De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Hoera, Dana Lixenberg heeft de Deutsche Börse Photography Prize gewonnen! Over een periode van 22 jaar fotografeerde </span>Dana Lixenberg de bewoners van Imperial Courts, een sociaal woningbouwproject in de wijk Watts, South Los Angeles. Het resultaat is een vuistdik fotoboek – en een tentoonstelling in Huis Marseille.</div>
<p class="p_1">In maart 1993 reed Dana Lixenberg voor het eerst Imperial Courts binnen. <span class="Cursief">Original Gangster </span>Tony Bogard zat naast haar op de bijrijdersstoel. Lixenberg had Bogard daarvoor meerdere malen opgezocht in zijn huis aan de rand van Watts. Als gerespecteerd leider van de Imperial Courts PJ Watts Crips was hij het aangewezen contact om binnen te komen. Bogard was sceptisch, argwanend. Hij had al zo vaak mediabusjes zien komen en gaan, om zijn buurt daarna in stereotype beelden en soundbites op tv terug te zien. Bovendien: wie kon hem garanderen dat Lixenberg niet voor de FBI of de lokale politie werkte?</p>
<p class="tekst">Een jaar daarvoor was de wijk Watts nog volop in de media als het dramatische epicentrum van de Rodney King-rellen. De hele wereld had via amateuropnames kunnen zien hoe taxichauffeur King was mishandeld door een groep blanke politieagenten. Toen de agenten in april 1992 werden vrijgesproken, brak de hel los.</p>
<p>Lixenberg was in die periode in Los Angeles voor een Vrij Nederland-reportage over de nasleep van de rellen. Maar na dat verhaal kwam ze terug. Ze was geïnteresseerd geraakt in de gangcultuur en alle bewoners die ermee te maken hadden. Het doel was om verstilde, ondramatische zwart-wit portretten te maken, zonder de bekende clichématige verwijzingen. En daarvoor had ze Bogard nodig.</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-309531 media-309531" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/12/Solé-2013-helder.jpg" alt="" /><figcaption>Solé, 2013. Foto: Dana Lixenberg</figcaption></figure>
</div>
<p>Uiteindelijk ging hij overstag en Lixenberg mocht meerijden. Onder de rook van de megalomane kruising van <span class="Cursief">highways</span> en <span class="Cursief">freeways</span> verscheen een reeks pastelgroene huizenblokken met betraliede ramen en grote unit-nummers op de muren. Ze parkeerden naast een kale speelplaats, de hangplek van een groep middelbare mannen. Bogard stapte uit en voegde zich bij zijn vrienden. Lixenberg werd genegeerd.</p>
<h5>Terug naar Imperial Courts</h5>
<p>Nu was het aan haar om bewoners zover te krijgen zich te laten vastleggen. Misschien was het haar grote 4&#215;5 inch camera die een aantal buurtbewoners overhaalde mee te werken. Een camera die dwingt tot rust, planning en samenwerking. Die maand kreeg Lixenberg voor het eerst toegang tot een buurt die voor buitenstaanders tot dan toe gesloten leek. Vanaf dat moment keerde Lixenberg geregeld terug naar Imperial Courts, maar pas in 2008 nam ze haar camera weer mee. Door de enthousiaste reacties van de bewoners begon ze nieuwe portretten te maken en breidde ze het project uit met filmopnames.</p>
<p>Sommige portretten uit 1993 zouden geen vervolg krijgen. Dat van DJ bijvoorbeeld. Vier jaar na het portret uit 1993 kreeg hij levenslang voor de moord op de eveneens geportretteerde Spider. En vriendengroep The Fresh Crew is inmiddels uit elkaar gevallen: twee van de vier zitten een lange gevangenisstraf uit. Maar voor anderen ging het leven door. Toussaint is inmiddels opa en tegelijkertijd kersverse vader van zijn tweeling Ty’Onne en Ty’Onna. En Floss probeert na jarenlange jeugddetentie op het rechte pad te blijven en heeft een baan in het plaatselijke ziekenhuis.</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-309532 media-309532" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/12/J-50-2008-helder.jpg" alt="" /><figcaption>J 50, zwanger van Kadejeh, 2008. Foto: Dana Lixenberg</figcaption></figure>
</div>
<p class="p_1">Oktober 2015. Op het terrein naast het centrale gymlokaal liggen de kiloknallers al te roken. Voor de kinderen is er een popcornmachine en uit de overstuurde boxen klinken diepe hiphopklanken. Vandaag laat Lixenberg het resultaat van al die jaren werk aan de bewoners van Imperial Courts zien. Haar kofferbak ligt vol met fotoboeken, die ze tijdens een georganiseerde buurtbarbecue gaat uitdelen aan de gemeenschap. De boeken worden op een grote tafel gelegd en Lixenberg begint met signeren.</p>
<p class="tekst">Langzaam druppelen de bewoners het terrein op. Een jonge vrouw met een lippiercing en een getatoeëerde hals neemt een gesigneerd exemplaar in ontvangst en begint direct te bladeren. ‘Er is zoveel gebeurd op dit kleine oppervlak,’ zegt ze. ‘Voor ons is dit boek een herinnering aan vroeger.’ Op 12-jarige leeftijd werd ze zelf per ongeluk geraakt tijdens een schietpartij op straat. Ze overleefde het ternauwernood. ‘De dood is een vanzelfsprekend onderdeel van ons bestaan.’</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-309533 media-309533" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/12/Kadejah-2013-helder.jpg" alt="" /><figcaption>Kadejeh, 2013. Foto: Dana Lixenberg</figcaption></figure>
</div>
<p>Lixenberg wordt uitgelaten begroet door een vrouw met paarse nepwimpers en een knalgele jurk. Het is J 50, die in verschillende levensfases werd vastgelegd. De 28-jarige Floss zit op een bankje aan de rand van het terrein en bladert door het boek met zijn zoontje Kashmir op schoot. Het bendeleven heeft hij achter zich gelaten. ‘Mensen van buiten denken dat je een keuze hebt om lid te worden van een gang. Maar je wordt erin geboren. Als je vader erbij hoort, hoor jij er ook bij.’</p>
<p>Het terrein vult zich met steeds meer mensen, die zich in kleine groepjes rond het boek buigen. Er wordt gelachen om gedateerde kleding en gezwegen als er een foto van een R.I.P monument verschijnt. Op de straat rond het terrein rijden patrouillerende politiewagens voorbij en op de achtergrond klinkt het constante geratel van helikopters. Het lijkt de bewoners niet te deren. <span class="Cursief">This is us,</span> zeggen ze met het boek in hun handen. <span class="Cursief">This is our life.<br />
</span><span class="Cursief"><br />
</span></p>
<div class="info-box">
<p class="vraag"><span class="Cursief">De expositie ‘Imperial Courts, 1993-2015’ is te zien in Huis Marseille Amsterdam van 12 december 2015 tot 6 maart 2016. Het gelijknamige boek is uitgegeven door Roma Publications Amsterdam. </span></p>
<p class="vraag">De webdocumentaire is <a href="https://www.imperialcourtsprojects.com">hier</a> te zien.</p>
</div>
<div class="media-wide">
<figure id="post-309535 media-309535" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/12/Floss-2012-helder.jpg" alt="" /><figcaption>Floss, 2012. Foto: Dana Lixenberg</figcaption></figure>
<figure id="post-309537 media-309537" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/12/Fresh_Real_Flave_and_4Doe-2008-helder.jpg" alt="" /><figcaption>Fresh, Real, Flave en 4Doe (Fresh Crew), 2008. Foto: Dana Lixenberg</figcaption></figure>
<figure id="post-309539 media-309539" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/12/Shawna_with_her_son_Kashmir-2013-helder.jpg" alt="" /><figcaption>Shawna met haar zoon Kashmir, 2013. Foto: Dana Lixenberg</figcaption></figure>
</div>


Laura Stek

Dana Lixenbergs Imperial Courts 1993-2015: ‘Dit is ons leven’

Belservice voor eenzame ouderen: ‘Je belt voor mij. Want ik ben eenzaam en jij niet.’

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Claressa Shields, alias T-Rex, is de</span> gedoodverfde Olympische bokskampioen in de zwaarste gewichtsklasse. Haar geheime wapen: ze komt uit Flint, Michigan.</div>
<p class="p_1">In een donker sneeuwlandschap verschijnt een meisje in capuchontrui met roze zwachtels om haar handen. Ze kijkt verbeten naar de camera en vecht in slowmotion tegen een onzichtbare tegenstander. ‘I have this dream,’ klinkt haar Michigan-accent bij de beelden uit 2012. ‘Ik ben in Londen, tijdens de finale van de Olympische Spelen. Ik hoor uit de speakers knallen: “En de eerste vrouwelijke kampioene middengewicht is… Claressa Shields!” In mijn droom kijk ik de ring rond en denk: hoe ben ik hier terechtgekomen?’ Haar onwaarschijnlijke droom zou uitkomen: later dat jaar stond vrouwenboksen voor het eerst op het programma van de Olympische Spelen. Claressa Shields won goud.</p>
<p class="tekst">De scène komt uit de documentaire van fotografen en filmmakers Zackary Canepari en Drea Cooper met de titel T-Rex, de bijnaam van Shields. Ze kwamen de toen 17-jarige Shields op het spoor en bleven haar intensief volgen. Eerst in de aanloop naar de Olympische Spelen in Londen en nu naar die in Rio de Janeiro. Shields zelf heeft zich op de Olympische campus in Colorado Springs tijdelijk afgesloten van de buitenwereld: komende weken moet ze haar naam als favoriet gaan waarmaken. ‘Claressa is in die vier jaar uitgegroeid tot de beste vrouwelijke bokser ter wereld,’ vertelt Zackary Canepari via Skype. ‘We zagen meteen dat ze bijzonder was. Ze had charisma, enorme wilskracht en niet te vergeten: ze kwam uit Flint.’</p>
<h5>Amerikaanse nachtmerrie</h5>
<p class="tekst">En Flint, ook bekend als de geboortestad van filmmaker en activist Michael Moore, betekent niet veel goeds. Criminaliteit, armoede, politiek mismanagement en algehele misère, dat zijn de componenten van Flints imago. De stad staat symbool voor de Amerikaanse droom die niet uitkwam. Sterker gezegd: het is de Amerikaanse nachtmerrie. En dat terwijl het allemaal zo mooi begon. Als de geboorteplaats van General Motors was Flint begin twintigste eeuw nog een mekka voor de werkzoekende Amerikaan. Het was een modelgemeenschap: genoeg werk, goede sociale voorzieningen en het was er veilig. Tot de fabrieken zich in de jaren tachtig om economische redenen buiten de stad gingen vestigen. General Motors kromp van tachtigduizend arbeidsplaatsen in 1978 naar achtduizend in 2010. Het inwonersaantal halveerde. De florerende place to be werd in rap tempo een gewelddadige spookstad. ‘Alles wat mis kon gaan in een middelgrote Amerikaanse stad, ging mis in Flint,’ zegt Canepari. ‘Het is echt fucked up. Maar de gemeenschap is heel sterk, de mensen hier zijn overlevers. Net als Claressa.’</p>
<h5>Lucia Rijker</h5>
<p class="tekst">De camera vangt een kleine kamer, volgepropt met mensen. Er klinkt vals verjaardagsgezang en er verschijnt een enorme taart in beeld, met T-Rex in grote chocoladeletters. Shields kreeg haar bijnaam op haar elfde, toen ze begon met boksen. Ze was dun, had korte armpjes en als ze eenmaal aanviel, hield ze nooit meer op. Er wordt taart in haar gezicht geduwd, haar vaders lach toont een tandeloze mond. ‘Ik hoop dat je nog honderdvijftig verjaardagen mag meemaken!’ roept hij. Shields’ vader is zojuist na een gevangenisstraf van zeven jaar vrijgekomen. Haar moeder zit gebogen over tafel en kijkt wat wazig uit haar ogen. De alcohol- en drugsverslaving hebben duidelijke sporen achtergelaten. Het contrast met haar stralende topfitte dochter is groot. En toch is het juist die achtergrond die maakt Shields als bokser zo ver is gekomen. In een recent interview vertelt ze: ‘Als jong meisje ben ik verkracht en mishandeld. Ik had weinig vrienden en een laag zelfbeeld. Er zat veel woede in me. Gelukkig heb ik het kunnen kanaliseren in het boksen. Ik denk dat ik daarom zo succesvol ben. Het gaf me zelfvertrouwen en structuur en het heeft me geopend. De armoede in onze familie heeft me ook sterk gevormd. Ik moest vaak mijn maaltijd aan mijn broer en zus afstaan. Zonder dat gevecht uit mijn jeugd was ik nooit zo ver gekomen.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Ik sla gewoon graag mensen in elkaar. Ik maak mijn tegenstanders aan het huilen, dat geeft een geweldig gevoel.</q></p>
<p class="tekst">‘Claressa is puur Flint,’ zegt Canepari. ‘Als je me zou vragen: hoe bokst iemand uit Flint? Dan zeg ik: kijk naar haar. Ze is agressief, sterk en extreem veerkrachtig. Ze is niet snel uit het veld geslagen en ze is in staat om direct te herstellen, fysiek maar vooral mentaal. Vrouwenboksen is normaal gesproken niet per se een sport die om pure kracht draait. Het is bijna als schermen: je tikt elkaar aan. Maar Claressa wil geen elegante puntjes maken, ze wil domineren.’</p>
<p class="tekst">Dat bevestigt de bokser in een optreden bij tv-host Stephen Colbert. Op de vraag waarom ze bokst, antwoordt ze: ‘Ik sla gewoon graag mensen in elkaar. Ik maak mijn tegenstanders aan het huilen, dat geeft een geweldig gevoel.’ Haar ogen twinkelen. Shields draait er niet omheen. ‘Ik wil gewoon de geschiedenisboeken ingaan als de beste vrouwelijke bokser. Ik kijk op tegen boksers als Laila Ali, Ann Wolfe, Lucia Rijker en Christy Martin. Maar ik ben uit ander hout gesneden. Ik wil dat later over me zal worden gezegd: “Ja, Claressa was zonder meer de beste bokser ooit.”’</p>
<h5>Slechte verliezer</h5>
<p class="tekst">Die drang om te winnen komt ook in de documentaire duidelijk naar voren. Tegen de achtergrond van vervallen huizen, kapotte auto’s en schimmige figuren traint Shields op haar knalroze gympen tot ze niet meer kan en in de boksschool stoot ze tegen de boksbal alsof haar leven ervan afhangt. Verliezen doet ze niet vaak en die enkele keer dat het wel gebeurt, blijkt ze geen goede verliezer. In China, bijvoorbeeld, tijdens het wereldkampioenschap in Qinhuangdao. De beelden tonen een juichende Britse aan de ene arm van de scheidsrechter en een compleet gedesillusioneerde Shields aan de andere. Na afloop negeert ze de obligate vragen van een groepje journalisten met een woedende blik, die eigenlijk niet voor anderen bedoeld is. De camera is er ook bij als Claressa hard tegen de muur trapt. ‘Wake up, wake up, wake up!’ schreeuwt ze tegen zichzelf.</p>
<figure id="post-335072 media-335072" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/prev_watermarked0_46194200_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/prev_watermarked0_46194200_preview-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/prev_watermarked0_46194200_preview-640x640.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Foto: Zackary Canepari/Panos Pictures/HH</figcaption></figure>
<p class="tekst">Coach Jason Crutchfield probeert haar met eindeloze peptalks op te beuren, zijn bemoedigende armgebaren en belerende toon doen eerder denken aan een doorgewinterde dominee dan een sportcoach. Het is duidelijk dat ook hij zijn ziel en zaligheid in Shields’ carrière gestopt heeft. Crutchfield herkende direct haar talent toen ze als stugge 11-jarige de boksschool binnenwandelde. Kort daarna werd hij niet alleen haar trainer en coach, maar ook haar plaatsvervangende vader. Vanwege de instabiele thuissituatie trok Shields bij Crutchfield en zijn vrouw in en werd zo onderdeel van het gezin. Shields’ broertje bleef bij haar moeder wonen en haar zus Brianna, die op jonge leeftijd een zoontje kreeg, zwerft nog altijd van de ene plek naar de andere.</p>
<p class="tekst">Brianna komt ook voor in de documentaire. Ze loopt met trage tred door de straat en heeft een legerdoek om haar hoofd geknoopt. ‘Hopelijk kan ze ons hier vandaan halen,’ zegt ze, en kijkt onrustig om zich heen. ‘Ik praat niet tegen jou!’ schreeuwt ze woedend tegen de nieuwe vriend van haar moeder, die met zijn schorre drankstem ook iets probeert te zeggen. Dan herpakt ze zich: ‘Ik ben de ruwere versie van Claressa, zij is mijn betere ik.’ Canepari, die net voor CNN een korte film over Brianna maakte, ziet in haar een interessante spiegeling van Claressa. ‘Brianna is wat Claressa zou kunnen zijn als ze niet zou boksen. Brianna is ook grappig, slim en sterk. Maar in tegenstelling tot Brianna heeft Claressa een bijzonder talent ontdekt dat haar een uitweg biedt. Claressa is de uitzondering, haar zus de regel. Als je geen enkel rolmodel hebt, is het nauwelijks mogelijk om je eigen situatie te ontstijgen. Zeker niet in Flint.’</p>
<h5>Giftig drinkwater</h5>
<p class="tekst">De camera scant traag de straten van Flint. Een verlaten kantoor, een afgedankt tankstation en een shot van de watertoren. Toen Canepari en Cooper daar filmden, was nog niet bekend welk drama zich diep onder de grond afspeelde. Dat bleek pas in het najaar van 2015. Alsof de situatie van de stad nog niet hopeloos genoeg was, haalde Flint dat jaar de kranten vanwege een overheidsschandaal van duivelse proporties. In 2014 had het stadsbestuur besloten om het water uit de Flint-rivier als drinkwatervoorziening te gebruiken in plaats van gezuiverd water uit Detroit. Ze vergaten alleen de noodzakelijke maatregelen te nemen tegen corrosie in de leidingen, waardoor er levensgevaarlijke hoeveelheden lood in het drinkwater terecht kwam. Zeker bij kinderen kan loodvergiftiging leiden tot nier-, hersen- en beenmergproblemen en aantasting van het zenuwstelsel.</p>
<p class="tekst">‘De inwoners van Flint zijn vergiftigd,’ zegt Canepari, die net als filmer Michael Moore onvermoeibaar blijft publiceren over de watercrisis. ‘En het is nog steeds niet opgelost. De hoeveelheid lood is iets afgenomen, maar nog steeds kunnen mensen het niet drinken. En hoe lang houden mensen zonder geld het vol om flessen water te kopen? Barack Obama kwam naar Flint, Hillary Clinton kwam naar Flint, Bernie Sanders kwam naar Flint en ze zeiden allemaal: o, wat erg. Maar niemand deed iets, er ging geen federale cent naar Flint. Het vertrouwen in de overheid komt hier nooit meer terug.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Ik vecht niet alleen voor een medaille. Ik vecht voor mijn toekomst, ik vecht voor mijn familie en ik vecht voor mijn stad.</q></p>
<p class="tekst">Tegen die achtergrond is het niet zo gek dat er voor Claressa meer op het spel staat dan alleen een sportprestatie. ‘Ik vecht niet alleen voor een medaille. Ik vecht voor mijn toekomst, ik vecht voor mijn familie en ik vecht voor mijn stad.’ Die quote komt uit het sportblad ESPN, waarvoor ze onlangs naakt poseerde. Inmiddels is Shields een sportbekendheid. Universal Pictures kocht de rechten van de documentaire voor een eventuele Hollywoodfilm. Ook zet ze zich in voor de emancipatie van de zwarte sportvrouw. ‘Er is ons geleerd om onszelf te haten. Onze neus, onze lippen, onze billen. Ik wil laten zien dat we mooi en sterk zijn. Ik wil de wereld laten weten dat er niet één definitie bestaat van de vrouw. Het is oké om sterk te zijn. Het is oké om een vrouwelijke bokser te zijn. Het is oké om een topatleet te zijn. Je kan dan nog steeds een vrouw zijn.’ De veelgemaakte vergelijking met Serena Williams omarmt ze: ‘Ik zie mezelf als haar tweelingzus. We komen allebei uit Michigan en we hebben dezelfde aanvallende stijl.’</p>
<h5 class="tekst">Black Lives Matter</h5>
<p class="tekst">De belangrijkste missie van Shields is om Flint op de kaart zetten. ‘Flint mag niet genegeerd worden.’ Ze weet zich gesteund door talloze fans in haar geboortestad. Tijdens de Olympische Spelen in Londen zaten de cafés vol om haar via de televisie aan te moedigen. Ook als ze in Rio in de ring staat, zullen de inwoners weer T-Rex T-shirts aantrekken, in de hoop dat er opnieuw een gouden medaille naar Flint komt. Maar of het tot meer structurele oplossingen gaat leiden? ‘Dat betwijfel ik,’ zegt Canepari. ‘Daar heeft de publiciteit over het schandaal niet eens voor kunnen zorgen. Als we het hebben over Black Lives Matter, kijk dan eens naar Flint. Dan kun je niet met droge ogen beweren dat zwarte levens tellen in de Verenigde Staten. Het politiegeweld dat nu alle aandacht krijgt, ligt nog vrij gecompliceerd. Flint is een veel duidelijker voorbeeld van structurele ongelijkheid. Daar zou dus meer aandacht voor moeten komen. Maar of Claressa daar in haar eentje voor kan zorgen?’</p>
<figure id="post-335069 media-335069" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/prev_watermarked0_46194237_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/prev_watermarked0_46194237_preview-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/prev_watermarked0_46194237_preview-640x640.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Foto: Zackary Canepari/Panos Pictures/HH</figcaption></figure>
<p class="tekst">Het is zelfs de vraag of Claressa haar familie uit de problemen kan helpen met een tweede medaille. In een van de scènes uit 2012 ligt ze languit op de bank. Op de kale muur erboven zijn uitgeknipte krantenartikelen met punaises opgehangen. ‘T-Rex wint in Londen’ en ‘De 17-jarige Shields pakt goud’. Na haar prestatie kreeg ze een aantal bescheiden sponsordeals aangeboden. Maar rijk werd ze er niet van. ‘Mensen bellen me steeds, alsof ik geld heb, maar ik kan ze niet helpen,’ zegt ze.</p>
<p class="tekst">‘Ten eerste ben je niet opeens rijk als Olympisch kampioen,’ zegt Canepari. ‘Ten tweede is alleen “meer geld” niet het antwoord op de problemen van haar familie. Dat realiseert ze zich inmiddels ook. Haar familie is zo gewend aan het harde leven in Flint dat ze ergens anders niet zouden aarden. Er moet veel meer gebeuren. Er is nog een lange weg te gaan daar.’</p>
<p class="tekst">De documentaire over Claressa Shields eindigt ook weer met slowmotion beelden in de sneeuw. T-Rex staat onder het flauwe schijnsel van een lantaarnpaal en plaatst een laatste rechtse directe in de richting van de camera. ‘Zolang ik blijf boksen, ben ik oké.’</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst"><span class="Cursief">De documentaire ‘T-Rex’ is te zien via <a href="http://trexthefilm.com" target="_blank">trexthefilm.com</a>. Meer informatie: <a href="http://flintisaplace.com" target="_blank">flintisaplace.com</a>.</span><span class="Cursief"><br />
</span></p>
<p class="tekst"><span class="Cursief">In november komt het fotoboek REX uit, ontworpen door Teun van der Heijden, uitgeverij Contrasto.</span></p>
</div>
<div class="info-box">
<h5 class="tekst">Revanche in Rio?</h5>
<p class="tekst">Vier jaar geleden werd Shields, toen 17 jaar, Olympisch kampioen in Londen. De Nederlandse bokser Nouchka Fontijn zat toen thuis, ze had zich niet geplaatst. In mei van dit jaar stonden ze wel tegenover elkaar op het WK in Astana; Shields won op punten en werd wereldkampioen in de klasse tot 75 kilo. Tijdens de Spelen van Rio staan Shields en Fontijn mogelijk opnieuw samen in de ring. Fontijn vecht graag tegen Shields; tegen haar boksen lijkt op een schaakpartij of een puzzel, vertelde ze aan de Volkskrant. Al zijn Shields’ grote voorbeelden Sugar Ray Robinson en Lucia Rijker, ze bokst ook een beetje als Muhammed Ali: ze verdedigt zich leunend in de touwen en slaat dan toe. In Astana liep Fontijn zo tegen een nederlaag aan: ‘Shields had zich in de hoek gedraaid. Zij doet dat bewust en vervolgens ontwijkt ze je en neemt de aanval over. Ik liep roekeloos in de val.’</p>
</div>


De Afro-Amerikaanse bokskampioen die voor haar vervallen stad vecht

<div class="summary">
<div class="lead">
<p class="p_1">&#8216;Mevrouw&#8217;, zo werd ze genoemd door haar balletleerlingen, met een mengeling van eerbied en angst. Sonia Gaskell (1904 &#8211; 1974) zette de Nederlandse dans op de wereldkaart. &#8216;Ik weet niet of ze zich realiseerde hoe vernietigend die blik van haar kon zijn.&#8217;</p>
</div>
<p class="p_1">Een grande dame en een dokwerker, een potentaat en een kwetsbare eenling, een warme moederfiguur en je grootste nachtmerrie. De Joods-Litouwse balletmeesteres Sonia Gaskell roept veel dubbele gevoelens op bij de mensen die haar kenden. En vragen. Want niemand heeft haar ooit echt begrepen. Wel staat vast dat ze van doorslaggevend belang is geweest voor de Nederlandse danscultuur. Vanwege haar rotsvaste geloof in de kracht van dans. Zoals ze het zelf helder verwoordde: ‘Niet bewegen is dood. Maar we zijn niet dood, we leven. Daarom moeten we bewegen. En dans is beweging.’</p>
</div>
<p class="tekst">In 2009 sprak ik choreograaf Rudi van Dantzig voor een radiodocumentaire van de VPRO. Van Dantzig was toen bezig met een boek over zijn leermeesteres Gaskell. Voor hem was ze nog geen afgesloten hoofdstuk. Inmiddels is dat boek, <span class="Cursief">Herinneringen aan Sonia Gaskell</span>, postuum uitgegeven; Van Dantzig overleed in 2012. In dit stuk maak ik gebruik van mijn gesprekken met hem in 2009. ‘Als mens is ze voor mij een raadsel gebleven.’</p>
<p class="tekst">Er zitten veel gaten in wat bekend is over Gaskells levenswandel, maar tot aan haar aankomst in Nederland moet haar biografie er ongeveer als volgt uit hebben gezien. Ze werd in 1904 in Litouwen geboren als middelste dochter in een welvarend Joods gezin. Van daaruit verhuisde ze naar Oekraïne, waar ze haar eerste balletlessen volgde. Op haar 15de besloot ze met haar zus via Moskou naar een kibboets in Palestina te vertrekken, naar eigen zeggen ‘op zoek naar een vreedzame wereld na alle gruwelen van de Oktoberrevolutie’. In de kibboets kreeg ze tbc, waardoor ze de rest van haar leven op één long zou roken. Na twee jaar ontmoette ze de wiskundige Abraham Goldenson. Ze trouwden en verhuisden naar Parijs. Het huwelijk was snel over, maar Gaskell bleef in Frankrijk in een poging haar oude danspassie op te pakken. Ze nam lessen bij een vermaarde balletschool en leerde er grote choreografen kennen. Naar eigen zeggen danste ze eind jaren twintig ook bij Diaghilevs Ballets Russes, maar haar naam is nooit teruggevonden in de archieven. ‘Als danseres heeft ze niet veel kunnen doen,’ zei Van Dantzig. ‘Ze was te oud. Waarschijnlijk heeft dat er juist voor gezorgd dat ze extra veel van haar studenten eiste, wij moesten het goedmaken.’</p>
<h5 class="tussenkop">Een overrompelende overtuiging</h5>
<p class="tekst">Toen Gaskell vlak voor de Tweede Wereldoorlog de Nederlandse binnenhuisarchitect Philipp Heinrich Bauchhenss leerde kennen, verhuisde ze naar Amsterdam. ‘Er is een foto waarop Mevrouw helemaal in haar nopjes het stadhuis uitkomt en Bauchhenss een beetje kijkt van: god waar ben ik aan begonnen,’ aldus Van Dantzig. ‘Ik staarde bij haar thuis wel eens naar die foto en dan dacht ik: die man moet bij Mevrouw in bed hebben gelegen en de liefde met haar hebben bedreven. Maar hoe kun je met iemand als Mevrouw de liefde bedrijven?! Krankzinnig, maar dat heb ik me echt afgevraagd.’ Bauchhenss overleed in 1948.</p>
<p class="tekst">Gaskell opende in de Zomerdijkstraat in Amsterdam een eigen balletstudio. Ze had een J in haar paspoort staan en moest zich in de oorlogsjaren af en toe schuilhouden, maar meestal gingen de lessen gewoon door. Ze had immers een doel. Van Dantzig: ‘Mevrouw was vastbesloten: ik wil die pure klassieke dans introduceren. Hier, in die modder van Nederland. Het klassieke ballet bestond hier nog nauwelijks. Er was alleen een soort rare expressiedans komen overwaaien uit Duitsland, zonder enige techniek. Juist door het gebrek aan ervaring en de onbevangenheid van de Nederlandse dansers zag ze mogelijkheden.’</p>
<p class="tekst">Rudi van Dantzig ontmoette zijn leermeesteres in 1950, toen hij op zijn 17de besloot balletlessen te nemen. Eigenlijk veel te laat, maar er was een groot gebrek aan mannelijke dansers, dus Gaskell besloot hem te gebruiken. Van Dantzig was onder de indruk van haar verschijning. ‘Ze liep op hoge hakken met een overrompelende overtuiging. Alsof elke stap bedacht was. Tijdens de les rolde ze altijd een papiertje tussen haar vingers. Ze commandeerde ons met een heel specifiek, snerpend stemgeluid, niet gehinderd door die eeuwige sigaret in haar mond. En dan die fascinerende angstaanjagende ogen. Ik weet niet of ze zich realiseerde hoe bijtend en vernietigend die blik van haar kon zijn.’</p>
<p class="tekst">In 1952 richtte Gaskell het Ballet Recital op, waar Van Dantzig en een handvol andere jonge dansers voor werden ingezet. Jaap Flier (1934) was er ook bij: ‘Ik sliep een tijdlang in haar studio op de banken omdat ik geen geld had om op en neer te reizen, ze was een soort moeder voor mij.’ Gaskell trainde haar dansers langs de harde Sovjet-Russische lijn. En het had effect. Maar ondanks de goede kritieken in de krant had het gezelschap nauwelijks geld en Gaskell moest het doen met hopeloos amateuristische omstandigheden.</p>
<p class="tekst">Twee jaar later kwam daar verandering in. In 1954 werd besloten een heuse staatssubsidie ter beschikking te stellen aan het beste dansgezelschap van Nederland. Verschillende gezelschappen dachten daarvoor in aanmerking te komen: het Scapino Ballet, het Ballet van de Nederlandse Opera, het Ballet der Lage Landen en het Ballet Recital van Gaskell. De eerste balletoorlog was geboren. De gezelschappen voerden het subsidie-gevecht uit in de pers. Flier: ‘Gaskell was een meester in het manipuleren van invloedrijke figuren. Een paar prominente critici waren duidelijk op haar hand.’ Van Dantzig: ‘Ze kon mannen, of corrigeer: mannen met een functie, heel makkelijk om haar vinger winden. Ze was erg belezen en wist niet alleen veel van de danstraditie, maar ook van literatuur, schilderkunst, architectuur et cetera. En dan die wulpse heupen en dat charmante accent. Ze speelde hen totaal uit.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">De dansers moesten de hele dag in de studio aanwezig zijn om te repeteren wanneer Gaskell dat wilde.</q> Niemand durfde zich aan de verstrekkende subsidiebeslissing te branden en dus werd er hulp van buiten ingeschakeld: Arnold Haskell van het Britse Sadler’s Wells gezelschap en de Duitse choreograaf Kurt Joos. Ze kozen voor Sonia Gaskell. ‘Het was waarschijnlijk terecht dat ze het heeft gekregen, maar het is wel onprettig gegaan,’ zegt Flier. ‘En ze kwam ook nog eens van buiten. Dat gaf natuurlijk scheve ogen.’</p>
<h5 class="tussenkop">‘Niem ein stoekje koek liefje’</h5>
<p class="tekst">Scheve ogen of niet, Gaskell kon beginnen met het Nederlands Ballet: een gloednieuw gezelschap in Den Haag met dertig dansers. Het eerste doel was het creëren van een soort museum van de danskunst. Alle grote klassiekers werden naar Nederland gehaald en ingestudeerd door grote balletmeesters uit Rusland, Engeland en Frankrijk uit haar Parijse netwerk. Maar naast het klassieke repertoire maakte ze ook ruimte voor moderner werk uit Amerika, van George Balanchine en Jerome Robbins bijvoorbeeld. Ook stimuleerde ze de jonge dansers om eigen experimentele choreografieën te produceren. Zo maakte Rudi van Dantzig in 1955 zijn eerste ballet <span class="Cursief">Nachteiland.</span> ‘Ze eiste expliciet dat wij Nederlandse muziek gingen gebruiken,’ vertelde hij. ‘Niemand wilde dat, want het was meestal niet om aan te horen. De eerste elektronische muziek van Henk Badings, bijvoorbeeld. Maar zij vond dat de Nederlandse balletcultuur ook iets eigens moest ontwikkelen.’</p>
<p class="tekst">De liefde tussen het publiek en het Nederlands Ballet werd steeds groter, maar in de relatie tussen Gaskell en de dansers ontstonden de eerste scheuren. ‘Bij het Ballet Recital deed ze nog alles zelf, maar dat kon nu niet meer. En ze moest op en neer reizen van Amsterdam naar Den Haag. Levensgevaarlijk was dat, ze reed als een gek in dat kleine autootje. Ze kwam vaak te laat in de studio door alle andere zaken die ze moest regelen. Mevrouw had geen totale controle meer over alle dansers. Dat was moeilijk voor haar.’ Ondanks de bewondering voor zijn leermeesteres had Van Dantzig bovendien flinke botsingen. ‘Die waren heel heftig. “U verpest onze levens!” schreeuwde ik, als ze ons weer eens gek maakte met haar krankzinnige eisen. Dan negeerde ze me gewoon dagenlang. Of ik kreeg een boete. Uiteindelijk ging ik toch mijn excuses aanbieden. En dan zei ze weer: niem ein stoekje koek, liefje.’</p>
<figure id="post-296063 media-296063" class="align-none">
<div class="figure--left">
<figure id="post-296064 media-296064" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/gaskell3.jpg" alt="" /><figcaption>Gaskell in 1938. &#8216;Die bijtende ogen. En dan die wulpse heupen.&#8217;</figcaption></figure>
</div>
</figure>
<p class="tekst">Ook danseres Maria Bovet kreeg het te verduren. Ze danste als soliste bij het Nederlands Ballet en werd maar liefst twee keer ontslagen. ‘Ik wilde de bus instappen op weg naar een tournee en toen zei Mevrouw: je bent op staande voet ontslagen! Je ben te dik, je geeft aanstoot aan de mannen in de zaal, je ziet eruit als Jayne Mansfield, je lijkt net een seksbom.’ Ik heb me nog nooit zo afschuwelijk gevoeld. Toen ben ik teruggegaan naar huis en diezelfde week nog naar Keulen gevlogen om auditie te doen. Ik werd aangenomen. Kort daarna kreeg ik een telegram van haar: “Kom onmiddellijk terug! Anders pleeg je contractbreuk en dat gaat je veel centen kosten!” Dat heb ik nog gedaan ook.’</p>
<p class="tekst">In 1958 ging het echt mis. De dansers werden steeds opstandiger en hadden genoeg van Gaskells onredelijke eisen. Tijdens een tournee naar Passau vormden ze in de trein een commissie die een lijst met voorwaarden opstelde. De belangrijkste: er moet een repetitieschema met vaste tijden komen. Tot dan toe moesten de dansers de hele dag in de studio aanwezig zijn om te repeteren wanneer Gaskell dat wilde. ‘Dat was echt onhoudbaar,’ vertelde Van Dantzig. ‘In Passau hebben we op de deur van haar hotelkamer geklopt. Ze had geen hakken aan, dus opeens stond daar een heel klein vrouwtje met een hoofddoekje. We hebben haar de lijst overhandigd, maar het was wel duidelijk dat ze er niets mee wilde doen. Bij het ontbijt heerste een ijzige stilte.’<br />
Bij terugkeer in Nederland besloot een deel van het gezelschap zich af te scheiden. Onder hen ook Van Dantzig en Flier. Onder leiding van de Amerikaanse choreograaf Benjamin Harkarvy en oud-zakelijk leider Carel Birnie werd er gebrainstormd over een nieuwe groep., die het huidige Nederlands Danstheater zou worden. Jaap Flier: ‘We waren al bezig met ons nieuwe gezelschap, maar ondertussen waren we nog een jaar onder contract bij het Nederlands Ballet. We moesten het repertoire overbrengen op de nieuwe dansers. Mevrouw zat er steeds bij en kraakte alles af wat we deden. Ze zat vol wraakgevoelens.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Zij was een pionier. Ik weet echt niet hoe de Nederlandse danswereld eruit had gezien als zij er niet geweest was.</q> In een van de weinige persoonlijke interviews die Gaskell gedurende haar leven heeft gegeven, op de radio in 1968, zei ze zelf: ‘Ik was vaak vreselijk emotioneel, en waarschijnlijk, ja god&#8230; Ik heb me niet altijd als een leidster gedragen, daar was ik veel te emotioneel voor. Ik kon vreselijk nare dingen zeggen en me daar later ook wel voor excuseren en spijt van hebben, maar ik had de afstand niet. Je zegt: je schrijft een brief met bloed, nou ik heb dat ballet met bloed geschreven.’ In dat interview klinkt Gaskells stem tamelijk kwetsbaar. Zeker als ze de volgende woorden uitspreekt: ‘Het was een heel grote teleurstelling dat ze zich gingen afscheiden. Het waren mijn kinderen, zo heb ik ze beschouwd, als mijn eigen kinderen. Het scheppen van het ballet was ook het scheppen van een gezin, dat ging samen. Daarom was het zo pijnlijk.’<br />
Voor de dansers was het evengoed pijnlijk. Rudi van Dantzig schreef haar onbeantwoorde brieven, Jaap Flier zou haar nooit meer spreken. ‘Ik denk… Ja ik denk dat ik toch wel erg om haar gaf. Maar je kreeg er nooit hoogte van of dat wederzijds was. Ik denk dat ze niet zozeer liefde koesterde voor een persoon, maar voor een talent.’</p>
<h5 class="tussenkop">Een bedreiging voor zichzelf</h5>
<p class="tekst">In 1961 woedde er inmiddels een Tweede Balletoorlog. Er moest een nationaal ballet komen, sterker, groter en beter dan alle bestaande gezelschappen. In 1961 werd er besloten tot een fusie van het Nederlands Ballet van Sonia Gaskell en het Amsterdams Ballet van Mascha ter Weeme. Samen kregen ze de leiding over het nieuwe Nationale Ballet. Van Dantzig: ‘Dat ging natuurlijk helemaal niet. Mevrouw duldde niemand naast zich, dus die heeft Ter Weeme gewoon weggepest. Verschrikkelijk vernederend. Maar voor Gaskell was Ter Weeme geen partij. Dat wist iedereen en Ter Weeme al helemaal. Na drie maanden heeft ze zich ziek gemeld en is niet meer teruggekomen.’<br />
Intussen was Rudi van Dantzig niet gelukkig bij Het Nederlands Danstheater. Jaap Flier bleef, maar Van Dantzig besloot terug te gaan naar Mevrouw. ‘Ik miste haar, ik had het gevoel dat ik alles aan haar te danken had en dat ik artistiek niet zonder haar zou kunnen bestaan.’</p>
<p class="tekst">Gaskell zette haar artistieke koers bij het Nationale Ballet voort. De ruggengraat van het repertoire bestond uit klassiek-romantische hoogtepunten, maar ze haalde ook veel eigentijdse choreografen naar Amsterdam. Ze maakte soms moedige keuzes. Van Dantzig kon onder haar leiding de balletten <span class="Cursief">Disgenoten</span> en <span class="Cursief">Monument voor een gestorven jongen</span> brengen – in die tijd controversiële stukken vanwege het homo-erotische karakter. Van Dantzig: ‘Ze was een pionier. Ik weet echt niet hoe de Nederlandse danswereld eruit had gezien als zij er niet geweest was.’<br />
Zo werd het Nederlandse ballet-imago steeds sterker en er kwamen meer dansers uit het buitenland solliciteren. Maar bedrijfstechnisch werd het lastiger. Zeker voor Gaskell, die nog steeds het liefst alles zelf wilde doen. Zakelijk leiders kwamen en gingen. Anton Gerritsen was de achtste die het mocht proberen. ‘Ze werd enorm enthousiast van nieuwe mensen,’ zegt Gerritsen. ‘Eerst werd ik op alle persconferenties naar voren geduwd als de nieuwe belofte. Maar kort daarna val je door het guillotineluik. Ze was blij dat je kwam, maar je kreeg de volle lading koeienstront over je heen als je niet voor 100% aan haar verwachtingen voldeed.’ Van Dantzig: ‘Gerritsen had eerder bij de Bijenkorf gewerkt. Mevrouw zei altijd: het is hier geen Bijenkorf, meneer Gerritsen, we verkopen geen onderbroekjes en sokken! Ze deed vreselijk tegen hem, maar hij bleef altijd aardig. Hij had een olifantshuid, denk ik.’</p>
<p class="tekst">In 1967 besloot het bestuur van Het Nationale Ballet dat Gaskell versterking moest hebben. Er waren te veel conflicten. Rudi van Dantzig en danser/choreograaf Robert Kaesen werden naar voren geschoven als kandidaten. Ze besloten de verantwoordelijkheid op zich te nemen en meldden zich, Van Dantzig met lood in de schoenen. ‘Dat ging vanaf het eerste moment mis. Er was een muur opgetrokken. We waren een directe bedreiging voor haar. Ze kon het niet anders zien. Maar op die manier werd ze uiteindelijk een bedreiging voor zichzelf.’ Het trio worstelde enkele maanden voort, maar de situatie werd onhoudbaar. Het eindigde met een conflict. Zakelijk leider Gerritsen en Van Dantzig wilden de grootste productie in de Nederlandse balletgeschiedenis brengen: alle vier aktes van de Schone Slaapster. Ze hadden een beroemd Pools duo aangetrokken om het ballet in te studeren en het plan voorgelegd aan Gaskell. Gerritsen: ‘Ze wilde de investering niet doen, en wij wel. Toen deed ze een soort oorlogsverklaring. Het is een portefeuillekwestie geworden. Toen heeft ze na veel druk besloten te vertrekken.’</p>
<h5 class="tussenkop">Sfinx</h5>
<p class="tekst">Gaskell was dan wel officieel zelf opgestapt, ze kon haar vertrek nog niet accepteren. In de weken na het conflict bleef ze nog naar de studio komen. Van Dantzig: ‘Dan zagen we haar door de gangen dwalen en boos rammelen aan haar kantoor, dat op slot zat. Niemand wist hoe ermee om te gaan. Ze ging eraan kapot; eerst aan de baan, daarna aan de frustratie. Ik vond het verschrikkelijk, maar het kon niet anders.’</p>
<p class="tekst">Zelf zei Gaskell na haar vertrek: ‘Ik had een totale zenuwinzinking. Ik was er letterlijk ziek van. Die plotselinge leegte&#8230; Het idee dat niemand je nodig heeft. Het idee dat het afgelopen is met je. Dat was zo verschrikkelijk dat ik helemaal verloren was.’ In oktober 1969 kreeg Gaskell nog een groot afscheid, waar Gerritsen, Van Dantzig en Kaesen op haar dringende verzoek niet bij aanwezig waren.</p>
<p class="tekst">Kort na haar afscheid vertrok Sonia Gaskell naar de stad die ze ooit had achtergelaten voor Nederland. Met haar oude dansersfamilie in Amsterdam had ze weinig tot geen contact meer. Vijf jaar na haar vertrek kreeg Van Dantzig het bericht dat ze ernstig ziek was. ‘Ik ben erheen gegaan en kwam aan in een heel sombere kamer, een grafkamer bijna. Ze had zich helemaal aangekleed en opgemaakt voor mijn komst, maar ik kon geen contact met haar maken. Ik vertelde haar dat ik het ballet zoveel mogelijk in haar geest wilde doorzetten. Maar ze reageerde vooral afwijzend.’ Er volgt een lange stilte. ‘Ik had zo graag erkenning gekregen. Dat het goed was wat ik deed. Maar ik heb het niet gekregen&#8230; Waarom niet, dat is me nog steeds niet duidelijk. Voor mij is ze altijd een sfinx gebleven.’ Sonia Gaskell overleed op 9 juli 1974.</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">De in Litouwen geboren danseres en choreograaf Sonia Gaskell (1904-1974) legde de basis voor de Nederlandse danscultuur.</p>
</div>


De balletoorlogen van ‘mevrouw’ Sonia Gaskell

<div class="lead">In Nepal is naast het Rode Kruis en Artsen zonder Grenzen ook een ander type reddingswerker bezig: de culturele First Aiders. Zij worden getraind tijdens de cursus Eerste Hulp bij Werelderfgoed. Dit jaar was die in Nederland.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De Indiase Aparna Tandon stond vorige week nog tussen de molens in Marken om de deelnemers bevlogen te doceren over culturele crisissituaties. Ze was amper drie dagen thuis en daar was de aardbeving in Nepal. Nu staat ze in de startblokken om naar Kathmandu te vertrekken. ‘Sorry voor mijn trage reactie, het is krankzinnig druk,’ mailt ze. ‘Direct na de aardbeving hebben we een zogenaamde crowdmap opgezet. Zo kunnen mensen ter plekke online aangeven wat waar beschadigd is, zodat we een eerste analyse kunnen maken van de schade. We proberen nu alle Culturele Eerste Hulp-teams in en rond Nepal te organiseren.’ Daarmee bedoelt ze de mensen die de afgelopen jaren aan de cursus hebben deelgenomen. Aparna had ironisch genoeg geen betere rechtvaardiging voor haar trainingswerk kunnen krijgen.</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9895 media-9895" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/05/efac40bd-a6a6-42e9-8528-51682bb38db4__53A2689_preview.jpg" alt="Teambuilding. Foto: Peter de Krom" /><figcaption>Teambuilding. Foto: Peter de Krom</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Een paar weken eerder is er een feestelijk onthaal in de ambtswoning van de burgemeester van Amsterdam. Tweeëntwintig deelnemers met variërende jetlags zijn net geland op Hollandse bodem en kijken wat beduusd om zich heen. Na een strenge selectie zijn ze uitverkoren om deel te nemen aan de cursus <span class="Cursief">First Aid To Cultural Heritage In Times Of Crisis</span>, een samenwerking tussen de Nationale Unesco Commissie Nederland, ICCROM en The Smithsonian Institution, prestigieuze organisaties die zich inzetten voor het behoud van cultureel erfgoed. Onder de kandidaten zijn archeologen en kunsthistorici, maar ook conservatoren en managers. Als ze maar de potentie hebben om lokaal invloed uit te oefenen. De deelnemer uit Mali nipt voorzichtig aan zijn gebonden soepje, de man uit Bhutan stort zich op de zalmeitjes. </p>
<p>Ze hebben een volle trainingsmaand voor de boeg, met lezingen, discussies en presentaties, maar ook met actie en rollenspellen. ‘Tijdens een ramp kun je niet in je archief blijven zitten, dan is het <span class="Cursief">hands on</span>. Deze cursus moet het gedrag van mensen veranderen, ze moeten culturele activisten worden.’ Hoofddocent Aparna Tandon snelt heen en weer om de verlegen deelnemers voor te stellen aan de culturele hot shots. Ze geeft de cursus nu een aantal jaar, samen met een poel van internationale experts. Dit keer voor het eerst in Nederland. Gedurende de maand werken ze toe naar het <span class="Cursief">pièce de résistance</span>: een simulatie van een ultieme crisissituatie in Fort Markenbinnen. ‘Een bomaanslag, overstromingen, gewonden, omstreden grondgebied, separatistische leiders: alle crisiselementen die je kunt bedenken komen daarin samen. Cultureel erfgoed is nooit geïsoleerd, je moet ernaar kijken in een politieke, maatschappelijke en geografische context.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Deze cursus moet het gedrag van mensen veranderen, ze moeten culturele activisten worden.&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De eerste dagen beginnen rustig, maar daarna moet de groep vrij snel in actie komen. De touringcar arriveert bij De Otter, een zeventiende-eeuwse zaagmolen in Amsterdam-West. De groep stroomt traag de bus uit. Op deze praktijkdag moeten ze binnen beperkte tijd de molen documenteren, een risicoanalyse en een noodplan opstellen en de vervallen schuur bij de molen stutten. De oefening vergt enige begeleiding. ‘Niet over de brug lopen!’ roept Aparna. ‘Die staat op instorten.’ Een minuut later loopt de zware Malinees over de deinende planken. ‘En wie heeft de kraan open laten staan? We zijn hier te gast, dus we verspillen geen water!’ De Afghaan komt na een uur het terrein op wandelen. Hij had oorruis en wilde naar de dokter. ‘Het is net een schoolreisje…’ Aparna rolt met haar ogen. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Safety first</b><br />Zelf werd ze geboren in het eeuwige conflictgebied Kasjmir. Ze werkte onder andere in Haïti na de aardbeving en op de Filipijnen na tyfoon Haiyan. ‘Ik heb genoeg gezien, dus ik wordt vaak gevraagd voor powerpointpresentaties over crisissituaties. De hele culturele wereld draait op powerpoints. Maar daar heb je niks aan bij een ramp. Het probleem is dat niemand de modder in wil. Want uiteindelijk is het gewoon vies en zwaar werk, dan ben je niets meer dan een voetsoldaat. Dat staat soms in contrast met de elitaire culturele wereld. Wacht, ik moet even ingrijpen.’ Aparna snelt naar de Zimbabwaan die in een van de balken van de molenschuur hangt. ‘Safety first!’ roept ze naar boven. ‘Om goed les te kunnen geven,’ zegt ze, ‘moet je eerst de achtergrond van de deelnemers begrijpen. Welke trauma’ s ze hebben opgelopen, met welke regering ze te maken hebben. In landen met een zwakke overheid zullen ze sneller onorthodoxe methodes gebruiken.’ </p>
<p>De molen-opdracht is voltooid en de deelnemers lunchen in de lentezon. De Syrische deelneemster wil uit veiligheidsoverwegingen niet praten, haar Oekraïense buurman wel. Igor Poshyvailo werkt als etnoloog en museoloog bij het nationale centrum voor Oekraïense volkscultuur in Kiev en zit in de museumraad van het ministerie van cultuur. ‘Het begon bij mijn grootouders. Zij waren beroemde folklore pottenbakkers in Opishnya, een klein dorp in Oost-Oekraïne,’ vertelt hij met zachte stem. ‘In hun huiskamer hadden ze een klein museum geopend. Eigenlijk illegaal, want alle musea waren toen staatsgereguleerd. Nu is het uitgegroeid tot het grootste keramiekmuseum van Oost-Europa.’ </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9895 media-9895" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/05/bf1df32a-d327-40d3-b071-7f0bce4efb2f__53A2541_preview.jpg" alt="Oefengewonden. Foto: Peter de Krom" /><figcaption>Oefengewonden. Foto: Peter de Krom</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In november 2013 was Igor getuige van de massale protesten op het Maidanplein. Hij juichte het toe, maar zag ook de kwetsbaarheid van de twee belangrijke musea aan weerszijden van het plein. ‘Het nationale kunstmuseum en het museum van stadsgeschiedenis lagen in het epicentrum van de strijd. Het ministerie deed niets.’ Samen met onopgeleide vrijwilligers evacueerden ze delen van de collectie, achteraf gezien op z’n boerenfluitjes. ‘We moesten recht door het conflictgebied met onze dozen.’ Bovendien zag hij welke dilemma’s er ontstonden voor de musea. ‘Het was een test: bij wie hoorden we als museum, bij de regering of bij de mensen op het plein? Op een gegeven moment namen de protesteerders het museum in als hoofdkwartier. Het was koud en ze hadden een plek nodig. Tegelijkertijd moest de collectie beschermd worden. Later bleek dat we meer te vrezen hadden voor de politie. Die hebben na de ontruiming de hele zolder leeggeroofd.’</p>
<p>Twee weken later rijdt de bus naar een grote loods op een industrieterrein in Zoeterwoude. In het midden van de ruimte staan kijkdozen van piepschuim. Musea in crises. Bij sommige ontbreekt de helft van de bovenkant: een bomaanslag. Aan de zijkant bungelt een roze rietje: een gesprongen waterleiding. Binnenin liggen plastic poppenmeubels en kabouters verspreid door elkaar: kostbare objecten en slachtoffers. ‘De deelnemers kunnen de ramp zo vanuit vogelperspectief analyseren. Op basis daarvan moeten ze een noodplan opstellen,’ legt Aparna uit. ‘Hoe kom je erin? Zijn er mensen? Is het nog veilig? Met welke belanghebbenden heb je te maken? Is de gemeenschap ondersteunend? Allemaal vragen die aan de orde zijn.’ Sommige deelnemers doen hun best om in de kinderei-suprises miljoenenobjecten te zien, anderen kijken een beetje sceptisch. ‘Zo gaat dat altijd,’ zegt Aparna. ‘En toch is dit de beste manier. Unesco en de andere organisaties krijgen vaak de vraag wat ze concreet doen. Concreter dan dit soort oefeningen kan eigenlijk niet.’</p>
<p>De vraag dringt zich op of er in sommige gevallen überhaupt wel iets te doen is. Tegen de moedwillige vernietigingen door IS bijvoorbeeld. ‘Een structurele oplossing moet op een hoger niveau plaatsvinden,’ verzucht Aparana. ‘Het hart van het probleem is natuurlijk de propagandaoorlog. Een oorlog waar wij makkelijk deel van worden.’ Door de IS-vernietigingsfilmpjes met huilende emoticons op Facebook te delen bijvoorbeeld. ‘Die goedbedoelde steunbetuigingen voeden IS juist. Om cultuur te beschermen, moet het onderdeel worden van counter-propaganda en counter-terrorisme. Zij politiseren cultuur, dan moeten wij het ook doen.’ Aparna kijkt vermoeid. ‘Maar dat gaat onze pet te boven. Wij geven alleen een cursus in symptoombestrijding.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Moedwillige vernietigingen door IS hebben een structurelere oplossing nodig op hoger niveau.&#8217; </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Toch zijn er ook preventieve maatregelen. Bijvoorbeeld door de gemeenschap meer bij het erfgoed te betrekken. Ook dat is een onderdeel van de training. ‘Het museum in Mosul bijvoorbeeld betekende niet zo veel voor de lokale bevolking. Wij vonden het erger dan de mensen daar, daarom was de vernietiging specifiek op de westerse agenda gericht. Maar als de mensen meer binding voelen, zullen ze het ook beter beschermen. Cultuur is nog steeds te elitair. En dat kan gevaarlijk zijn.’ </p>
<p>Iemand die die brede maatschappelijk steun in eigen land wil vergroten, is de Afghaanse Saleh Mohammed Samit. Zijn oorruis is verdwenen en hij draait weer volop mee. Uit zijn tas haalt hij een immens lange doek die hij ingenieus om zijn hoofd wikkelt. ‘Deze tulband draag ik bij officiële bezoeken. Mijn werk draait vooral om communicatie, om de goodwill van de lokale leiders.’ Saleh werkt voor het ministerie van cultuur en moet ervoor zorgen dat alle belangrijke culturele objecten in Afghanistan in kaart worden gebracht. ‘Eerst moet je heel goed weten hoe de verhoudingen liggen. Welke stam waar aan de macht is, wie status heeft en wie niet. Dan ga je bij al die verschillende stamhoofden langs en leer je hun verschillende gebruiken kennen. De juiste tulband opzetten, de goede hand op de borst leggen, met het gepaste accent spreken. Als je hun respect verdient, dan krijg je alles voor elkaar, maar het kost veel tijd. Ik drink liters thee.’</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9895 media-9895" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/05/e42dd187-460c-4275-8f3c-4a7e6d7f96e7__53A2756_preview.jpg" alt="Foto: Peter de Krom" /><figcaption>Foto: Peter de Krom</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De piepschuimen musea hebben hun dienst gedaan en de deelnemers moeten hun noodplan presenteren. De jonge archeoloog uit Haïti doet zijn best een coherent verhaal te produceren. Hij krijgt op dit uur weinig respons. De deelnemers zijn moe en Aparna klapt in haar handen. ‘Allemaal even staan!’ Ze gebruikt bijzondere technieken om de deelnemers wakker te houden. ‘Lekker met de handen schudden!’ Iedereen wappert gewillig mee. ‘En dan nu: het fluister-doorgeef-spel!’ Het blijkt te werken. Na een rondje fluisteren barst de groep in lachen uit. ‘Team-building is belangrijk. Zeker voor de grote eindopdracht in het fort.’ </p>
<p>Fort Markenbinnen ligt in de idyllische weilanden van Noord-Holland. De grazende koeien weten nog niet dat ze straks getuigen zullen zijn van een ramp. Op het uitgestrekte terrein lopen de eerste oefengewonden van Stichting Lotus. Een blonde vrouw smeert zich in met fopbloed alsof het zonnebrand is en een jongeman met verminkte arm ligt op het dak te roken. ‘Je blijft daar toch niet liggen? Het dak staat niet op het scenario hoor.’ De jongen staat op en sjokt naar zijn greppel. ‘Check positie vijf,’ zegt de man in een walkietalkie.Het rampscenario is de afgelopen dagen meerdere malen met de deelnemers doorgenomen. Dat was nodig, want het script is best ingewikkeld. Fort Syr ligt midden in de conflictzone Zapad Strana. Zapad Strana is officieel een provincie van het land Voda Strana, maar de separatistische minderheidsgroepering, de Zanes, voeren een onafhankelijkheidsstrijd met steun van buurland Katlan. Fort Syr is een beladen archeologische site. Het is oorspronkelijk gebouwd door de Zanes, maar behoort nu tot Voda Strana’s Nationale Werelderfgoed. Er is net een belangrijke archeologische vondst gedaan die de historische claim van de Zanes tegenspreekt. Er volgen twee bomaanslagen en vanwege het regenseizoen zijn er overstromingen. En dit is nog maar de eerste alinea van het dikke scenario.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Anonieme mannen</b><br />Het terrein rond het fort stroomt langzaam vol. Het zijn niet alleen acteurs die meedoen. De simulatie wordt verantwoord begeleid door echte brandweerlieden, echte hulpverleners en echte militairen van het civiele en militair interactie-commando ‘liaison cultureel erfgoed’: culturele experts die de link tussen leger en erfgoed vormen. Tussendoor lopen ploegjes Unesco-medewerkers met een groen lintje. ‘Dat betekent dat we geesten zijn,’ zegt een van hen. ‘Dat we geen karakter hebben.’ </p>
<p>De bus met de deelnemers arriveert en de groep komt in dezelfde vestjes met helmen het trappetje af. Behalve Saleh, die draagt een wit katoenen pak en zijn tulband. Hij maakt zijn borst groot. ‘Ik speel de separatistische leider,’ zegt hij tevreden. Igor Poshyvailo grabbelt in een paar Wibra-tasjes naar blocknoten en pennen. Als <span class="Cursief">Director Special Fields Operation</span> heeft hij een leidinggevende rol. Hij moet ervoor zorgen dat zijn teams de archeologische sites in kaart brengen en beschermen. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9895 media-9895" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/05/5c1be719-a42e-495e-9f90-53e40be9b35a__53A2438_preview.jpg" alt="Foto:Peter de Krom" /><figcaption>Foto:Peter de Krom</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘Iedereen ziet in dit scenario wel iets dat op zijn eigen land van toepassing is,’ zegt Igor. ‘Er zitten allerlei elementen in. Bijvoorbeeld een verstoorde overheid. Dat ervaren we nu in Donjetsk en Lugansk ook.’ Vanuit Kiev heeft Igor zo nu en dan contact met de directrice van het kunstmuseum in Donetsk. ‘Alleen via Facebook, bellen durft ze niet. Ze vertelde dat er een groep mannen binnenmarcheerde met de boodschap: wij zullen het museum beschermen. Ze legden een grote zak geld neer en vertrokken. Ze wist niet wie het waren en waarom ze het deden. Bovendien kan het de volgende dag anders zijn. Ze zijn daar overgeleverd aan de grillen van anonieme mannen.’ </p>
<p> De bom produceerde minder volume dan verwacht, maar de oefening is wel degelijk begonnen. De teams moeten eerst door de militaire post zien te komen. Het is duidelijk dat nog niet iedereen z’n rol heeft omarmd. Er wordt gegiecheld en gedrenteld. Een Unesco-geest roept vanaf de zijlijn een glimlachende archeoloog-militair tot de orde. ‘Behandel ze maar wat agressiever! Militairen lachen niet!’ </p>
<p>Nu is het toneel voor de oefengewonden. Een vrouw met hoofdwond en zwaar Noord-Hollands accent strompelt voorbij. ‘Hellup! Hellup mij dan toch!’ Sommige deelnemers hijsen de vrouw op een bed, anderen zoeken stoïcijns hun archeologische hulpmiddelen bij elkaar. Aparna registreert vanaf de zijlijn: ‘Hier moeten ze wel op reageren, dat zou je in een echte rampsituatie ook doen.’ </p>
<p>Er zijn ook twee psychologen mee, mocht het rollenspel de kandidaten aan eerdere gebeurtenissen doen denken. Op de vraag of ze dat een prettig idee vinden, moeten de meesten een beetje lachen. Een van hen wijst op een afgehakte arm uit de feestwinkel. ‘Ik geloof niet dat we daar een herbeleving van krijgen. Maar wel hartstikke aardig dat ze het aanbieden.’ Na een uur zitten de deelnemers duidelijk beter in hun rol. De archeologe die rond een bergje bakstenen zit, is oprecht verontwaardigd als de brandweerman er roekeloos overheen wandelt. ‘Kijk uit, dit is een eeuwenoude mozaïek!’ De brandweerman zal het niet meer doen. Ondertussen is Saleh bezig om de boel te ontregelen door hevig gesticulerend op de experts in te praten. Hij zoekt ook naar geschikte sluiproutes om de nationale vlag van Voda Strana te verwijderen. Maar de vriendelijke militair is hem steeds te snel af. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-9895 media-9895" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/05/28be4e0a-d780-4e25-8dd5-1975f7b5d39f__53A2537_preview.jpg" alt="Foto: Peter de Krom" /><figcaption>Foto: Peter de Krom</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Aparna zit op de groene heuvel van het fort en bekijkt vanaf een afstandje hoe de groep een verhitte discussie is gestart. ‘Nu begint de grens echt te vervagen,’ zegt ze. ‘Maar ze hebben wel een leiderschapsprobleem. Dit moeten ze met z’n allen oplossen. De cursus gaat voor een groot deel ook over communicatie. Ze moeten activist zijn, maar tegelijkertijd diplomaat.’ Op de vraag hoe het nu gaat met de oefening, reageert de Bosnische deelnemer <span class="Cursief">in character</span>: ‘Ben jij journalist? Dan moet ik je doorverwijzen naar onze persvoorlichter.’ Hij wijst naar zijn teamgenoot uit Mexico.’</p>
<p>Rond het middaguur is de simulatie voorbij. De deelnemers wandelen naar de fort-kantine voor de broodjes frikandel en boterhammen met hagelslag. Daarna zullen ze worden onderworpen aan een uitgebreide evaluatie. Aparna: ‘Van ongeveer zeven à acht kandidaten heb ik het gevoel dat ze de ervaring echt zullen inzetten. Igor is daar een van.’ Op de vraag of dat genoeg is, valt een korte stilte. ‘Kijk, zo’n cursus kost bakken met geld. En dat voor 22 deelnemers. Maar niets doen is ook geen optie, we moeten ergens beginnen. Het belangrijkste is dat de kandidaten weer nieuwe mensen opleiden en dat er brede lokale netwerken ontstaan.’ </p>
<p>En of er enig zichtbaar effect van de afgelopen jaren training te zien is? ‘De Egyptische kandidaat heeft een hele collectie gered tijdens de revolutie. Er zijn een paar van dit soort kleine succesverhalen. Het zijn druppels in de oceaan, maar het is beter dan niets.’ </p>
</p></div>


Cultuurredders bij ramp en oorlog

<div class="wpg-element paragraph">
<p>H.N. Werkman</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het is 1923. In een Gronings pakhuis staat een keurig geklede man in een gapend lege ruimte. In de hoek prijkt een gietijzeren drukpers en een zetkast met letterstaven. Een maand ervoor had hij nog een bloeiend drukkersbedrijf met meer dan twintig werknemers, nu is hij alleen over. De man lurkt aan zijn pijp en staart somber uit het raam. Hij kijkt naar de dakpannen, bakstenen en schoorstenen aan de andere kant van het water. Een paar minuten, een half uur, een uur. En jawel, daar is de Epifanie.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Geestdriftig duwt hij zijn drukpers naar het midden van de ruimte. Hij haalt grote vellen gebruikt papier uit de prullenbak en trekt de staven uit de kast. Hij begint te drukken. Dezelfde letters, cijfers en blokken die hij tot voor kort voor commerciële drukopdrachten had ingezet, gebruikt hij nu om de structuren van de daken en de rook uit de schoorsteen na te bootsen. Die dag besluit hij: ik word kunstenaar. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>keerpunt<br /></h3>
<p>Het is deze scène, gemystificeerd of niet, die als cruciaal keerpunt in Werkmans leven wordt gezien. Bovendien heeft het nog steeds een sterke romantische aantrekkingskracht: midden in het dieptepunt van een persoonlijke en economische crisis besluiten om het onzekere pad van de autonome kunst op te gaan. ‘Dan moet je toch wel verdomd sterk in je schoenen staan,’ zegt kunsthistoricus Henk van Os. Zijn Amsterdamse huis puilt uit van de Werkmannen. In de slaapkamer hangt de bekende figuratieve serie <span class="Cursief">Chassidische legenden</span>, vage mensfiguren met gebogen hoofden in een schemerend landschap. Op de kast liggen stapels mappen met experimentele grafische tijdschriften die Werkman uitbracht onder de titel <span class="Cursief">The Next Call</span>.<br />Van Os bladert door de tijdschriften. ‘Moet je kijken wat hij doet! Dat is toch ongelofelijk. Zo’n doodgewone letterhaak zet hij scheef en daaromheen plaatst hij een hoofdletter K en talloze 3’en. Zo ontstaat er een geweldig visueel spektakel met meerdere dimensies.’ Zowel het figuratieve werk met uitgeknipte sjablonen als het meer grafische heeft de drukpers als basis. ‘Tot dan toe werd de drukpers alleen gebruikt voor informatieverwerking, maar Werkman gebruikte hem om gevoelsmatig betekenis te geven. Hij was een van de eersten die met het drukkersmateriaal speelde en de grenzen ervan opzocht. Van Gogh, Mondriaan én Werkman, dat zijn de drie grootste kunstenaars die Nederland gekend heeft.’ <br />Hoewel internationale en Nederlandse kenners hem gelijkstellen aan de groten der aarde, moeten veel mensen toch even op hun hoofd krabben: Werkman, wie is dat ook al weer? Volgens Van Os komt komt dat ten eerste omdat hij niet gemakkelijk in een kunsthistorisch hokje te plaatsen is. ‘Hij is niet expressionistisch, niet constructivistisch, niet dadaïstisch, hij is gewoon niet -istisch.’ En ten tweede: ‘Hij zat daar in dat verre Groningen, een soort <span class="Cursief">hot spot</span> in isolement. Dat heeft zijn kunstenaarschap in positieve zin bepaald, maar het heeft er ook voor gezorgd dat hij in het westen minder bekend is. Om hem echt te begrijpen, moet je naar het noorden.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>opeenhoping van ellende<br /></h3>
<p>De treinreis naar Groningen leent zich goed voor het boek <span class="Cursief">H.N. Werkman (1882-1945). Leven &#038; werk</span>, dat vooruitlopend op de gelijknamige expositie verscheen. In het boek wordt beschreven dat Werkman opgroeide in een creatief gezin in Leens, als een van de drie zonen van een veearts. De jongens hadden een minidrukpers, knipten soldaatjes uit als sjablonen en stopten ze zorgvuldig in zelfgemaakte doosjes. Ze speelden in de groene weilanden en maakten muziek. Een bijna clichématig gelukkige jeugd uit een kinderboek, maar wel een met een tragisch einde. Toen vader Werkman abrupt overleed, moesten de jongens per direct aan het werk. Hendrik Werkman werd naar een drukkerij in Sappemeer gestuurd. Tussen de turfhopen, de aardappelfabrieken en de boeren leerde hij tegen wil en dank het drukkersvak en in 1907 begon hij een zelfstandig bedrijf. In de jaren tien ging het hem goed. Tot die opeenhoping van ellende begin jaren twintig: het overlijden van zijn vrouw en het onvermijdelijke faillissement. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>zijn eigen gang<br /></h3>
<p>Vanaf het treinstation is het Groninger Museum vol in beeld. In de hal staat kunstenaar en Werkman-liefhebber Martin Tissing. Hij is niet te missen: woeste grijze baard, grote bontjas, knalrode schoenen. ‘Nou jaaa zeg! Hallo!’ Hij praat met luide stem en maakt grootse gebaren. In de vaste collectie van het Groninger Museum zijn een aantal Werkmannen opgenomen. De rest, ruim achthonderd werken, ligt in het Stedelijk Museum. Een rondje museum duurt betrekkelijk lang, want Tissing houdt ervan om mensen aan te spreken. Dan staat hij stil bij een grafisch affiche uit de jaren twintig. ‘Schoonheid, moet je zien wat een schóónheid,’ kreunt hij. Er wordt gesist, twee keurige dames werpen hem een boze blik toe. Ze kunnen de film niet verstaan. ‘Mijn oprechte excuses mevrouwen!’ zegt hij niet minder luid. ‘In Groningen mag je je kop niet te ver boven het maaiveld steken. Dan hakken ze hem af hoor, echt waar.’<br />Tissing weet er alles van. Als geboren Groninger studeerde hij aan de Academia Minerva, waar hij zich tot beeldhouwer en schilder ontwikkelde. Na een aantal binnen- en buitenlandse uitstappen keerde hij terug naar zijn geboortestad, dit keer om er te blijven. ‘Groningen drijft als een eiland tussen de boeren. Assen is een stadje van niks, Leeuwarden is niks, alleen Groningen stelt wat voor. Tegen mijn Amerikaanse vrienden zeg ik altijd: “From Groningen starts the boat to Eskimoland.” Het is hier on-Nederlands geïsoleerd. En in de jaren twintig en dertig al helemaal. Maar juist dat isolement zorgt voor een enorme focus, ook bij Werkman.’<br />Na de keuze om zelfstandig kunstenaar te worden, sloot Werkman zich aan bij De Ploeg, een kunstenaarsvereniging die sterk werd beïnvloed door het Duitse expressionisme. Het was allemaal begonnen bij de ademhalingsproblemen van Ploeg-schilder Jan Wiegers. Voor een behandeling moest Wiegers naar een kuuroord in Wenen waar hij de kwakkelende Ernst Ludwig Kirchner tegen het lijf liep. Wiegers nam Kirchners stijl mee naar Groningen, waar het direct grote impact had. ‘Als je externe impulsen op een geïsoleerde groep loslaat, dan is het effect extra sterk. Hoewel Werkman er ook door werd beïnvloed, bleef hij misschien wel meer dan de andere kunstenaars zijn eigen gang gaan,’ zegt Van Os. ‘Hij was erg op zichzelf en liet zich niet zo snel van de wijs brengen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>wel zes keer verloofd<br /></h3>
<p>In het Groninger Museum hangt een klein portret van Werkman, gemaakt door collega-schilder en Ploeg-lid Jan Altink. Op het doek een man met een colbertje, snorretje, een pijp in zijn mond. Hij kijkt ernstig. Tissing loopt er enthousiast naartoe. ‘Dat is óók zo bijzonder!’ zegt hij. ‘Werkman was een keu-ri-ge man. Niet met baard en lang haar zoals ik, maar een gezeten burger. Hij voldeed dus totaal niet aan dat standaard kunstenaarsbeeld. Aan de andere kant was hij volstrekt autonoom, dus daarin was hij wel weer een echte kunstenaar. En weet je wat ook grappig is? Hij hield enorm van vrouwen. Goed hè? Hij is wel zes keer verloofd geweest, geloof ik. Volstrekt belachelijk, maar wel heel goed!’ Zijn Groningse stemgeluid schalt door de zaal. Gelukkig zijn de vrouwen vertrokken. <br />In de jaren dertig bouwde Werkman door zijn nuchtere werkinstelling een rijk oeuvre op. Zelf beschreef hij zijn vrije werk met de pretentieloze en bijna kinderlijke term ‘druksel’. Misschien ook omdat hij zich realiseerde dat hij er geen gezin van kon onderhouden. Zijn tweede vrouw moest haar familiekapitaal aanboren om zijn kunstenaarschap in stand te houden en de omgeving vond het maar moeilijk te begrijpen. In Groningen werden Werkmans druksels nog niet omarmd, maar in de avant-gardistische kringen van Parijs en Antwerpen des te meer. Via briefwisselingen onderhield hij nauw contact met kunstenaars, verzamelaars en kunstcritici in de rest van Europa. Maar reizen, dat deed hij nauwelijks. <br />‘Hij heeft er wel even over gedacht om net als Gauguin naar Tahiti te gaan. Maar toen heeft iedereen gezegd: niet doen, daar ben je ongeschikt voor! Gauguin was een beul van een man, maar Werkman was voorzichtig. Die had het nooit gered op Tahiti, nooit!’ Tissing lacht luidkeels bij het idee. <br />Dat Werkman daadwerkelijk overwoog te vertrekken, blijkt uit een briefwisseling die hij enige tijd onderhield met L.R. Gratama, schrijver van <span class="Cursief">Onder de bewoners der betooverende Zuid-zee eilanden</span>. ‘Gratama was een echte koloniaal die maar niet op kon houden over de vrouwen en hoe heerlijk die wel niet waren,’ zegt Van Os. ‘Het gaat bijna richting porno. Die teruggetrokken Werkman vond dat geweldig, die wilde ook naar die vrouwen toe.’ <br />Uiteindelijk gingen de wilde plannen niet door en Werkman besloot zijn exotische paradijs in het rustige Groningen te vinden. Via het doek en via de drukpers. Bijvoorbeeld in zijn serie <span class="Cursief">Vrouweneiland</span>, een onbestemde gelukzalige plek met vogels, paarden en vrouwen. Zelf schreef Werkman in een brief: ‘Dit zijn mijn druksels van het paradijs. Niet het bekende paradijs maar het onbekende, ergens in een werelddeel dat nog door geen mens uit de cultuurstaten is ontdekt. Daarheen ben ik gevlucht, omdat het in onze wereld haast niet meer uit te houden is.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>overspoeld door aandacht<br /></h3>
<p>Tissing stiefelt via de binnenstad richting het oude pakhuis van Werkman. Om de paar meter houdt hij even stil om iemand gedag te zwaaien of iets aan te wijzen. ‘Kijk! Dit is mijn café, het startpunt van de dag. Beetje lachen met collega’s, beetje lachen om mezelf. Jaaa, dat is ook belangrijk!’ Na een tijdje bereikt hij de Lage der A, een pittoreske gracht met indrukwekkende Groningse herenhuizen. Het kolossale vierkante gebouw aan de andere kant springt direct in het oog. ‘Moet je kijken wat een lel van een gebouw dat is, een wolkenkrabber haast! Dat was Werkmans atelier, op de eerste verdieping. Daar keek hij uit het raam, daar begon zijn paradijs. Mooier kan het toch niet? Wie wist dat het paradijs in Groningen te vinden was! Daar zouden die reizende jonge mensen iets van kunnen leren.’ <br />Eind jaren dertig kwam Werkmans werk via omwegen terecht in Amsterdam, bij typograaf en conservator van het Stedelijk Museum Willem Sandberg. Sandberg was direct onder de indruk van Werkmans ‘menselijke beeldtaal en warme typografie’ en nodigde hem in 1940 uit naar Amsterdam te komen. Werkman sputterde eerst nog tegen. Hij was net gescheiden van zijn tweede vrouw, had een ernstige werkdip en was somber. Maar Sandberg haalde hem over en nodigde hem uit voor een salon waar de grootste kunstenaars en verzamelaars van dat moment samenkwamen. Werkman werd overspoeld door aandacht en begon voor het eerst behoorlijk te verkopen. ‘Ik heb heel lang gedacht: wat een zielenpoot was die man,’ zegt Martin Tissing. ‘Binnenvetter, vrouwenproblemen én niet erkend. Maar dat was helemaal niet zo! Hij werd omarmd door de <span class="Cursief">high society</span> van Amsterdam!’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Op transport<br /></h3>
<p>Na de succesvolle salon nam Sandberg hem mee naar de beroemde bunker in de Castricumse duinen, waar op dat moment de grootste kunstschatten van Nederland lagen opgeslagen ter bescherming tegen de Duitse bezetter. De gehele Van Gogh-collectie, talloze Vermeers, Rembrandts, zelfs de Nachtwacht lag er. ‘Een soort schatkamer, waar niemand in mocht. Dat vond-ie gewéldig natuurlijk, die man uit Groningen!’ Tissings ogen glinsteren. ‘Hij zat in een halve depressie, maar raakte daar ter plekke weer geïnspireerd. Hij ging meteen weer aan de slag!’ Terug in Groningen wijdde Werkman een nieuwe serie druksels aan zijn bunkerbezoek, met de titel ‘Amsterdam-Castricum’. De jaren erna zouden zijn meest productieve worden. Helaas was het van korte duur. <br />Aan de vooravond van de oorlog ontmoette Werkman de mensen achter De Blauwe Schuit, een clandestiene uitgeverij uit Winschoten die het gedicht ‘Het jaar <span class="Cursief">1572’</span> van Martinus Nijhoff opnieuw hadden uitgegeven. Het gedicht beschrijft het verzet tegen de Spanjaarden ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog, maar voor de goede verstaander was de link met de Duitse bezetter snel gemaakt. Werkman verzorgde de vormgeving en de opmaak en publiceerde zo nu en dan een eigen druksel. Een daarvan is de serie <span class="Cursief">Chassidische Legenden</span> – die nu in de slaapkamer van Van Os hangt. De Blauwe Schuit opereerde op het randje, maar vanwege het indirecte karakter stond het niet op de Duitse prioriteitenlijsten. <br />Des te raadselachtiger was het dat op 13 maart 1945 twee Duitsers voor Werkmans deur stonden. Hij werd opgepakt en verhoord, waarover precies is onbekend. Nog geen maand later raakte Werkman betrokken bij een reeks toevallige en cynische gebeurtenissen. Op 9 april werd een groep van tien gevangenen op transport gezet naar Bakkeveen om geëxecuteerd te worden. Een van de gevangenen wist te ontsnappen en het transport keerde terug. De volgende dag ging het transport opnieuw, maar het gat van de ontsnapte gevangene moest worden opgevuld. Werkman was degene die de bus in werd geleid. Een paar dagen later vond de bevrijding plaats. ‘Doodzonde.’ Voor het eerst spreekt Tissing op zachte toon. ‘Die man had nog zo veel mooie dingen kunnen doen vanuit dat pakhuis.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>stomme pech<br /></h3>
<p>Op Werkmans Wikipedia-pagina stond lange tijd: Nederlands kunstenaar en verzetsstrijder. ‘Zo is hij lang gezien,’ zegt Henk van Os. ‘Zo wílde men hem na de oorlog zien. Maar hij was helemaal geen verzetsstrijder.’ Van Os, die bij leven nauw contact onderhield met dochter Fie Werkman, ziet er een taak in om dat heldenimago recht te zetten. ‘Net als haar vader had Fie een panische drang om de waarheid te vertellen. Ze werd oprecht boos als mensen hem als verzetsheld omschreven. ‘Dat was-ie helemaal niet,’ riep ze dan. ‘Daar was hij een veel te voorzichtig mens voor.’ Het was gewoon een random vergeldingsactie, stomme pech.’ <br />Daarom staan zijn bewonderaars liever stil bij het moment in het pakhuis in 1923 dan bij zijn zinloze dood. Het vinden van een existentieel kunstenaarschap, daar in het geïsoleerde eskimoland. ‘Werkmans kunst is geboren uit werkloosheid. Het is een zegen dat die man failliet is gegaan,’ zegt Tissing. ‘Eigenlijk zouden veel mensen daar een voorbeeld aan moeten nemen, maar we durven het meestal niet. Zelfs ik niet.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="Cursief">‘H.N. Werkman, leven en werk’, Groninger Museum, </span><span class="Cursief">t/m 1 november. Voor alle andere activiteiten </span><span class="Cursief">rond het Werkman-jaar: www.werkman2015.nl</span></p>
</p></div>


De spelende drukker

‘Wat waren we eigenlijk in de DDR?! Staatsslaven?!’

<div class="lead">De zalvende tv-schilder Bob Ross is niet meer, maar zijn erfgoed is nog springlevend. Wie als apostel zijn leer wil doorgeven, moet wel eerst zelf strenge lesssen vol regeltjes volgen, aangeboden door Bob Ross Inc. ‘Waarom schildert Bob Ross met zo’n groot penseel? Zodat het lekker snel gaat!’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Zijn vrolijke hoofd bungelt als extra large sleutelhanger aan de deur; hij fleurt de grauwe straat in Berlijn-Schöneweide in één keer op. In de kleine ruimte zitten zeven cursisten krap naast elkaar achter een ezel. De muren van het atelier zijn vrijwel compleet bedekt met landschappen, bloemen, beesten en zigeunermeisjes. Allemaal gesigneerd met A. Weile. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Door dertigers wordt Bob Ross vooral gememoreerd als het ultieme katermedicijn</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Frau Weile is de pittige aanvoerster van een indrukwekkende reeks officiële Bob Ross-cursussen. Hiermee kunnen deelnemers de felbegeerde docentencertificaten behalen waarmee ze de Bob Ross-techniek legaal mogen verspreiden. De meesten zijn al CRI® (Certified Ross Landscape Instructor) en CRFI® (bloemeninstructeur). En deze week hopen ze CRWI® (wildediereninstructeur) te worden. Bob Ross zelf is niet meer. Al bijna twintig jaar. Maar zijn erfgoed is nog springlevend, mede dankzij die ®’tjes. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-13901 media-13901" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/01/d93711ad-a783-45b7-8858-1e48284f6ac2__2DV0336_preview600.jpg" alt="Bob Ross, vereeuwigd in herhalingen op regionale tv en kleding. Foto: Diane Vincent" /><figcaption>Bob Ross, vereeuwigd in herhalingen op regionale tv en kleding. Foto: Diane Vincent</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Een zonsondergang brushen</h3>
<p>Door dertigers wordt Bob Ross vooral gememoreerd als het ultieme katermedicijn. Op de bank in vervuilde toestand, pillen binnen handbereik: op dat soort dagen was Bob er. De hypnotiserende tv-schilder met donzige afro, prediker van de ‘everybody can paint’-gedachte. De premisse was dat iedere leek een realistische dennenboom tevoorschijn kon deppen, een bergrug kon spatelen of een zonsondergang kon brushen. Het programma bevatte even weinig prikkels als <span class="Cursief">Tik Tak</span>, maar precies genoeg ontwikkeling om te beseffen dat je bestond. Het format was van een bevrijdende eenvoud. Een traag evoluerend landschap, met <span class="Cursief">happy downy clouds</span> en <span class="Cursief">naughty little friends</span>, afgewisseld met shots van Bobs godsvreugdige kraalogen en zijn palet met Van Dyck Brown en Titanium White. De verduisterde studio voelde als een warm konijnenhol en Bob als een vriendelijke oom die je het wonder van de creatie toonde. Maar het belangrijkste was dat hij met zijn schildercursus iedereen leek te vergeven. Dat je er mocht zijn: ‘We don’t make mistakes, just happy little accidents.’ Pillen waren niet meer nodig. </p>
<p>Sommige regionale zenders zenden <span class="Cursief">The Joy of Painting</span>-reeks nog steeds uit, andere zijn er mee gestopt. Maar Bob Ross is nog niet uit de harten verdwenen. Niet bij de katerende mens, maar zeker niet bij de wannabes. Want er zijn nog verbazingwekkend veel geïnteresseerden voor de Bob Ross-cursussen. En de deelnemers aan de Berlijnse cursus spelen daar gretig op in. Om uit zijn naam les te mogen geven, moeten ze in vijf dagen laten zien dat ze Bob Ross-waardig zijn. Deze week schilderen ze elke dag een wild dier. De eerste dag is het de wolf. </p>
<p>Dat Bob Ross ook beesten deed, is relatief onbekend, maar het blijkt een cruciaal onderdeel van zijn oeuvre. De afbeeldingen die de deelnemers moeten schilderen, zijn gecertificeerde Bob Ross-afbeeldingen. Frau Weile deelt grote vellen uit met de herkenbare dik omcirkelde R in de rechterhoek. ‘Ze moeten precies deze afbeeldingen naschilderen, anders krijgen ze het diploma niet,’ zegt ze. Gelukkig wordt de kans om buiten het boekje te gaan direct geminimaliseerd: de deelnemers trekken de contouren van het beest over via het vel. ‘Dat is ook om mensen tevreden naar huis te laten gaan, dan kunnen ze het tenminste aan de muur hangen.’ </p>
<p>Dat zegt Corry Bos, die uit Roermond naar Berlijn is komen rijden om haar laatste BR-cursus te voltooien. ‘Eerst wilde ik alles in één keer halen, maar dat was te gortig. Ik heb er last van mijn knieën aan overgehouden.’ </p>
<p>Corry is de enige Nederlandse dit keer. Ze is eigenaar van Creatief Roermond (‘voor trendy workshops’<span class="Cursief">)</span> en organiseert bedrijfsuitjes, vrijgezellenfeestjes en groepstrainingen. ‘Voor een teambuildingcursus tekenen we met z’n allen een boom. En als er te veel mensen zijn, doe ik er een salamander bij.’ Bij de bedrijfsuitjes is naast het beschilderen van koeien de Bob Ross-cursus erg populair. ‘Er zijn ook veel mannen die het leuk vinden. Meestal doen die een beetje stoer. Dan helpt het echt dat hij bekend is van tv.’</p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/01/bad157f0-9eeb-4057-b882-e54d4bcf4235__2DV0088_preview800.jpg" width="800" height="534"alt="‘We don’t make mistakes, just happy little accidents.’ Foto: Diane Vincent" border="0" /><em class="credit">‘We don’t make mistakes, just happy little accidents.’ Foto: Diane Vincent</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Dure penselen</h3>
<p>Van Wikipedia weten we dat Bob Ross opgroeide in Florida en dat hij twintig jaar lang bij de luchtmacht werkte. Op de medische administratie dan. Vanwege zijn werk verbleef hij enige tijd in Alaska, waar hij inspiratie opdeed voor zijn schilderkunsten en gewonde eekhoorntjes redde omdat hij hield van ‘alle kleine creaties van God’. Verder is bekend dat hij ruzie kreeg met zijn leermeester Bill Alexander, eveneens tv-schilder. Misschien wel omdat Bob ontdekt werd door het invloedrijke echtpaar Kowalski. </p>
<p>Annette Kowalski nam een cursus en viel direct in katzwijm toen ze Ross aan de gang zag met zijn nat-in-nat-techniek. Haar man Bob Kowalski nam hem later mee naar een tv-studio waar Ross direct in de smaak viel. Dat betekende het begin van de eindeloze serie <span class="Cursief">The Joy of Painting </span>en tevens het begin van de Bob Ross Inc., nu nog steeds met hart en ziel geleid en bewaakt door Anette Kowalski.</p>
<p>‘We wilden mensen blij maken, we dachten nooit aan geld,’ zegt ze in een interview op internet. Iets wat moeilijk te geloven is als je alle Bob Ross-producten in Weiles atelier bekijkt. Zijn kleine grijzende hoofdje is overal. Op verftubes, kwasten, ezels, T-shirts en boekjes. ‘Het zijn behoorlijk dure producten,’ zegt Corry. ‘Sommige penselen kosten over de 20 euro. Ze zijn wel van goede kwaliteit, dus ik probeer er zo veel mogelijk gebruik van te maken, maar als je er veel verslijt, is het wel erg veel geld. De Bob Ross-ezel is meer dan honderd euro. Ik heb er nu een van de Action van 6,95.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Waarom schildert Bob Ross met zo’n groot penseel? Zodat het lekker snel gaat!’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Intussen moet Corry hard doorwerken. De contouren van de wolf staan, maar Frau Weile heeft hem in rap tempo een paar ogen gegeven: ‘Sneller, jullie moeten sneller!’ Weile vertoont weinig overeenkomsten met haar Amerikaanse voorbeeld. Waar Ross zo heerlijk kan jeremiëren over beekjes en bosjes, houdt Weile van duidelijke taal. Ze praat luid en heeft evident weinig geduld. Dat laatste vindt ze zelf geen nadeel. ‘Dit heeft met kunst niks te maken. Ze moeten produceren en snelheid creëren. Ze moeten straks als docent steeds een paar stappen voorlopen op hun studenten. Ik zou drie wolven op een dag kunnen schilderen.’ Ze stevent af op een vrouw die met haar neus op het doek de wolf van kleine haartjes voorziet. ‘Te gecontroleerd!’ Weile grijpt een grof penseel en gaat daarmee het hele doek over. De haartjes verdwijnen en de wolf wordt donkerder. De vrouw slaakt een ongelukkige kreet. ‘Waarom schildert Bob Ross met zo’n groot penseel? Zodat het lekker snel gaat!’ Ross staat niet voor niets bekend als de fastfood-schilder.</p>
<p>De cursisten doen hun uiterste best om Frau Weile bij te houden. De Duitse tandtechnicus in de hoek loopt wat achter, maar het Tsjechische stelletje heeft de vaart er goed in. De bus waarmee ze zijn gekomen is beplakt met Bob Ross-afbeeldingen. Een vrouw met bloemenschort duwt een kaartje in mijn hand: ‘Kun je mijn website noemen? Ik heb wel een steuntje in de rug nodig. Zeg maar dat ik cursussen in een camper geef. Dat is net iets anders, hè.’ Daarna volgt een andere vrouw met haar kaartje, het wordt een bijna onprettige competitie. Een elegant ogend meisje uit Hamburg is idealistischer. Zij doet de cursus om de techniek te kunnen overbrengen op kansarme kinderen tussen de zes en acht jaar. ‘Die moeten dit ook kunnen. Je moet die blije gezichtjes zien als ze iets hebben gemaakt. Daar doe je het voor.’ </p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/01/cd9c530b-9401-4928-9ac9-98156eb5b3d9__2DV0403_preview800.jpg" width="800" height="534"alt="Corry Bos (r) is tevreden, Frau Weile (l) vooral streng. Foto: Diane Vincent" border="0" /><em class="credit">Corry Bos (r) is tevreden, Frau Weile (l) vooral streng. Foto: Diane Vincent</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Die andere tv-schilder</h3>
<p>De Bob Ross-docentencursussen worden overal ter wereld gegeven, van Japan tot Mexico. Tot een aantal jaar geleden kon het ook in Nederland. Het Europese hoofdkantoor van de Bob Ross Inc. was er zelfs gevestigd. Maar vanwege interne onenigheid is dat inmiddels opgedoekt. Via de deelnemers wordt duidelijk wat die onenigheid precies inhield: ‘De baas van het Europese hoofdkantoor is overgelopen naar Gary Jenkins, de andere tv-schilder die vooral bloemen doet. Dat was nogal pijnlijk.’ </p>
<p>Het hoofdkantoor van Gary Jenkins zit nu ook in Berlijn. ‘In een oud-Stasi-gebouw…’ Zijn naam ligt duidelijk gevoelig. Er wordt direct zachter gepraat en Frau Weile wil er niets over zeggen. Corry had wel getwijfeld of ze de cursus van Bob Ross of die van Gary Jenkins moest doen. ‘Die van Jenkins was duurder, bovendien is de techniek moeilijker. En uiteindelijk is Bob Ross toch beroemder. Iedereen kent zijn naam, of je nou van schilderen houdt of niet.’</p>
<p>De wolf ontwikkelt zich gestaag. Bij de een heeft-ie een Tsjechisch kuifje gekregen, bij de ander een grimmige grijns. De tandtechnicus is steeds verder achterop geraakt, maar hij heeft zijn schilderij wel vast gesigneerd. Weile controleert de wolven van de deelnemers en slaakt een zucht. ‘Maak een le-ven-di-ge wolf, geen dooie!’ </p>
<p>Normaal gesproken laat Bob Ross Inc. de docentencursussen alleen over aan Amerikanen. Die worden overal heen gevlogen om exact de juiste techniek én de juiste <span class="Cursief">spirit</span> over te brengen. Corry heeft goede herinneringen aan ene Mary McPaint: ‘Die had wel iets van Bob Ross, heel geduldig en stimulerend. Ik heb haar later nog opgezocht tijdens een vakantie. Maar een andere Amerikaanse docent was vreselijk. Die had Ross zelf nog gekend. Hij lag de hele week met zijn hoofd op de tafel en riep steeds <span class="Cursief">I don’t care</span>!’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Maak een le-ven-di-ge wolf, geen dooie!’ </p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Voor de <span class="Cursief">wildlife</span>-cursus zijn er geen Amerikanen overgekomen. Dit jaar mag Angelika Weile de cursussen bij hoge uitzondering zelf geven. ‘Ik werd gebeld vanuit de VS met de boodschap: nu kun je het zelf. Dat was een hele eer, ze hebben blijkbaar vertrouwen in mij.’ </p>
<p>Maar het blijkt niet zuiver een vertrouwenskwestie. ‘We hadden maar zeven mensen voor de wildlifecursus, en omdat de onkosten voor de Amerikanen betaald moeten worden uit de cursusgelden, loonde het niet. En dan moeten ze kiezen: of ze moeten in een heel goedkoop hotel, of ze komen niet en de cursus wordt afgeblazen, maar dan lopen ze mogelijk over naar Jenkins. Of ze laten het over aan mij.’ </p>
<p>In het kleine atelier is een hele kast vrijgemaakt voor de gehele Bob Ross-boekenreeks. Of het nou de winterse landschappen betreft of de thema’s met watervallen, ze barsten allemaal van de copyrightberichten. Bovendien besteedt Bob Ross Inc. een flink aantal pagina’s aan het kopje ‘algemene informatie/veelgestelde vragen’. Met bijvoorbeeld de vraag: ‘Kan ik elk type product gebruiken voor de Bob Ross techniek?’ Mag u raden wat het antwoord is. Andere vraag: ‘Wat kan ik doen als <span class="Cursief">The Joy of Painting</span>-serie niet meer wordt uitgezonden in mijn regio?’ Het antwoord: ‘Bel of schrijf de programmamanager om te vragen of de serie weer uitgezonden kan worden. De regionale zenders zijn heel blij met uw inbreng en hebben uw betrokkenheid hard nodig!’ Mocht dat niet lukken, dan is er altijd nog de optie om alle 403 afleveringen op dvd te kopen voor slechts 1425,69 dollar. </p>
</p></div>
<figure id="post-13901 media-13901" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/01/8ab41140-47ea-40ba-bebc-c7fb30e57e51__2DV0106_preview800.jpg" alt="Uiteindelijk kan iedereen een olifant schilderen. Foto: Diane Vincent" /><figcaption>Uiteindelijk kan iedereen een olifant schilderen. Foto: Diane Vincent</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Morgen de olifant</h3>
<p>De wolven hebben het eindstadium bijna bereikt. Ondanks de vastomlijnde eisen hebben ze stuk voor stuk een eigen look gekregen. Frau Weiles witte keeshondje zit al bij de uitgang. Hij moet plassen. Zijn baasje wil ook weg. ‘Jullie hebben nog vijf minuten, dan sluit ik de tent!’ Corry kijkt enigszins wanhopig en ploegt zwijgend door. Hij moet af, want morgen is de olifant aan de beurt. </p>
<p>Gelukkig is het nog niet voorgekomen dat iemand zijn diploma niet haalde: ‘Als je het contract maar ondertekent.’ Corry haalt een stapeltje papieren tevoorschijn. Naast een uitbundige felicitatie staan er maar liefst 23 punten genoteerd. Een wilde greep: de deelnemer zal zich nooit uitgeven als Bob Ross-werknemer, het is ten strengste verboden om andere producten te gebruiken, de deelnemer is verplicht over alle vormen van media-aandacht te berichten, hij moet zich bewust zijn van de exclusiviteit van Bob Ross, de deelnemer zal geen claim indienen tegen het bedrijf. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Jullie hebben nog vijf minuten, dan sluit ik de tent!’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>En de geslaagden zijn dan wel officieel instructeur, ze mogen zijn naam maar heel beperkt gebruiken. ‘In Google Ads kon ik niet Bob Ross als zoekwoord invullen. Toen ik het met drie s’en probeerde, lukte het wel,’ zegt Corry. ‘En ik heb een keer de fout gemaakt een echte Ross-afbeelding bij mijn advertentie te plaatsen. Dat heb ik geweten, ik werd meteen benaderd.’ Om absolute helderheid te verschaffen, volgt er ook een reeks voorbeelden met goed en fout. Het is even zoeken, maar als je nauwkeurig kijkt, zijn er inderdaad verschillen. Goed: ‘Nancy’s workshop of the <span class="Cursief">Bob Ross Wet-on-Wet technique</span>®<span class="Cursief">’</span> Fout: ‘Nancy’s Bob Ross Wet-on-Wet Technique® workshop.’<br />Toch lijkt niemand grote problemen te hebben met het contract. De cursus is uiteindelijk toch rendabel, vinden de deelnemers. En ze doen het ook voor zichzelf: hoe bevredigend is het om een beest mee naar huis te nemen dat direct als wolf wordt herkend! </p>
<p>Frau Weile heeft haar jas al aan en knipt het licht uit. De tandtechnicus maakt een laatste brush-beweging en kijkt glunderend naar het resultaat. ‘Er zijn veel overeenkomsten met mijn vak. In de tandheelkunde is perspectief ook belangrijk, en lichtinval, transparantie, structuur en contrast. Hier ben ik echt trots op. Uiteindelijk doe ik het om aan mezelf te bewijzen: het leven is wat je er zelf van maakt. Ik kan dit. Iedereen kan dit. Dat is toch magisch?’ </p>
<p><span class="Cursief">Interesse in een cursus van Corry Bos? <a href="https://www.creatiefroermond.nl">Kijk hier</a> </span></p>
</p></div>


De schilderkunst van Bob Ross is lucratieve handel

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De besneeuwde bergtop</h3>
<p>Aan zijn uiterlijk heeft Bob Ross zijn succes niet te danken; eerder aan zijn stemgeluid. Er zijn hele blogs gewijd aan zijn manier van praten. Het is alsof hij zachtjes in je oor kietelt, je in slaap wiegt terwijl de grote boze wereld doordraait. Zoon Steve Ross heeft nog geprobeerd in vaders voetsporen te treden, maar het bleek geen succes. Waarschijnlijk had zijn foute snor en lange mat daar weinig mee te maken; het grootste probleem was zijn weinig opvallende stemgebruik. Wat er daarna van Steve Ross geworden is, weet niemand, hij is in elk geval niet actief binnen de Bob Ross Inc. Vergelijk vader en zoon en oordeel zelf, via het thema ‘de besneeuwde bergtop’. </p>
<p>Bob:<br /><iframe width="480" height="360" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/e1YJpoacJjA" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
<p>Steve: <a href="http://www.wimp.com/protegesteve/">klik hier</a></p>
</p></div>


Video: Vader en zoon

<div class="lead">Bij een lookalike contest denk je aan Michael Jackson, Elvis Presley of Marilyn Monroe. Niet aan Ernest Hemingway. Toch?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In de supermarkt loopt een mogelijke kandidaat. Flinke kaaklijn, omvangrijk postuur, brede pas, bulderende lach en uiteraard: een grijze baard. Het is de baard die om nadere analyse vraagt. Hij moet getrimd zijn, maar wel zo getrimd dat het lijkt alsof-ie door barre omstandigheden is ontstaan. Niet te lang, niet te piekerig, maar stevig en vol. Eerder richting Bentheimer landschaap dan Afghaanse windhond. De man laadt zijn karretje vol met kratten Budweiser. Extra puntje. Maar de paars geklede chihuahua die naast het karretje trippelt, klopt weer niet. Punt aftrek. Het is een spelletje in de categorie ‘Waar is Wally’: is dit een Hemingway of gewoon een man met een baard?</p>
<p>Dit jaar wordt de 34ste Hemingway Lookalike Contest georganiseerd. In Key West, Florida: het zuidelijkste stadje van de VS, gelegen op het laatste van een reeks eilanden die via de Overseas Highway zijn verbonden met het vasteland. Zo’n honderdvijftig mannen in de leeftijdscategorie vijftig tot zeventig jaar strijden om de titel van best lijkende Ernest. Alleen een kloppend uiterlijk is niet genoeg, de kandidaten moeten de jury ervan overtuigen een Hemingway te <span class="Cursief">zijn</span>. Om die existentiële pretentie te testen, is er een vierdaags programma samengesteld met een viswedstrijd, een potje armpjedrukken, een onderdeel stierrijden en een aantal rondes retorische zelfpromotie. Want nog meer dan een groot schrijver is Ernest Hemingway de belichaming van de ultieme mannenman. De wilde avonturier die meterslange marlijnen boven zijn hoofd slingert, krokodillen eigenhandig de ogen uitsteekt, die dodelijke vliegtuigcrashes met een paar schrammen overleeft en in straalbezopen toestand nog een albatros uit de lucht kan schieten. En dat alles in het gezelschap van bloedmooie vrouwen. Wie wil dat nou niet? </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<h3>&#8216;You know what makes a good loser? Practice&#8217;</h3>
<blockquote>
<p>Ernest Hemingway</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ernest Hemingway (1899) bracht twaalf jaar van zijn leven door in Key West. Het was ‘liefde op het eerste gezicht’, althans, dat zegt de city marketing folder. In werkelijkheid was Key West een ordinaire tussenstop. In april 1928 kwam Hemingway per boot vanuit Cuba aan in een toen nog slaperig stadje met grote houten huizen, kippen, palmen en een onaangetast koraalrif. Hij wachtte op een gele Ford Roadster, die de suikeroom van zijn derde vrouw als huwelijkscadeau had besteld. Maar de dealer kon niet op tijd leveren en Hemingway zat drie weken vast op het eiland. Uiteindelijk kocht hij er een huis, dat naast Disneyland en Dinosaur World een van de belangrijkste attracties van Florida zou worden. De rustieke kippen zijn er nog steeds, de monumentale huizen ook, maar de hoofdstraat ziet zwart van de obese toeristen die met snorkelset en zwemvliezen hun wildwaterbeleving tegemoet gaan. Het is juli en er heerst een hitte van de walgelijke soort. </p>
<p>De eerste dag komen de wannabe’s samen in café Sloppy Joe’s, waar Hemingway in de jaren dertig de ene na de andere whisky naar binnen goot. Sommigen dragen een jachttenue met witte kousen, anderen een Hawaiiaans bloemenshirt of de klassieke lamswollen coltrui. De ene borst staat nog meer vooruit dan de andere en er wordt hard, heel hard op schouders geslagen. Dat oeuvrekennis geen vereiste is, wordt al snel duidelijk als kippendokter Pat Lanier uit Louisiana in beeld verschijnt. Hij draagt een overlevingsvest met heel veel vakjes. ‘Mijn favoriete boek is <span class="Cursief">The Old Man and the Sea</span>, dat is lekker dun. Verder lees ik liever biografieën, maar dan niet van die zure die alles relativeren.’ </p>
<p><iframe width="420" height="315" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/-szcFktJnzI" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
<p>Pats ondeugende ogen staan in een bol gezicht en hij praat met een vet zuidelijk accent. Hij hoorde van de wedstrijd via zijn plaatselijke Kerstman. Dat is nu negen jaar geleden, sindsdien komt hij elk jaar. Maar dat blijkt nog niets te zijn. ‘Hank bijvoorbeeld komt hier al eenentwintig jaar.’ Hij wijst naar een slanke man. ‘Hij gaat nooit winnen vanwege zijn langwerpige hoofd, maar hij vindt het gewoon gezellig.’ Pat denkt dat hij dit jaar wel een kans maakt; vorig jaar kwam hij tot de laatste ronde. Maar wat je precies moet doen om te winnen, blijft een mysterie. ‘De jury bestaat uit de oud-winnaars, de zogenaamde Papa’s. Zij beslissen wie de winnaar wordt. Het is best een ding om erbij te horen, dus ze willen je uittesten en leren kennen. Die wedstrijdjes zijn voor de aankleding, uiteindelijk gaat het om het doorzettingsvermogen op de lange termijn. <span class="Cursief">Survival of the fittest</span>, zoiets? Zo houden ze de echt gemotiveerde gasten over.’ Nu is Pat even afgeleid. ‘Sorry, dame, tijd om te slijmen!’ Hij doet een stripfiguur-knipoog en werpt zich op een troepje mannen met grote rode buttons. ‘Papa’ staat erop.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<h3>&#8216;Courage is grace under pressure&#8217;</h3>
<blockquote>
<p>Ernest Hemingway</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In 1981 werd de eerste Hemingway Lookalike Contest georganiseerd. Michael Whalton, de manager van Sloppy Joe’s, vond het maar saai in de zomermaanden. Bovendien was de omzet bedroevend, want in alle reisgidsen staat hetzelfde: ga vooral niet naar Florida in juli en augustus. Je sterft van de hitte en er is geen exotisch beest te zien. Maar Ernest Hemingway is niet seizoensgebonden en ook in de jaren tachtig was er behoefte aan verantwoorde drankfestijnen. De Lookalike Contest was geboren. Het enige probleem was het gebrek aan kandidaten. Whalton moest zelf de straat op om geschikte baardmannen te ronselen. Hij kon het zich nog niet permitteren kieskeurig te zijn, dus de eerste selectie bestond uit nogal zonderlinge types. </p>
<p>De deelnemers vertellen het legendarische verhaal over de eerste winnaar maar al te graag: hij was een eenzame zeezeiler die een dag voor de wedstrijd toevallig bij Key West had aangelegd. Whalton had hem gevraagd mee te doen, hij vond het best. Hij had de beste look, won de prijs en na de uitreiking zamelde hij bij iedereen geld in voor een feestje op zijn boot. De volgende ochtend was de vogel gevlogen. ‘Niemand heeft ooit meer iets van hem vernomen. En daarom checken ze ons zo goed uit, ze willen wel iemand laten winnen die ze kunnen vertrouwen,’ zegt een deelnemer op ernstige toon. Hij lijkt meer op Fidel Castro dan op Hemingway.</p>
<p>Vrijdag is visdag. De Hemingways staan langs de kade opgesteld met een hengel. Pat is niet te missen. Hij heeft een vers shirt met roze flamingo’s aangetrokken. Met een samenzweerderig knikje ritst hij zijn heuptas open. Er verschijnt een zakje wormpjes. ‘Soms moet je gewoon iets extra’s toevoegen.’ Ondanks het illegale aas vangt hij niets. De winnaar is gezegend met een vis van zestien centimeter. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-15651 media-15651" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/11/3b7f5e6f-3d19-4d85-882b-493783bcc89b_hemingtwitter.jpg" alt="Deelnemers aan de wedstrijd. Foto&#039;s Henry Hargreaves" /><figcaption>Deelnemers aan de wedstrijd. Foto&#8217;s Henry Hargreaves</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Op een krukje zit een Hemingway met steunkousen. Fred Johnson won de wedstrijd in 1987 en komt sindsdien elk jaar met zijn vrouw naar Key West. ‘Ik heb heel veel nationaliteiten zien komen en gaan. Er kwamen Hemingways uit Ierland, Brazilië, Kazachstan, Duitsland en Nairobi. We hebben ook een deelnemer uit Japan gehad, maar die viel haar-technisch wat uit de toon.’ Na elke zin schiet hij als een robot in de lach. In Johnsons tijd werden de deelnemers nog beoordeeld door Hemingways eigen nazaten: een neef, een kleindochter, kleinzoon en een schoonzus. Toen die er niet meer waren, werden de oud-winnaars tot juryleden verklaard. Dat worden er elk jaar dus meer. Of nee, toch niet. ‘De juryleden vallen bij bosjes: de gemiddelde winnaar is 65. Dit jaar zijn er ook weer veel ziek. De een heeft leukemie, de ander oedeem en er is er net een overleden aan longkanker.’ Daar is de lach weer. </p>
<p><b>Charisma</b><br />Sinds de jaren negentig trekt de wedstrijd consequent meer dan honderd mannen. De vraag is: waarom? Het vergt nogal wat om naar het uiterste puntje van Florida te komen en daar in een wollen coltrui heel weinig kans te maken op een titel. Fred Johnson heeft er wel een idee over: ‘Ernest Hemingway was onze eerste <span class="Cursief">ready made hero</span>. Hij raakte gewond in de Eerste Wereldoorlog, deed verslag van de Spaanse burgeroorlog, hij viste, hij joeg, en hij ging op safari. Dat is wat wij allemaal wel zouden willen. Maar er is geen ruimte meer voor deze Amerikaanse lifestyle. En dus ook niet voor dit soort helden.’ </p>
<p>Ergens is Johnsons teleurstelling voorstelbaar. Waar kunnen mannen hun viriliteit nog op botvieren? En waar zijn de voorbeelden? De Marlboro-man is afgelopen jaar overleden, James Bond mag sinds kort huilen en Hollywood maakte een film over twee verliefde cowboys. Hemingway doet blijkbaar verlangen naar een goede oude tijd waarin een man nog ongegeneerd Man kon zijn. </p>
<p>Maar klopt dat stoere beeld van Hemingway eigenlijk wel, luidt de retorische vraag. ‘Ten dele wel en ten dele niet,’ zegt Amerikanist Joris Smeets, schrijver van het boek <span class="Cursief">Hemingway. The Best Writers are Liars</span>. ‘Het zegt vooral iets over de kracht van de media. Zijn imago is zorgvuldig gecreëerd. Door Hemingway zelf, door zijn uitgevers en door de pers. Zijn sterke verhalen over zijn ervaringen aan het front, over zijn capaciteiten als bokser en ruzies met andere schrijvers werden gretig uitvergroot. Terwijl Hemingway alleen oorlogservaring had als ambulancebestuurder, kantinebeheerder en journalist, werden allerlei heroïsche militaire heldendaden aan hem toegeschreven.’ </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-15651 media-15651" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/11/08e55798-c4ab-469e-a998-1be41be0fe9e_2013-08-01-Hemingway_preview.jpg" alt="De echte Hemingway. Foto Yousuf Karsh/Camera Press/HH" /><figcaption>De echte Hemingway. Foto Yousuf Karsh/Camera Press/HH</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hemingway had naast literaire kwaliteiten ook veel charisma. Hij was een van de eerste schrijvers die gebruikmaakte van de opkomende massamedia, die niet alleen een goede schrijver maar ook een publieke persoonlijkheid zochten. ‘Het opkomende toerisme kon bovendien beroemde avonturiers gebruiken. Dus hij ging op safari met het massablad <span class="Cursief">Look</span> en beschouwde zichzelf als kenner van het stierenvechten, boksen en militaire zaken. Zo eiste hij ook een expertfunctie op in de media. Hij begon daarmee serieus in de jaren dertig, toen hij schreef voor het mannenblad <span class="Cursief">Esquire</span>.’</p>
<p>De opkomst van de filmindustrie speelde ook een belangrijke rol in zijn carrière. Er was een enorme honger naar geschikte romans voor verfilmingen. En Hemingways karakters voldeden perfect aan de dramatische eisen van Hollywood. ‘De klassieke Hemingway-held excelleert onder grote druk. Hij wordt in zware omstandigheden als oorlog onderworpen aan de ultieme zelf-test. <span class="Cursief">Grace under pressure</span>, noemde Hemingway dat.’ Maar omdat de publieke Hemingway zelf ook een personage was geworden, kon het publiek nauwelijks meer onderscheid maken tussen de schrijver en de fictieve held. ‘Men vond het lastig te zien waar de verslaggever ophield en het romanpersonage begon. Maar er was ook geen behoefte aan een duidelijke scheiding. Hemingway werd daardoor een soort reflectiescherm waar iedereen iets op kon projecteren. En dat gebeurt nog steeds.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<h3>&#8216;I drink to make other people more interesting&#8217;</h3>
<blockquote>
<p>Ernest Hemingway</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het is tijd voor de spreekrondes. Met een <span class="Cursief">elevator pitch</span> moeten de mannen een onvergetelijke indruk bij de jury achterlaten. Sommigen nemen een risico en wagen zich aan een gedicht of een lied, anderen spelen op safe en vertellen puntig of langdradig waarom ze er zo graag bij willen horen. De spanning wordt met alcohol in bedwang gehouden. Pat Lanier is net aan zijn tiende biertje begonnen en probeert zijn bebaarde concullega’s te knuffelen. Hij voelt zich duidelijk prettig in zijn lookalike hoedanigheid. Maar dat geldt niet voor iedereen. In een hoekje zit een schuchtere man met halve baard. Hij maakt heel veel foto’s van de brullende Hemingways verderop. Dit is het type twijfelgeval. De vraag alleen al blijkt een gelukzalige uitwerking te hebben. ‘O, wat fijn dat je in hem een Hemingway ziet!’ roept zijn vrouw. ‘Hij durft nog niet zo goed, maar volgend jaar doet hij misschien wel mee, toch, Pete?’ Pete knikt verlegen. Hij komt hier al vier jaar, maar de barrière om mee te doen is groot. ‘Dankjewel, hè,’ zegt zijn vrouw nogmaals. ‘Dit had hij echt even nodig.’</p>
<p>Het zou zo maar kunnen dat de echte Hemingway diep in zijn hart meer op de onzekere Pete leek dan op de alfamannen bij de bar. Joris Smeets wil niet te veel psychologiseren, ‘maar het is wel zo dat hij uitermate slecht tegen kritiek kon. Hij haatte de literaire critici uit de grond van zijn hart. Door zijn eigen non-fictie-imago in de markt te zetten bij de gewone man voelde hij zich minder kwetsbaar bij de recensenten. Maar hij wilde niet dat zijn imago zijn schrijverschap in de weg zou staan. Zijn hoogste doel was om gelezen te worden en zijn mediaverschijning moest daar dienstbaar aan bijdragen. Het tragische is dat de meeste mensen hem interessanter begonnen te vinden dan zijn boeken.’ En dat proces zette door. Hemingway groeide vanaf de jaren dertig uit tot een van de meest gefotografeerde beroemdheden van zijn tijd. Op eendenjacht met Gary Cooper: klik. Een champagne-moment met Marlene Dietrich: klik. Op de rode loper met Ingrid Bergman: klikklikklik. ‘Hij maakte natuurlijk gebruik van de media, maar hij kreeg er steeds minder grip op. Hij zou gruwelen bij het idee dat het publiek liever biografieën las dan zijn literaire werk.’ Wat dat betreft zou Ernest betrekkelijk ongelukkig zijn geweest met deze wedstrijd.</p>
<p>Tussen de acts door is er een veiling ten behoeve van de <span class="Cursief">Hemingway Lookalike Society</span>. Want Hemingways zijn ook weldoeners. Er gaat een gitaar van een semi-bekende countryzanger onder de hamer, evenals een primitief Hemingway-portret en een collectie zeldzame modelautootjes. De klapper komt van een paars aangelopen Hemingway met oorbel. ‘Dat is de man van tv-kokkin Paula Deen,’ fluistert Pat. Google toont een vrouw met verblindend witte tanden en een grijs <span class="Cursief">The Bold and the Beautiful</span>-kapsel. Ze schitterde in <span class="Cursief">Paula’s Homecooking</span>, <span class="Cursief">Paula’s Party</span> en <span class="Cursief">Paula’s Best Dishes</span>. ‘Ze is echt groot, vooral in het zuiden.’ De man biedt een etentje bij hem en Paula thuis in Georgia, inclusief haal- en brengservice. Het brengt 3200 dollar op. ‘De jury gaat deze man vast naar de laatste ronde loodsen, want hij brengt geld in het laatje.’ Pat trekt een vies gezicht. ‘Ik hou niet zo van dat hele weldoenersgedoe. Ik moet het meer van mijn performance hebben, denk ik.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<h3>&#8216;Happiness in intelligent people is the rarest thing i know&#8217;</h3>
<blockquote>
<p>Ernest Hemingway</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><span class="Cursief"></span>De laatste dag is aangebroken. Ter viering van Hemingways 115ste verjaardag wordt een gigantische taart aangesneden. Daarna moeten de stieren bereden worden. Ze zijn gemaakt van papier-maché en onder de hoeven zijn wieltjes gemonteerd. Een vrouw in tijgertruitje maakt een foto van haar ladderzatte echtgenoot die zichzelf op een stier probeert te hijsen. Ze kijkt tevreden. ‘Samen met een paar andere vrouwen heb ik de stieren in elkaar gezet. We zijn heel betrokken bij het hele gebeuren. Enig toch, om die mannen zo in hun element te zien?’ Pat geeft een knipoog. ‘Sommige vrouwen zien het echt als een presidentscampagne, ze kunnen bloedfanatiek zijn. Luister straks maar naar het gegil in de zaal.’ Pat heeft zelf geen vrouw mee. Ook geen fanclub. Hij is net van zijn derde vrouw af en zijn vrienden sloegen een jaartje over. ‘Maar ik ga niet zitten sippen als Hemingway, hoor, dat is me veel te melodramatisch.’</p>
<p>Door alle melige oneliners, overtrokken grimassen en hysterische dronkenschap zou je haast vergeten dat Ernest Hemingway zelf geen vrolijke Frans was. Integendeel. In de jaren vijftig werden zijn depressieve periodes langer en heviger. Ze werden afgewisseld met manische uitbarstingen. Zijn alcoholverslaving hielp daarbij niet, noch zijn stagnerende schrijverscarrière. Op 2 juli 1961 pakte hij zijn favoriete jachtgeweer uit de wapenkelder, laadde het met twee kogels van zwaar kaliber en haalde de trekker over. Joris Smeets: ‘Veel bewonderaars konden niet accepteren dat hij een eind aan zijn leven had gemaakt. Ze wilden krampachtig vasthouden aan het beeld van de optimistische avonturier die vol in het leven stond en allerlei uitdagingen kon overwinnen. Het beeld van een depressieve, hulpeloze man paste daar niet in.’ </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-15651 media-15651" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/11/349d754b-dde9-44d0-bf3f-32f8998747a6_hemingwayonder.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Pat staat druipend van het zweet klaar om het podium te bestijgen. Hij is door naar de laatste ronde en mag zich middels een act van twee minuten op de kaart zetten. De echtgenoot van de tv-kokkin is ook door en houdt een saai praatje dat begint met ‘Jullie kennen mij als de man van de geweldige Paula Deen.’ Hij is nog paarser dan voorheen. De combinatie van 42 graden Celsius, een te hoge bloeddruk, overgewicht, liters alcohol en een coltrui lijkt levensgevaarlijk. Het is een wonder dat er geen doden vallen. Nu is Pat aan de beurt. ‘Let op, ik ga ze helemaal gek maken!’ Hij grijpt de microfoon als een gospelzangeres en schreeuwt zo hard dat het dolby surround systeem het opgeeft. Het grootste deel is onverstaanbaar, maar de lichaamstaal is des te overtuigender. Het overlevingsvest wordt afgeworpen en er verschijnt een zelfgemaakt T-shirt met ‘Hemingway for President’. Hij maakt zijn performance af met eigenaardige dansbewegingen. </p>
<p>Pat zit hijgend aan de bar als de winnaar bekend wordt gemaakt. Helaas koos de jury voor een wat rustiger Hemingway. Maar gelukkig kan hij een relativerende opmerking plaatsen: ‘Ach, Hemingway zou de competitie zelf niet eens hebben gewonnen.’ </p>
</p></div>


De jaarlijkse Hemingway Lookalike Contest

<p>NDT 1 danst Hofesh Shechter</p>
<p>Het is donker, de atmosfeer is rokerig. Er klinkt een pompend machinegeluid als de rij filmspots aan gaan. Van­uit het niets komen zeven mannelijke silhouetten dreigend op het publiek aflopen. Ze blijven staan, maar niet voor lang. Wat volgt, is een explosief fysiek spel in een bewegingstaal die zich moeilijk laat omschrijven. Mannen die elkaar uitdagen, troosten, een liefdevolle klap geven en daarna een iets minder liefdevolle. Onder begeleiding van snoeiharde percussie en zinderende elektronische dance. ‘Heden­daagse dans beleven als een rockconcert,’ kopte The Guardian. En dat is geen vergezochte pr.</p>
<p>De Israëlische choreograaf Hofesh Shechter (1975) wordt gezien als een van de meest veelbelovende choreografen van deze tijd. Iemand die niets te maken heeft met de klassieke ballettraditie en de bijbehorende conventies.</p>
<p>‘Ik heb mijn stukken een keer opgevoerd in een club in Londen. Alleen al omdat de bezoekers stonden, begonnen ze te schreeuwen toen de lichten aangingen. Een setting brengt regels met zich mee en het is goed om die zo nu en dan te breken; dat kan alleen als je de omstandigheden verandert.’</p>
<p>De stukken Uprising (2006) en In Your Rooms (2007) zorgden voor zijn grote doorbraak. Uprising, geïnspireerd op zijn militaire-diensttijd, gaat over de grens tussen spel en gevecht, tussen machismo en onmacht. In Your Rooms dringt dieper de huiskamers binnen, waar mensen worden beheerst door woede, angst en nervositeit. Vrolijk wordt het nooit. ‘Je kunt gerust zeggen dat mijn werk donker is. Er is altijd strijd. Maar we moeten er ook om kunnen lachen.’ Sinds 2008 wordt het tweeluik op talloze plaatsen ter wereld opgevoerd. Vooralsnog alleen door zijn eigen gezelschap, de Hofesh Shechter Company, maar dit keer door het Nederlands Dans Theater (NDT 1) in het programma An evening with Hofesh Shechter.</p>
<p>Stevig en stoer</p>
<p>De repetities zijn in het Lucent Danstheater in Den Haag. Een lange man met hoekige schouders komt de ruimte binnengeslopen. Hij heeft een kop koffie in zijn ene hand en een pak papier in de andere. ‘Sorry, ik kan je met geen mogelijkheid een hand geven. How are you?’ Hoe het met hém gaat. ‘Surviving.’ Een woord dat meermalen terugkeert. De dansers dragen geen balletpakjes en maillots, maar grote joggingbroeken en T-shirts. De meisjes wijken daarin weinig af van de jongens. Ze zijn stevig en stoer, en lijken in niets op het clichébeeld van de prima ballerina.</p>
<p>‘De dansers van NDT 1 zijn erg down to earth,’ zegt Shechter. ‘Sommige gezelschappen zijn arrogant, maar zij zijn hardwerkend, dienstbaar en bescheiden. Bescheidenheid is het beste wat je kunt hebben als danser. Het betekent niet een gebrek aan zelfvertrouwen. Bovendien, een gebrek aan zelfvertrouwen vind ik ook interessant. Of de dansers zich goed voelen of niet, dat maakt mij niet uit. Het gaat om hun eigen gevoel, niet om de presentatie voor het publiek.’ De spiegels worden dan ook afgedekt met een zwart gordijn. Een kritisch spiegelbeeld leidt alleen maar af.</p>
<p>Shechters eigen gebrek aan zelfvertrouwen was de drijvende kracht achter zijn werk. Hij groeide op in Jeruzalem en deed, net als veel andere Israëlische kinderen, aan volksdansen. ‘Ik voelde me niet op m’n gemak in mijn eigen lichaam. Dus ik wilde onderzoeken waarom dat was en meer zelfvertrouwen krijgen.’</p>
<p>Maar niet alleen op fysiek gebied was er onzekerheid. Er was ook een gebroken familie. Zijn moeder verliet hem toen hij twee was, Hofesh bleef bij zijn vader. Hij zag zijn ouders uit elkaar gaan, hertrouwen, weer uit elkaar gaan, weer hertrouwen. Op latere leeftijd besloot de nieuwe vrouw van zijn vader dat hij zo nu en dan zijn moeder moest bezoeken. Dat deed hij, maar echt goed kwam het nooit. ‘De basis was weg. Gedurende mijn hele jeugd had ik het gevoel dat ik in een realiteit gevangen zat waar ik niet wilde zijn. En toen ontdekte ik de tunnel naar buiten, via muziek en dans.’</p>
<p>Een kleine hond</p>
<p>Shechter bewandelde geen standaard carrièrepad. Hij werd opgeleid als danser aan de academie in Jeruzalem en danste bij het Batsheva gezelschap in Tel Aviv. Maar alleen dans was niet genoeg. Hij ontwikkelde zich ook als percussionist, waarvoor hij naar Parijs afreisde. Lon­den zou uiteindelijk zijn nieuwe thuisbasis worden. In 2002 begon hij daar bij de onorthodoxe choreografe Jasmin Vardimon. Een jaar later maakte hij het stuk Fragments, de eerste van een reeks prijswinnende choreografieën die de weg baanden voor zijn doorbraak.Zo werd hij deel van de jonge Britse danswereld. ‘Ik wilde weg uit Israël. De maatschappelijke en politieke spanningen zijn overal voelbaar, zelfs in je eigen huis. Het is een energie die zich invreet. Bovendien heerst er een argumentatieve atmosfeer die ik heel vermoeiend vind. In de supermarkt, in de rij van het postkantoor, in de bus, in het vliegtuig, overal moet je in discussie gaan met mensen. Mis­schien heb ik daarom voor dans gekozen: het staat haaks op het gesproken woord. Woorden geven je de kans om te liegen, dans niet.’ Op de vraag of politici bij debatten dan eigenlijk dansmoves zouden moeten uitvoeren in plaats van retorische trucs, knikt hij enthousiast. ‘Dat zou geweldig zijn!’</p>
<p>Shechter pleit voor eenvoudige communicatie, maar dat is nog best lastig als je moet uitleggen hoe de dansers een stuk moeten brengen. Tijdens de repetities van In Your Rooms blijkt hij heel specifieke ideeën te hebben over de beeldtaal. Een jongen met oorbel ligt zwetend op de grond, hij kijkt Shechter vragend aan. ‘Het mag niet te harmonisch, en niet te stuiterend. Denk erom: je bent een kleine hond, onderhevig aan oerkrachten. Hij maakt een soort dinosaurusgeluiden: “ssssjjjjgboem”.’ Life is about surviving, klinkt de tekst in de muziek.</p>
<p>Angst voor God</p>
<p>Voordat hij in 2002 naar Engeland vertrok, had Shechter zijn dienstplicht erop zitten. Als danser werd hij enigszins gespaard, zodat hij kon blijven trainen, maar het bleef militaire dienst. Een wereld van uzi’s, strijd, discipline en bootcamps. Pas later zou hij ontdekken dat het hem inspiratie gaf voor zijn eerste internationale succes: ‘Uprising begon vanuit de wens een heel fysiek stuk te maken. Ik begon zonder concreet idee met zeven mannen in een studio. Omdat er nog niet veel was, trad er soms ook een soort verveling op. Dan ontstaat er bij mannen al snel een energie die speels, maar ook competitief is. Ze zoeken naar manieren om elkaars macht en kracht te testen. Dat zie je bij uitstek in het leger.’</p>
<p>Op dat moment beheersten ook de rellen in de Parijse banlieu het nieuws. Veelal jonge allochtone Fransen die auto’s in brand staken en de politie met stenen bekogelden. ‘Ik dacht toen: dit heeft niks met politiek te maken, of met onvrede. Ze hadden gewoon lol. Vechten kan leuk zijn.’</p>
<p>Je zou bijna denken dat Shechter daarmee pleit voor het leger. Maar dat weerspreekt hij direct: ‘Ik denk dat er weinig goeds is aan het Israë­li­sche leger of welk leger dan ook. Maar ik stel wel de vraag: waarom hebben we eigenlijk legers? Zijn ze echt nodig of is het een apparaat om onze instinctieve dierlijke behoeftes te kunnen kanaliseren? We doen alsof we heel beschaafd zijn, maar we zijn gewoon primitieve wezens. Pathetisch ook.’</p>
<p>De repetitieruimte wordt vochtiger, de sfeer broeierig. De dansers bewegen zich alsof ze door een dikke klei heen moeten, met hun handen naar boven gericht, alsof er elk moment een steen naar beneden kan vallen. Shechter klampt een van de danseressen aan: ‘Het gaat niet om je eigen kleine ikje. Zo van: o, ik heb zo’n moeilijk leven. Je hebt angst voor iets dat groter is dan jezelf. In het Hebreeuws heb je daar zo’n mooi woord voor. Doodsangst, angst voor God, zoiets.’</p>
<p>Zelf zegt hij geen angst voor God te hebben. Maar waarvoor dan wel? Hij denkt lang na, zijn grote ogen worden kleiner. ‘Als mijn angsten duidelijk waren, zou ik een veel gelukkiger mens zijn,’ is uiteindelijk het beknopte antwoord.</p>
<p>Pathetisch</p>
<p>In Your Rooms, dat Shechter een jaar na het alom geprezen Uprising maakte, is een langer, intensiever en obscuurder stuk. ‘Uprising gaat over jongemannen, het speelt zich af in de publieke ruimte. In Your Rooms gaat breder over de wereld waarin die jongens leven.’</p>
<p>En die wereld ziet er niet erg rooskleurig uit. Er is constant een onderdrukkende macht die zich niet laat zien. De mensen zijn angstig, onzeker en onmachtig. Waar de ruggen van dansers normaal gesproken recht zijn, staan ze in dit stuk voornamelijk krom. Toch hoopt Shechter niet dat het publiek zwaar gedeprimeerd naar huis gaat om in een hoekje te gaan huilen om de onontkoombare treurnis van het menselijke wezen. Integendeel. ‘Ik hoop dat het stuk relativeert. Dat het publiek denkt: ach wat zijn we toch klein en onbelangrijk, dat ben jij net zo goed als ik. Waarom zijn we toch zo verdomd pathetisch met z’n allen. Dat kan verbroederen.’</p>
<p>Het woord pathetisch is nu al een aantal keer gevallen. Of hij zichzelf ook pathetisch vindt? ‘O ja! De hele tijd. Deze conversatie heeft ook iets pathetisch. We doen een interview, we spelen een spelletje. Jij doet de journalist, ik de choreograaf. Maar voor mij is het een manier om te relativeren en erom te lachen. Anders wordt het allemaal behoorlijk ondraaglijk.’</p>
<p>Een eigen familie</p>
<p>Kort voor de première zit het rookhok vol. In de zithoek is een meisje een puzzel van duizend stukjes aan het leggen, een danser bladert in het boek Romeinse whodunnits. Het is nu nog moeilijk voor te stellen dat zij straks de grote misère van de mensheid gaan verbeelden. Ze kleden zich pas een paar minuten van tevoren om. Dat is op zich geen probleem, want van een kostuum is nauwelijks sprake. De meisjes dragen onopvallende ensembles en de jongens een survivalbroek met een gekleurd T-shirt. Precies de kleren die Shechter dagelijks draagt. Als hij zijn laatste toi toi toi uitspreekt, is hij net een van hen, met dat verschil dat hij straks niet het podium opgaat. ‘Ik hoopte mezelf altijd te verliezen in een groep, maar het lukte zelden. Mijn karakter is er niet geschikt voor. Als danser kon ik ook moeilijk in het moment zijn, ik keek altijd naar mezelf vanaf een afstand. Daarom ben ik choreograaf geworden. Maar ik vind het soms wel lastig om aan de zijlijn te staan als het zover is.’</p>
<p>Het doek gaat op. Een vijfkoppige band zorgt voor klanken die even opzwepend als oorverdovend zijn. Vanuit de coulissen transformeren de dansers in de wezens uit Shechters donkere wereld. Ze kruipen onderdanig over de grond, rennen als een hamster in een wiel en proberen lief te hebben zonder daarin te slagen. Af en toe raken ze in een kortstondige extase. Dan richten ze zich op en gooien ze in slowmotion hun vuist in de lucht. Als bezoekers van een popconcert of een massamanifestatie. Maar de vervoering duurt nooit lang.</p>
<p>Als ze het publiek doorweekt en wel verward hebben achtergelaten komt Shechter backstage. Hij geeft high-fives en grijpt de dansers bij hun schouders.</p>
<p>Het werkt goed tussen Hofesh Shechter en het Nederlands Dans Theater. Zo goed dat hij in 2016 terugkomt voor een nieuwe creatie. Maar natuurlijk zijn er ook kanttekeningen. ‘Ze deden het iets te mooi, ze waren zich te bewust van het publiek. Het moet ze niks kunnen schelen hoe het eruit ziet. Maar het verschil is zo subtiel, dat zie ik alleen.’</p>
<p>Morgen vliegt hij weer terug naar Londen, naar zijn eigen Hofesh Shechter Company waarmee hij verschillende nieuwe werken maakte, zoals het meest recente Sun. ‘Met mijn gezelschap heb ik een eigen familie gecreëerd. Anderhalf jaar geleden zat ik in een dip. Er werd zo veel van mij verwacht, mijn voorstellingen werden geboekt voordat ik er überhaupt over had nagedacht. Dan verlies ik bijna de hoop op iets goeds. De basis van een eigen gezelschap geeft op zulke momenten rust.’</p>
<p>Of hij nu in Londen woont of niet, Shechters werken blijven doordrongen van ervaringen uit zijn vaderland. Daarmee blijven het Israëli­sche producten. Maar teruggaan, dat doet hij niet graag. ‘Eén keer per jaar komt mijn vader of moeder hierheen, of ga ik daarheen.’ Op de vraag of dat niet wat weinig is, volgt een stilte. ‘Het is genoeg.’ n</p>
<p>Bladwijzer</p>
<p>Online bron</p>
<p>Shechter bij NDT</p>
<p>De emotie van de beweging</p>
<p>Op het YouTube-kanaal van het Nederlands Dans Theater staan enkele filmpjes die beeld en uitleg geven bij Shechters Uprising / In Your Rooms. Zo geeft de ‘trailer’ van de voorstelling een idee van de dreigende sfeer en de explosieve fysieke stijl van de dansers. Een ander filmpje neemt de kijker mee achter de schermen en voor de spiegels. Hier repeteert het NDT de choreografie, terwijl Shechter in een grote groene legerbroek de bewegingen voordoet. Het gaat daarbij niet zo zeer om de vorm, maar om hoe deze voelt, om de emotie van de beweging. Daarna verklaart Shechters voice-over zijn inspiratie en de filosofie van Uprising en vertelt hij wat de bezoeker mag verwachten. ‘An uncompromising performance that drugs you in, whether you want it or not.’</p>
<p>Ga naar VN.nl/shechter</p>
<p>Nee</p>
<p>‘An evening with Hofesh Shechter’ is nog te zien 17, 18 en 19/4 in Den Haag, 22/4 in Maastricht, 24/4 in Rotterdam en 26/4 in Eindhoven, www.ndt.nl</p>


De wereld waarin jongens leven

Opnieuw relevant

Jezus leeft, is bijna tachtig en woont in Los Angeles

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Hoge noten</h3>
<p>‘Gethsemane’ is een van de belangrijkste nummers uit <i>Jesus Christ Superstar.</i> Vooral omdat Jezus hier als mens wordt neergezet. In Norman Jewisons versie van Jezus was er ruimte voor twijfel en onzekerheid. Hij bezwijkt onder de druk van de armen, kan zijn woede niet inhouden in de tempel en vraagt zich in Gethsemane af of hij wel wil sterven voor God. In dit filmpje is te horen dat Ted Neeley de hoge noten uit ‘Gethsemane’ nog steeds haalt – in 2006, tenminste. Het nummer staat ook op zijn net verschenen cd <i>Rock Opera EP</i>, naast een kerstnummer in rockversie en ‘Up where we belong’ met Yvonne Elliman/Maria Magdalena.</p>
<p><iframe width="560" height="315" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/cRhOf9evcps" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
<p><i>Deze bladwijzer hoort bij het coverhaal van VN16, het interview van Laura Stek met Ted Neely. Meer info vind je <a href="https://www.vn.nl/Weekblad/editie/Week-16-Jezus-leeft-hij-is-70-en-woont-in-L.A..htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Weekblad/editie/Week-16-Jezus-leeft-hij-is-70-en-woont-in-L.A..htm">hier</a>.</i></p>
</p></div>


Gethsemane, waar Jezus wordt verraden

Op hun tenen

<p>Vergane Georgische glorie</p>
<p>Even lijkt het nog of het ritmische trommelgeluid voortkomt uit de pruttelende vrachtwagens die voorbijrijden. Maar als we langs de nietszeggende entree lopen, wint de muziek het van het harde verkeersgeluid. In de donkere gang versmelten verschillende ritmes en geluiden tot een echoënde kakofonie. De conciërge zit onder een zwak schijnsel op een stoel en laat zijn zwarte kater kunstjes doen. Het beest springt atletisch op en neer. In de gang staat een rij theaterstoelen die zonder uitzondering gehavend zijn. Er liggen kledingstukken, schoenen en witte bandages. Aan het eind van de gang klinkt getrippel en vanuit het donker schiet een rij kleuters in zwarte pakjes voorbij. Ze rennen opvallend gestructureerd de keizerlijke trap op. Boven het bordes hangt een grote vlag. ‘Erisioni 1885’.</p>
<p>Eind negentiende eeuw was dit vervallen gebouw een van de grotere cultuurtempels van Tbilisi. Bekende dans- en theatergezelschappen repeteerden er en traden er op. Maar na de invasie door het Rode Leger in 1921 werd het pand ingenomen door Russische militairen. Hoge officieren in dienst van de Sovjet-Unie hielden er kantoor. Na de val van de Sovjet-Unie werd het ernstig verwaarloosde gebouw teruggegeven aan de cultuur. Vanwege gebrek aan alternatief trok Erisioni erin, een gecombineerd gezelschap van professionele dansers en jongeren in opleiding. Al meer dan twintig jaar dansen ze tussen de lekkages, scheuren en verzakkingen, die met het jaar ernstiger worden. Een renovatie kan het gezelschap niet opbrengen.</p>
<p>Vooral kapot</p>
<p>De brede trap leidt naar een verdieping met een doolhofachtig gangensysteem. Er zijn verschillende zalen en bijzalen waar gerepeteerd wordt. Uit elke hoek klinkt een ander geluid: zacht gegiechel, hard gebonk, geschreeuw van een lerares of een jankende accordeon. De trap naar de bovenste verdieping is afgezet met rood lint en de deur naast de grote zaal is dichtgetimmerd. Het gebouw wordt langzaam maar zeker onbegaanbaar, maar de dansers lijken hun dansstijl er niet op aan te passen. In de grote zaal repeteert een groep stampende jongens met zwepen en zwaarden, aangestuurd door een autoritaire leermeester. De zaal ernaast is gevuld met gracieuze meisjes in lange zwarte jurken die als een slang over de vloer glijden. De witte tule verhult hun vliegensvlugge passen.</p>
<p>Erisioni claimt het oudste volksdansensemble van Georgië te zijn. En dat moet in ere gehouden worden. De voorstellingen dragen titels als Georgian Legend en Georgian Treasure en het zwart-gele ensemble-embleem wordt verrijkt met een dikgedrukt ‘1885’. Djemal Chkuaseli, sinds 1987 artistiek directeur, duldt geen vernieuwing of verandering. Een staatsieportret met snor en kostuum prijkt aan de wand van een van de kantoren. Zijn twee kleindochters dansen ook bij het gezelschap. De oudste is op tournee met de professionele groep, de jongste danst alleen ‘om de Georgische cultuur in stand te houden’. Ze is niet lang genoeg om professioneel danseres te worden.</p>
<p>Er wordt een aantal vaste dansen gedoceerd, zoals de romantische ‘kartuli’, als lofzang op de deugdelijkheid van de vrouw, en de militaristische dans ‘khorumi’, waarin de Georgische soldaat wordt verheerlijkt. De traditionele passen, die samen de weerbarstige geschiedenis van Georgië moeten verbeelden, worden met harde hand ingestudeerd. In de meest vervallen zaal bereidt een groep van dertig kleine kinderen zich voor. De meisjes draaien aan de barre hun handpalmen op en neer en de jongens zwachtelen hun voeten in met dikke katoenen lappen. De lerares klapt in haar handen: ‘Erti, ori, sami…’ Met kaarsrechte rug en gespreide armen springen de jongetjes hard op de punten van hun tenen. Het ziet er oncomfortabel uit, maar hun gelaatsuitdrukking verraadt geen emotie. Als het niet goed genoeg is, trapt de lerares even op een voet of hamert ze op een klein ruggetje. Tradities moeten immers zo correct mogelijk worden overgeleverd.</p>
<p>Ook de kostuums zijn al decennia hetzelfde. Voor elke dans is er een andere vaste outfit. De lange nepvlechten en witte sluiers zijn bestemd voor de kartuli, de pakken met kaplaarzen en harige mutsen voor de bergdans ‘kazbeguri’. De kleermakersruimte op de begane grond ligt vol met mallen, stoffen en patronen. Twee oudere mannen zijn bezig met een partij leren laarzen. De naaimachine ratelt door de kleine ruimte.</p>
<p>In de gang komt een groepje jonge danseressen naar ons toe. Waarom we zo geïnteresseerd zijn in dit lelijke oude gebouw. De ietwat bombastische uitleg over vergane glorie-esthetiek, Degas-achtige sferen en de bijzondere combinatie van vitaliteit en vergankelijkheid wordt met glazige blikken beantwoord. Het gebouw is toch vooral kapot? Ze zouden maar wat graag verhuizen. De directie wacht al een paar jaar op de oplevering van een nieuw gebouw aan de rand van de stad. Met fatsoenlijke kleedkamers, ventilatie, douches die werken en misschien zelfs een lift. Ze hopen volgend jaar echt te kunnen verhuizen. Of het jaar daarop. Het is onbekend wat er daarna met het oude gebouw zal gebeuren, maar het lijkt de danseressen weinig te kunnen schelen. De Georgische dans zal voortbestaan, daar hebben ze het gebouw niet voor nodig.</p>
<p>Nee</p>


Degas in Tbilisi

<div class="gallery gallery-columns-2 clearfix gallery-size-"><div class="gallery-inner clearfix"><div class="gallery__expand pulse"><div class="gallery__plus"></div></div><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="0"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/966b451a-437a-46d2-9611-672dadcdc959_1DSC_3037_preview3.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="960" height="662"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="1"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/34ef8b8c-94a9-4da3-a37a-395d05ad6107_2dance_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="600" height="414"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="2"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/53692a77-9018-4dce-bfec-a8c73d04c09f_3DSC_2409_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="600" height="414"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="3"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/83d4a173-b534-466c-ac32-2b68ba4700d9_4DSC_2563_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="600" height="414"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure></div></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Even lijkt het alsof het trommelgeluid voortkomt uit de pruttelende vrachtwagens die voorbij rijden. Maar ter hoogte van de entree begint de muziek het verkeersgeluid te overstemmen. In de donkere gang versmelten verschillende ritmes en geluiden tot een echoënde kakofonie. De conciërge zit onder een zwak schijnsel op een stoel en laat zijn zwarte kater kunstjes doen. Het beest springt atletisch op en neer. In de gang staat een rij theaterstoelen, die zonder uitzondering gehavend zijn. Op en rond de stoelen liggen kledingstukken, schoenen, tule-rokken en bandages. Aan het eind van de gang klinkt getrippel en vanuit het donker schiet een rij kleuters in zwarte pakjes voorbij. Ze rennen opvallend gestructureerd de keizerlijke trap op. Boven het bordes hangt een grote vlag. ‘Erisioni 1885’.</p>
<p>Eind 19e eeuw was dit vervallen gebouw een van de grotere cultuurtempels van Tbilisi, waar bekende dans- en theatergezelschappen repeteerden en optraden. Maar na de invasie door het Rode Leger in 1921 werd het pand ingenomen door Russische militairen. Het werd een ontmoetingsplek voor hoge officieren in dienst van de Sovjet-Unie. Na de val van de Sovjet-Unie werd het ernstig verwaarloosde gebouw teruggegeven aan de cultuur. Het werd toegewezen aan Erisioni, een gecombineerd gezelschap van professionele dansers en jongeren in opleiding. Al meer dan twintig jaar dansen ze tussen de lekkages, scheuren en verzakkingen, die met het jaar ernstiger worden. Een grondige renovatie kan het gezelschap niet opbrengen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Vooral kapot</b></p>
<p>De trap leidt naar een verdieping met een doolhofachtig gangensysteem. Er zijn meerdere zalen en bijzalen waar gerepeteerd wordt. Uit iedere hoek klinkt een ander geluid: gegiechel, gebonk, geschreeuw van een lerares of een jankende accordeon. De trap naar de bovenste verdieping is afgezet met rood lint en de deur naast de grote zaal is dichtgetimmerd. Het gebouw wordt langzaam maar zeker onbegaanbaar, maar de dansers lijken hun dansstijl er niet op aan te passen. In de grote zaal repeteert een groep stampende jongens met zwepen en zwaarden, aangestuurd door een autoritaire leermeester. De zaal ernaast is gevuld met meisjes in lange jurken die als een slang over de vloer glijden. De witte tule verhult hun vliegensvlugge passen.</p>
<p>Erisioni claimt het oudste volksdansensemble van Georgië te zijn. En dat moet in ere gehouden worden. De voorstellingen dragen titels als ‘Georgian Legend’ en ‘Georgian Treasure’ en artistiek directeur Jemal Chuaseli duldt geen enkele vernieuwing of verandering. Het staatsieportret met snor en kostuum lijkt de dansers vanaf de wand in de gaten te houden. Zijn twee kleindochters dansen ook bij het gezelschap. De oudste is toegelaten tot de professionele groep, de jongste danst alleen ‘om de Georgische cultuur in stand te houden.’ Ze is niet lang genoeg om professioneel danseres te worden.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Er wordt een aantal vaste dansen gedoceerd, zoals de romantische Kartulli, als lofzang op de deugdelijkheid van de vrouw of de militaristische dans Khorumi, waarin de Georgische soldaat wordt verheerlijkt. De traditionele passen, die samen de weerbarstige geschiedenis van Georgië moeten verbeelden, worden met harde hand ingestudeerd. In de meest vervallen zaal bereid een groep van dertig kleine kinderen zich voor. De meisjes draaien aan de bar hun handpalmen op en neer en de jongens zwachtelen hun voeten in met dikke katoenen lappen. De lerares klapt in haar handen: ‘Erti, ori, sami…’ Met kaarsrechte rug en gespreide armen springen de jongetjes hard op de punt van hun tenen. Het ziet er oncomfortabel uit, maar hun gelaatsuitdrukking verraadt geen emotie. Als het niet goed genoeg is trapt de lerares even op een voet of hamert ze op een klein ruggetje. Tradities moeten immers zo correct mogelijk worden overgeleverd. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Ook de kostuums zijn al decennia hetzelfde. Voor iedere dans is er een andere outfit. De nepvlechten en witte sluiers zijn bestemd voor de Kartulli, de pakken met kaplaarzen en harige mutsen voor de bergdans Kazbeguri. Er is een speciale kleermakersruimte ingericht. Het ligt er vol met mallen, stoffen en patronen. Achter de ratelende singer zit een oude man, hij is bezig met een enorme partij leren laarzen. Erisioni gaat binnenkort weer op tournee.</p>
<p>In de gang komt een groepje jonge danseressen naar ons toe. Waarom we zo geïnteresseerd zijn in dit lelijke oude gebouw. De ietwat bombastische uitleg over vergane glorie esthetiek, Degas-achtige sferen en de bijzondere combinatie van vitaliteit en vergankelijkheid wordt met glazige blikken beantwoord. Het gebouw is toch vooral kapot. Ook de foto’s vallen niet erg in de smaak. Of we de gaten in de muur niet een beetje kunnen photoshoppen. Ze zouden maar wat graag willen verhuizen. De directie wacht al een paar jaar op de oplevering van een nieuw gebouw aan de rand van de stad. Met fatsoenlijke kleedkamers, ventilatie, douches die werken en misschien zelfs een lift. Ze hopen volgend jaar echt te kunnen verhuizen. Of het jaar daarop. Het is onbekend wat er daarna met het oude gebouw zal gebeuren, maar het lijkt de danseressen weinig te kunnen schelen. De Georgische dans zal voortbestaan, daar hebben ze het gebouw niet voor nodig. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><i>Meer prachtige foto&#8217;s vind je in <a href="https://www.vn.nl/Service/Over-VN/Artikel-Vrij-Nederland/Week-44-Demotie.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Service/Over-VN/Artikel-Vrij-Nederland/Week-44-Demotie.htm">Vrij Nederland #44</a> en in het filmpje hieronder.</i></p>
<p><iframe src="//player.vimeo.com/video/75565401?title=0&amp;byline=0&amp;portrait=0&amp;color=ffffff&dnt=1" width="550" height="379" frameborder="0" webkitallowfullscreen mozallowfullscreen allowfullscreen></iframe></p>
</p></div>
