De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Laura Stek

‘Cremeren is echt not done!’

Interview / Dirigent Lev Markiz
Lev Markiz is de taxi nog niet uitgestapt of hij wordt omsingeld door een groepje studenten: ‘Mae­stro! Maestro!’ De bassist neemt Mar­kiz’ tas over. De jongen met de vioolkist pakt zijn hand en helpt hem uit de taxi. De oude dirigent glimt, zijn woorden gaan gepaard met grootse armbewegingen. ‘Kijk, zo gaat dat hier. In Nederland zouden de studenten niet naar me toe komen. Daar ben je niemand meer als je oud bent.’
Markiz praat met een zwaar Russisch accent, heeft een kwajongensachtige blik en draagt een opvallende armband met twee zilveren vuisten. Hij komt een paar keer per jaar naar Tbilisi. Om instrumenten, snaren, strijkstokken of bladmuziek bij het conservatorium af te leveren, maar ook om het leven te leiden dat hij in Nederland mist. ‘In Den Haag voel ik me soms niet thuis en Moskou is mijn stad niet meer. Het is de stad van het grote geld, het pure kapitalisme. Hier in Tbilisi herken ik meer van mijn oude leven dan in Moskou. En dat terwijl vroeger altijd werd gezegd: Georgië is niet honderd procent Sovjet-Unie.’
Durven overheersen
De Joodse Lev Markiz werd geboren in het Moskou van 1930. Hij groeide op in een communale flat, waar keuken en toilet op de gang gedeeld werden. Een kamer van veertien vierkante meter moest onderdak bieden aan Lev, zijn ouders en een kindermeisje. Zijn moeder werkte hele dagen in het ziekenhuis en vader Markiz had een drukke baan op het ministerie van Financiën. Totdat hij in 1937 net als miljoenen anderen om schimmige redenen naar de goelag werd gestuurd. Hij zou twintig jaar later als een van de weinigen terugkeren. ‘Ik heb mijn ouders eigenlijk nooit gekend. Mijn moeder was achttien uur per dag in het ziekenhuis en mijn vader werd gearresteerd toen ik zeven was. Het analfabete kindermeisje was mijn familie en ik at soep bij mijn alcoholische buurman.’ Lev werd op jonge leeftijd naar de muziekschool gestuurd. En dat terwijl de rest van zijn familie weinig muzikale interesse had. ‘Het was vooral praktisch, anders zou ik maar op straat rondhangen. Het was een onverbiddelijke opleiding, maar het niveau was hoog. Daar ben ik begonnen met viool.’
Het classicistische conservatorium ziet er smetteloos uit. De sporen van de burgeroorlog zijn grondig uitgewist; niets herinnert de bezoeker aan het verval voor de renovatie. Via de piepende poort en drie bejaarde conciërges loopt Markiz de binnentuin in. De lange gang aan de linkerzijde leidt hem naar de kleine concertzaal, een mintgroene ruimte met weelderige jugendstilversiering. ‘Na de Rozenrevolutie in 2003 lag het dak van deze zaal er nog af. We konden de hemel zien. De vorige rector van het conservatorium heeft er alles aan gedaan om het weer op te bouwen. En ik wilde graag helpen.’
Lev Markiz kwam hier tien jaar geleden voor het eerst sinds lange tijd. Kort daarna richtte hij de Stichting Vrienden van het Conservatorium van Tbilisi op, die naast instrumenten ook beurzen verstrekt aan talentvolle studenten. Zo konden de jonge pianiste Sophiko Simsive en celliste Keti Roi­nish­vili de afgelopen jaren in Nederland studeren. Zijn band met Tbilisi ontstond in de jaren zestig en zeventig. Hij kwam er regelmatig voor concerten en maakte direct veel vrienden. ‘Ik heb me hier altijd thuis gevoeld. De Geor­gi­ërs zijn eigengereide mensen, dat waren ze ook ten tijde van de Sovjet-Unie. Het echte Sovjet-regime is hier nooit helemaal doorgevoerd. Het was een verademing om hier te komen.’
In die tijd lag zijn basis nog in Rusland. Na het conservatorium werkte hij een aantal jaren als concertmeester van het Moskou Kamerorkest en trad hij op als kamermusicus en solist. Maar al snel ontdekte hij dat hij een leidersgeest had. ‘Als dirigent word je geboren, dat kun je niet leren. Je moet een bepaald karakter hebben. Je moet durven overheersen. Bij mij was het een natuurlijke ontwikkeling.’ De bevriende Kirill Kon­drashin hielp hem bij de eerste stappen in zijn dirigentencarrière. In de jaren erna zou Mar­kiz het Moskou Kamerorkest, zijn eigen ensemble De Solisten van Moskou en vrijwel alle belangrijke symfonieorkesten binnen de Sovjet-Unie dirigeren. Afhankelijk van de grillen van de autoriteiten kreeg hij soms toestemming om naar de VS of West-Europa te reizen. ‘Tijdens die reizen konden musici een beetje bijverdienen. We kregen een vergoeding van ongeveer tien dollar per dag om eten te kopen. Maar we namen hele koffers vol voedsel mee, zodat we die dollars konden besteden aan goederen. Zo kochten we tweehonderd slippers, die we verhandelden aan “tante Mascha”, een van de speculanten die westerse producten doorverkocht.’
Waar is het respect?
Markiz stiefelt enthousiast door de gangen van het conservatorium. Hij slaat een arm om de schoonmaakster of blijft bij een studente staan om een Russische mop te vertellen. Ze giechelt en wiebelt op haar benen. ‘In Neder­land ben ik gewoon een oude man,’ zegt hij weer, ‘hier word ik nog gezien.’ Zijn ogen twinkelen.
Als Markiz de trap naar de binnentuin afloopt, verandert zijn opgewekte blik in een donderwolk: ‘Hee, jij!’ Een jonge student heeft een lege plastic fles naar beneden gegooid. Hij loopt schuldbewust naar beneden om hem op te rapen, onder de strakke begeleiding van Lev Markiz’ furieuze ogen. ‘Dat accepteer ik niet. Waar is het respect? Als ik boos ben, ben ik echt boos.’
Die felheid was ook wel eens lastig. Vooral in Nederland. Daar kwam hij in 1981 terecht via een aantal vrienden die eind jaren zeventig naar Nederland waren geëmigreerd, onder wie violist Rostislav Dubinsky en cellist Dmitri Ferschtman. ‘Dat was springen in het koude water. Ik wist niet of ik een visum zou krijgen en zo ja, waar ik terecht zou komen. Maar ik wist wel dat ik weg wilde. Dat het Nederland werd, was eigenlijk toeval.’ Op uitnodiging van het conservatorium in Den Haag kreeg Markiz een visum; zijn toenmalige vrouw en zijn dochter arriveerden een aantal maanden later. Zo begon hij op zijn eenenvijftigste een nieuw leven. ‘Ik had een prachtig sentimenteel boek over dichtgevroren grachten en zilveren schaatsen gelezen. Maar dat ging over zeventiende-eeuws Nederland, niet echt realistisch. Ik heb geluk gehad, maar in het begin was ik vooral erg ongelukkig.’
Spaflessen wodka
Na een uitgebreid bezoek aan het conservatorium gaan we naar zijn huis. De nauwe straatjes achter het gebouw lopen steil de berg op. ‘Als ik maar niet halverwege sterf!’ roept hij met gevoel voor dramatiek. Het straatbeeld bestaat uit negentiende-eeuwse huisjes met afgebrokkelde ornamenten en balkonnetjes die nog geen huisdier kunnen dragen. Via een verwaarloosde doorgang opent zich een klein hofje met vers opgehangen wasgoed en filmisch strijklicht. De vriendelijk grijnzende buurman en zijn vrouw staan klaar voor de ontvangst. Markiz praat zachter. ‘Deze man had een topfunctie bij de KGB. Na de val van de Sovjet-Unie verloor hij alles en nu woont hij hier. Ongetwijfeld is hij nog steeds een groot aanhanger van Stalin, maar daar praten we niet over. Hij is gewoon mijn goede buurman, we zorgen voor elkaar.’
De begroeting is warm en Markiz ritst twee volgestouwde tassen met fleecejacks en regenpakken open. De buurman zet op zijn beurt de groene Lada in om Markiz gedurende zijn verblijf naar verschillende afspraken te chaufferen. Er komen een paar andere buren kijken. Een man met een gouden tand kijkt argwanend. ‘Er is hier veel sociale controle, maar ik hou daar wel van. De flat waar ik opgroeide in Moskou was precies zo, in die gang wist iedereen alles van elkaar.’
De argwaan slaat snel om in gastvrijheid als duidelijk wordt dat het om de zonderlinge dirigent gaat die hier af en toe een maand woont. Er worden spaflessen wodka en stukken kip met pruimengelei naar buiten gebracht. Blijkbaar is het de Dag van de Doden en daar moet op gedronken worden. ‘Op Georgië! Op de muziek! Op je moeder!’
Konijn
Markiz’ neerslachtigheid na aankomst in Nederland belemmerde hem niet op professioneel vlak. In 1987 richtte hij met een groep jonge musici Nieuw Sinfonietta Amsterdam op. Hij leidde het orkest als artistiek directeur en chef-dirigent tot 1997, waarvoor hij later koninklijk onderscheiden werd. De interactie met de Nederlandse musici was niet vrij van cultuurclashes. ‘Het probleem is dat je in Nederland naast dirigent ook diplomaat moet zijn. In de Sovjet-Unie bestond dat idee überhaupt niet. Ik vond lunchen en naar de wc gaan onzin. En ik kon mensen vreselijk beledigen zonder dat ik dat zo bedoelde. Bart Schneemann van het Nederlands Blazers Ensemble heeft wel eens gevraagd: “Waarom moet jij altijd alles kapotmaken?” Misschien moet ik eerst iets afbreken voordat ik kan opbouwen.’
Na de intensieve wodka-onderbreking bereikt Markiz via een trap zijn appartement, een prettige oase aan het drukke hofje. Er hangen grote Georgische tapijten aan de wand en in elk hoekje, kastje of alkoof staat een konijn. ‘Ook lelijke konijnen zijn welkom. Ik spaar ze al dertig jaar, vanaf het moment dat ik mijn huidige vrouw ontmoette. Ik noem haar królik, het Russische woord voor konijn.’ Hij pakt een willekeurig beest en kijkt het liefkozend aan. Op de tafel ligt een stapeltje cd’s met opnames van oude concerten. Op de vraag of we er een mogen opzetten, maakt hij een wuivend gebaar. ‘Nee, liever niet, liever niet.’
Net heeft Markiz zijn Japanse kimono aangetrokken – ‘dat choqueert jullie toch niet?’ – of er wordt aangebeld: ‘Dit is iemand die kan uitleggen waarom ik zo’n sterke band met het conservatorium van Tbilisi heb.’ Giga is een lange man van rond de vijftig met kort grijs haar en introverte blik. Hij gaat naast Markiz aan tafel zitten en praat zacht. ‘Wij kennen elkaar al vijfendertig jaar.’
In 1978 gebeurde er een klein muzikaal wonder. In West-Berlijn werd het Herbert von Karajan Concours georganiseerd, waar studentenorkesten uit zowel West- als Oost-Europa elkaar beconcurreerden. Van vrije inschrijving was geen sprake. Moskou had het muzikale leven van de periferie in een ijzeren greep, dus er werd centraal besloten wie er werd afgevaardigd. ‘Tot ieders grote verbazing werd het studentenorkest van Tbilisi uitverkoren om de Sovjet-Unie te vertegenwoordigen.’
Maar alleen vertegenwoordigen was niet genoeg. De minister van Cultuur gaf het orkest een heldere opdracht: winnen. ‘Verliezen was gewoon geen optie. Daarom werd maestro Markiz door de minister gevraagd om ons die maanden op te leiden. En hij kwam, dat was een enorme eer.’ Giga is rechtop gaan zitten en kijkt naar Markiz. Die valt hem bij: ‘Ik had wel eisen, hoor. Ik wilde mijn repetitietijd bijvoorbeeld precies zo invullen als ik dat wilde.’ Giga grinnikt. ‘Dat hebben we geweten. Hij heeft ons in die maanden volledig afgepeigerd. Maar de consequentie was dat hij ons daarmee wel de vrijheid liet zien.’
De studenten vertrokken voor het eerst naar het Westen en beleefden een Hollywood-achtig filmscenario. Ze wonnen de eerste prijs. ‘Vanaf toen was de naam van de maestro hier voor altijd gevestigd.’
Op het puntje van hun stoel
Het is tijd voor het concert van de conservatoriumstudenten. Markiz toont lichte weerzin, maar schakelt uiteindelijk de buurman in voor een lift. Het autootje tuft een paar honderd meter naar beneden.
Vanuit de kleine zaal van het conservatorium klinkt een kakofonie aan klanken en in de hal staan een paar opgedofte meisjes met instrumenten. Ze fluisteren zenuwachtig en trekken hun stijve jurkjes nog even recht. Het concert begint met een schelle viool. Markiz staart naar het plafond, grijpt naar zijn hoofd en laat het vervolgens rusten op de stoel. Dan kijkt hij recht naar voren. ‘Weet je wat mijn grootste ongeluk is? Dat ik niet meer naar muziek kan luisteren. Als ik in mijn ene oor een a hoor, dan hoor ik in de andere een as, een halve toon verschil. Het is een neurologische aandoening waardoor ik niet meer kan dirigeren.’
Toch blijft Markiz gedurende het concert zitten. Hij bekijkt de studenten met kritische blik en slaakt af en toe een zucht. ‘Verschrikkelijk, afschuwelijk, godverdomme zeg. Die jongen heeft veel talent, maar hij gebruikt het helemaal verkeerd.’ Markiz’ analyse is nauwelijks gebaseerd op het geluid. ‘Ik zie het aan zijn verkrampte houding. Daar kan je veel uit aflezen. En dat meisje zit helemaal achterover geleund. Bij mij moesten ze altijd op het puntje van hun stoel spelen.’
Na het concert komen verschillende mensen naar hem toe, onder wie een oud-studente die Markiz in 2003 nog meemaakte als dirigent. ‘Weet u nog dat u wegliep, maestro? En dat het hele orkest bij u op de trap stond om excuses aan te bieden? En dat we daarna extra hard aan de slag gingen?’
Dat weet Markiz nog. Hij kijkt haar weemoedig na als ze wegloopt. ‘Weet je wat de keerzijde van die mooie ontvangst is? Mensen verwachten iets van mij dat ik niet meer kan geven. Sommige musici accepteren niet dat ik het niet meer kan. Die zien nog steeds de dirigent uit 1978.’
Markiz bekijkt zichzelf in de grote spiegel in de hal. Hij strijkt even over zijn baard, de zilveren vuisten weerkaatsten in het licht. ‘Maar ik denk toch dat verwachting altijd beter is dan geen verwachting. Dat houdt je in leven.’
Bladwijzer / Online bron
YouTube; Georgian Sinfonietta
Lev Markiz dirigeerde in december 2011 twee concerten met het Georgische kamerorkest Georgian Sinfonietta. Daarin speelt een groot aantal musici die op het conservatorium van Tbilisi heeft gezeten.
YouTube; Georgisch talent
Donderdag 30 juni 2011 gaf meesterpianist Jean-Yves Thibaudet een masterclass aan vier jonge pianisten, onder wie Sophiko Simsive (1991). Zij is een van de Georgische talenten die door Markiz’ Stichting Vrienden van het Conservatorium van Tbilisi worden ondersteund met een beurs. Sinds 2007 studeert ze aan het Conservatorium van Amsterdam.
Ga naar vn.nl/markiz

‘Op Georgië! Op de muziek! Op je moeder!’

<div class="wpg-element paragraph">
In twee filmpjes is de kwaliteit van het werk van Markiz en de belangrijke rol die hij voor Georgisch talent speelt duidelijk zichtbaar.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
YouTube &#8211; Georgian Sinfonietta
Lev Markiz dirigeerde in december 2011 twee concerten met het Georgische kamerorkest Georgian Sinfonietta. Daarin speelt een groot aantal musici die op het conservatorium van Tbilisi hebben gezeten. 
<iframe width="420" height="315" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/UuagkHO__iU" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>
YouTube &#8211; Georgisch talent
Donderdag 30 juni 2011 gaf meesterpianist Jean-Yves Thibaudet een masterclass aan vier jonge pianisten, onder wie Sophiko Simsive (1991). Zij is een van de Georgische talenten die door Markiz’ Stichting Vrienden van het Conservatorium van Tbilisi worden ondersteund met een beurs. Sinds 2007 studeert ze aan het Conservatorium van Amsterdam. 
<iframe width="560" height="315" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/7VTyF48zsxg" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Deze bladwijzer hoort bij het interview met Lev Markiz, door Laura Stek. U leest dit artikel in Vrij Nederland #28, vanaf 10 juli in de winkel! 
</div>

Filmpjes: dirigent Lev Markiz (1930)

Bezield door drie mannen

Biologen in de bush
Eerst had er alleen een dikke junglemist gehangen. Alles was vochtig, zelfs de spullen die in meerdere gesealde zakjes met silicagel in een tupperwaredoos waren gestopt. De Gore-Tex-schoenen hadden geen voet droog gehouden en de waterafstotende slaapzakken waren sponzen geworden. Nu regent het ook nog. Door de witte nevel stapt een grote groene verschijning. Spinnenspecialist Peter Koomen draagt een indrukwekkende poncho over zijn reguliere jungleplunje. Ondanks de natte misère staan zijn ogen vrolijk, zijn baard lacht: ‘Always look on the bright sight of life!’
Peter en de andere biologen waren om zes uur opgestaan. Station Alab, vlak bij de berg Kinabalu op Borneo (zie kader), heeft ‘relatief goede voorzieningen’. Dat betekent zoveel als een dak boven het hoofd in plaats van een muskietennet, krappe stapelbedden in plaats van hangmatten en een koude straal in plaats van helemaal geen douche. Om zeven uur hadden ze aan het ontbijt gezeten, kip met rijst. Om acht uur stonden de auto’s klaar om ze naar een geschikt junglebos te vervoeren. Met een lunchpakket in de rugzak, koude kip met koude rijst. ‘Luxe hoor, ja, dit is luxe,’ had Peter gezegd.
Nu is het half negen en het groepje staat wat verweesd naast de auto’s. Niet iedereen is even enthousiast op deze natte ochtend. Peter wel, hij heeft nooit geen zin. ‘Even denken, nee, niet dat ik me kan herinneren.’ Peter doet de spinnen, of liever gezegd springspinnen, of nog liever gezegd mier-imiterende springspinnen. ‘Voor spinnen heeft het een groot evolutionair voordeel om eruit te zien als een zuur spuitende of gemeen bijtende mier. Ze dragen kleurtjes die suggereren dat ze net als mieren uit losse segmenten bestaan en gebruiken hun voorste trekpootjes als voelsprieten. Het is een soort levensverzekering.’
De biologen verspreiden zich over het bos. Een libelleonderzoeker beent naar de waterval, de waterwantsenspecialist blijft zitten bij een poeltje en de bioloog die aan begonia’s werkt neemt het kronkelpad de bossen in. Peter loopt langzaam door het mistige woud. Met een snelle handbeweging keert hij blaadjes om. ‘Soms zie je alleen een paar pootjes om de rand van het blad geslagen, dan proberen ze zich te verstoppen.’ Een half uur later en luttele meters verder is het raak. Peter steekt een rubberen slangetje in zijn mond en drukt het uiteinde op het blad. Hij zuigt, de spin in mierenpak schiet richting Peters mond. ‘Er zit wel een filter in de zuigslang hoor, ik slik er nooit een door.’ Peter laat het slangetje in een reageerbuis zakken. De spin springt hysterisch tegen de glazen wand.
Spinnenidioten
Dit is Peters vakantie. Als afgestudeerd bioloog had hij graag een onderzoeksbaan gehad waarbij hij zich elke dag met spinnen kon bezighouden. Maar die banen zijn nu eenmaal niet zo dik gezaaid. Nu is hij hoofdconservator van Natuurmuseum Fryslân en werkt hij in zijn vrije tijd als onderzoeker. Peter heeft geen vrouw en geen kinderen, hij kan dus ‘alle tijd aan de spinnen besteden. Ik ga bijvoorbeeld elk jaar naar het spinnencongres, daar komen alle andere spinnenidioten. Daar maak ik dan meteen een uitje van.’
Maar het liefst trekt Peter het onbegaanbare oerwoud in, met junglehoed en bloedzuigersokken, omringd door bizarre planten en beesten. Met alle gevaren van dien. Tijdens de laatste trip naar Borneo verdwaalde hij. Voor een willekeurig mens een nachtmerrie, voor Peter een verrijkende ervaring. ‘Toen ik er ’s avonds laat nog steeds niet was ben ik maar op een paar keien bij de beek gaan liggen, onder mijn regencape. Dan gebeurt er van alles. Je hoort een kakofonie van schreeuwende cicaden, vogels, kikkers en nachtzwaluwen. En op de poncho kletterde een keutelregen van de wandelende takken en rupsen.’
Peter is gewend om af te zien. In zijn jeugd vierde hij vakantie op de zogenaamde landgoedkampen van de ANWB, waar gezinnen onder de meest primitieve omstandigheden verbleven. ‘We deden onze behoefte in een kuil in de grond.’ Waterparadijzen en springkussens waren er niet bij, er moest keihard gewerkt worden. Zijn dag bestond uit paadjes vrijstellen, bruggen bouwen en bomen omhakken. ‘Uit die bomen vielen altijd wel insecten. Die nam ik in potjes mee naar huis, waar het al vol stond met andere beesten.’ Waar andere moeders zouden gruwelen van de honderdste spin of duizendpoot, vond moeder Koomen alles prima. ‘Ze was altijd bereid om op te passen.’
Grote vochtige ogen
Er breekt zowaar een laf straaltje zon door en er verschijnen opeens honderden soorten groen. Het fluorescerende mos op de woudreus doet bijna pijn aan je ogen. Peter trekt zijn poncho uit. ‘Nu komen er ook meer beesten tevoorschijn.’ Een vette pad loopt over een varenblad dat hem met moeite kan dragen en een olijke gekko laat zijn tong zien. Peter krijgt het druk. De ene na de andere spin wordt opgezogen. De volle reageerbuisjes verdwijnen in zijn buiktas. ‘In het spinnenhotel!’ Dat klinkt verraderlijk gezellig, eigenlijk is het gewoon death row. Liefde en dood sluiten elkaar niet uit in de biologenwereld. Peter wordt oprecht geraakt door zijn spinnetjes. ‘Ze hebben een bijna menselijke uitdrukking als je ze onder de microscoop bekijkt. En de meeste hebben grote vochtige ogen, net als zeehondjes. Ik vind het vertederende beestjes.’ Toch worden ze straks genadeloos in de alcohol gedompeld.
Verderop klinken stemmen. ‘Heb jij dat vergrootglas nou meegenomen?’ ‘Nee, ik dacht dat jij dat had.’ Hans en Cobi Feijen, een man en vrouw op leeftijd, lopen achter elkaar aan over het pad. Ze dragen grote netten over hun schouder. Hans zwaait er woest mee door de struiken, Cobi kijkt vooral. ‘Ik jaag meer op het oog. Maar ik kan wel opeens een zwiep geven, dus kijk uit, anders krijg je een klap.’ Hans is iets te steil naar beneden gegaan, nu grijpt hij een bundel lianen om zichzelf terug op het pad te krijgen. Hij draagt de gebruikelijke overlevingsoutfit en aan zijn riem hangt een vaalgroene buidel. Vier decennia geleden liep hij daarmee in Mozambique, toen was de buidel nog gevuld met injectieampullen om de witte neushoorn mee te verdoven. Nu mag de buidel mee op steeloogvliegenjacht.
Het inmiddels gepensioneerde echtpaar Feijen leefde in Bhutan, Egypte, Tsjaad, Mozambique, Zanzibar en Malawi. Inmiddels zijn ze terug in Oegstgeest, maar dat vinden ze eigenlijk ‘een beetje saai’. De liefde voor de steeloogvlieg begon in 1971. Hans werkte als docent genetica aan het Chancellor College in Malawi waar de bevolking op dat moment werd opgeschrikt door een uitbraak van de Diopsis longicornis in de rijstvelden. ‘Men dacht dat de vliegen vernietigend zouden zijn voor de oogst, dus het lag voor de hand dat ik daar onderzoek naar zou doen. Uiteindelijk bleken ze niet schadelijk te zijn, maar mijn belangstelling voor het beestje werd steeds groter.’ Hans stak zijn echtgenote Cobi aan. Samen zochten ze de vlieg in veertig Afrikaanse landen, overal in Europa en nu ook in Zuidoost-Azië. Het echtpaar is aan elkaar gewaagd, ze zijn precies even fanatiek in hun zoektocht. ‘Hoewel, Hans, laatst wilde jij wel eerder terug.’ ‘Ja, maar als we steil de berg op moeten wil Cobi eerder stoppen.’
Onverklaarbare wondjes
Hans heeft zijn net naast zich neergelegd. Hij heeft een wondje aan zijn vinger, zoals iedereen constant onverklaarbare wondjes, bobbels, vlekken en beten heeft. Cobi verbindt de vinger met een stukje verband. ‘Zit het strak genoeg zo?’ Ze ontmoetten elkaar in het verenigingsleven. Zij was vijftien en zat bij de Christelijke Jeugdbond van Natuurvrienden, hij was anderhalf jaar ouder en lid van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie. ‘Er is altijd vrij veel inteelt geweest in die natuurverenigingen. Alle drie onze dochters zijn ook lid geworden van de NJN.’ En dat terwijl Hans zelf opgroeide in een natuur vrezende omgeving. ‘Mijn vader maakte alleen onderscheid tussen ‘vieze beesten’ en ‘andere beesten’. Hij was fabrieksarbeider en had niks met planten en dieren. Wat dat betreft is de appel erg ver van de boom gerold.’
Het wil niet zo lukken met de steeloogvlieg. Vandaag zitten ze niet op de flamingoplanten waar ze normaal gesproken zo van houden. Maar van ophouden is geen sprake. Cobi blijft haar ogen samenknijpen. ‘Ik kan nog wel eens chagrijnig worden als ik niks vind.’ Aan bloedzuigers geen gebrek. De glibberige elastische lijfjes richten zich tot elk zoogdier dat voorbijkomt. De aantallen nemen snel toe als de beek in zicht komt. De reguliere bruine bloedzuiger heeft nu plaatsgemaakt voor een grotere en agressievere soort. Hans trekt een tijgerbloedzuiger van zijn arm. ‘We hebben onze kinderen altijd opgevoed met het idee dat beesten niet eng zijn.’ Dat idee werd in extrema doorgevoerd. Tijdens vakanties gingen de drie dochters regelmatig mee op vliegenjacht, allemaal met eenzelfde net over de schouder. ‘Wij vinden vakantie zonde van onze tijd,’ zegt Cobi, ‘en het gaat zo snel vervelen.’ De jongste dochter analyseert zelfs het dna-materiaal van de vliegen. De Feijens hebben een familiebedrijf.
Na anderhalf uur zit de eerste vlieg in het net. Hans balanceert op twee keien in de beek en heeft het gaas tegen zijn oog gedrukt. Hij probeert de vlieg zonder vergrootglas te determineren. ‘Als-ie een beetje bruinig is, zou het een Cyrtodiopsis kunnen zijn.’ Het duurt even voordat het menselijke oog kan scherpstellen op het kleine beest, maar dan verschijnt er inderdaad een vliegje met ogen op stelen. ‘Daardoor hebben ze een periscopische blik. Ook vanaf de onderkant van het blad kunnen ze alles overzien.’
De vlieg ziet er hulpeloos uit als hij in het buisje verdwijnt. En dat terwijl hij misschien net voornemens was een paar leuke vrouwtjes te bezoeken. ‘De vliegen die hier zitten kunnen er grote harems op na houden. Dat zijn de vliegen met de grootste stelen. Maar er zijn ook weer mannetjes met kleine stelen die de harem binnenglippen. Het is haast menselijk.’ Hans en Cobi zijn niet alleen geïnteresseerd in het leefpatroon. ‘De vlieg wordt bijvoorbeeld ook gebruikt in experimenteel evolutionair onderzoek. Mannetjes met lange stelen hebben een voordeel. Maar er zit ook een limiet aan dat voordeel, anders zouden de stelen altijd maar langer worden. Die grens is interessant. Er zitten heel veel aspecten aan de steeloogvlieg.’ Hans en Cobi glibberen al zwaaiend door over de keien. Hij roept dat zij voorzichtig moet zijn, zij informeert of hij nog iets heeft gevangen. Hun stemmen verstommen.
Echte roofdieren
Het ruisen van de beek is niet direct aangenaam, het is vooral oorverdovend. Zelfs het neurotische getik van de oranjerugspecht wordt verstomd door het kletterende water. Toch is er een geluid dat de competitie aan kan. Vanaf de overkant klinken harde metalen klappen. Bioloog Harry Smit staat met zijn schoenen in de beek, hij slaat een ijzeren pijp in de zandbank. ‘Daar hang ik de slang van een pomp in waarmee ik het grondwater naar boven haal.’ Hij heeft zijn trui uitgetrokken en zijn mouwen opgestroopt.
Als het grondwater naar boven komt, haalt Harry een witte bak tevoorschijn. Hij gaat op de keien liggen, pakt zijn leesbril en staart naar het troebele poeltje water. Lange tijd zegt hij niets, maar dan buigt hij zich nog verder over de bak. ‘Kijk, daar gaat er een.’ Een zandkorrel van een millimeter glijdt langzaam over de bodem van de plastic teil. Blijkbaar is dit een watermijt. ‘Je zou het zo niet zeggen, maar het zijn echte roofdieren. Ze hebben gekartelde messen waarmee ze hun prooi doorboren en uitzuigen. Dat zie je pas onder de microscoop.’
Die agressieve levensstrategie was voor Harry niet de eerste reden om zich in de wereld van de watermijt te storten. Hij begon als onderzoeker bij de provincie Zuid-Holland, waar mijten als indicatoren voor de waterkwaliteit gebruikt werden. Vanaf dat moment liet de watermijt hem niet meer los. Nu probeert Harry zo veel mogelijk soorten zo goed mogelijk te beschrijven. Daar horen ook tekeningen bij. Inmiddels heeft hij tegen de driehonderdvijftig watermijten getekend. ‘Je bent ongeveer een dag bezig met een tekening. En dan heb je alleen nog maar het bovenaanzicht.’
Er zoemen een paar dikke steekvliegen om Harry’s hoofd, maar hij blijft onverstoorbaar in de bak kijken. Dat deed hij eerder in het zuidoosten van Iran, met vijftig graden en in een gebied ‘waar je niet zonder politiebewaking het hotel uit mocht’. Daarnaast reisde hij onder andere naar Botswana, Ethiopië, Argentinië, Costa Rica, Nieuw-Zeeland, Nieuw-Guinea, Hawaï, Thailand en de Fiji-eilanden. ‘Om de verspreiding van de mijten in kaart te brengen. Ik wil weten waar de grenzen van het oriëntaalse faunarijk lopen, dat kun je aan de hand van bepaalde geslachten en families van de watermijt bepalen.’
Op de Falklands zat Harry zodoende twee maanden in zijn eentje in een klapperende tent. ‘Ik zou eerst met een hele groep gaan, maar iedereen haakte af. In die twee maanden heb ik geen mijt gevonden.’ Harry is de enige watermijtenspecialist in Nederland. Naast zijn reguliere baan bij de gemeente werkt hij aan een nieuw boek over de watermijt. Het laatste standaardwerk stamt uit 1936, ‘dus het wordt wel eens tijd’.
Ribben gebroken
Dit is geen ideale plek. En als dat eenmaal is vastgesteld wil Harry door. Hij haalt de buis uit de grond, grijpt de pomp en loopt weg. Of eigenlijk rent Harry weg, alsof hij een trein moet halen. ‘Ik loop altijd vijf meter voor mijn vriendin, dat doe ik niet expres maar dat gaat nu eenmaal zo.’ Harry’s vriendin gaat tijdens de vakanties vaak mee op expeditie. ‘Dan wacht ze bij de auto, gaat zelf wandelen of haalt de mijten uit het water.’ Of ze dat leuk vindt weet Harry niet precies.
Een eindje verderop loopt de rivier Mahua, waar een aantal Maleisische jongens netten aan het knopen zijn. Harry gebruikt nu een nieuwe strategie, hij schopt met kracht keien om en steekt zijn net snel in de ontstane holtes. De jongens fronsen hun wenkbrauwen. Even verliest Harry zijn evenwicht. ‘Ik heb wel eens mijn ribben gebroken. Ik hield de bak met watermijten zo stevig vast dat ik geen handen vrij had. Toen knalde ik met mijn borst tegen de rotsen.’ Hij had geen keuze: ‘Ik dacht er niet bij na. Het ging automatisch.’
De waterige zon verdwijnt snel en maakt weer plaats voor de gebruikelijke miezer en mist. De witte nevel wordt diep paarsblauw en het woud transformeert in een onheilspellende donkere massa. De biologen komen uit verschillende hoeken terug naar de verzamelplaats waar de gidsen klaarstaan om hen terug te rijden. Peter kijkt tevreden. ‘Ik heb een aantal mooie spinnen gevonden. En een reuzenduizendpoot, maar die is voor mijn derde of vierde leven. De eerste twee levens heb ik nog nodig voor de spinnen.’ De jeeps rijden langs houten huizen op palen, rimpelige vrouwtjes en slaperige koeien. Daarachter liggen talloze palmolieplantages. De grootste vijand van de biodiversiteit, de grootste nachtmerrie voor de bioloog. Peter kijkt uit het raam. ‘Het verdwijnen van soorten zal nooit helemaal te voorkomen zijn, maar als onbekend blijft wat er met de aanleg van de plantages wordt vernietigd, zal het economisch belang altijd winnen. Onze eerste taak is dus aantonen dat die diversiteit echt bestaat, zodat natuurbeschermingsorganisaties weten waarvoor ze strijden. Wij leveren daar een bescheiden bijdrage aan.’
Het echtpaar Feijen, Peter en Harry zijn bijna terug op het station. Daar zullen ze na het eten plaatsnemen achter hun microscopen, omringd door alcoholische oplossingen, petrischaaltjes, pincetten en vakliteratuur. Het is onwaarschijnlijk dat ze ooit achter de geraniums zullen belanden. Harry Smit zal altijd blijven rennen: ‘Er zijn nu ongeveer zesduizend soorten watermijten beschreven, naar verwachting zijn het er tien tot vijftienduizend. Er is dus nog veel werk te doen.’ Hans Feijen is optimistisch: ‘De zuster van mijn grootmoeder is honderdnegen geworden dus ik heb goede hoop dat ik lang kan doorwerken.’ En Peter Koomen hoopt op vervroegd pensioen om fulltime aan zijn spinnen te kunnen werken. ‘Eigenlijk zoek ik dus een rijke vrouw. Misschien moet ik me toch eens in de botenwereld gaan storten.’
Expeditie Kinabalu
Tijdens een grootschalige expeditie op Borneo werden meer dan achtduizend planten, dieren en schimmels verzameld. Er zijn naar schatting honderdzestig nieuwe soorten gevonden. Naturalis werkte samen met de Maleisische natuurbeschermingsorganisatie Sabah Parks om de ontstaansgeschiedenis van de vierduizend meter hoge berg Kinabalu te reconstrueren. Kinabalu is een evolutionair mysterie: er leven soorten die nergens anders ter wereld voorkomen. En dat terwijl de berg met anderhalf miljoen jaar relatief jong is. Over de grote soortenrijkdom is al veel bekend, maar hoe de evolutie precies heeft plaatsgevonden is nooit onderzocht. Voor die vraag was dna-materiaal nodig. Onder leiding van professor Menno Schilthuizen trokken meer dan veertig biologen de jungle in om monsters te verzamelen. Onder die Naturalis-biologen waren spinnenspecialist Peter Koomen, watermijtenkenner Harry Smit en steeloogvliegenexperts Hans en Cobi Feijen. Naast de expeditie deden ze ook eigen onderzoek.

‘Er zitten heel veel aspecten aan de steeloogvlieg’

Fotodocument / Haïti na de ramp
Het meisje ligt op haar buik, dwars over de middenstreep van het zeldzame stukje snelweg. Ze heeft een lichtblauwe jurk aan en haar handen liggen langs haar lichaam. Het glinsterende bloedspoor loopt tot aan een van haar schoenen. Niemand van de omstanders lijkt aanstalten te maken om haar weg te halen en ook onze gids Yves achter het stuur zoeft zomaar voorbij.
&#8216;We hebben genoeg lijken gezien de afgelopen tijd. Ze werden onder de puinhopen vandaan gehaald en naar de straat gesleept, we hadden geen idee wat we ermee moesten. Het duurde ruim een week voordat ze werden afgevoerd, de meesten naar een massagraf. Maar ook daarna doken er nog geregeld lichamen op.&#8217; Nelvis Clerger staart strak uit het raam. Hij vond zijn achtjarige dochter Neemi onder de resten van zijn huis. Nu is hij op weg naar zijn vrouw, twee zoons en twee dochters, die na de aardbeving naar de westelijke provincie zijn vertrokken. Nelvis en zijn twee andere zoons bleven achter in Port-au-Prince om de resten van hun huis te bewaken.
Het is nu vijf maanden geleden dat een deel van Haïti in vijfendertig seconden werd verwoest. Port-au-Prince ligt erbij alsof honderden sloopkogels tegelijk zijn ingezet. Tussen de onmetelijke hoeveelheid gruis zijn af en toe nog herkenbare onderdelen te zien: een half balkon, een stuk aanrecht, een raamkozijn. &#8216;Ik zeg jullie, er is helemaal niets veranderd!&#8217; roept een voorbijganger. Het presidentieel paleis ziet eruit als een ingezakte taart en de hoofdingang van het ministerie van Economie braakt puin. Soms lijkt er nog een huis overeind te staan, maar als je je hoofd waterpas houdt, blijkt er niets van te kloppen.
Waar geen puin ligt, staan tenten. Dus ook in het perk op de rotonde, tussen de afgesloten pompen van de tankstations en voor de ingang van de kerk. Achter de dikke kraag van brokstukken langs de grote verkeersaders verschijnen oneindige arealen van oranje, grijze en blauwe tentzeilen. Er zijn ongeveer 900 kampen in Port Au Prince. Op een groot deel van de tentdoeken staat &#8216;USAID, From the American People&#8217;, Oxfam concurreert met prominente logo&#8217;s op een rijtje chemische toiletten en een groepje mannen dat puin ruimt heeft gele T-shirts aan met &#8216;Western Union: Yes!&#8217;
Criminaliteit
Op sommige plaatsen zijn de hulporganisaties prominent aanwezig, maar niet in de buurt waar Nelvis Clerger woont. Samen met zijn twee zoons bouwde hij een hut van golfplaat en tentzeil op de plek van het huis waar hij eenentwintig jaar aan had gewerkt. &#8216;Ik wil mijn grond niet verlaten, want er is geen registratiesysteem waarin is vastgelegd van wie welke grond is. Iemand anders kan het zo innemen als ik er niet ben.&#8217; In de hut is het bloedheet en leeg, op de matras ligt een bijbel en er hangt een Amerikaans legeruniform aan de wand. De muziek schettert uit de portable radio: &#8216;It&#8217;s a beautiful world, it&#8217;s a beautiful day!&#8217; Nelvis en zijn zoons hebben de resten van het huis met eigen handen weggedragen. &#8216;Naar de weg, zodat de regering of VN het eindelijk gaat opruimen.&#8217; President René Préval zei eerder dat er duizend dagen lang duizend vrachtwagens nodig zouden zijn om al het puin te ruimen. &#8216;Nu is het dag 153 en er is hier nog geen vrachtwagen gesignaleerd.&#8217;
Nelvis laat een fotootje van zijn vrouw zien, die samen met zijn jongste dochter thuis was toen de eerste aardschokken begonnen; haar voet werd verbrijzeld. In het ziekenhuis van Artsen zonder Grenzen werd ze behandeld en kreeg ze een rolstoel mee, maar helaas was hun woonterrein niet helemaal invalidevriendelijk dus de rolstoel moest al snel worden ingeruild voor krukken. Op 1 mei is de halve familie naar het huis van zijn schoonmoeder in de provincie vertrokken omdat de omstandigheden in Port-au-Prince te slecht waren. &#8216;Er was geen ruimte en niet genoeg eten. In het begin was er verderop wel voedseldistributie, maar het werd een gevecht om bonnen te bemachtigen. We hebben twee keer een voedselpakket gekregen.&#8217;
De hulporganisaties zijn vooral in de tentenkampen te vinden. Op sommige plekken zijn de voorzieningen daar aardig geregeld. Op het voormalige terrein van de golfclub, waar ook Hollywoodster Sean Penn een kampje heeft opgeslagen, staat een tentencomplex met stromend water, werkende toiletten en een ziekenhuis. Er is zelfs een tandarts. &#8216;Er zijn geruchten dat mensen hun huis verlaten om in bepaalde tentenkampen te gaan wonen in de hoop meer hulp te krijgen,&#8217; zegt Adriaan Verheul, chief officer integrated office van de VN. &#8216;En dat er verschillende familieleden naar verschillende kampen worden gestuurd om van zo veel mogelijk bijstand gebruik te maken. Dat geeft wel aan dat de problemen verder gaan dan alleen het dak boven hun hoofd.&#8217;
Maar voor Nelvis was het geen optie zijn familie naar een tentenkamp te sturen. &#8216;In het overgrote deel van de kampen is veel criminaliteit. En ik zou mijn dochters daar nooit alleen kunnen laten vanwege het grote aantal verkrachtingen. Mensen zitten daar te dicht op elkaar.&#8217; Hij verwijst naar de talloze kampen in de slechtere buurten, voor de aardbeving veelal sloppenwijken. Projectleider Massi Mangia van Artsen zonder Grenzen werkt in een van die kampen. &#8216;Met de aardbeving zijn ook de sociale verhoudingen door elkaar geschud. In de slechtere wijken hadden gangs en clans hun eigen leefwereld afgebakend, maar met de aardbeving zijn die barrières vervaagd. Nu leven verschillende gangs naast elkaar in een tentenkamp en dat levert veel spanningen op. Voor veel organisaties is dat onwerkbaar, dus daar blijven ze vaak weg.&#8217;
Weekendles
De regen is een van de weinige betrouwbare factoren in Port-au-Prince. Aan het einde van de middag pakken dikke zwarte wolken zich samen om een weergaloze plensbui te veroorzaken. Nelvis trekt een zeil over zijn houten kraampje met uitgestalde elektra: vergeelde doosjes met peertjes, stekkerdozen en wat kabeltjes. Hij probeert af en toe iets te verkopen, maar de handel is op zijn zachtst gezegd niet bloeiend. Voor de aardbeving was er in Haïti al sprake van een exceptioneel hoog werkloosheidspercentage van zeventig procent, dat is na 12 januari alleen nog maar gestegen. &#8216;Voor januari werkte ik zo nu en dan in de bouw, maar nu ligt alles plat. Eerst moet het puin worden geruimd.&#8217; Op zijn schoot ligt wel een flyer met een overzicht van cursussen die worden aangeboden door een aantal hulporganisaties in een wijk verderop. Nelvis heeft zich aangemeld voor de weekendles &#8216;constructie&#8217;, waar de nieuwe aangescherpte bouwvoorwaarden worden besproken. Onderaan het briefje staat de zinloze toevoeging &#8216;internationally recognised&#8217;.
Op de vraag of hij iemand verantwoordelijk acht voor het gebrek aan hulp en wederopbouw zucht Nelvis: &#8216;President Préval en de overheid, die hebben zich nergens laten zien. Ze zitten daar in hun mooie huizen op de heuvel, volgens mij kan het ze niets schelen wat hier onder gebeurt.&#8217; Verheul houdt zich op de vlakte over de regering. &#8216;We moeten nu eenmaal samenwerken,&#8217; zegt hij. &#8216;De internationale gemeenschap heeft te lang herhaald dat de regering corrupt en incapabel is en op een gegeven moment wordt dat een selffulfilling prophecy. We moeten ook bedenken dat de regering gehalveerd is. En de beste mensen zijn gesneuveld, die zaten nog tot vijf uur &#8216;s middags op kantoor.&#8217; Maar de slogans langs de wegen wijzen op weinig begrip voor de regering-Préval. De witgeverfde letters &#8216;Duvalier, Bon Retour!&#8217; trekken meerdere malen aan ons voorbij. Jean-Claude Duvalier, alias Baby Doc, die in navolging van zijn vader tussen 1971 en 1985 een bloedig en repressief beleid voerde, laat het Haïtiaanse volk zo nu en dan weten terug te willen keren als president. &#8216;We willen helemaal geen democratie,&#8217; zegt gids Yves. &#8216;De Haïtianen zijn daar helemaal niet klaar voor. Wij hebben gewoon een sterke leider nodig. Préval heeft veel meer ellende aangericht dan de Duvaliers, de rest van de wereld begrijpt er niets van.&#8217;
Nelvis tuurt nog steeds uit het raam van de pick-up die ons naar zijn familie in de provincie brengt. Het is 280 kilometer ten westen van Port-au-Prince, maar de autorit over de hopeloze gruiswegen duurt zeven uur. Het is de vierde huurauto in acht dagen, want de Haïtiaanse wegen zijn zelfs voor meest solide jeep funest; ín Port-au-Prince omdat er stukken muur getrotseerd moeten worden, buiten de stad omdat er sowieso nooit autowegen zijn aangelegd. En het wordt snel duidelijk waarom: er is niets buiten Port-au-Prince. De enige activiteit langs de weg concentreert zich rond een aantal kapsalons en lottowinkeltjes. &#8216;Bonne chance guarantée&#8217; staat er op de luifel.
Taaie bergkip
Na een intense rit komen we aan in Jérémie, een kleine stad aan de westkust van Haïti. Sporen van de aardbeving zijn er niet. De schokken die rond Port-au-Prince zo&#8217;n verwoestende werking hadden, veroorzaakten hier slechts een rimpeling in een glas water. Na de autorit volgt een twee uur durende wandeltocht, steil omhoog de jungle in. Twee zoons zijn al naar beneden gekomen om samen met Nelvis de ezel te bepakken. De tour eindigt boven de wolken, met een fabelachtig uitzicht over de tropische bossen van Grand&#8217;Anse. Op het pad naar het kleine huis van hout en leem trippelen een paar kleine zwarte biggen. Een gebogen vrouw met hoofddoek en twee springerige meisjes komen Nelvis tegemoet. Zijn vrouw is nog steeds moeilijk ter been en blijft in de voordeur zitten. Ze is op krukken vanuit het dal naar boven gehinkt en zal hier voorlopig niet meer vertrekken.
Er wordt een taaie bergkip, yam en rijst geserveerd. Oma wast Nelvis&#8217; voeten, moeder naait een kleed en de dochters frummelen aan elkaars haar. Na alle ellende van de grote stad is het een vredig tafereel. Groene weelde in plaats van grijze brokstukken, een strooien dak in plaats van een tentzeil, kakelende kippen in plaats van kermende straathonden, het lijkt op het eerste gezicht zo onlogisch om terug te keren naar de hoofdstad. &#8216;Maar we kunnen hier niet blijven,&#8217; zegt Nelvis. &#8216;We moeten voor alles naar Port-au-Prince: voor school, voor werk, voor papieren. Het is hier mooi, maar er is niets en er heerst nog veel meer armoede dan in Port-au-Prince. Dat is altijd zo geweest. Ik ga morgen weer terug, zorgen dat de grond van ons blijft.&#8217; Wanneer hij zijn familie weer ziet? Daar heeft hij geen idee van. &#8216;Dat zal God beslissen.&#8217;
vn.nl voor meer foto’s die Kadir van Lohuizen op Haïti maakte

‘Cremeren is echt not done!’

‘Op Georgië! Op de muziek! Op je moeder!’

Filmpjes: dirigent Lev Markiz (1930)

Bezield door drie mannen

‘Er zitten heel veel aspecten aan de steeloogvlieg’

‘Ik wil hier blijven’