wil niet zeggen dat hart en longen daarna optimaal functioneerden. Beide hartkamers trokken nog steeds niet mooi synchroon samen, en dat hoort wel. Als dat niet het geval is, krijg je geen optimale bloedsomloop. Bij de sectie was bovendien te zien dat de hartkleppen niet goed waren.’ 
Patholoog-anatoom Spaander, die sectie heeft verricht op het lichaam van baby A., heeft verklaard niet te willen uitsluiten dat een falend hart de oorzaak was van haar dood. De Noo: ‘Door het hartfalen kwam er vocht “achter” de longen, iets wat je bij oude mensen ook wel ziet. Dat bemoeilijkte de zuurstofvoorziening. A. probeerde dat te compenseren door sneller adem te halen. De zuurstofuitwisseling in de longen werd bovendien beperkt door de te hoge druk in het longvaatbed. Door de vóór de operatie bestaande “verkeerde bloedvataansluiting” van het hart was de druk op de bloedvaten in de longen opgelopen. Die vaten zijn daardoor stug geworden, waardoor ze minder zuurstof konden opnemen. In de longen bleef bovendien heel veel slijm en pruttel zitten. Bij het overlijden zat er een grote slijmprop in een van de longen, die was helemaal dichtgeklapt.’
Zuurstoftekort door long- en hartproblemen beïnvloedt ook het functioneren van andere organen, en daarmee de totale gezondheidstoestand. A. was snel moe, dronk vaak matig en had een wisselende zuurstofbehoefte (de laatste dagen van haar leven werd die zelfs almaar hoger). Toch sprak het ziekenhuis medio augustus de verwachting uit dat A. op 7 september naar huis zou kunnen, met sondevoeding en zuurtstoftoediening. Het was ook deze mededeling die publiek én getuige-deskundigen het idee heeft gegeven dat A. relatief goed hersteld was. Hoe ziek was de baby nou eigenlijk?
De Noo: ‘Dat er een datum wordt geprikt, is logisch. Je streeft er als arts toch naar dat een patiëntje naar huis gaat. Maar dat wil niet zeggen dat het ook al stabiel genoeg is om het ziekenhuis te verlaten. Je denkt dat er op de datum die je hebt gepland, zoveel verbetering is ingetreden dat het kan.’ 
Maar de dagen voor A.’s overlijden is de baby er juist slechter aan toe dan daarvóór. De zuurstoftoevoer moet steeds verhoogd worden, en dan nog daalt het zuurstofniveau in haar lichaam tot onder de normale waarden (80%-90% in plaats van 95%-100%). Op 2 september heeft A. koorts en diarree. Ze ziet grauw, heeft een pompende ademhaling. De dag erna wordt de zuurstoftoevoer verder verhoogd, maar het zuurstofniveau komt niet boven de 90%. A. is onrustig, kreunt, en lijkt pijn te hebben. 
Lucia de B. sluit op 3 september om 23 uur de monitor die de saturatiewaarde weergeeft ook aan op de functies hartslag en ademhalingsfrequentie. De Noo: ‘A. huilt veel, heeft veel buikpijn en een bolle buik, moet hoesten, heeft het benauwd en heeft een waterdunne, stinkende ontlasting. De hartslag wordt trager en ze ademt moeilijker.’
Op 4 september verhoogt De B. de zuurstoftoevoer nog eens extra. A. heeft last van misselijkheid en diarree, en geeft over. Er komen twee artsen kijken die het allemaal wel vinden meevallen, maar voor de zekerheid een infuus aanleggen met glucose, natriumchloride én kaliumchloride, om de vocht- en zouthuishouding op peil te houden. De Noo: ‘Opmerkelijk is, zo bleek uit laboratoriumonderzoek later, dat de kaliumwaarde kort nadat het infuus werd aangelegd normaal was: 3,8. Mogelijk had A. niet zo’n kaliumtekort als de artsen toen dachten, of is door het infuus de kalium in hoog tempo gestegen.’ Daarna gaat het snel. De ademhalingsfrequentie neemt plotseling af, daarna duikt het aantal hartslagen in een paar minuten naar nul (in het proces is overigens steeds de omgekeerde volgorde aangehouden, maar de trendgraphs van de monitor laten zien dat éérst de ademhaling stopte, toen pas het hart). 
De zuurstofopname vermindert en het gezichtje van A. wordt plotseling grauw. De dienstdoende arts-assistent komt binnen wanneer A.’s hartfrequentie dertig slagen per minuut is, en ze bijna is overleden. A. wordt gereanimeerd. Maar dat mag niet baten, de baby overlijdt. De artsen die bij de reanimatie zijn betrokken, geven een verklaring van natuurlijke dood af. 
De volgende ochtend, 5 september, wordt die verklaring weer ingetrokken. A. zou zijn overleden aan een kaliumvergiftiging. De Noo: ‘De beginnend arts-assistent maakte postuum en zonder ECG-uitdraaien een nogal vreemde tekening van het zogenaamde brede hartcomplex zoals hij het gezien heeft op de monitor. Volgens de boeken kan een breed hartcomplex wijzen op een kalium- of een digoxinevergiftiging. Maar in dit geval is dat een heel hachelijke gevolgtrekking, omdat de hartfrequentie al zo laag was – dertig slagen per minuut – en het kind al bijna was overleden. In zulke omstandigheden zegt een breed hartcomplex niets over een mogelijke vergiftiging.’
De verklaring houdt een halfjaar stand, totdat het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) stelt dat van een kaliumvergiftiging geen sprake kan zijn. Wel heeft het NFI in A.’s buikholte digoxine gevonden op gaasjes die hun patholoog daar heeft aangetroffen. Gaasjes die patholoog Spaander – de eerste patholoog die sectie verrichtte – daar nooit heeft gezien, en die hij er zelf ook niet heeft ingelegd. Waar komen de gaasjes dan vandaan? Het is nog steeds een raadsel. Hoewel de herkomst van de gaasjes onduidelijk is en de aangetroffen digoxine-waarden onbetrouwbaar (dat heeft onder meer te maken met de manier waarop het uit de gaasjes is geperst en bewaard, en met de ondeugdelijke testmethoden die zijn toegepast), wordt geconcludeerd dat er sprake is geweest van een digoxine-vergiftiging. En dat Lucia de B. de dader is.
</div>

Reconstructie: Moord, of toch een natuurlijke dood?

Reconstructie / De zaak Lucia de B.
Dat Lucia de B. de dosis digoxine heeft toegediend waaraan baby A. zou zijn overleden, is een uitspraak die een apart verhaal rechtvaardigt. Dat verhaal gaan we nu niet vertellen, hoe interessant – en voor De B. ontlastend – het ook is (zie ook het dossier Lucia de B. op www.vn.nl). Over de digoxine is het laatste woord voorlopig nog niet gezegd, maar over iets anders wat minstens zo belangrijk is, wordt nauwelijks gesproken: de lichamelijke conditie van baby A. Want hoe was het zes maanden oude meisje er eigenlijk aan toe voordat ze 4 september 2001 overleed in het Juliana Kinder Ziekenhuis (JKZ)?
Tussen haar geboorte en overlijden in, heeft A. slechts enkele weken thuis bij haar ouders doorgebracht. De rest van de tijd verbleef ze op de kinderafdeling van het Haagse JKZ, waar ze bijna continu zuurstof kreeg toegediend en op sondevoeding leefde. Arts Metta de Noo, die met haar broer wetenschapsfilosoof Ton Derksen voor diens boek Lucia de B. Reconstructie van een gerechtelijke dwaling onderzoek heeft gedaan naar de zaak De B., geeft uitleg over de afwijkingen waar baby A. aan leed, en die Derksen in zijn boek kort heeft samengevat (zie ook het interview met Derksen op de volgende pagina).
Abracadabra
Hoewel het pijnlijk is voor de ouders dat hun kind opnieuw onderwerp van onderzoek is, is dat wel onvermijdelijk om een goed beeld te krijgen van wat er nu eigenlijk aan de hand is geweest. En hoewel het medisch beroepsgeheim verbiedt om licht te werpen op deze ‘medisch complexe zaak’ (De Noo), is het op basis van de informatie die het JKZ voor de rechtszaak tegen De B. heeft aangedragen, wel mogelijk in grote lijnen te vertellen hoe baby A. eraan toe was. Die informatie laat zien dat het beeld dat nu overheerst – de baby was aan de beterende hand en stond op het punt naar huis te gaan – niet strookt met de feiten. Uit die informatie blijkt bovendien dat medici en juristen elkaar veelvuldig misverstaan. Het medisch jargon is voor juridisch geschoolden in de regel abracadabra. Niet voor niets pleitte jurist-arts Dirk van der Wedden er onlangs in Medisch Contact voor dat rechters in complexe zaken als deze een medisch expert in hun gelederen zouden moeten kunnen opnemen.
De Noo: ‘Daar komt bij dat juristen naar een simpel oorzaak-gevolg verband zoeken, maar zo steken ziekte en dood meestal niet in elkaar.’ Veel overlijdens zijn niet te herleiden tot één factor, maar worden veroorzaakt door een samenloop van omstandigheden.
Hartafwijking
Hoewel het ernaar uitziet dat baby A. uiteindelijk is overleden omdat haar ademhaling stopte en daarna haar hart ermee ophield, was er ook vóór dat fatale moment al veel mis met de baby. De Noo: ‘A.’s herseninhoud was heel klein, de schedelbotten waren te vroeg aan elkaar gegroeid. Ook had ze ernstige darmproblemen door necrotiserende colitis, een darmontsteking die gepaard gaat met afstervend darmweefsel. Ze had veel last van obstipatie of diarree, en van buikpijn.’ Bovendien had A. een hartafwijking en longproblemen.
De Noo: ‘De grote lichaamsslagader en de longslagader kwamen bij haar allebei uit de rechterhartkamer. In het Leidse Universitair Medisch Centrum is een grote hartoperatie uitgevoerd waarbij die grote slagaders goed zijn aangesloten. Ook is het tussenschot tussen linker- en rechterhelft zo goed mogelijk (maar niet helemaal) dichtgemaakt.
Normaal gesproken is het zo dat je een linker- en een rechtercirculatie hebt: je rechtercirculatie verloopt via de longen, dan krijg je zuurstofrijk bloed dat naar de linkerbaan gaat en vervolgens door het lichaam, waar de zuurstof wordt rondgepompt naar de organen. Omdat er bij A. een verbinding tussen het linker- en rechter hartgedeelte was, werd er steeds zuurstofarm bloed rondgepompt.’
Ondanks de operatieve ingreep hield A. last van een structureel zuurstoftekort. De Noo: ‘Die hartoperatie was geslaagd, maar dat wil niet zeggen dat hart en longen daarna optimaal functioneerden. Beide hartkamers trokken nog steeds niet mooi synchroon samen, en dat hoort wel. Als dat niet het geval is, krijg je geen optimale bloedsomloop. Bij de sectie was bovendien te zien dat de hartkleppen niet goed waren.’
Patholoog-anatoom Spaander, die sectie heeft verricht op het lichaam van baby A., heeft verklaard niet te willen uitsluiten dat een falend hart de oorzaak was van haar dood. De Noo: ‘Door het hartfalen kwam er vocht “achter” de longen, iets wat je bij oude mensen ook wel ziet. Dat bemoeilijkte de zuurstofvoorziening. A. probeerde dat te compenseren door sneller adem te halen. De zuurstofuitwisseling in de longen werd bovendien beperkt door de te hoge druk in het longvaatbed. Door de vóór de operatie bestaande “verkeerde bloedvataansluiting” van het hart was de druk op de bloedvaten in de longen opgelopen. Die vaten zijn daardoor stug geworden, waardoor ze minder zuurstof konden opnemen. In de longen bleef bovendien heel veel slijm en pruttel zitten. Bij het overlijden zat er een grote slijmprop in een van de longen, die was helemaal dichtgeklapt.’
Zuurstoftekort door long- en hartproblemen beïnvloedt ook het functioneren van andere organen, en daarmee de totale gezondheidstoestand. A. was snel moe, dronk vaak matig en had een wisselende zuurstofbehoefte (de laatste dagen van haar leven werd die zelfs almaar hoger). Toch sprak het ziekenhuis medio augustus de verwachting uit dat A. op 7 september naar huis zou kunnen, met sondevoeding en zuurtstoftoediening. Het was ook deze mededeling die publiek én getuige-deskundigen het idee heeft gegeven dat A. relatief goed hersteld was. Hoe ziek was de baby nou eigenlijk?
De Noo: ‘Dat er een datum wordt geprikt, is logisch. Je streeft er als arts toch naar dat een patiëntje naar huis gaat. Maar dat wil niet zeggen dat het ook al stabiel genoeg is om het ziekenhuis te verlaten. Je denkt dat er op de datum die je hebt gepland, zoveel verbetering is ingetreden dat het kan.’
Maar de dagen voor A.’s overlijden is de baby er juist slechter aan toe dan daarvóór. De zuurstoftoevoer moet steeds verhoogd worden, en dan nog daalt het zuurstofniveau in haar lichaam tot onder de normale waarden (80%-90% in plaats van 95%-100%). Op 2 september heeft A. koorts en diarree. Ze ziet grauw, heeft een pompende ademhaling. De dag erna wordt de zuurstoftoevoer verder verhoogd, maar het zuurstofniveau komt niet boven de 90%. A. is onrustig, kreunt, en lijkt pijn te hebben.
Lucia de B. sluit op 3 september om 23 uur de monitor die de saturatiewaarde weergeeft ook aan op de functies hartslag en ademhalingsfrequentie. De Noo: ‘A. huilt veel, heeft veel buikpijn en een bolle buik, moet hoesten, heeft het benauwd en heeft een waterdunne, stinkende ontlasting. De hartslag wordt trager en ze ademt moeilijker.’
Op 4 september verhoogt De B. de zuurstoftoevoer nog eens extra. A. heeft last van misselijkheid en diarree, en geeft over. Er komen twee artsen kijken die het allemaal wel vinden meevallen, maar voor de zekerheid een infuus aanleggen met glucose, natriumchloride én kaliumchloride, om de vocht- en zouthuishouding op peil te houden. De Noo: ‘Opmerkelijk is, zo bleek uit laboratoriumonderzoek later, dat de kaliumwaarde kort nadat het infuus werd aangelegd normaal was: 3,8. Mogelijk had A. niet zo’n kaliumtekort als de artsen toen dachten, of is door het infuus de kalium in hoog tempo gestegen.’ Daarna gaat het snel. De ademhalingsfrequentie neemt plotseling af, daarna duikt het aantal hartslagen in een paar minuten naar nul (in het proces is overigens steeds de omgekeerde volgorde aangehouden, maar de trendgraphs van de monitor laten zien dat éérst de ademhaling stopte, toen pas het hart).
De zuurstofopname vermindert en het gezichtje van A. wordt plotseling grauw. De dienstdoende arts-assistent komt binnen wanneer A.’s hartfrequentie dertig slagen per minuut is, en ze bijna is overleden. A. wordt gereanimeerd. Maar dat mag niet baten, de baby overlijdt. De artsen die bij de reanimatie zijn betrokken, geven een verklaring van natuurlijke dood af.
De volgende ochtend, 5 september, wordt die verklaring weer ingetrokken. A. zou zijn overleden aan een kaliumvergiftiging. De Noo: ‘De beginnend arts-assistent maakte postuum en zonder ECG-uitdraaien een nogal vreemde tekening van het zogenaamde brede hartcomplex zoals hij het gezien heeft op de monitor. Volgens de boeken kan een breed hartcomplex wijzen op een kalium- of een digoxinevergiftiging. Maar in dit geval is dat een heel hachelijke gevolgtrekking, omdat de hartfrequentie al zo laag was – dertig slagen per minuut – en het kind al bijna was overleden. In zulke omstandigheden zegt een breed hartcomplex niets over een mogelijke vergiftiging.’
De verklaring houdt een halfjaar stand, totdat het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) stelt dat van een kaliumvergiftiging geen sprake kan zijn. Wel heeft het NFI in A.’s buikholte digoxine gevonden op gaasjes die hun patholoog daar heeft aangetroffen. Gaasjes die patholoog Spaander – de eerste patholoog die sectie verrichtte – daar nooit heeft gezien, en die hij er zelf ook niet heeft ingelegd. Waar komen de gaasjes dan vandaan? Het is nog steeds een raadsel. Hoewel de herkomst van de gaasjes onduidelijk is en de aangetroffen digoxine-waarden onbetrouwbaar (dat heeft onder meer te maken met de manier waarop het uit de gaasjes is geperst en bewaard, en met de ondeugdelijke testmethoden die zijn toegepast), wordt geconcludeerd dat er sprake is geweest van een digoxine-vergiftiging. En dat Lucia de B. de dader is.
Voorzichtig optimisme in zaak Lucia de B.
Professor Ton Derksen is wetenschapsfilosoof en schreef het boek Lucia de B. Reconstructie van een gerechtelijke dwaling. Hij meldde Lucia’s zaak aan bij de Commissie Posthumus II, die onderzoekt of in strafzaken fouten zijn gemaakt die kunnen leiden tot herzieningen. Woensdag 30 mei is hij verschenen voor het Driemanschap Grimbergen, dat op verzoek van Posthumus II onderzoekt of de zaak opnieuw onder de rechter moet komen.
Derksen is positief over het gesprek met het Driemanschap Grimbergen: ‘Ik vond de discussie heel open. Het Driemanschap, onder leiding van advocaat-generaal mr. C. Grimbergen, is aan het uitzoeken of ten aanzien van digoxine de wetenschappelijke inzichten zodanig verschillen, dat als die verschillen bekend waren geweest aan de rechter, die een ander standpunt had kunnen innemen dan nu het geval is.’
De B. is veroordeeld voor moord op baby A. omdat zij de baby een overdosis digoxine zou hebben toegediend, waaraan A. zou zijn overleden. Inmiddels zijn er onder deskundigen stevige discussies gaande over (1) de manier waarop de in het lichaam aangetroffen digoxine is verkregen en bewaard, (2) de testmethoden die zijn toegepast om de waarde te bepalen, en (3) de bewijskracht van de aangetroffen digoxine überhaupt. Derksen: ‘De concentraties die in het bloed en de organen zijn aangetroffen, zijn niet te rijmen met de beschuldiging van het openbaar ministerie dat baby A. zestig tot negentig minuten voor haar dood vergiftigd zou zijn. In dat geval had er bijvoorbeeld digoxine in de lever moeten zitten, maar die is niet aangetroffen.’
Derksen heeft speciaal voor het Driemanschap een verhaal van zestig pagina’s geschreven, vol met recent wetenschappelijk materiaal en verwijzingen naar artikelen. ‘Daarin maak ik duidelijk dat er in de wetenschappelijke literatuur volstrekt anders wordt gedacht dan door de twee deskundigen die het Hof destijds hierover heeft geraadpleegd.’ Derksen onderkent dat al die nuanceringen kunnen leiden tot een ‘enerzijds, anderzijds’-verhaal van het Driemanschap, maar acht die kans klein. ‘De vragen van het Driemanschap waren kritisch, intelligent en ter zake kundig, de interesse in mijn antwoorden was gemeend. Ik heb er een goed gevoel aan over gehouden.’
Derksen is blij verrast met een recent verzoek van de Politieacademie om een lezing te komen geven over de zaak De B. ‘Mijn boek wordt daar op het ogenblik aangeraden. De Politieacademie is bezig met colleges over tunnelvisie, en heeft mij gevraagd daarover te komen spreken.’
Hij glimlacht: ‘Misschien moet het openbaar ministerie eens bij de politie te rade gaan?’
Hij vindt het jammer en problematisch dat het functioneren van de rechter als zodanig door het Driemanschap niet ter discussie kan worden gesteld. ‘Zo’n Driemanschap mag niet zeggen of de rechter verkeerd heeft geargumenteerd, maar alleen kijken of bewijs verkeerd is gebruikt en of er materiaal terzijde is gelegd dat, als het wél aan de orde was geweest, wellicht tot een andere beslissing had geleid.
Tijdens een studiedag legde een raadsheer mij uit hoe zijn besluiten tot stand komen: “Je denkt eens na&#8230; en je neemt een sprongetje.” Dat is voor een wetenschapsfilosoof als ik, die vindt dat je altijd strikt moet argumenteren, echt ongelooflijk. In mijn boek zie je duidelijk dat het openbaar ministerie, waar ook dit Driemanschap onder valt, erg goed is in uitspraken doen, maar juist niet in argumenteren.’ Maar rechters zijn net mensen. Ook zij kunnen fouten maken, met of zonder ‘sprongetje’.
In het geval van De B. komt er nog een complicatie bij. Derksen: ‘De rechters in Den Haag hebben heel nauwe omgang met de medische wereld. Daar zijn het niet de advocaten die met de rechter eten, maar de medici. En de bewondering voor medici zit er bij die rechters helemaal ingebakken.
Medici onderling vallen elkaar niet af. Dat is slecht voor hun carrière. Als je in deze zaak je nek uitsteekt, kun je een hoogleraarschap wel vergeten. Het is niet voor niets dat ik mijn deskundigen ver over de grens moet zoeken, in de Verenigde Staten en Nieuw-Zeeland. In Nederland en in de landen vlak om ons heen, zijn ze niet eens bereid kennis te nemen van mijn boek en mijn argumentatie. “Lucia heeft het gedaan,” dat weten ze zo ook wel.’
Mocht het Driemanschap concluderen dat de zaak niet heropend hoeft te worden, dan zal De B.’s advocaat Stijn Franken een herzieningsverzoek indienen bij de Hoge Raad. Woensdag 30 mei vertelde Franken op een avond van de Nijmeegse vereniging voor rechtenstudenten Dr. Nico Mülller over de zaak De B. dat hij inmiddels voldoende materiaal heeft voor zo’n verzoek, ‘maar misschien komt er nog meer uit deze commissie. Daarom wacht ik nog.’

Moord, of toch een natuurlijke dood?

Tijd om te luisteren

Er zullen altijd te weinig donororganen zijn
De Nierstichting heeft weer een nieuw onderzoeksrapport waarmee ze kan zwaaien, dit keer van het Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg Nivel. Nivel doet het onderzoek naar actieve donorregistratie dat in 2004 ook al is gedaan, nog eens dunnetjes over (zie het kader op de rechterpagina voor verschillende vormen van donorregistratie). Waarom? ‘Vanwege de ruime aandacht die het onderwerp orgaandonatie de laatste jaren heeft gehad, wat mogelijk geleid kan hebben tot een andere houding ten opzichte van het onderwerp orgaandonatie,’ aldus het onderzoeksrapport.
En inderdaad, dat is ook zo. Al is die ‘andere houding’ er niet een waar de Nierstichting, een van de opdrachtgevers van het onderzoek, blij mee is. Want uit het Nivel-onderzoek blijkt dat het aantal donoren bij invoering van een actief donorregistratiesysteem maar heel beperkt zal toenemen. De huidige situatie levert in de praktijk 200 donoren op, de nieuwe 215 tot, in het allergunstigste geval, 260.
‘De solidariteit neemt af,’ moppert de Nierstichting, die vindt dat de politiek in actie moet komen. Daarbij lijkt de Stichting – die met 1055 nierpatiënten het grootste aandeel levert aan de wachtlijst van 1417 patiënten – niets te dol. Een korting op de zorgpremie, weigeraars standaard onderaan de wachtlijst zetten als ze zelf een orgaan nodig hebben, verplichte registratie van alle volwassenen. En dat alles onder de zelden bekritiseerde kreet ‘Jaarlijks sterven honderden mensen omdat er niet op tijd een nieuw orgaan beschikbaar is’.
Maar sterven die – tweehonderd – mensen niet in de eerste plaats omdat ze vreselijk ziek zijn?
BOB en bromfietshelm
Bijna 40 procent van de Nederlandse bevolking heeft zich laten registreren in het donorregister: ruim vijf miljoen mensen. Daarmee zijn Nederlanders met stip Europees kampioen registreren; op de Britten en Zweden na komt geen enkel land boven de vijf procent. Maar dat betekent niet dat ze zich een keuze laten opdringen: 56,6 procent wil wel donor zijn, 30,8 procent niet, en 12,5 procent laat de beslissing over aan zijn nabestaanden.
Let op: er zijn dus maar liefst 2,8 miljoen mensen bereid hun organen af te staan aan 1400 mensen. Voor elke patiënt op de wachtlijst staan maar liefst tweeduizend mensen klaar. En toch komen we donororganen te kort: al tien jaar lang schommelt het aantal overleden donoren rond de tweehonderd per jaar.
Zijn er misschien andere redenen waarom die wachtlijst niet korter wordt dan ‘de afnemende solidariteit’ van de Nederlandse bevolking?
Gaan mensen op de verkeerde plaatsen dood, waardoor hun organen niet ‘gered’ kunnen worden? (Ja). Worden we collectief veel te oud, waardoor onze organen ‘op’ zijn als we overlijden? (Ja). Blijven er te veel verkeersslachtoffers – de ideale donoren – in leven dankzij boete, BOB &#038; bromfietshelm, autogordel &#038; airbag? (Ja). Overlijden in Nederland, dankzij onze goede gezondheidszorg, minder mensen aan hersendood dan elders, waardoor er minder organen beschikbaar komen? (Ja). Vinden artsen het nog altijd heel moeilijk om de donatievraag te stellen en laten ze het daarom nogal eens achterwege? (Ja).
Staan er alleen maar mensen op de wachtlijst die voor de eerste keer een orgaan nodig hebben? (Nee. Eenvijfde van de nierpatiënten wacht op een tweede of volgende nier). Staan er ook patiënten op de lijst die vroeger allang waren gestorven, maar nu dankzij de medische vooruitgang langer blijven leven en daarom nieuwe organen nodig hebben? (Ja, bijvoorbeeld hartpatiënten die met behulp van een kunstmatig hart wachten op een echt hart). Zijn de leeftijdsgrenzen voor transplantatie opgerekt, waardoor er meer mensen voor transplantatie in aanmerking komen dan vroeger? (Ja, zowel naar beneden als naar boven).
Bij leven
Er zullen altijd te weinig organen zijn, en dat komt, paradoxaal genoeg, door de medische vooruitgang en het succesvolle verkeersveiligheidsbeleid. Om medisch ethicus Erwin Kompanje te citeren: ‘Nederland is erg goed in donorpreventie. En dat is natuurlijk toe te juichen.’
De enige oplossing die een beetje soelaas kan bieden, is er een die de Nierstichting nooit en nergens promoot, maar die inmiddels wel steeds gangbaarder wordt: donatie bij leven. Familieleden, geliefden en soms zelfs vrienden staan een nier af zodat, om in de termen van de Nierstichting te blijven, ‘er geen onnodige doden vallen’. Vorig jaar gaven 274 mensen een nier aan een naaste. Dat is niet ideaal, en hopelijk kan de ontwikkeling van een kunstnier er in de toekomst voor zorgen dat gezonde mensen zich niet hoeven te laten opereren om zieke mensen te redden. De manier waarop de wachtlijst is ontstaan, is ook de manier om hem weer korter te krijgen: door medische vooruitgang.
Vormen van donorregistratie
1. Het huidige toestemmingssysteem
Mensen zijn donor wanneer ze op een donorregistratieformulier hebben aangegeven dat ze dat willen. Dit formulier geeft ook de mogelijk om te weigeren organen af te staan, om alleen bepaalde organen te doneren, of om nabestaanden te laten beslissen over donatie. De voorkeur voor dit systeem is de afgelopen drie jaar gegroeid (van 46,8 procent van de bevolking in 2004 tot 50,7 procent nu).
2. Het geen-bezwaarsysteem
Iedereen is automatisch donor, tenzij je zelf aangeeft dat je dat niet wilt. Dit systeem wordt gebruikt in België en Spanje. Ook in deze landen worden de nabestaanden geraadpleegd.
3. Het actief donorregistratiesysteem
Mensen die nog niet staan geregistreerd, krijgen nogmaals een registratieformulier. Wie dat formulier niet terugstuurt en ook niet reageert op de herinnering die zes weken later wordt toegestuurd, is automatisch donor.

Ideale donoren gaan niet dood

De mollenman
Voetballen op dit terrein is geheel voor eigen risico. Het grasveld veert mee bij elke stap, zelfs na al die droge weken. Geen wonder, vindt Bertus, hij schat dat er minstens zes mollen actief zijn. ‘Je hebt geen idee hoe lang hun gangen zijn.’
Bertus zoekt een paar verse molshopen, maakt de gang vrij en zet vier klemmen in de grond. Twee dagen later komt hij langs om het resultaat te bekijken. Eén fors exemplaar, volledig door de mangel. Geen centje pijn hoor, volgens Bertus kunnen die beestjes vrijwel niets hebben. Een tikje met je vinger tegen hun de kop en ze zijn er geweest.
Met blote handen haalt hij het lijkje uit de klem en slingert het de weilanden in. Over een tijdje, wanneer de grond flink drassig is, wil Bertus nog wel een keer langskomen.
Op zijn oude dag – van de zomer wordt hij vierentachtig – heeft hij tijd genoeg. Dan maakt hij met twintig, dertig klemmen het land gegarandeerd mollenvrij. Trouwens, die mol komt op twee tientjes. Of we moeten besluiten het terrein vrij te geven voor de jacht. Dan blijven de beurzen gesloten. Zo doet Bertus dat al jaren bij de boeren in de buurt. Hebben zij geen last van mollen en kan hij met zijn vrienden af en toe wat fazanten en hazen schieten. Met wilde konijnen, eenden en houtduiven zijn dat de enige bejaagde diersoorten in ons land. Een enkele keer een vos, hoewel dat officieel niet mag. Maar als het aan de boeren ligt, komt daar snel verandering in. Kippen, konijnen, eenden – een vos pakt alles wat hem voor de bek komt. Dertig hebben ze d’r geschoten in seizoen 2005, alleen al op de veertig hectare rond Zegveld en de Meije waar hij een jacht­akte voor heeft. ‘Maar een vos laat zich niet zomaar pakken. Alleen met lokaas. Een dooie zwaan of zo. Liggen wij in de bosjes, uit de wind. En dan: pats, boem, liggen, oprapen.’
Het liefst jaagt Bertus in Polen. Elke mollenpremie gaat in zijn spaarpot. Want zo’n trip loopt aardig in de papieren, met alle vergunningen. Zeker wanneer ze het herten- of zwijnenvlees mee naar huis willen nemen.
Een week later komt Bertus langs. Nee, na één natte week is de grond nog altijd te hard voor nieuwe klemmen. Maar we moeten hem wel tijdig bellen voor een afspraak. Kan best dat hij deze zomer vaker op pad is om te jagen. Hebben we niet in de krant gelezen dat het kabinet van plan is het jachtverbod in te trekken? Dat is nog eens goed nieuws. En niet alleen voor hem – het wordt hoog tijd om weer wat balans in de natuur te brengen.
Diederik Samwel
De Klaas Bruinsma van de Friese letteren
Sommige buitenstaanders menen dat de Friese literator Klaas Bruinsma (76) via een omvangrijke oeuvre een stevig banksaldo opbouwde, maar in werkelijkheid heeft zijn publicatiedrift hem hoofdzakelijk geld gekóst. Neem de Ilias en de Odusseia van Homeros die Bruinsma in 1954 in het Fries begon te vertalen. Exact een halve eeuw later resulteerde dit monnikenwerk in twee kloek gebonden delen. Duizend pagina’s in totaal, oplage vijfhonderd exemplaren en alles zonder een cent subsidie. ‘Omdat ik te stuntelig ben voor de computer, was ik aangewezen op de schrijfmachine,’ licht de auteur toe. ‘Toen die Homeros-vertaling klaar was, moest ik twee studenten inhuren om alles digitaal op schijf te zetten. Dat kostte me vierduizend euro.’ Uiteindelijk kan een dergelijke aderlating hem nauwelijks deren. De gepensioneerde leraar Engels slaat de geest hoger aan dan de materie; hij wordt niet gedreven door de zucht naar miljoenen die zijn criminele naamgenoot Klaas Bruinsma in 1991 de kop kostte.
Hoewel de kans op naamsverwarring nihil is, had de dichter uit Oudemirdum er toch behoorlijk de smoor in toen de hoofdstedelijke drugsbaron Klaas B. uitgroeide tot een beroemdheid zonder initialen. Oftewel, zoals ze in Friesland zeggen: ‘D’r binne meer hoendsjes die Blom hieten.’ De wrevel over de verkwanseling van een klinkende naam bereikte bij de geletterde Klaas Bruinsma het kookpunt toen hij naast de kassa bij boekhandel De Jong aan de Van Swinderenstraat te Balk drie exemplaren zag liggen van de door Bart Middelburg geschreven biografie De Dominee, opkomst en ondergang van mafiabaas Klaas Bruinsma.
Van de met behoud van het zesvoetige metrum in het Fries omgezette dactylen en spondeeën van Homeros ontbrak in dezelfde winkel daarentegen elk spoor. ‘Ik was daar zó ontstemd over dat ik besloot om alle boeken die de winkel over die andere Klaas Bruinsma in voorraad had, op te kopen en te vernietigen. Enfin, mijn naamgenoot, de gangster, is dood. Mocht u daar nog vragen over hebben, dan verzoek ik u beleefd die te stellen aan Mabel Wisse-Smit.’
Voordeel van de doublure is dat het ijs doorgaans direct breekt als ‘Bruunsma’ zich bij het handenschudden met een grijns laat ontvallen dat hij geen telg uit een penose­familie is.
Ze schaterden het uit, de passagiers van de touringcar die langs de Friese adressen trok waar de op die zaterdag honderd jaar geleden geboren Theun de Vries ooit woonde. ‘Ik heb Theun de Vries goed gekend,’ zegt Klaas Bruinsma, ‘al moet ik bekennen dat ik van zijn 166 boeken hooguit tien procent heb gelezen. Ik had het te druk met Homeros.’
Rudie Kagie
Als een Torpedo
In een schemerig zaaltje dat ruikt naar ongewassen daklozen die geen enkele moeite doen om hun drank- en tabaksverslaving te verbloemen, nemen ze plaats op het podium. Jaffe Vink van Opinio, vrolijk gevlinderdast. Barbara van Beukering van Volkskrant Magazine, fris &#038; opgewekt in een dirndl-outfit. En Ben Rogmans (geen opvallende uiterlijke kenmerken) die zich sinds kort hoofdredacteur van De Pers mag noemen.
Aanleiding is de lancering van Torpedo, een ‘100% columnvrij’ bookazine zonder rubriekjes en adverteerders. Het heeft geen format, geen bladritme. De verhalen staan gewoon achter elkaar. ‘Kan dat, een blad maken zonder format?’, is de vraag die Paul Witteman het drietal voorlegt. Want lezers houden van columns en rubriekjes. En foto’s: de nieuwe gratis krant Dag is één groot fotoalbum met onderschriftjes.
Jaffe: ‘Wij hebben geen foto’s in ons blad. Dat is ons unique selling point. In romans staan ook geen foto’s. We hebben wel een stuk liggen over foto’s, maar daar komen geen foto’s bij. Dat vind ik geweldig.’ Vink hoopt zijn lezers te halen bij ‘de intelligentsia en degenen die daar graag bij willen horen’. De oplage van Opinio is tienduizend stuks.
Barbara: ‘Dag is voor een andere doelgroep. Meer richting Engelse tabloids.’
Ben: ‘Wij denken niet in doelgroepen. Wij proberen de krant te maken die we zelf willen lezen.’
Barbara: ‘En als niemand hem leest?’
Ben: ‘Dan pech. Dan hebben we het in elk geval geprobeerd. Ik trek me niks aan van lezers en directieleden.’
Barbara: ‘Je maakt het blad alleen voor jezelf?’
Ben: ‘Ja.’
Barbara: ‘Maar je lezers kunnen je vertellen wat ze waarderen in je blad.’
Ben: ‘Dat weet je toch zelf ook wel, wat je goed doet? Ik weet meer van kranten maken dan een lezer.’
Barbara: ‘Als de lezer mijn blad niet zou waarderen, zou ik het anders gaan doen.’
Ben: ‘Waarom?’
Ook de nonverbale communicatie bij deze dialoog is de moeite waard. Van Beukering die almaar meer op haar stoel gaat draaien, Rogmans die stoïcijns dezelfde houding houdt.
Barbara: ‘Waarom kun jij niet een beetje schuiven?’
Ben: ‘Het is schuiven of niet schuiven. Voordat je het weet zit je op je hurken het zoveelste aftreksel van het AD te maken.’
Bij de borrel ligt Torpedo, een feestje zonder format.
Malou van Hintum
Zo’n feest waar Theo een hekel aan had
En daar is hij dan eindelijk. Op de rode loper. Camera’s, foto’s, schreeuwende fans en handtekeningen. De mond vol scheve en bruine tanden blijft lachen en dezelfde antwoorden geven op dezelfde vragen. Geduld straalt uit de uitpuilende ogen, die de aanbidders en verslaggevers strak en vriendelijk blijven aankijken.
Zaal 1 van Tuschinski, gevuld met black ties en evening dresses, is getuige van de aankomst van Steve Buscemi, regisseur en hoofdrolspeler van Interview, de remake van de gelijknamige film van Theo van Gogh. Er zijn camera’s en micro­foons gericht op de ingang van de bioscoop zodat alles wat zich daar afspeelt live is te volgen op het filmdoek. Zo ook de paar verdwaalde bezoekers van de huldiging van bekerwinnaar Ajax, tegelijkertijd op het Museumplein, die bij de rode loper staan. ‘Joden, Ajax superjoden!’ klinkt het via het scherm in de bioscoopzaal. Gegniffel van het chic geklede publiek. Dat zou Theo wel hebben gewaardeerd, wordt er gemompeld.
Buscemi neemt het woord. De zaal is niet vol, maar kan wel hard lachen. ‘Als Theo nog geleefd zou hebben, dan zou hij de film hebben geregisseerd,’ aldus Buscemi. ‘Ik hoop dat hij mij dan had gecast voor de hoofdrol.’
Er zijn dj’s, mooie blonde dames in witzijden gewaden, hippe hapjes, rode bubbelrosé en black tie als dress­code. Kosten noch moeite zijn gespaard om Nederland te laten zien hoe het ook kan. Dat de geestelijk vader van de film een hekel had aan premièrefeesten, en dan vooral die met kledingvoorschrift, is even vergeten. Ook door de beste vrienden van Theo. Dit is Hollywood, dus iedereen lacht.
Op de afterparty in de Escape wordt flink gedanst. Vooral jonge meisjes met strakke rokjes en cocktails in de hand bevolken de dansvloer. Boven is het vip-dek, maar dat is bijna leeg. De echte vip’s zijn naar ­comedyclub Toomler, waar Hans Teeuwen met een jazzband liedjes zingt.
Maurits Martijn

Rudie Kagie

Diederik Samwel

Maurits Martijn

De kleine wereld

Neus-fictie
Heerst er een Holleeder-hype? Natuurlijk! Daarover was iedereen het eens, vorige week woensdag in Studio 80 aan de Amsterdamse Amstel. Tientallen studenten luisterden naar een discussie tussen advocaten, wetenschappers en journalisten over de rol van de media in het ‘proces van de eeuw’. Wij, het aanwezig journaille, hadden ons gewapend tegen de kritiek dat we lezers en kijkers bedelven onder een verstikkende hoeveelheid berichten over Willem Holleeder. Dat we een monster van hem hebben gemaakt. Trial by media!
Het viel mee. Na wat gesputter over schreeuwende koppen in de krant, ging het al snel over de zaak zelf. Dat kwam ook door de aanwezige Holleeder-advocaat Jan-Hein Kuijpers. Met zijn kenmerkende flux de bouche verhaalde hij over de barre omstandigheden waaronder zijn cliënt is gedetineerd. We hingen aan z’n lippen. Kuijpers zei een kort geding aan te spannen tegen de gevangenis. ‘Da’s nieuws!’ riep de discussieleider. De Holleeder-hype kreeg ter plekke vorm.
Hoe anders ging het eraan toe eerder diezelfde dag in de tuin van de chique Amsterdamse uitgever De Bezige Bij. Daar reikte thrillerschrijver Roel Janssen het eerste exemplaar van z’n nieuwste boek De Tiende Vrouw uit aan voormalig minister van Financiën Gerrit Zalm. Discussie over een hype rond Holleeder veroorzaakte dat niet. Terwijl Janssen, in het dagelijks leven redacteur bij NRC Handelsblad, zijn boek toch doorspekt heeft met elementen uit het leven van De Neus. ‘Willem Lodderer’ heet hij in Janssens boek. In ‘Sjon Muizenman’ herkennen we Johnny Mieremet. Willem Endstra is ‘Eric Pincoff’ en onderwereldadvocaat Evert Hingst heet ‘Paul Sanders’. Kortom, als iemand zich heeft laten inspireren door de Holleeder-hype, dan wel Roel Janssen. Die zich overigens haast te zeggen dat hij een heel ander, uit zijn eigen brein ontsproten, fictief verhaal vertelt. Da’s waar. En waarom zou een thrillerschrijver geen inspiratie halen uit een bij een groot publiek aansprekend thema?
Schaamteloos wordt het pas bij een collega van Janssen. Van misdaadromancier Gerhardt Mulder verscheen onlangs De loodgieter. Als onderkop heeft het boekje ‘De zaak Holleeder’ en op de cover is de tronie van De Neus verwerkt. In het gefabuleerde verhaal heeft de auteur weliswaar de moeite genomen de advocaat ‘Mosje Bramovicz’ te noemen, maar Mieremet, Endstra, Holleeder, Big Willem, Wijsmuller, Houtman en Friedländer hebben wat Mulder betreft geen pseudoniem nodig.
Neus-fictie. En dan hebben we het werkje Koud-Zuid (over moord en doodslag in Amsterdam-Zuid) van tv-babe Ariane Meijer nog niet eens gelezen. Ondertussen schaven zeker twee regisseurs naarstig aan scenario’s voor speelfilms over leven en werk van Willem Holleeder. Bij de volgende hype-discussie dus graag drie extra stoeltjes op het podium voor de creatieve afdeling.
Harry Lensink
Doof voor de biologische klok
Zelfs de auteur van het boek Geen kinderen geen bezwaar, Opzij-redactiechef Emely Nobis, steekt haar hand op wanneer Cisca Dresselhuys vraagt wie van de bewust kinderloze vrouwen in de zaal wel vader had willen worden. Vader, jaaa. Niet zo’n moderne, die snotneuzen afveegt en luiers verschoont, maar zo’n man die de overheid het liefst wil afschaffen. Dat onbekende pak dat het vlees snijdt op zondag. ‘Een hele coole reclame vind ik dat,’ zegt stand-up comedian Irene van der Aart, die de avond afsluit. ‘Je bent de hele week de hort op, alleen op zondag kom je thuis en iedereen is financieel afhankelijk van je. Ge-wel-dig.’
Het zit propvol in Pakhuis de Zwijger, en deze keer is het thema bewuste kinderloosheid. Eindelijk eens geen oeverloos gepraat over ‘hoe vind ik een partner’ en ‘hoe doe ik dat met de kinderen’. Gewoon: niet.
De enkele moeder die nog wat probeert in te brengen, vindt de formidabele Dresselhuys tegenover zich. ‘Ik zat op mijn flat RTL4 te kijken en het leek me fijn om op mijn oude dag kinderen te hebben,’ legt Roos Wouters uit, die eerder bij Women Inc. een avond mocht beleggen over de mitsen en maren van het jonge moederschap. Dresselhuys, venijnig: ‘Ja, dan wil je wel een kind, hè, als er alleen maar RTL4 is.’
‘Waarom voelen sommige vrouwen hun biologische klok tikken en andere niet?’ vraagt iemand uit de zaal aan Didi Braat, hoogleraar, gynaecoloog, en initiator van het veelbesproken rapport Uitstel van ouderschap. ‘Omdat die gehoorproblemen hebben en dat graag zo willen houden,’ snerpt Dresselhuys. Braat lijkt het ‘best leuk’ eens te kijken of hormonen een rol spelen bij kinderwens en kinderloosheid.
Een heel fout woord trouwens, kinderloosheid, zegt Nobis. Alsof geen kinderen hebben een gebrek is. Of zielig. Nobis: ‘Kinderloosheid is voor mij niet de prijs van de emancipatie, maar de bonus.’ Ook zouden we eens van de tweespalt tussen vrouwen met en vrouwen zonder kinderen af moeten, vindt ze. Kinderlozen zijn niet per definitie egoïstische carrièrejagers; een kwart van hen werkt in deeltijd. En moeders zijn niet per definitie mutsen die het liefst achter de theepot zitten – denk maar aan Femke Halsema of Sylvana Simons.
Malou van Hintum
Activist met een dwangsom
Zoveelste ideetje uit de milieuvriendelijke snelkookpan van de Apeldoornse beroepsactivist Harry Voss (55): een navigatiesysteem dat automobilisten in natuurgebieden waarschuwt voor overstekend wild. Fabrikant TomTom kan bij het programmeren van routes best rekening houden met wildoversteekplaatsen in het land. ‘Technisch een koud kunstje,’ weet Voss.
Als grootste triomf in zijn activistische loopbaan beschouwt Voss het oppoken van zóveel rumoer rond de ‘hofjacht’ dat leden, vrienden en bekenden van het Huis van Oranje afhaakten. ‘De hofjacht kregen we plat,’ meldt Voss, ‘nu de jachthutten nog.’ Hij heeft al een website opgericht om een einde te maken aan de illegale bouwsels.
De SP beloonde zijn onvermoeibare dadendrang door een Harry Voss Award in te stellen, enkele jaren geleden voor het eerst en het laatst toegekend aan twee dappere tienjarigen uit Gouda die met gedichten en tekeningen de strijd met de jachtsport hadden aangeknoopt. Acht jaar geleden kwam Voss bij de SP in dienst om het Milieu Alarm Centrum voort te zetten. Pionier Remi Poppe was net parlementariër geworden en had geen tijd meer om te ageren tegen gevaarlijke stoffen uit petrochemische schoorstenen in de Botlek. Zijn opvolger Voss was meer de zachtaardige natuurman, gespecialiseerd in het beschermen van amfibieen, zoals de kamsalamander, de rugstreeppad en de zandhagedis. Zijn diepe weerzin tegen de jacht in al haar verschijningsvormen deelde hij met de toenmalige SP-strateeg Niko Koffeman. Gouden jaren braken aan voor Voss, die onvermoeibaar ageerde tegen de chloortrein, asbestweggetjes, de vossenjacht en de Shell-dump in de Biesbosch. Hij had daarmee door willen gaan, maar de SP deelde zijn enthousiasme niet en startte een ontslagprocedure. ‘Jan Marijnissen heeft niets met dierenwelzijn,’ stelt de gedroste milieudetective vast. Om zich meteen in de lip te bijten: ‘Sorry, ik heb bij de SP getekend dat ik op straffe van een dwangsom niets zal zeggen over achtergronden van mijn gedwongen vertrek.’
In het voetspoor van Koffeman stapte Voss over naar de Partij voor de Dieren. Ze zaten al samen bij de Faunabescherming en stichting Wakker Dier. Bij die club kon Voss op voorspraak van bestuurslid Marianne Thieme aan de slag met een voorlopig arbeidscontract. In zijn nieuwe baan sprak hij alvast zesenveertig Ster-spotjes in voor de VeggieDog, het vegetarische alternatief voor de rookworst die Marijnissen ooit bij Unox draaide. ‘Ja,’ erkent Voss, ‘wat dat betreft zijn Jan en ik volledig uit elkaar gegroeid.’
Rudie Kagie
Geld voor De Velser Affaire
Het IJmuidense theater Thalia zat afgelopen woensdag vol met familieleden van omgekomen communistische verzetsstrijders en betrokken inwoners van Velsen. Voorzitter Cees Weij van de Stichting Steun Onderzoek Velser Affaire maakte onder applaus bekend dat de stichting Democratie en Media (eigenaar van PCM) een donatie heeft gedaan van tienduizend euro voor onderzoek. ‘Een mooi begin,’ aldus Weij. Hij hoopt dat binnen een half jaar driehonderdduizend euro is verzameld, zodat een onafhankelijke geschiedkundige aan de slag kan.
‘Foute’ politiemannen in Velsen kregen in 1944 hoge functies binnen het verzet en zorgden dat linkse verzetsstrijders werden uitgeschakeld. Over deze ‘Velser Affaire’ schreef Conny Braam in 2004 het boek Het schandaal, waarna de gemeenteraad het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) om een initiërend onderzoek vroeg. Maar die wilde alleen in actie komen als er vijfentwintigduizend euro werd betaald en dat kon de armlastige gemeente niet betalen.
In haar jeugd hoorde Braam, die opgroeide in IJmuiden, haar vader en ooms tijdens familiebijeenkomsten altijd op zachte toon spreken over De Affaire. ‘Mensen waren bang,’ zei Braam vorig jaar in Vrij Nederland. ‘Een goedwillende politie-inspecteur die te diep probeerde te wroeten, werd in de jaren vijftig van de zaak afgehaald, een ander kreeg een kogel door zijn raam. In Velsen werd altijd gezegd: als je nog langer wilt leven, houd dan je mond over de affaire.’
Maar nu lijkt er alsnog een onafhankelijk onderzoek te komen.
Hoogleraar terrorisme te Leiden Bob de Graaff (hij groeide op in Velsen en buurgemeente Santpoort) gaf in IJmuiden de eerste Velser-lezing. Na afloop zei hij dat de te benoemen onderzoeker zeker moet gaan spitten in archieven in Canada en Engeland, dat is nog nooit gedaan. ‘Het kan zijn dat er nieuwe feiten opduiken. Maar het is sowieso belangrijk dat het onderzoek er komt. Want als een bevolking na zestig jaar nog steeds met vragen zit, moet er duidelijkheid komen.’
Connie Braam is optimistischer dan vorig jaar: ‘Er lijkt iets van de grond te komen.’ Nu maar hopen dat Corus (de voormalige Hoogovens en grootste werkgever in Velsen) ook een duit in het zakje doet.
Harm Ede Botje
(Zie ook het VN-artikel ‘Het verraad van Velsen’ op www.vn.nl)

De kunst van vriendschap

Tweedehands mamma

Wakkere types

Als de dood aarzelt

Commissie-Dijkhuis

Als de dood aarzelt

‘Ik heb verloren van het leven’

Hoofdpijn­dossier

Onhandelbare pechvogels

Sanneke van Hassel

Reconstructie: Moord, of toch een natuurlijke dood?

Moord, of toch een natuurlijke dood?

Tijd om te luisteren

Ideale donoren gaan niet dood

De kleine wereld

De kleine wereld

Hoofdpijndossier