Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Achtergrond

Ed Croonenberg

De zesde grote uitstervingsgolf is al aan de gang

Tijd voor ‘roofschaamte’: Een andere manier van denken over de Nederlandse welvaart

Zie het onder ogen: de mensheid wordt met uitsterven bedreigd

Een e-reader voor iedereen
Het Boekenweekgeschenk werd dit jaar voor de derde keer ook als e-book verspreid. Tijdens een optreden in De Wereld Draait Door bleek auteur Kees van Kooten daar gemengde gevoelens over te hebben.
&#8216;Ik lees een boek met een linker- en rechterbladzijde. En ik lees altijd met een potloodje, dan kan ik iets makkelijk terugvinden. Het vinden! Moet je eens terugbladeren op een tablet.&#8217; E-books tasten volgens Van Kooten ook het sociale contact aan. &#8216;Als je vroeger met een jongen of een meisje mee naar huis mocht, kwam je binnen en keek je stiekem: wat hebben ze staan? Als ik in de trein zit en ik zie iemand tegenover mij zitten met Euforie van Christiaan Weijts of Bonita Avenue, dan zeg ik: ja, lekker boek. Moet je kijken op pagina vijftig, die Sigerius gaat daar fantastisch. O ja, mijnheer? Ja mevrouw. Dat is er niet meer. Ik ben ervoor dat de tablet tweezijdig wordt zodat je de cover van wat de man of vrouw tegenover je leest kunt zien.&#8217;
Tot zover Koot. Feit is dat het e-book bestaat. Is het wat voor u?
1 De draagbare bibliotheek
Even een misverstand uit de weg ruimen: Van Kooten spreekt van tablets, maar een e-book is primair bedoeld om te lezen op een e-reader. Dat is een klein tabletachtig apparaat met een zwart-witscherm, speciaal ontworpen om lange teksten te lezen. De prijs ligt tussen de 75 en 150 euro. Veel e-lezers kopen er een luxe omslagje bij, dat openslaat als een harde kaft. Een e-reader lijkt zo op een echt boekje.
Maar in werkelijkheid is zo&#8217;n in plastic of leder gestoken e-reader een draagbare bibliotheek. De Kobo Glo die ik een half jaar geleden kocht, heeft genoeg geheugen voor zestienduizend e-books. Dat is, op basis van historische bronnen, 320 gram voor circa een kwart van de Bibliotheek van Alexandrië.
2 Jan heeft zijn boeken terug
Laat ik u voorstellen aan Jan. Toen Jan de gezegende leeftijd van 65 jaar bereikte en daarmee het recht op AOW, zegde hij zijn sociale huurwoning in een Nederlandse provinciestad op. Op twee dozen na deed hij zijn hele inboedel weg, waaronder vele honderden boeken. Op een Hema-fiets reed hij naar Griekenland, waar hij een goedkope huurwoning betrok. Dit alles verliep voorspoedig, totdat de avonden begonnen te lengen: Jan miste zijn boeken.
Of hij geen e-reader overwoog, vroeg ik hem. Hij moest er niet aan denken. Een e-reader is een apparaat, en om apparaten hangt altijd een wolk van problemen. De bediening is raadselachtig, er doen zich plotselinge gebreken voor, ze vallen stuk. Hij had liever dat ik Het vierde beest van Tom Holland voor hem meenam, als ik eens langs zou komen. Maar toen dat moment enkele maanden daarna naderde, was hij van gedachten veranderd. Misschien vond ik alsnog de tijd om zo&#8217;n e-reader voor hem aan te schaffen aangezien hij ze in Griekenland niet kon vinden. Aldus kocht ik op Schiphol een witte Sony PRS-T2, met een zilverkleurige omslag waarbinnen zich een guitig leeslampje bevindt (het scherm van een e-reader geeft immers zelf geen licht, zie kader) voor bij elkaar 170 euro.
&#8216;Ik heb mijn boeken terug!&#8217; zegt Jan nu. Op internet staan duizenden auteurs, van Plato tot Plutarchus, van Dante tot Defoe en van Cats tot Couperus, te trappelen van ongeduld om opnieuw gelezen te worden &#8211; gratis en voor niets. Recentere werken, waar nog wel auteursrecht op rust, werden hem al snel ter beschikking gesteld door een e-readerbezittend familielid. Dat klinkt dubieus maar is het niet. E-books opsturen aan mensen die je kent, geldt als uitlenen.
In het voorjaar, wanneer het nog niet te warm is, maakt Jan lange wandelingen door de wildernis. Zijn kleine rugzak bevat een ultralicht tentje, een waterfles en de Sony e-reader, waarin Jan de wereldliteratuur meetorst.
3 Het vierde lezen
Veel lezers zullen deze zomer afreizen naar de Middellandse Zee, dus daarom enig historisch perspectief. Reeds in de Oudheid bestonden er tablets &#8211; van klei, wel te verstaan. Ook in de avonturen van Asterix wordt informatie verspreid op stenen platen, maar dat is fantasie. Immers vele eeuwen voor de geboorte van Asterix werd op het gebied van informatiedragers een grootse uitvinding gedaan: de boekrol. Deze bestond uit aan elkaar gelijmde vellen van papyrus of perkament. Vanwege het risico op scheuren was de lengte van zo&#8217;n boekrol beperkt. (Dat verklaart waarom klassieke werken uit &#8216;boeken&#8217; bestaan in plaats van hoofdstukken. Eén boek besloeg één rol.)
Aan de Romeinen wordt de uitvinding toegeschreven van de codex: een verzameling ingenaaide vellen, oftewel het boek dat wij sinds jaar en dag kennen. De uitvinding van de boekdrukkunst geldt als revolutionair, maar de manier waarop boeken gelezen werden veranderde er niet wezenlijk door. Het grote belang ervan was dat boeken veel goedkoper en massaler konden worden geproduceerd, waardoor kennis werd gedemocratiseerd.
E-books zijn de vierde manier van boeken publiceren en lezen. Wat de gevolgen zijn, weet nog niemand. Losgezongen van een materiële drager zullen teksten zich misschien ongebreideld en onbetaald verspreiden. Dat klinkt als een ernstige bedreiging van het schrijfambacht, totdat je beseft dat schrijvers al sinds jaar en dag door hun uitgevers worden afgescheept met een aalmoes, in het beste geval aangevuld vanuit een of ander subsidiepotje. Een auteur ontvangt slechts een gering percentage van de verkoopprijs omdat, zo zal de uitgever niet nalaten te benadrukken, drukker, distributeur, boekhandel en publiciteit ook bekostigd moeten worden. Van de beloofde pr komt echter vaak weinig terecht, en de andere drie bloedzuigers worden gaandeweg overbodig. Wie weet zorgt het e-book wel voor een grote literaire opleving.
4 Het boek als ding
Boeken zullen altijd blijven bestaan. Hoewel ik een e-reader bezit, kocht ik Het vierde beest onlangs als gebonden codex, in de voortreffelijke Nederlandse vertaling van Boukje Verheij. Ik stal de vier historische meesterwerken van Tom Holland namelijk graag uit in mijn boekenkast. Maar ik zou Hollands dure boek over het einde van de Oudheid niet graag meenemen naar het strand: het idee van zandkorrels tussen en koffievlekken op de pagina&#8217;s maakt mij zeer nerveus. Had ik Het vierde beest op vakantie willen lezen, dan zou ik waarschijnlijk het e-book erbij hebben gekocht.
Dit geeft wel aan wat waarschijnlijk de lotsbestemming van de codex is: een fraai ingenaaid luxeproduct voor decoratieve doeleinden. Dan Brown en Saskia Noort zullen uiteindelijk geheel elektronisch gaan.
5 Het e-book als onding
Ik ben beslist geen digibeet, maar mij ontsnapte menig krachtterm toen ik mijn Kobo Glo-reader voor de eerste keer aan de praat trachtte te krijgen. Het ding weigerde hardnekkig draadloos verbinding te leggen met de router. Via het bijgeleverde kabeltje slaagde ik er wel in om er via de pc een e-book op te zetten, maar het apparaat gaf daarna geen enkele clue hoe ik dat boek zou moeten openen.
Uiteindelijk bleek dat het ding niets voor zijn eigenaar wil doen voordat hij contact heeft gehad met boekhandel Kobobooks. Dat is een uiterst onsympathieke manier om een product uit te leveren. Mijn reader heeft één keer kortstondig contact gelegd met het internet (hij kán het dus wel!), maar weigert dat sindsdien halsstarrig. Ik zet mijn boeken erop via het kabeltje waarmee ook de accu wordt opgeladen. Wat leesgenot betreft is het echter een kek readertje met een prettig scherm en haarscherp gestoken letters, zeer geschikt voor het uitlezen van de dikste pillen. Erg handig is de ingebouwde leeslamp. In zijn gewatteerde leren kaft van het merk Gecko kan hij bovendien tegen een stootje.
6 Het e-book als sociaal medium
Met vrienden over boeken discussiëren kan heel aangenaam zijn. Tegelijkertijd is het uitlenen van boeken aan vrienden problematisch. Van sommigen krijg je ze nooit meer terug, van anderen vol vlekken en vouwen. Bovendien wonen vrienden steeds vaker in een ver elders. Hoe handig: e-books kun je uitlenen zonder ze uit te lenen.
Zorgelijk is wel dat een andere belangrijke sociale functie van het boek op de tocht staat. Omdat iedereen alles al heeft, vormen boeken geliefde cadeau-objecten. De marketingdeskundigen hebben nog geen bevredigende manier gevonden om e-books om te toveren in een aantrekkelijk presentje. Verder dan plastic boekenbonnen in een doosje met strik reikt hun fantasie niet. Ik zal ze even helpen: zet het e-book op een goedkoop usb-stickje en verpak dat in een glanzende cassette met het boekomslag erop. Stal deze uit in AKO en Bruna en, waarom niet, kwaliteitsboekhandel. Dit is heel simpel, en het voordeel is dat mensen dan nog steeds boeken voor hun verjaardag blijven krijgen die ze niet lezen &#8211; een traditie die de uitgevers nooit windeieren heeft gelegd.
7 Het e-book als de toekomst
Omdat ik veel over techniek schrijf, voel ik aan mijn water dat het onderscheid tussen boek en e-book te rigide wordt opgevat. Elektronisch papier wordt zo goedkoop dat e-reader en e-book zullen versmelten. In een Italiaanse kiosk koopt u dan een boek in de vorm van een dubbele kaart, met aan de buitenkant cover en flaptekst, en aan de binnenkant twee bladzijden. Voor een euro extra biedt het ding de mogelijkheid er nog wat boeken bij op te zetten. Dus in een koffiebar zet u naast de Italiaanse flutroman het laatste boek van Peter Buwalda erop. Klaar, naar het strand en lezen maar!
Wat is een e-book?
Een e-book (ook wel: digitaal boek) is een boek in de vorm van een computerbestand. Je kunt het lezen op de pc, smartphone, tablet of op een e-reader. Dat laatste apparaat is voor het lezen van e-books optimaal. Het onthoudt per boek waar de lezer is gebleven. Het scherm bestaat uit elektronisch papier, dat net als gewoon papier in zonnige omstandigheden goed leesbaar blijft. Bijkomend voordeel is dat e-paper weinig stroom verbruikt zodat de accu soms pas na weken hoeft te worden opgeladen. Anders dan het scherm van een tablet geeft e-paper geen licht: in het donker is een leeslamp nodig, die overigens in sommige e-readers is ingebouwd.
E-books worden verkocht door online boekwinkels. Ze zijn, draadloos of via een kabeltje, eenvoudig op de e-reader te zetten. De lezer kan het lettertype en de lettergrootte aanpassen zonder dat de tekst uit het scherm loopt: de opmaak wordt automatisch aangepast. Erg handig voor wie moeilijker ziet.
Een e-reader kan duizenden e-books opslaan. Wie aanschaf overweegt, moet weten dat niet elk e-book op elke e-reader kan worden gelezen. Amazon verkoopt e-books in AZW-format, dat alleen gelezen kan worden met de Kindle e-reader. Wie een Kindle koopt, zit dus aan Amazon vast. De andere grote online boekhandels verkopen hun boeken in EPUB-format. E-readers van alle grote merken (Sony, BeBook, Kobo enz.) kunnen dit lezen &#8211; maar de Kindle niet.
E-books zijn nog redelijk prijzig. Wie graag tijdloze meesterwerken (her)leest, wordt op zijn wenken bediend door gutenberg.org dat ruim veertigduizend boeken gratis aanbiedt in zowel AZW- als EPUB-format.

Ban de boom

<div class="wpg-element paragraph">
Een e-book (ook wel: digitaal boek) is een boek in de vorm van een computerbestand. Je kunt het lezen op de pc, smartphone, tablet of op een e-reader. Dat laatste apparaat is voor het lezen van e-books optimaal. Het onthoudt per boek waar de lezer is gebleven. Het scherm bestaat uit elektronisch papier, dat net als gewoon papier in zonnige omstandigheden goed leesbaar blijft. Bijkomend voordeel is dat e-paper weinig stroom verbruikt zodat de accu soms pas na weken hoeft te worden opgeladen. Anders dan het scherm van een tablet geeft e-paper geen licht: in het donker is een leeslamp nodig, die overigens in sommige e-readers is ingebouwd.
E-books worden verkocht door online boekwinkels. Ze zijn, draadloos of via een kabeltje, eenvoudig op de e-reader te zetten. De lezer kan het lettertype en de lettergrootte aanpassen zonder dat de tekst uit het scherm loopt: de opmaak wordt automatisch aangepast. Erg handig voor wie moeilijker ziet.
Een e-reader kan duizenden e-books opslaan. Wie aanschaf overweegt, moet weten dat niet elk e-book op elke e-reader kan worden gelezen. Amazon verkoopt e-books in AZW-format, dat alleen gelezen kan worden met de Kindle e-reader. Wie een Kindle koopt, zit dus aan Amazon vast. De andere grote online boekhandels verkopen hun boeken in EPUB-format. E-readers van alle grote merken (Sony, BeBook, Kobo enz.) kunnen dit lezen – maar de Kindle niet.
E-books zijn nog redelijk prijzig. Wie graag tijdloze meesterwerken (her)leest, wordt op zijn wenken bediend door gutenberg.org dat ruim veertigduizend boeken gratis aanbiedt in zowel AZW- als EPUB-format.
</div>

Wat is een e-book?

<div class="lead">De scepsis over elektronisch lezen is  onterecht: het e-book is niet eng,  en de literatuur kan er door opleven. Zeven redenen om deze zomer nog een e-reader aan te schaffen.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het Boekenweekgeschenk werd dit jaar voor de derde keer ook als e-book verspreid. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Tijdens een optreden in De Wereld Draait Door bleek auteur Kees van Kooten daar gemengde gevoelens over te hebben.
‘Ik lees een boek met een linker- en rechterbladzijde. En ik lees altijd met een potloodje, dan kan ik iets makkelijk terugvinden. Het vinden! Moet je eens terugbladeren op een tablet.’ E-books tasten volgens Van Kooten ook het sociale contact aan. ‘Als je vroeger met een jongen of een meisje mee naar huis mocht, kwam je binnen en keek je stiekem: wat hebben ze staan? Als ik in de trein zit en ik zie iemand tegenover mij zitten met Euforie van Christiaan Weijts of Bonita Avenue, dan zeg ik: ja, lekker boek. Moet je kijken op pagina vijftig, die Sigerius gaat daar fantastisch. O ja, mijnheer? Ja mevrouw. Dat is er niet meer. Ik ben ervoor dat de tablet tweezijdig wordt zodat je de cover van wat de man of vrouw tegenover je leest kunt zien.’
Tot zover Koot. Feit is dat het e-book bestaat. Is het wat voor u?
1. De draagbare bibliotheek
Even een misverstand uit de weg ruimen: Van Kooten spreekt van tablets, maar een e-book is primair bedoeld om te lezen op een e-reader. Dat is een klein tabletachtig apparaat met een zwart-witscherm, speciaal ontworpen om lange teksten te lezen. De prijs ligt tussen de 75 en 150 euro. Veel e-lezers kopen er een luxe omslagje bij, dat openslaat als een harde kaft. Een e-reader lijkt zo op een echt boekje.
Maar in werkelijkheid is zo’n in plastic of leder gestoken e-reader een draagbare bibliotheek. De Kobo Glo die ik een half jaar geleden kocht, heeft genoeg geheugen voor zestienduizend e-books. Dat is, op basis van historische bronnen, 320 gram voor circa een kwart van de Bibliotheek van Alexandrië.
2. Jan heeft zijn boeken terug
Laat ik u voorstellen aan Jan. Toen Jan de gezegende leeftijd van 65 jaar bereikte en daarmee het recht op AOW, zegde hij zijn sociale huurwoning in een Nederlandse provinciestad op. Op twee dozen na deed hij zijn hele inboedel weg, waaronder vele honderden boeken. Op een Hema-fiets reed hij naar Griekenland, waar hij een goedkope huurwoning betrok. Dit alles verliep voorspoedig, totdat de avonden begonnen te lengen: Jan miste zijn boeken.
Of hij geen e-reader overwoog, vroeg ik hem. Hij moest er niet aan denken. Een e-reader is een apparaat, en om apparaten hangt altijd een wolk van problemen. De bediening is raadselachtig, er doen zich plotselinge gebreken voor, ze vallen stuk. Hij had liever dat ik Het vierde beest van Tom Holland voor hem meenam, als ik eens langs zou komen. Maar toen dat moment enkele maanden daarna naderde, was hij van gedachten veranderd. Misschien vond ik alsnog de tijd om zo’n e-reader voor hem aan te schaffen aangezien hij ze in Griekenland niet kon vinden. Aldus kocht ik op Schiphol een witte Sony PRS-T2, met een zilverkleurige omslag waarbinnen zich een guitig leeslampje bevindt (het scherm van een e-reader geeft immers zelf geen licht, zie kader) voor bij elkaar 170 euro.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Reeds in de oudheid bestonden er tablets &#8211; van klei, wel te verstaan
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Ik heb mijn boeken terug!’ zegt Jan nu. Op internet staan duizenden auteurs, van Plato tot Plutarchus, van Dante tot Defoe en van Cats tot Couperus, te trappelen van ongeduld om opnieuw gelezen te worden – gratis en voor niets. Recentere werken, waar nog wel auteursrecht op rust, werden hem al snel ter beschikking gesteld door een e-readerbezittend familielid. Dat klinkt dubieus maar is het niet. E-books opsturen aan mensen die je kent, geldt als uitlenen.
In het voorjaar, wanneer het nog niet te warm is, maakt Jan lange wandelingen door de wildernis. Zijn kleine rugzak bevat een ultralicht tentje, een waterfles en de Sony e-reader, waarin Jan de wereldliteratuur meetorst.
3. Het vierde lezen
Veel lezers zullen deze zomer afreizen naar de Middellandse Zee, dus daarom enig historisch perspectief. Reeds in de Oudheid bestonden er tablets – van klei, wel te verstaan. Ook in de avonturen van Asterix wordt informatie verspreid op stenen platen, maar dat is fantasie. Immers vele eeuwen voor de geboorte van Asterix werd op het gebied van informatiedragers een grootse uitvinding gedaan: de boekrol. Deze bestond uit aan elkaar gelijmde vellen van papyrus of perkament. Vanwege het risico op scheuren was de lengte van zo’n boekrol beperkt. (Dat verklaart waarom klassieke werken uit ‘boeken’ bestaan in plaats van hoofdstukken. Eén boek besloeg één rol.)
Aan de Romeinen wordt de uitvinding toegeschreven van de codex: een verzameling ingenaaide vellen, oftewel het boek dat wij sinds jaar en dag kennen. De uitvinding van de boekdrukkunst geldt als revolutionair, maar de manier waarop boeken gelezen werden veranderde er niet wezenlijk door. Het grote belang ervan was dat boeken veel goedkoper en massaler konden worden geproduceerd, waardoor kennis werd gedemocratiseerd.
E-books zijn de vierde manier van boeken publiceren en lezen. Wat de gevolgen zijn, weet nog niemand. Losgezongen van een materiële drager zullen teksten zich misschien ongebreideld en onbetaald verspreiden. Dat klinkt als een ernstige bedreiging van het schrijfambacht, totdat je beseft dat schrijvers al sinds jaar en dag door hun uitgevers worden afgescheept met een aalmoes, in het beste geval aangevuld vanuit een of ander subsidiepotje. Een auteur ontvangt slechts een gering percentage van de verkoopprijs omdat, zo zal de uitgever niet nalaten te benadrukken, drukker, distributeur, boekhandel en publiciteit ook bekostigd moeten worden. Van de beloofde pr komt echter vaak weinig terecht, en de andere drie bloedzuigers worden gaandeweg overbodig. Wie weet zorgt het e-book wel voor een grote literaire opleving.
</div>
<figure id="post-35521 media-35521" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/07/c6dd5e30-f976-4d32-9f9b-fcfb501f8b00_ereader21.jpg" alt="Genoeg geheugen voor 16000 e-books. Foto: Eddo Hartmann" /><figcaption>Genoeg geheugen voor 16000 e-books. Foto: Eddo Hartmann</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
4. Het boek als ding
Boeken zullen altijd blijven bestaan. Hoewel ik een e-reader bezit, kocht ik Het vierde beest onlangs als gebonden codex, in de voortreffelijke Nederlandse vertaling van Boukje Verheij. Ik stal de vier historische meesterwerken van Tom Holland namelijk graag uit in mijn boekenkast. Maar ik zou Hollands dure boek over het einde van de Oudheid niet graag meenemen naar het strand: het idee van zandkorrels tussen en koffievlekken op de pagina’s maakt mij zeer nerveus. Had ik Het vierde beest op vakantie willen lezen, dan zou ik waarschijnlijk het e-book erbij hebben gekocht.
Dit geeft wel aan wat waarschijnlijk de lotsbestemming van de codex is: een fraai ingenaaid luxeproduct voor decoratieve doeleinden. Dan Brown en Saskia Noort zullen uiteindelijk geheel elektronisch gaan.
5. Het e-book als onding
Ik ben beslist geen digibeet, maar mij ontsnapte menig krachtterm toen ik mijn Kobo Glo-reader voor de eerste keer aan de praat trachtte te krijgen. Het ding weigerde hardnekkig draadloos verbinding te leggen met de router. Via het bijgeleverde kabeltje slaagde ik er wel in om er via de pc een e-book op te zetten, maar het apparaat gaf daarna geen enkele clue hoe ik dat boek zou moeten openen.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Hoe handig: e-books kun je uitlenen zonder ze uit te lenen
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Uiteindelijk bleek dat het ding niets voor zijn eigenaar wil doen voordat hij contact heeft gehad met boekhandel Kobobooks. Dat is een uiterst onsympathieke manier om een product uit te leveren. Mijn reader heeft één keer kortstondig contact gelegd met het internet (hij kán het dus wel!), maar weigert dat sindsdien halsstarrig. Ik zet mijn boeken erop via het kabeltje waarmee ook de accu wordt opgeladen. Wat leesgenot betreft is het echter een kek readertje met een prettig scherm en haarscherp gestoken letters, zeer geschikt voor het uitlezen van de dikste pillen. Erg handig is de ingebouwde leeslamp. In zijn gewatteerde leren kaft van het merk Gecko kan hij bovendien tegen een stootje.
6. Het e-book als sociaal medium
Met vrienden over boeken discussiëren kan heel aangenaam zijn. Tegelijkertijd is het uitlenen van boeken aan vrienden problematisch. Van sommigen krijg je ze nooit meer terug, van anderen vol vlekken en vouwen. Bovendien wonen vrienden steeds vaker in een ver elders. Hoe handig: e-books kun je uitlenen zonder ze uit te lenen.
Zorgelijk is wel dat een andere belangrijke sociale functie van het boek op de tocht staat. Omdat iedereen alles al heeft, vormen boeken geliefde cadeau-objecten. De marketingdeskundigen hebben nog geen bevredigende manier gevonden om e-books om te toveren in een aantrekkelijk presentje. Verder dan plastic boekenbonnen in een doosje met strik reikt hun fantasie niet. Ik zal ze even helpen: zet het e-book op een goedkoop usb-stickje en verpak dat in een glanzende cassette met het boekomslag erop. Stal deze uit in AKO en Bruna en, waarom niet, kwaliteitsboekhandel. Dit is heel simpel, en het voordeel is dat mensen dan nog steeds boeken voor hun verjaardag blijven krijgen die ze niet lezen – een traditie die de uitgevers nooit windeieren heeft gelegd.
7. Het e-book als de toekomst
Omdat ik veel over techniek schrijf, voel ik aan mijn water dat het onderscheid tussen boek en e-book te rigide wordt opgevat. Elektronisch papier wordt zo goedkoop dat e-reader en e-book zullen versmelten. In een Italiaanse kiosk koopt u dan een boek in de vorm van een dubbele kaart, met aan de buitenkant cover en flaptekst, en aan de binnenkant twee bladzijden. Voor een euro extra biedt het ding de mogelijkheid er nog wat boeken bij op te zetten. Dus in een koffiebar zet u naast de Italiaanse flutroman het laatste boek van Peter Buwalda erop. Klaar, naar het strand en lezen maar! 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vraagt u zich stiekem nog af wat een e-book eigenlijk is? Het antwoord op uw vraag leest u <a href="https://www.vn.nl/Artikel-Literatuur/Wat-is-een-ebook.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Artikel-Literatuur/Wat-is-een-ebook.htm">hier</a>.
Sander Pleij is minder enthousiast over de e-reader. Zijn column over het verschil tussen digitaal lezen en papier lezen, vindt u <a href="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Met-1300-boeken-op-vakantie.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Met-1300-boeken-op-vakantie.htm">hier</a>.
</div>

Ban de boom, koop een e-reader

Vrienden met kinderen zijn hinderen
Mijn vriend S. hield veel van zijn oude Volvo, een fijne grote bak waarmee wij nog eens door België hebben getoerd om bieren te proeven. Op een dag echter was de Volvo verdwenen. Op de oprit stond nu een Heel Lelijke Auto, in babyblauw, want S. was onlangs de gelukkige vader geworden van een zoon. Zijn vrouw, die al nooit veel ophad met de Volvo, had geconcludeerd dat een oldtimer niet geschikt was voor veilig en verantwoord zuigelingentransport. Of mijnheer zijn studentikoze rammelbak maar wilde inruilen voor een degelijk vervoermiddel.
Zo zag ik, als bewust kinderloze, alweer een vriend capituleren. Als er kinderen komen, betreden zowel de vaders als de moeders een emotionele dimensie die voor kinderlozen ontoegankelijk is. Het stel wordt een gezin, dat de prioriteiten opnieuw indeelt. Over het tijdperk waarin de vriendschap ooit ontstond en vorm kreeg, daalt een dichte mist neer.
Volwassenen zonder kinderen vormen een minderheid. Volgens socioloog Renske Keizer van de Erasmus Universiteit is twintig procent van de volwassenen kinderloos, waarvan dan weer tien procent bewust.
Waar het hardnekkige streven naar nageslacht door die grote meerderheid vandaan komt, is mij een raadsel. Zeker, kinderen kunnen schattig zijn, maar er zitten ook monsters tussen. Wat het demografische aspect betreft: 448 mensen per vierkante kilometer vind ik al best veel. Wellicht hopen mensen dat nog iemand naar ze omkijkt wanneer ze oud en ziek zijn. Dat die hoop niet zelden ijdel is, weet ik al sinds ik als portier in een bejaardentehuis werkte.
Ondertussen zie je vriend(in) na vriend(in) voor de bijl gaan. Je wilt die vrienden niettemin wel blijven zien. Dat is veelal niet eenvoudig, want hun tijd is erg schaars. Daarnaast brengt het kroost niet zelden tal van andere angels en voetklemmen met zich mee die de vriendschap danig onder druk kunnen zetten.
Hoe te voorkomen dat die vriendschap er werkelijk onder lijdt? Hieronder een lijst suggesties om een reeks vervelende en netelige situaties het hoofd te bieden. Ook aan te bevelen voor ouders met kinderloze vrienden.
1. De vriend(in) heeft een bakfiets gekocht
Strikt genomen is de bakfiets een goede uitvinding. Het ding biedt, althans op droge dagen, de mogelijkheid om op gezonde en milieuvriendelijke wijze kratten bier te verplaatsen.
De bakfiets is echter vooral een symbool, namelijk van totale calvinistische burgertruttigheid. En van conformisme bovendien,want in kinderbroedplaatsen als IJburg rijdt ieder­één op zo’n kreng (behalve alle allochtonen). De bakfiets is het ticket dat toegang verschaft tot een zogenaamd tole­rante, moderne, open gemeenschap van gezinnen, waarbinnen in werkelijkheid maar zeer beperkt plaats is voor anderslevenden.
Mijn vriend M. heeft er ook een gekocht. Ooit trof je de breedgeschouderde vrouwenmagneet aan in zijn jeep, op zijn Suzuki of onder zijn kitesurfscherm. Maar sinds hij, niet op zijn verzoek, vanaf een tropische kust met vrouw en kindjes remigreerde naar het land van mest en mist, conformeerde hij zich kameleontisch aan de normen van het bakfietsisme, met als sluitsteen de aanschaf van de bakfiets zelf.
Tja, hoe nu te reageren? Homerisch lachen? Je oprechte deelneming uitspreken vanwege het verscheiden van zijn leven als vrijbuiter? Of het gesprek op iets anders brengen en in stilte meeleven omdat hij in plaats van bij een kampvuur op het strand, naast zijn geharpoeneerde buit, zijn avonden nu in een doorzonkamer doorbrengt?
Omdat M. (nog altijd) over een groot gevoel voor humor beschikt, heb ik het eerste gedaan.
2. De vriend(in) sjouwt de kinderen áltijd mee
Je kunt van mensen met kinderen niet verwachten dat ze ze altijd op de crèche of bij de oppas dumpen. Maar een gezellig samenzijn is niet meer hetzelfde met een kwijlende peuter aan tafel. Vlak nadat je van wal bent gestoken over je reis door India, zie je de blik in de ogen van je vriend(in) dof worden: Thijsje put andermaal uit zijn enorme repertoire aan aandachtvraagtechnieken. Gefrustreerd zet je je betoog stop – dit heeft geen zin.
Kleine kinderen hengelen voortdurend naar de aandacht van hun ouders. Die laten noodgedwongen hun aandacht heen en weer flitsen tussen hun vrienden en hun kroost. Begrij­pe­lijk, maar vernietigend voor elke poging tot conversatie en doodvermoeiend bovendien.
Mijn advies: niet doen alsof. Laat merken dat je Thijsje een schat vindt, maar dat je liever zonder hem erbij borrelt of dineert. Echte vrienden pikken dit op.
3. De vriendin praat alleen nog maar over kinderen
Rond de geboorte van een kind gaat er een flink aantal schakelaars om in het hoofd van een vrouw. Van haar omgeving mag welwillendheid en tolerantie worden verwacht.
Vervelend wordt het wanneer haar totale fixatie op haar kind, en kinderen in het algemeen, niet meer overgaat. Er is maar één manier om hier een mouw aan te passen: zelf kinderen krijgen. Zit dat er niet in, dan zit er in de vriendschap weinig toekomst. Laten verwateren is het devies.
4. De vriend(in) trekt sterk naar andere ouders
Dit kan het gevolg zijn van het vorige punt. Maar er zijn ook meer praktische redenen. Mensen met kinderen ontmoeten meer begrip bij andere ouders dan bij kinderlozen. Ze begrijpen elkaars hectiek en kunnen elkaar daarin steunen. Bovendien worden ze niet met scheve ogen aangekeken als ze hun kroost meenemen naar een borrel.
Zeker, het kan zuur zijn als je merkt dat goede vrienden zich plotseling sterk op anderen richten. Maar het biedt ook voordelen. Qua kindjesperikelen wordt de stoom nu elders afgeblazen. Bovendien verschaft het je vrienden meestal flexibele oppasmogelijkheden die de kindervrije kroegavondjes mogelijk maken waar menige ouder af en toe naar terugverlangt.
5. De vriend(in) stelt kinderen geen grenzen
Dit is alleen een probleem zolang de kinderen meegenomen worden en vervolgens je interieur slopen. Dat kun je gewoon niet toestaan. Voor de rest heb je niets met de opvoeding van andermans nageslacht te maken.
6. De vriend(in) is overbeschermend
De vrouw van vriend S. die haar zoontje in de antieke Volvo weigerde te stoppen, bleek na de bevalling evenmin nog overtuigd van de kwaliteit van het Amsterdamse leidingwater. Ze kocht een speciaal filter dat ze fanatiek gebruikte. Erger wordt het wanneer een ouder niet alleen de eigen omgeving, maar ook de rest van de wereld zijn/haar obsessie probeert op te leggen. Zodra ze opmerkingen gaan maken over je huisdieren of de hygiënische toestand van je keuken, moet je een grens trekken.
7. De vriend(in) schept op over de kinderen
Mijn vrienden zijn hoog opgeleid en die van u ook, anders las u dit blad niet. Dus ruim voor de bevalling lezen ze zich in over hoe ze het potentieel van hun kind optimaal tot bloei kunnen laten komen. Dientengevolge krijgen ze op hun derde de grammatica van het Engels medegedeeld en op hun vijfde de Kopenhaagse interpretatie van de kwantumtheorie. Zodra deze ijver vrucht lijkt af te werpen, kunnen en willen de ouders niet anders concluderen dan dat zoon of dochterlief hoogebegaafd is. Bij de borrel snijdt papa per glas enthousiaster op over Thijsjes opmerkelijke voorlijkheid. Het enige wat in werkelijkheid voorlijk is, is de sociale positie van Thijsjes ouders, die daarvoor uiteraard blind zijn. Maar omdat hun kind, ondanks verwoede pogingen van wereldverbeteraars, school gaat temidden van leeftijdsgenootjes met een sterk vergelijkbare sociale achtergrond, blijken de rapportcijfers al snel ook heel vergelijkbaar. De borstklopperij gaat dan vanzelf over. Erken zolang dat Thijs inderdaad een schrander ventje is, neem een slok en schakel uzelf op de mja-inderdaad-dat-is-knap-stand.
8. De vriend(in) met kinderen gaat vreemd
Wie de middelbare leeftijd bereikt heeft, maakt het van nabij mee: nadat de kinderen een zware wissel hebben getrokken op de ouders, verwordt menig huwelijk tot een gammel vlot op de woeste golven van wederzijds onbegrip. De spanningen die daaruit voortvloeien, hebben hun weerslag op de kinderen, wat pijnlijk is om als buitenstaander waar te nemen.
Nog pijnlijker kan het worden wanneer een vriend(in) in de kroeg onthult zijn/haar noden elders te lenigen dan in de echtelijke sponde. Daar kunnen brokken van komen, inclusief getraumatiseerd nageslacht. Niet dat je speciaal veel ophebt met Thijsje, maar dit gun je het kereltje ook weer niet.
Hoe zwaar deze wetenschap op je gemoed drukt, hangt natuurlijk mede af van je relatie met de partner van je vriend(in). Als je deze persoon graag mag en vaak ziet, kan de situatie onverdraaglijk worden. Vind je de partner een zakkenwasser/tuthola, dan kan zelfs de opgewekte hoop rijzen dat je straks je vrolijke vrijgezelle vriend(in) van weleer terugkrijgt.
Voor wie een dergelijk duister geheim krijgt medegedeeld, is het devies: niet moraliseren. Uw vriend(in) heeft het u verteld om stoom af te blazen, niet om te luisteren naar een hoorcollege over het zevende (voor katholieken: zesde) gebod. Dat de kinderen eventueel de dupe zullen worden van de situatie, snapt uw vriend(in) ook wel zonder andermans opgeheven vingertje.
9. De vriend(in) probeert je tot kinderen aan te zetten
Op het Griekse eiland waar ik graag kom, krijgen mijn partner en ik nog altijd wel eens de vraag wanneer er nu eindelijk kindjes komen. Mijn antwoord dat we daar toch zoetjesaan te oud voor worden, maakt nooit indruk. Wat ze ook niet lijken te beseffen, is hoe onbeschaamd zo’n vraag in feite is, want stel dat we wel zouden willen, maar niet kunnen?
In onze cultuur zijn dit soort vrijpostigheden gelukkig zeldzamer. Hier wordt hoogstens vagelijk iets gesuggereerd: ‘Ik vind het toch wel jammer dat zo weinig van mijn vriendinnen kinderen hebben&#8230;’ De beste reactie is doen alsof je neus bloedt: ‘Goh, ja, dat is best wel jammer voor je.’ Neem daarna vriendelijk afscheid, geef de kleine Thijs een aai over zijn bol, en keer terug naar dat heerlijke kinderloze universum.

Moderne ongemakken; Afl. 34: kinderen van vrienden

Vlieg er niet in
Zo vrij als een vogel, over daken en heuvels – iedereen heeft in zijn dromen wel eens gevlogen. De meesten laten het daarbij. Maar bij sommigen blijft het gevoel hangen. Ze willen ook overdag vliegen en beginnen plannen te smeden om de droom werkelijkheid te laten worden: ze begeven zich op het gladde ijs van de vliegsport.
Daar stond ik, zestien jaar oud, op het ijskoude zweefvliegveld in de duinen. De instructeur verzocht mij plaats te nemen in het spartaanse voorste stoeltje van een kist die eruit zag of er tijdens WOII nog Luftwaffe-kadetten op hadden getraind. Ik zat er niet eens heel erg naast: de eerbiedwaardige Schleicher Ka-4 Rhön­lerche II, door de clubleden kortweg ‘de Rhön’ genoemd, was een Duits ontwerp uit 1955.
Nadat ik mij had ingesnoerd nam de instructeur achter mij plaats. Iemand bevestigde een stalen kabel onder aan de kist. Een ander tilde een vleugeltip uit het gras, maakte wat cryptische handgebaren, en daar stuiterden we dan over het knollenveld totdat een laatste kuil ons de winterlucht in lanceerde. De Rhön hing sterk achterover en kraakte deerlijk. Geleidelijk kwam de horizon weer in beeld en met een droge klap schoot het toestel van de kabel. ‘Maak maar eens een linkerbocht,’ zei de instructeur. Ik bewoog de knuppel naar links en de Rhön volgde traag. Nadat het toestel scheef genoeg lag, sprak de instructeur: ‘Nu tegensturen.’ Zo leerde ik dat je in een vliegtuig in een linkerbocht naar rechts stuurt en andersom. ‘En vergeet je voetenstuur niet, want onze neus wijst al niet meer in onze vliegrichting.’ Zo leerde ik dat (de meeste) vliegtuigen twee sturen hebben tussen welke je een delicaat evenwicht dient te handhaven.
De instructeur nam de stick over en scheerde over de boomtoppen behendig terug naar de groene postzegel waar wij geacht werden te landen. De hele les had krap vijf minuten geduurd.
Vastgebonden zitten in een vliegende doodskist van ijzeren buizen en doek leek weinig op de vliegervaringen in mijn dromen. Toch heb ik de routine van vijf minuten vliegen en uren lummelen tot de volgende les, die dan op het laatste moment geannuleerd werd wegens verslechterd weer, waarna je nog uren al het materiaal stond op te ruimen, nog twee jaar volgehouden. Daarna volgden talloze lessen in heuse Cessna’s, op ultralights en onder fragiele paragliders. Het bezit van een eigen toestel (een deltatrike) deed definitief het besef indalen dat vliegen geen droom is, maar een hele hoop peperduur gelazer.
Kortom: doe het niet. Maar als ik u niet overtuigd heb, weet dan dat vliegen altijd begint met een checklist:
Heeft u weinig geld?
Door de introductie van moderne materialen is vliegen heel betaalbaar geworden.
Verreweg het goedkoopst is paragliden: zweefvliegen onder een soort bestuurbare parachute. Dankzij zogenaamde termiekbellen van opstijgende lucht kun je er in principe heel lange vluchten mee maken. Nadeel voor Nederlanders is dat starten vanaf een hoge berg het handigst is. Wel wordt er hier op mooie dagen ‘gelierd’, waarbij je zoals de Rhön aan een staalkabel omhoog wordt getrokken. Nadeel is dat je moet wachten tot iemand zo’n lierdag organiseert, die bovendien meestal diep in de provincie plaatsvindt.
Wie geen zin heeft in wachten en gedoe, kan paramotorvliegen overwegen: paragliden met een motor op je rug, wanneer je maar wilt, vanaf het strand of een veldje in de buurt. Wie op Marktplaats scherp inkoopt, is airborne voor zo’n drieduizend euro. Er zijn ook varianten met wielen en een stoeltje (paratrikes), maar daarbij lopen de duizendjes rap op.
Heeft u veel geld?
Dan kan vliegen een uiterst kostbare hobby worden. Zo vliegt John Travolta voor de lol rond in een Boeing 707, een uiterst dorstige antieke jet. Maar ook veel bescheidener toestellen kunnen een stevige deuk in uw vermogen slaan. Zo kom ik op de website Koop-vliegtuig.nl een Pipistrel Virus SW uit 2011 tegen. Dat is een heel fijn tweepersoonstoestel in de ultralight-klasse, en dat mag wat kosten: 98.000 euro. Aan een tien jaar oudere Virus hangt een prijskaartje van nog altijd 58.000 euro. Verliest u daarbij niet de kosten van stalling en onderhoud uit het oog.
Bent u sociaal?
Als uw budget beperkt is en het vooruitzicht onder een flapperende paraglider een ravijn in te springen u minder aanspreekt, dan kan samenwerken interessant zijn. Vliegtuigen worden vaak samen gekocht, door groepjes hobbypiloten. U kunt wel raden waar dat op uitdraait: als eindelijk een keer de zon schijnt, is het vechten om de kist.
Op vliegclubs, de goedkoopste optie, kan het er ook grimmig aan toe gaan. Van de leden wordt niet alleen verwacht dat ze vliegen, maar ook dat ze de toestellen, het clubhuis, de hangar etc. etc. onderhouden, kortom hun huwelijk inruilen voor hun hobby. Niet alle leden zien dat zitten, met scheve ogen, roddel en ander venijn tot gevolg.
De paraglider daarentegen heb je ingepakt nog voordat op het terras naast het landingsveld je eerste welverdiende pint wordt neergezet.
Bent u handig?
Aan alle vliegtoestellen (op paragliders na) gaat altijd alles snel stuk. De weinigen die ze kunnen repareren, hanteren schandalige tarieven. Linkerhanden zijn dus kostbaar in deze hobby. Maar voor wie wél kundig sleutelt, zijn er al vanaf vijfduizend euro aardige opknappertjes in de ultralight-klasse te vinden.
Houdt u van procedures?
Nee? Piloten wel. Die zijn dol op checklists, vluchtplannen, logboeken en andere pennenlikkerij. Ze leggen hierin een welhaast robotachtige volharding aan de dag. Ook bij hobbypiloten wordt deze folklore er van meet af aan ingestampt door de instructeur, meestal een potentaat die eigenlijk professioneel piloot had willen worden of erger: er inderdaad een is. Ieder vluchtje móét genoteerd: dag, uur, duur, bijzonderheden, getrainde manoeuvres, plus de handtekeningen van alle betrokkenen.
Bent u verstrooid of slordig?
Concentreer u dan voorál op de procedures! Slordigheid leidt in de vliegsport tot rampen. De bekende hobbypiloot Wubbo Ockels vergat eens toestemming te vragen aan de toren alvorens de landing in te zetten. Koud op de landingsbaan werden de vleugels van zijn sportvliegtuig geplet door de wielen van een aanstormende Airbus. Ockels kwam met de schrik vrij.
Bent u een thrill-seeker?
Vliegen is, als je het eenmaal kunt, niet heel spannend. Adrenalinejunks nemen daarom vaak hun toevlucht tot meer riskante vormen van vliegen zoals ‘soaren’: met een paraglider (of zweefvliegtuig) rakelings heen en weer vliegen langs de duinrand, op sommige dagen mogelijk gemaakt door harde zeewind die frontaal op de duinen botst. Met paragliders wordt ook halsbrekend gestunt.
Spannende zweeftoestellen zijn de hanggliders. Dit zijn deltavormige vleugels die, opgevouwen in een langwerpige zak, bovenop de auto naar de startplaats worden gebracht. Eenmaal geassembleerd maakt de vliegenier zich vast, betreedt een treeplank die boven een ravijn hangt en springt. Hij stort in de diepte tot de vleugel dankzij de toenemende snelheid genoeg lift heeft voor een meer horizontale koers. De landing met zo’n ding is vanwege de relatief hoge snelheid (ten opzichte van een paraglider) eveneens tamelijk link. Wie dit spectaculaire gebeuren zelf eens wil observeren, moet naar Bassano del Grappa gaan, waar op drukke dagen honderden para- en hanggliders tegelijkertijd in de lucht zijn terwijl ondertussen de sirenes van de hulpdiensten loeien.
Bent u sportief?
Het besturen van een vliegtuig als de voornoemde Virus vergt geen speciale kracht of behendigheid. Dat ligt anders bij budgetvliegen. Een paramotor weegt makkelijk vijfentwintig kilo en daar komt de brandstof nog bij. Trek daar op een windstille dag maar eens een sprintje mee.
Paragliding in de bergen vereist vooral souplesse en coördinatie. Vooral de start is minder veilig voor klunzen en stijve harken (hoewel ik zelf nog leef). Een sportieve vliegmachien die veilig is voor relatieve krukken, is de deltatrike. Het is het gemotoriseerde broertje van de hangglider, met wielen en een (of twee) stoel(en). Ze zien er stoer en outdoor uit, maar zijn zo mak als een bejaard trekpaard.
Bent u vrijheidslievend?
Onze overheid doet álles om kleine luyden het vliegen te ontmoedigen. Wie een vliegtuigje heeft, bezit kilo’s papier afkomstig van de gevreesde instelling die Inspectie Vliegbeheer heet. Iedere klinknagel in uw toestel is aan een vergunning onderhevig. Ook verplicht de staat iedereen een zware en peperdure transponder mee te nemen zodat u te allen tijde kunt worden getraceerd. Starten en landen mag bijna nergens. Alles moet op de schaarse officiële veldjes. Boeren is niet toegestaan een zakcent bij te verdienen door een weiland te verhuren, zoals in buurlanden gewoon is. Zelfs wie met zijn paraglider van een duin af springt voor een minivluchtje, ziet spoedig Bromsnor naderen.
Bent u een romanticus?
Begin er dan niet aan. Want geloof: in de bergen wandelen, genieten van geuren en vergezichten, van flora en fauna, is een verfijndere ervaring dan met het pistool tegen het hoofd checklists afwerken op een overbevolkte startplaats.
Al blijft het kriebelen.

Moderne ongemakken; Afl. 26: zelf vliegen

Bluff your way into Europe
Stuitend zijn ze, het gros van de lezersreacties op websites als GeenStijl. Zonder benul van grammatica en interpunctie ontlasten neanderthalers zich op internet van hun vooroordelen, die doorgaans van hetzelfde lage allooi zijn als de kretologie van Geert Wilders. Als weldenkend mens wil je er niets mee te maken hebben. Een weldenkend mens vormt zijn mening immers met zijn verstand en niet met zijn ingewanden.
Jammer genoeg is de eurocrisis zo ingewikkeld geworden dat dat verstand er niet meer goed bij kan. En dan slaat de twijfel toe. Plotseling betrappen we onszelf op de gedachte dat Wilders misschien wel een béétje gelijk heeft met zijn tirades tegen Europa. Geef toe dat ook u wel eens overweegt op de eurosceptische maar verder o zo fatsoenlijke Emile Roemer te stemmen. En ontkent u maar niet dat weerzin u bekruipt wanneer De Jager weer eens bezweert dat al die miljarden heus, ja écht, door de Zuid-Europeanen tot op de laatste eurocent zullen worden terugbetaald.
Aldus knaagt de eurocrisis aan ons gekoesterde zelfbeeld van weldenkende, verantwoordelijke burger. En dat voelt zeer ongemakkelijk.
Er is gelukkig een remedie: zwem weg uit de verbale draaikolk. Als u voldoende afstand neemt, ziet u vanzelf dat de meeste beweringen over de crisis uiterst gebrekkig onderstut zijn. Hieronder een poging aan te tonen dat negen bekende argumenten uit het eurodebat in feite de nieuwe kleren van de keizer dragen. Historicus Maarten van Rossem, grootmeester in de relativering, was zo vriendelijk bijstand te verlenen.
1. Het WO III-argument: zonder Europa wordt het oorlog!
Een slag in de lucht. Er is geen enkel bewijs dat het einde van de Europese Unie Angela Merkel zal inspireren om Elzas-Lotharingen binnen te vallen. Los daarvan zou het stagneren van de Europese integratie heus niet meteen het einde van de EU betekenen. &#8216;Ik denk dat veel mensen onderschatten hoe ver de integratie al gevorderd is,&#8217; zegt Van Rossem. &#8216;Maar zelfs áls de EU uiteen zou vallen, dan nog is er voor oorlog geen aanleiding. Aan de vorige oorlogen lagen typisch negentiende-eeuwse problemen ten grondslag, zoals de integratie van het opkomende Duitsland in het Europese machtsevenwicht. Tegenwoordig bestaat Europa uit tweede- en derderangs naties en zijn zulke problemen niet meer aan de orde.&#8217;
Conclusie: u kunt dit argument afdoen als ongefundeerde bangmakerij.
2. Het D66-argument: een volledige politieke unie is de enige oplossing!
Vaak wordt daar tegenin gebracht dat Europa er te divers voor is. &#8216;Overdreven,&#8217; vindt Van Ros­sem. &#8216;Vermont en Texas verschillen meer van elkaar dan Dene­mar­ken en Italië.&#8217;
Maar er is een andere reden waarom we op de USE kunnen wachten tot we een ons wegen. Wie naar de geschiedenis kijkt, ziet dat unies hoogst moeizaam tot stand komen. Er zijn bijna altijd oorlogen nodig om de interne weerstand tegen het opgeven van de soevereiniteit te overwinnen: zie de Deutscher Krieg (1866) of de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865). Juist omdat we géén oorlog meer willen, zal de vorming van een echte federatie heel lastig blijken. Voor Europa is &#8216;een staat in permanente staat van wording&#8217; het hoogst haalbare.
Conclusie: Europa is niet te divers, maar de vorming van een politieke unie zonder geweld blijft een droom van eurofederalisten.
3. Het Noorse argument: Noorwegen en Zwitserland zitten niet in de EU en doen het voortreffelijk. Zo moeten wij het ook doen!
Niets is wat het lijkt. Noren klagen juist dat Noorwegen altijd het braafste jongetje van de klas is. Als lid van de Europese Economische Ruimte (EER) is Noorwegen namelijk wel degelijk verplicht om een flink deel van de Brusselse regels als wetgeving door te voeren. Ondertus­sen praten ze niet mee op het hoogste niveau: de Europese Raad. &#8216;De Noren staan gewoon met anderhalf been in de EU,&#8217; zegt Van Rossem. &#8216;Noorwegen is bovendien de grootste olieproducent in dit deel van de wereld, dat kun je niet met ons vergelijken. En Zwitserland is een parasitair staatje. Bespottelijk dat we blijven toestaan dat criminelen daar hun geld verstoppen. Nederland speelt handelstechnisch een totaal andere rol dan deze twee landen.&#8217;
Conclusie: Noorwegen met zijn olie en Zwitser­land met zijn bankgeheim zijn speciale gevallen. Vraag aanhangers van dit argument hoe het met outsiders IJsland of Albanië gaat.
4. Het PVV-argument: Nederland uit de EU, onafhankelijk staan we het sterkst!
Dit argument is gebaseerd op de aanname dat een de jure soevereine staat ook de facto soeverein zou zijn. Maar onafhankelijkheid is voor kleinere staten een zeer betrekkelijk begrip. &#8216;Het is een kul-argument van mensen die niet weten waarover ze praten,&#8217; aldus Van Rossem. &#8216;Laten we wel wezen: Nederland is nooit onafhankelijk geweest. We zijn een kleine transito-staat die meedeint op de golven van de wereldeconomie. Zelfstandigheid is een fictie. De gulden is al in de jaren tachtig definitief vastgeklonken aan de D-Mark.&#8217;
Conclusie: Nederland danst naar de pijpen van de grote mogendheden en vaart daar wel bij.
5. De neuro: een economische unie van Noord-Europese landen is het ei van Columbus!
Een prominente PvdA&#8217;er vertrouwde mij al voor de crisis toe dat hij geen enkele fiducie had in de monetaire unie met Zuid-Europa. Helaas kun je de geschiedenis niet overdoen. Destijds is gekozen voor een drieste politiek van voldongen feiten: als Mohammed niet naar de berg komt, dan moet de berg naar Mohammed komen. En goh, daar blijkt verdomd weinig schot in te zitten.
Daarom pleit menigeen voor de Noordelijke euro of de neuro. Van Rossem: &#8216;De koers van zo&#8217;n munt zou meteen omhoog schieten, wat funest zou zijn voor de Duitse export. De werkelijkheid is dat de noordelijke eurolanden momenteel enorm profiteren van hun Zuid-Europese broeders. Ze zorgen er niet alleen voor dat de waarde van de euro niet uit de hand loopt, maar bezorgen ons tevens extreem lage rentetarieven op onze leningen.&#8217;
Ondertussen leent Nederland geld uit aan Griekenland tegen een rente van ongeveer vier procent. In Griekenland is het gemor daarover niet van de lucht, maar Nederland calculeert risico&#8217;s in en erkent daarmee impliciet dat de verzekering van onze politici dat elke cent zal terugkomen, nergens op gebaseerd is.
Conclusie: voor de neuro is het te laat. De simpele waarheid is dat Nederland vooralsnog flink aan de euro verdient.
6. Het vooruitgangsoptimistische argument: Zuid-Europa heeft nu eenmaal een andere politieke cultuur. We moeten ze de tijd gunnen om zich aan te passen!
Van Rossem: &#8216;Ze hebben een politieke klasse die niet effectief is. Maar ook Griekenland kan een modern land worden. De crisis is wat dat betreft een zegen.&#8217;
Maar wat nu als die modernisering toch niet van de grond komt? Misschien moeten we erkennen dat in een unie de sterke regio&#8217;s nu eenmaal opdraaien voor de zwakke. Hoelang zou Friesland het uitzingen zonder de Rand­stad? En waarom ligt geen Amerikaan er wakker van dat de arme staten door de rijke op de been worden gehouden?
Conclusie: of een land als Griekenland ooit tot economische tijger uitgroeit, valt te bezien. Dat de ene regio sterker is dan de andere, is een natuurwet waarmee we in EU-verband kennelijk nog moeten leren leven.
7. Racistisch argument 1: Grieken (en andere knoflookvreters) zijn lui en gaan van ons geld op hun vijftigste met pensioen. Weg met die gasten!
&#8216;Grieken zijn niet lui,&#8217; zegt Van Rossem, &#8216;alleen is hun economie uiterst inefficiënt.&#8217;
Feit is dat de lonen in Zuid-Europa structureel lager zijn. Velen verrichten daarom naast hun werk andere klussen &#8211; doorgaans zware handenarbeid. Dat op papier de binnenlandse consumptie in Griekenland is ingestort, zou best eens kunnen komen doordat iedereen weer nijver de voorheen verwaarloosde familie-akkertjes bewerkt (en een deel van de opbrengst zwart doorverkoopt). Wat de pensioenen betreft: in de Zuid-Europese ambtenarij komen uitwassen voor. Maar de pensioenregelingen voor overige werknemers zijn er een stuk soberder dan hier.
Conclusie: Zuid-Europeanen zijn beslist geen luie profiteurs. Hun lage arbeidsproductiviteit is wel een groot probleem.
8. Racistisch argument 2: Grieken (en andere knoflookvreters) zijn corrupt!
Het is altijd goed om voor ogen te houden dat elke cultuur zijn eigen vormen van corruptie kent. In Nederland is het zeer bedenkelijk hoe projectontwikkelaars, lokale overheden, corporaties en banken onder een hoedje blijven spelen om de naar een woning hunkerende burger een poot uit te draaien. Resultaat: hoge particuliere schulden en een gecrashte woningmarkt. De Griekse woningmarkt is gezond, en de hypotheekschuld laag. Maar wie een baantje zoekt voor zijn zoon of dochter, bezoekt het plaatselijke politieke kopstuk. Deze laatste praktijk is fnuikend geweest voor de kwaliteit van het overheidsapparaat en de betaalbaarheid ervan.
Conclusie: waak voor splinter in andermans oog zonder de balk in eigen oog te ontdekken.
9. Het mea culpa-argument: vergeet niet dat het mede ónze banken waren die al dat geld aan Zuid-Europa hebben uitgeleend!
&#8216;Dat argument is volkomen juist,&#8217; zegt Van Rossem. &#8216;De eurocrisis is nog altijd in de eerste plaats een bankencrisis, veroorzaakt door volkomen foute risico-percepties.&#8217;
De grote weeffout van de euro is dat het veel concurrerender Noord-Europese bedrijfsleven op de Zuid-Europeanen is gedoken die plotseling goedkoop grote hoeveelheden harde euro&#8217;s konden lenen. Toen de financiële markten begonnen te twijfelen of al die euro&#8217;s ooit wel zouden worden terugbetaald, brak de huidige pleuris uit. De moeizame pogingen van Noord-Europa om Zuid-Europa voor een totale financiële meltdown te behoeden, behoren tot de categorie welbegrepen eigenbelang.
Conclusie: onze banken hebben kilo&#8217;s boter op hun hoofd, net zoals de cliëntelistische politieke klasse in Zuid-Europa. Maar de geschiedenis is niet terug te draaien. Wie weet oogsten de huidige EU-leiders over tien jaar lof voor de grootste monetaire reddingsoperatie in de geschiedenis.

Moderne ongemakken;  Afl. 14: praten over Europa

Vertrouw beslist niet op de kookcolumnist
De eisen die gesteld worden aan de moderne wereldburger zijn velerlei. Wij dienen de carrièreladder op te spurten, een opwindend liefdesleven te onderhouden, wijze en liefhebbende opvoeders te zijn, er een interessante vriendenkring op na te houden, dagelijks een half uur matig inspannend te bewegen en te kunnen koken. Dat laatste smakelijk en verantwoord, met af en toe een gastronomisch hoogtepunt om de tong van al die interessante vrienden te strelen.
Maar koken is zo gemakkelijk niet. Door­deweeks een zakje groente wokken wil nog wel, maar hoe bereid je een viergangenmaaltijden die je reputatie als thuiskok keer op keer doet schitteren, van die maaltijden die familie en vrienden laten sidderen van genot en die recht doen aan je zespits Bertazzoni range-cooker?
Enter de kookcolumnist. Als mediaconsument word je alle dagen bijgepraat, geadviseerd en gecorrigeerd door een gilde van lieden die de culinaire wijsheid in pacht hebben. Welk stukje van het rund is het meest mals, welk aardappelras het meest bloemig, welke soort koriander het geurigst, zij weten het. Chateaubriand, mayonaise, hollandaise, zij kunnen het. Net zoals zij weten waar je de ingrediënten haalt waar jij hoogstens in de verte van gehoord hebt. Bruin de karela aan in de ghee. De minder pompeuzen onder deze letterlijke broodschrijvers erkennen dat ze soms ook maar wat aanklooien, maar dat is valse bescheidenheid, een aai over de bol van de zielige knoeier die nog geen ei kan pocheren.
Ondertussen ondernemen wij manmoedige pogingen hun recepten na te koken. Wij dolen door toko&#8217;s op zoek naar ingrediënten waarvan we niet eens zeker weten of ze zich in de vriezer of tussen de conserven schuilhouden. In de keukenkastjes verdringen zich vijftien soorten spijsolie en tientallen zakjes muf geworden kruiderijen. En keer op keer is het resultaat niet wat we ervan verwacht hadden. Zijn zij zo slim of zijn wij zo dom? Dat laatste. Hieronder volgen tien redenen waarom het niet slim is klakkeloos de ad hoc-aanwijzingen van columnisten na te koken. De getalenteerde Amsterdamse hobbykok Daniël Markus, die zelf ooit een kookboek schreef, voegde een flinke scheut ervaring en een snufje nuance toe.
1. Hoe weet je of het gerecht bij de columnist wel goed lukte?
Kookschrijverij is een (eigenaardige) vorm van journalistiek, het is een ambacht dat gebukt gaat onder haast, slordigheid en gemorrel aan de waarheid. Het kan niet anders of menig kookstukje wordt er onder deadlinestress uitgerammeld, zonder dat het fornuis ook maar een blik waardig wordt gekeurd. &#8216;Je moet een recept nooit blind volgen,&#8217; zegt Daniël. &#8216;Vooral met kooktijden en hoeveelheden gaat onder tijdsdruk van alles mis.&#8217; Heeft hij de recepten in zijn kookboek Comfort Food wél eerst zelf gekookt? &#8216;Jazeker! Mijn vrienden hebben het er nog over. Maar het was nodig, het heeft tot heel wat aanpassingen geleid.&#8217;
2. Een papieren gerecht kun je niet voorproeven
Hoe weet je of een in de krant beschreven gerecht überhaupt te eten is? Daniël: &#8216;Dat weet je inderdaad niet als je geen ervaring hebt. Als je nooit Spaans gegeten hebt, moet je uit de krant geen paella koken. Maar gevorderden leren recepten visualiseren. Afbeeldingen bij recepten helpen natuurlijk: een mens eet erg met zijn ogen. Je ziet ook steeds vaker dat recepten voorafgegaan worden door lifestyle-intro&#8217;s die de lezer helpen het gerecht in de juiste context te plaatsen.&#8217;
3. Basistechnieken zijn belangrijker dan recepten
Het staat er zo gemakkelijk: maak een roux, splits de eieren, bind de saus. Maar voor klunzen vormt dit een culinair mijnenveld. Het is beter eerst kluns-af te geraken, voordat je een recept volgt. &#8216;Helemaal mee eens,&#8217; zegt Daniël. &#8216;Veel mensen weten zelfs niet hoe ze een ui moeten snipperen. Als je geen idee hebt wanneer je bloem moet toevoegen om te binden, wordt het niets.&#8217;
4. Gerechten moet je oefenen en zelf verfijnen
Het idee dat je in één keer een volkomen nieuw recept smakelijk op tafel krijgt, is idioot. Zelfs aan een omelet kun je jarenlang schaven. &#8216;Dat is ook een kwestie van cultuur,&#8217; zegt Daniël. &#8216;Ik heb Turkse vrienden die urenlang kunnen praten over de precieze samenstelling van een bepaald traditioneel gerecht. Nederlanders zijn op het gebied van eten cultuurloos. Een spaghetti bolognese geldt al snel als geslaagd. En er mag best ludiek wat brie doorheen. Daar moet je in Umbrië dus niet mee aankomen. Ik kreeg van Turkse vrienden eens een heel bijzonder kaasje. Had acht jaar onder de grond gerijpt of zoiets. Ik ontdekte dat hij heel goed tot zijn recht kwam in een zelf bedacht gerechtje met spinazie. Toen ik mijn vrienden dit voorzette, waren ze geschokt. Met spinazie? Dat kon dus niet! Als je dat nog eens doet, geven we je het niet meer, waarschuwden ze mij.&#8217;
5. Je kunt niet alle wereldkeukens beheersen
Nederland is deel van de global village. Engels ontbijten, Japans lunchen en Ethiopisch dineren, het is in geen enkele middelgrote stad een probleem. Kennelijk inspireert dat kookschrijvers om ons met de meest exotische gerechten om de oren te slaan. In Japan mag iemand pas na jaren oefening zijn eerste sushi rollen, wij worden geacht dat tussen de soep en de patatten te doen. Maar het is onbestaanbaar dat iemand tegelijkertijd de Italiaanse, de In­dia­se en de Sechuan-keuken tot in de finesses beheerst en daarnaast ook nog weet hoe een Ja­pan­se kogelvis te ontleden. &#8216;Dat is waar,&#8217; zegt Daniël, &#8216;maar wat is je doel? Je kunt koken ook als een soort reis door de wereld zien. Soms is het gewoon spannend om iets Noord-Koreaans klaar te maken. Heb je ineens een gekke nieuwe combinatie op je bord.&#8217;
6. Je kunt niet alle ingrediënten ter wereld kennen
Mijn eerste bezoek aan de beroemde Am­ster­damse toko Dun Yong bracht ik onder leiding van een vriendin die goed kan koken. En dat was maar goed ook, want ik werd letterlijk duizelig van de geuren, kleuren, vreemde namen en exotische lettertekens. Duizend ingrediënten te koop maar geen idee wat het is of wat je ermee moet. &#8216;Tja, dat is de paradox of choice &#8211; ongelukkig worden van keuze,&#8217; zegt Daniël. &#8216;Maar ik vindt dat columns hier juist bij kunnen helpen. Hoe kun je anders weten dat sommige Indonesische gerechten een stuk lekkerder worden wanneer je galanga toevoegt?&#8217;
7. Restaurantkeukens imiteren lukt niet
&#8216;Ik heb wel eens bij Noma gegeten in Kopen­ha­gen,&#8217; zegt Daniël. &#8216;Een van de gangen bestond uit een levende garnaal op een bedje van ijs. Een bijzondere ervaring, want eenmaal in je warme mond wordt zo&#8217;n garnaal weer actief en probeert letterlijk je mond uit te kruipen. Zo zie je dat eten op dit niveau geniaal geregisseerd wordt: de sfeer aan tafel wordt zo heel levendig, en je vergeet het je leven niet meer.&#8217;
Interessante vrienden zijn vaak bijzonder verwend. Allemaal hebben ze wel eens over de voedselmarkten van Bangkok en Beijing geslenterd, en een avondje in Ciel Bleu van het Okura beschouwen ze niet als extravagant. Koken voor zulke types is griezelig. Onwille­keurig ga je toch op zoek naar een doenlijke manier om een sprankelend vijfgangendiner te bereiden dat eruitziet alsof Sergio Herman himself aan de knoppen van het fornuis heeft gedraaid. &#8216;Dat we de lat zo hoog leggen, is een uitvloeisel van de prosumer-cultuur,&#8217; zegt Daniël, van huis uit socioloog. &#8216;De consument wordt geacht op professioneel niveau te acteren, het moet meteen Jonnie Boer zijn. Maar zo&#8217;n man is natuurlijk drieduizend keer zo ver.&#8217; Dat moet je dus niet proberen. Zelf heb je op zo&#8217;n avond geen leven en je vrienden lachen je achter je rug uit (&#8216;De tonijn was overcooked en die zelfgemaakte mayonaise vond ik eng&#8217;). Verstandiger is het een massa makkelijke hapjes uit te stallen naast heel veel flessen wijn. In Holland gaat een schaal gehaktballen altijd schoon op en krijgen de gevulde eieren ook geen kans te verpieteren. En niemand die klaagt als je daar mayonaise van de Lidl in gebruikt.
8. Producten gaan boven recepten
Waterige kweekzalm uit de supermarkt is min of meer eetbaar, maar zeker niet geschikt voor sushi. De rauwe visgerechten in het Amster­damse restaurant Yamazoto (ook Okura) zijn in de eerste plaats zo verschrikkelijk lekker omdat de allerbeste vis worden gebruikt. Ga daarna naar een goedkope nep-Jap op de Zee­dijk en je schrikt je een ongeluk.
Het kan dus geen kwaad om de zaterdagkrant terzijde te leggen voordat de kookrubriek in zicht komt, om een wandeling te maken over de biologische markt. Want met een rauwmelkse Gruyère op het aanrecht moet je wel een heel grote knoeier zijn om een kaasfondue te verpesten. En hoewel ik zelf niet de kookcolumnist wil uithangen, verzeker ik u dat verse doperwten en biologisch lamsvlees de pijlers vormen van een goddelijke kleftiko.
9. Beter vijf gerechten in de vingers dan vijfduizend op de boekenplank
&#8216;Dat hangt ervan af,&#8217; zegt Daniël. &#8216;Als je goede familiebanden in Zuid-Europa wilt onderhouden, is dit een nuttig advies. Maar als je je vrienden ook eens wilt verrassen, is zo&#8217;n receptenbibliotheek best handig.&#8217;
10. Leer van vrienden, niet uit blaadjes en boekjes
Goed koken zit &#8216;m in de kneepjes. Die zijn nooit allemaal in een column te vervatten. Van vrienden en familieleden leer je hoe je een tomaat ontvelt, pizzadeeg maakt en hoe je voorkomt dat zelfgemaakte falafelballetjes tijdens het frituren uit elkaar vallen. In ruil leer jij ze hoe je een bechamelsaus klutst die staat als een huis boven op de moussaka.
Daniel: &#8216;Het hangt van je sociale vaardigheden af. Als je niet kunt luisteren en niet tegen autoriteit kan, is koken vanaf papier misschien toch geen slecht idee.&#8217;

Moderne ongemakken Afl. 10: Kookcolumns; SPECIAL (H)EERLIJK ETEN

Onlangs belde een vriend, laat ik hem Jan noemen. Met enige opwinding in zijn stem vertelde Jan dat hij zijn huis én zijn vakantiehuis in de verkoop had gegooid. Hij was het Nederlandse confectiewonen zat, het pendelen tussen twee woningen ook, en ging nu zelf zijn droomhuis bouwen op zijn nog op te sporen droomperceel. Een goed idee, vond ik met recht van spreken, want ik was hem hierin kort tevoren voorgegaan. Maar met al mijn eigen bouwtrauma&#8217;s wilde ik hem één welgemeend advies meegeven: praat met mensen die dit eerder deden. &#8216;Ja, nee,&#8217; riposteerde Jan, &#8216;ik heb een vriend, die zit in de bouw, die gaat een oogje in het zeil houden. Dat zit wel snor.&#8217;
&#8216;Fout numero uno!&#8217; beet ik hem toe. &#8216;Onthoud: er is op de hele wereld maar één persoon werkelijk geschikt om toezicht te houden op je belangen in het algemeen en je bouwproject in het bijzonder: jijzelf.&#8217;
Bij het bouwen van je droomhuis komen veel vervelende dingen om de hoek kijken, zoals procedures, vergunningen en regels. Daarover gaat dit artikel niet. De grootste uitdaging waarvoor de zelfbouwer zich gesteld ziet, is namelijk: hoe ontwerp ik een huis dat zich wrijvingsloos voegt naar mijn levensstijl, een huis dat mij ook over twintig jaar nog blij maakt, kortom een huis dat mij past als mijn favoriete jas? Hieronder vind u dertien welgemeende adviezen. Ik heb ze geput uit mijn eigen ervaring en ervaringen van anderen. Daarnaast ben ik te rade gegaan bij architect Lars Frank Nielsen, mede-architect van het Muziekgebouw aan &#8216;t IJ en ontwerper van een aantal markan­te woonhuizen, waarvan hij er enkele zelf be­woont.
De voorbereiding
1. Kies je architect zorgvuldig
Architecten zijn een soort kunstenaars, dus eigenwijs en lastig in de omgang. (Lars: &#8216;O ja? Hahahahaha!&#8217;) Onvermijdelijk dringen ze hun bouwkundige voorkeuren op. Als deze consequent niet overeenkomen met je eigen smaak, wordt het ontwerpproces een lijdensweg.
Een architect beoordeel je op zijn werk. Het is de moeite waard om op internet smaakmakende woningbouwprojecten op te sporen en daar een kijkje te nemen &#8211; ter plekke, niet via plaatjes op het internet. Door architectuur te snuiven leer je niet alleen architecten kennen maar raak je je bovendien bewust van je eigen voorkeuren en aversies. Maak foto&#8217;s en zoek thuis uit welke architecten de mooiste (en, belangrijk, de lelijkste) gebouwen hebben veroorzaakt. De kans is groot dat de naam van het juiste bureau vanzelf komt bovendrijven.
2. Kruip in de huid van je architect
Ooit kocht ik een 3D-architectuurpakketje. Na veel vloeken (want zulke software wordt ontworpen door misantrope aspergerlijders) perste ik er de eerste virtuele huizen uit: een verslaving was geboren. Eerst bouwde ik paleizen, maar al snel ontdekte ik dat het veel interessanter is jezelf strikte beperkingen op te leggen. Probeer bijvoorbeeld maar eens een huisje van zestig vierkante meter en twee woonlagen handig in te delen. Of een grachtenpandje op een perceel van drie meter breed. Het zijn uitdagingen waarvoor je architect zich ook gesteld ziet, en waar deze dan nogal eens de gemakkelijke uitweg kiest. Als hobby-architect leer je je architect op de vingers te kijken.
3. Opmeten, kijken, onthouden
Ooit woonde ik in een jarendertig-appartement getekend door architect Frits Staal. Dat klinkt leuk en aardig, maar op de woonkamer na was het huis een verzameling onhandige hokken. De keuken was een duister pijpenlaatje en het balkon was een lange doch uiterst smalle galerij naar nergens.
Maar wat zijn dan wél de juiste dimensies? Meet en weet. Onderzoek om te beginnen je eigen woning. Wat is de fijnste ruimte en hoe groot is die eigenlijk? Meet daarna de huizen op van familie en vrienden. &#8216;Alles begint met kijken,&#8217; zegt Lars. &#8216;Het is belangrijk dat je mooie ruimtes zo gedetailleerd mogelijk onthoudt. Niet alleen qua afmetingen maar ook: hoe zijn de ramen, hoe zijn die op het licht georiënteerd, waar bevindt zich de toegang, hoe hoog is het plafond.&#8217; Opmeten, kijken, onthouden is het devies.
4. Huur een huis vlak bij je bouwproject
Toen de Deense architect Jørn Utzon, beroemd van het Sydney Opera House, zijn (tweede) villa op Mallorca bouwde, was hij elke dag op de bouwplaats te vinden. Dat deed hij niet alleen om de metselaars in de gaten te houden. &#8216;Terwijl het huis werd gebouwd, ontwierp hij gewoon door,&#8217; vertelt Lars. &#8216;En dat is een vruchtbaar principe. Zelf ontdekte ik tijdens de bouw van mijn laatste huis dat sommige ramen te klein waren ontworpen om de omgeving optimaal te laten binnenkomen. Dat heb ik op tijd kunnen aanpassen.&#8217;
Een opzichter zou dit nooit doen. Hoe bekwaam eventueel ook, hij heeft een fundamenteel andere relatie met het project dan jij: het is niet zíjn droomhuis. Juist daarom, vriend Jan, kan jouw bouwkundig onderlegde vriend je nooit vervangen.
Het ontwerp
5. Analyseer het bouwperceel en de omgeving
Architecten bevinden zich het grootste deel van hun dag in een steriele 3D-omgeving. Achter hun bureau hebben ze de neiging de wereld waarin hun gebouwen uiteindelijk tot hun recht moeten komen, te vergeten. Het is aan de opdrachtgever om voortdurend in de gaten te houden of het ontwerp zich niet los zingt van de bouwlocatie.
Die relatie tussen gebouw en omgeving is een stuk complexer dan je op het eerste gezicht zou vermoeden. Een huis draagt een boodschap uit. Lars: &#8216;Veel architecten laten een gebouw te veel schreeuwen. Maar een huis is geen kerk.&#8217; Je kunt een huis van tweehonderd vierkante meter eruit laten zien als een poenerige villa, maar ook terloops laten opgaan in het landschap. Als een markant architectonisch statement, of als een gebouw dat er al honderd jaar lijkt te staan. Dit heeft grote invloed op het beeld dat anderen (omwonenden, rondtrekkende misdadigers) zich over de bewoners zullen vormen. Toon mij uw huis en ik zeg wie u bent.
Andersom drukt een huis zijn stempel op de manier waarop de bewoners hun omgeving ervaren. Veel moderne plattelandshuizen zijn van de gemeenschap afgekeerd: aan de buren tonen ze slechts hekken en garagedeuren. Zo&#8217;n woning staat bijna automatisch garant voor een gereserveerde relatie met de buurt.
6. Visualiseer de omgeving vanuit het toekomstige huis
Vanuit een huis kun je bepaalde aspecten van de omgeving versterken en afzwakken. Ramen van plafond tot op de vloer laten de weidsheid van een landschap toe, maar in een slaapkamer is zoiets van beperkt belang, tenzij je graag de hele zondagmiddag in bed doorbrengt.
Aan de mooiste kanten van het te bouwen huis kan niet teveel architectonische zorg worden besteed. Het is de moeite waard om er, op het perceel zelf en tijdens verschillende seizoenen of weertypen, veel over na te denken. Welke ruimte wordt het mooiste uitzicht gegund: de zitkamer, de woonkeuken of het thuiskantoor? Is het mogelijk al deze ruimtes op dit uitzicht te oriënteren, of is het toch beter de verschillen tussen de ruimtes te benadrukken door ze ieder een eigen uitzicht te geven?
Problematisch is dat je niet op de derde verdieping kunt gaan staan van een onbestaand huis. De Hinowa Goldlift 14.70 brengt uitkomst: deze hoogwerker is te huur voor tweehonderdvijftig euro per dag. Beslist het overwegen waard!
7. Vraag je af: hoe ga ik het huis gebruiken?
Uitzicht en oriëntatie op het licht bepalen hoe je het huis indeelt. Maar dit mag je niet los zien van hoe je die indeling daadwerkelijk gaat gebruiken. Sommige mensen zitten graag de hele dag aan de keukentafel. Dat hoort natuurlijk consequenties te hebben voor de positie, oriëntatie, vorm en omvang van die keuken.
&#8216;Ik vraag de klant altijd wat hij in een bepaalde ruimte denkt te gaan doen,&#8217; zegt Lars. &#8216;Meestal blijkt die daar nog niet over te hebben nagedacht.&#8217; Het valt dan ook niet mee om jezelf in een toekomstige woning te visualiseren. Misschien dat de frisse boslucht rondom de nieuwe woning aanzet om toch dat adviesbureau aan huis te beginnen waar je al jaren over nadenkt. En dan blijkt de studeerkamer alsnog te klein en te onhandig gesitueerd.
8. Bouw flexibiliteit in
Ontwerpers van kantoorpanden weten het al lang: flexibiliteit maakt waardevast. Dat geldt ook voor een woning. Als de kinderen het huis uit zijn, is het fijn als de leegstaande kinderkamers kunnen worden samengevoegd tot dat al jaren gedroomde schildersatelier, zonder dat er voor anderhalve ton verbouwd moet worden.
Grote huizen zijn meestal flexibeler dan kleine. Maar als je budget beperkt is, kun je volgens Lars flexibiliteit creëren door delen van het huis gewoon nog niet te bouwen. Toekomstige uitbreidingen zijn op die manier inherent juist georiënteerd op de constructie, infrastructuur en indeling van het huis. Dit komt trouwens ook de verkoopbaarheid van het pand ten goede.
Maar de belangrijkste reden om flexibiliteit in te bouwen ben je zelf. Als het huis af is, voldoet het namelijk niet meer aan je smaak (zie ook punt 13). Als langzaam het deprimerende besef indaalt dat je het liefst helemaal opnieuw zou willen beginnen is het troostrijk als het gebouw je toelaat in de loop der tijd structurele verbeteringen aan te brengen.
9. Analyseer je cultuur: wat bouw je &#8216;omdat het nu eenmaal zo hoort&#8217;?
Bijna alle Nederlandse huizen beschikken over een benauwde luchtsluis: het halletje. Want: &#8216;dat moet nou eenmaal met dat klimaat hier.&#8217; Maar het is onwaarschijnlijk dat de paar honderd kilo lucht (1,2 kg/m3 bij kamertemperatuur) in een woonkamer zich binnen seconden uitwisselt met de koude lucht buiten. De reden dat Nederlanders halletjes willen, is cultureel bepaald. Het kan geen kwaad je hiervan bewust te zijn en je open te stellen voor minder gebruikelijke maar wellicht betere oplossingen.
10. Analyseer jezelf: wat bouw je voor de bühne?
Op Cyprus wonen veel bejaarde Britten in rijtjesvilla&#8217;s. Het zijn vrij kleine woningen maar allemaal hebben ze een (identiek) zwembad voor de deur. En nooit, helemaal nooit, zie je daar iemand in liggen. Daar is het ook niet voor. Zo&#8217;n zwembad dient om de betrekkelijke welstand van de bewoner te benadrukken alsmede het feit dat deze, anders dan zijn peers, wél in een lekker zonnig land woont.
Het is Lars&#8217; ervaring dat bijna iedereen de neiging vertoont geld te verspillen aan statussymbolen. &#8216;In Nederland (en Denemarken) steekt men zijn vrienden het liefst de ogen uit met heel dure, luxueus ingerichte keukens waar verder nauwelijks in gekookt wordt.&#8217; Je kunt ook besluiten niet in deze financiële val te stappen. Wees eens origineel en koop géén designerkeuken. Met een paar goed gekozen apparaten van de witgoedboer, een aanrechtblad van de bouwmarkt en wat tweedehands kastjes stel je voor tweeduizend euro een volledig functionele keuken samen.
11. Let op de trappen!
Trappen maken de woning. Of een ruimte geïsoleerd ligt of juist centraal heeft bijna altijd met de positie ten opzichte van de trap te maken. Trappen bepalen hoe de woonlagen worden ingedeeld en hoe ze met elkaar communiceren. Twee woonlagen die op zichzelf goed zijn ingedeeld, blijken bij het plaatsen van de trappen vaak volledig incompatibel. Daarom zijn trappen lastig en koersen architecten vaak op de gemakkelijkste oplossing: een trappenhuis ergens in een hoek.
Dit moet je in je droomhuis niet willen. Trappen brengen namelijk de derde dimensie binnen, en die is te kostbaar om in het hoekje weg te stoppen. Vides sorteren een vergelijkbaar effect, maar trappen combineren het met functionaliteit.
12. Weet: de begroting is fictie
Begrotingen kloppen niet. Dat is een darwinistisch gegeven: begrotingen die wél kloppen worden meestal snel afgeschoten en zijn dus zeldzaam. Immers: wie wel een werkelijk realistische begroting opstelt voor de bouw van zijn droomhuis, schrikt zich een ongeluk en ziet ervan af.
Het geld zal dus opraken voordat het huis af is. Dat is echter geen ramp als je daarop geanticipeerd hebt. Dat kan door het huis van tevoren in niveaus op te delen en te besluiten het gebouw niet op al deze niveau&#8217;s te voltooien voordat je de verhuiswagen laat voorrijden. &#8216;Niveau&#8217; kun je letterlijk opvatten: het scheelt een slok op een borrel als je een hele verdieping casco laat.
Je kunt, meer abstract, ook denken in luxe-niveaus. De eerdergenoemde keuken met tweedehandskastjes is een goed voorbeeld. Op goedkope tegels kun je net zo goed douchen. En moet die peperdure eiken vloer werkelijk meteen tot in alle slaapkamers worden doorgelegd?
De oplevering
13. Als het huis af is, kan de verbouwing beginnen
Een oude wijsheid luidt dat je een huis twee keer moet bouwen voordat het werkelijk naar je zin is. Dat komt omdat je als opdrachtgever een leerproces doormaakt dat je smaak ingrijpend beïnvloedt. Wie zich eenmaal grondig verdiept heeft in single malt-whisky&#8217;s, kan zich niet meer voorstellen dat hij zich ooit tevreden stelde met een Johnny Walker Red Label. Zo gaat dat ook met je smaak voor architectuur. &#8216;Zelfs architecten ontkomen daar niet aan,&#8217; zegt Lars. &#8216;Maar een huis heeft ook een algemene kwaliteit: goede lichtinval, juist geplaatste ramen, juiste isolatie, flexibiliteit enzovoorts. Als die algemene kwaliteit goed is, blijft het een prettige woning en zal de eigenaar er gemakkelijker overheen stappen dat het niet meer geheel aan zijn smaak voldoet.&#8217;
Maar huizen ontwerpen blijft een merkwaardig en bij vlagen mysterieus proces. Hoe kan het dat flagrante ontwerpfouten pas in het oog springen als het gebouw er uiteindelijk staat? Het mogelijke antwoord: steeds wisselende obsessies. Wie een meningsverschil heeft met zijn architect over de dimensies van het dakterras, heeft op dat moment veel minder aandacht voor andere delen van de bouwtekening. Bovendien leiden allerlei bijkomende zaken eveneens af van het ontwerpproces: financiering, vergunningengezeik, onenigheid met de partner.
Als de verhuizing achter de rug is en het stof is neergedwarreld, kan de verbouwing beginnen! Lars raadt wel aan daar niet te veel haast mee te maken. &#8216;Ga er eerst maar eens een jaar in wonen, de seizoenen rond. Je zult je verbazen hoeveel dingen je aan je huis zult ontdekken, hoeveel mogelijkheden je dan pas gaat zien.&#8217;

Droomhuis

&#8216;Van olijfolie word je niet dik,&#8217; zegt olijfolieproducent Nikos Kalambokas. &#8216;Van ouzo word je dik, van bier, van te veel eten, maar niet van olijfolie!&#8217;
&#8216;Hier is geen wetenschappelijk bewijs voor,&#8217; zegt Ronald Mensink, hoogleraar moleculaire voedingskunde met bijzondere aandacht voor de vetstofwisseling aan de universiteit van Maastricht. &#8216;De energetische waarden van oliën zijn vergelijkbaar.&#8217;
Vroeger hadden Nederlanders het niet op olijfolie. Het smaakte raar. Bovendien, zo wilde de hardnekkige mythe, &#8216;raak je ervan aan de schijterij&#8217;. Die buikloop van de vroege Spanje-gangers hing overigens samen met de bedenkelijke keukenhygiëne van die tijd.
Tegenwoordig is olijfolie geaccepteerd, maar dan wel op z&#8217;n Hollands. Eigenlijk braden Henk en Ingrid liever in een klomp margarine, maar ja: olijfolie is nu eenmaal &#8216;gezonder&#8217;. Vakantiesentiment speelt ook een rol: &#8216;s zomers een lekkere Griekse salade maken, met goedkope Deense namaakfeta en een zuinig scheutje olijfolie. Maar in het stamppotseizoen blijft de fles Bertolli op de plank.
Al met al blijft het gebruik van olijfolie in Nederland een elitaire aangelegenheid. Mensen van de wereld verrassen hun vrienden bij de borrel graag met stukjes brood gedompeld in olijfolie &#8211; &#8216;een héél fijne, móét je proeven&#8217; &#8211; uit een gekoesterde speciaalzaak. Bakken doen ze er niet in, &#8216;want dat is zonde&#8217;. En gevaarlijk bovendien, want het is algemeen bekend dat olijfolie bij hoge temperaturen transformeert in een kankerverwekkend risicoproduct.
Oliepot
De International Olive Council (IOC) is een internationale organisatie met drieëntwintig aangesloten landen. Daarvan zijn Spanje, Italië en Griekenland, in die volgorde, de grootste producenten van olijfolie. Het hoofdkantoor bevindt zich in Madrid. De IOC heeft de kwaliteitscategorieën opgesteld die op de etiketten vermeld staan. De hoogste kwaliteit is extra vierge (ook wel: extra virgin, of: extra vergine). Dit is olijfolie met een zuurgraad van maximaal 0,8 procent. Van de wereldproductie voldoet zo&#8217;n tien procent aan deze kwaliteitsnorm. In Spanje is dat dertig procent en in Italië vijfenveertig procent. In Griekenland is tachtig procent van de olijfolie extra vierge.
Op Lesbos groeien elf miljoen olijfbomen. Dat zijn 126 bomen per hoofd van de bevolking &#8211; geen enkele andere olijfstreek in de wereld evenaart dit aantal. Hier is olijfolie geen voedsel maar religie. Olijfolie (eleólado) is de onbetwiste heerser der oliën en wordt daarom kortweg ladi (olie) genoemd.
Zodra je in dit gebied vrienden maakt, is er geen ontkomen aan. Je zúlt ladi proeven, niet met een voorzichtig stukje brood maar uit een plastic emmer, als ware het jonge landwijn. &#8216;Proef! Aaah, dit is nectar&#8230;&#8217; zegt Panayotis Ayakátsikas, een door de zon getaande olijfboer in het zuiden van Lesbos. Zijn olie (extra vierge en biologisch) is heel aromatisch: hij geurt naar versgemaaid gras met een vleugje oregano. &#8216;En dat is voor menige Nederlandse consument een brug te ver,&#8217; aldus Effie Halkidis en Martijn de Haan, die deze olie onder hun label DeGroeneGriek importeren. Gelukkig bestaat er het machtige wapen van de marketing. Op de gay-kerstmarkt in Amsterdam verkochten ze Panayotis&#8217; olijfolie onder de naam The Mighty Lesbian. Dat liep zo goed, ook onder heteroseksuele klanten, dat dit etiket een blijvertje is.
Oliesoep
Mirta, de vrouw van Nikos Kalambokas, maakt vandaag sperziebonen klaar. Ze punt de peulen, legt ze in een ovenschaal en kruimelt er harde feta overheen. Dan volgt het onvermijdelijke: de scheut ladi, minstens de inhoud van een koffiemok. &#8216;Weet je hoe ze dat in Nederland doen?&#8217; vraag ik haar. &#8216;We nemen water, doen er wat zout in en voegen de bonen toe. Dan koken we ze en dienen ze op.&#8217;
&#8216;Zonder ladi?&#8217;
&#8216;Zonder ladi. Hoogstens een klein blokje boter.&#8217;
&#8216;Maar dat is helemaal niet lekker en ook niet gezond!&#8217;
Groenteschotels uit de oven die zwemmen in de olijfolie vormen een aparte klasse gerechten: de laderá. In tavernes staan ze niet prominent op de kaart omdat menige buitenlander, waaronder ikzelf, ervan moet kokhalzen. Het is eten voor thuis. Net zoals maaltijdsoep, waarvan de populairste de fasolada of wittebonensoep is. Het is een vegetarische soep van gesnipperde ui, selderij, stukjes wortel, tomaat en witte bonen. Als de soep zijn voltooiing nadert, wordt hij afgemaakt met een royale scheut ladi.
Op Eerste Kerstdag aten we selinato. Panayotis had varkensnek uit de streek op de kop kunnen tikken. Zijn vrouw Irini, kunstschilder uit Athene, maakte het klaar. Het varkensvlees wordt in stukjes langzaam gegaard, samen met de buitengewoon geurige selderij van het eiland. Het eindresultaat zwemt letterlijk in de ladi, die je geacht wordt geduldig met stukken boerenbrood op te deppen. Vale ladi k&#8217;ela vradi, luidt het gezegde: &#8216;schenk de olie en laat de avond maar komen&#8217;. De lokale landwijn en de door mij ingebrachte gerijpte Orval kwamen op de geoliede magen uitstekend terecht. Intussen knapperden in de haard de blokken olijfhout.
Oliekaas
Stratoula, de moeder van Panayotis, melkt &#8216;s ochtends vroeg de schapen en de geiten. Daarna maakt ze er kleine kazen van, ongeveer anderhalve kilo per stuk: ladotiri. Zoals de naam al suggereert, rijpen deze kazen in een vat vol ladi.
Toen ik dit ooit, tijdens een persreis georganiseerd door Yakult, vertelde aan een meegereisde voedingsprofessor, schrok deze zich rot. &#8216;Het bewaren van voedsel onder olie kan heel gevaarlijk zijn! Bepaalde anaerobe bacteriën uit onze ontlasting kunnen via ongewassen handen op het voedsel terechtkomen. Juist bij rijping onder olie kunnen deze gevaarlijke ziekteverwekkers zich vermenigvuldigen.&#8217; Sindsdien heb ik Stratoula tijdens het kaasmaken enkele malen bespied: ze wast haar handen van tevoren steevast buitengewoon zorgvuldig met olijfoliezeep.
De ladi waar de kaas in rijpt, wordt na een aantal maanden ververst. De oude ladi wordt niet weggegooid, maar in een vat bewaard. Zodra het vat vol is, wordt de zeepfabriek gebeld. Deze haalt het vat op tegen een geringe vergoeding, uit te keren in zeep.
Oliemisverstand
Ook de ladi waarin gebakken is, belandt in de zeepton. Volgens Nikos Kalambokas kun je in extra vierge olijfolie drie keer bakken. Als hij hoort dat Nederlanders ervan overtuigd zijn dat je voor bakken en braden mindere soorten (olijf)olie moet gebruiken, wijst hij naar zijn hoofd. &#8216;Hoe kun je, als je voor je familie kookt, nu niet de beste ingrediënten gebruiken?&#8217;
Olijfolie is complex van samenstelling. De processen die optreden bij verhitting zijn navenant ingewikkeld. Het komt erop neer dat in olijfolie, eerder dan in andere spijsoliën, bij verhitting vrije radicalen zouden ontstaan. Je leest het in kookboeken, je leest het op websites: gebruik bij bakken niet uw extra vierge olijfolie. Maar Nikos vindt hier de wetenschap aan zijn kant. Hoogleraar Ronald Mensink: &#8216;Je moet wel erg hoge temperaturen bereiken als er radicaalvorming optreedt. Bij verantwoord frituren treedt geen radicaalvorming op door afbraak van vetzuren. Verder treedt, theoretisch, radicaalvorming eerder op bij zonnebloemolie (rijk aan linolzuur) dan bij olijfolie (rijk aan oliezuur).
&#8216;Hoe is dit hardnekkige misverstand dan in omloop gekomen, vraag ik mij af. Bestaat er soms een geheimzinnige lobby van door Jack de Vries ingefluisterde Becel-bonzen? Of komt het door verkeerd begrepen fysieke eigenschappen van olijfolie? De temperatuur waarop olijfolie begint te walmen (het rookpunt) ligt op circa 190 graden, ruim beneden de 245 graden van de koolzaadolie waarmee de Nederlander graag wokt.
Maar de meest waarschijnlijke verklaring bevindt zich in de portemonnee. Nederlanders bezuinigen gemakkelijk op voedsel, Zuid-Europeanen niet. Daarom gebruiken Nederlanders ook vrijwel geen geklaarde boter (ghee), nochtans een van de edelste bakvetten. In het door crisis geteisterde Hellas ligt de, heus niet goedkope, lokale ghee nog overal in de schappen.
Olie-idealist
Effie Halkidis en Martijn de Haan, de importeurs, kochten hun extra vierge biologische olijfolie vroeger van Kostas Moukas. Op Lesbos is de naam van deze stoere maar toch ook verlegen macher een begrip. Op een hoge heuveltop bij het dorp Miliés heeft hij eigenhandig (zij het geholpen door enige EU-subsidies) een eco-resort gebouwd. De natuurstenen vakantiehuizen, allemaal voorzien van open haard en duurzame wind- en zonne-energie, hebben een spectaculair uitzicht over zee en over de olijfgaarden waar Kostas&#8217; paarden grazen. 
De olijfteelt op Lesbos is omvangrijk maar kleinschalig. De olijven worden met kastanjehouten stokken van de bomen afgeslagen. Machines komen er niet aan te pas. Dat komt door het landschap: de olijfbomen staan op steile terrashellingen, van elkaar gescheiden door diepe kloven waarin tijdens de regentijd vlugge beken meanderen. Veel olijfgaarden zijn nog altijd slechts per paard bereikbaar over eeuwenoude paden. Samen met vrijwilligers uit Griekenland en daarbuiten heeft Kostas veel gedaan aan het herstel van deze paden, mede met de bedoeling om wandeltoeristen te trekken. Helaas had Kostas nog een andere passie: de Harley-Davidson. Afgelopen zomer eindigde zijn laatste nachtelijke rit op de prikkeldraadomheinig van een olijfgaard. Zijn dood dreunde letterlijk na: uit heel Griekenland stroomden zeshonderd motorrijders in het minuscule Miliés samen om aan de Grote Moukas de laatste eer te bewijzen.
Olieliefde
Als ladi religie is, dan is Nikos Kalambokas de hogepriester. &#8216;Je weet dat er hier in de streek veel alcoholisme voorkomt. Maar ik ken eigenlijk niemand met een leverkwaal. Hoe komt dat: ik vermoed ladi. Professor Antonia Trichopoulou heeft trouwens aangetoond dat ladi helpt bij de ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel. En uiteraard beschermt het uitstekend tegen hart- en vaatziekten.&#8217;
&#8216;Olijfolie heeft inderdaad een gunstige vetzuursamenstelling,&#8217; zegt professor Mensink. &#8216;Ook zijn er studies die suggereren dat met name virgin olijfolie bepaalde stoffen bevat die zouden beschermen tegen hart- en vaatziekten. Dit zijn echter vooral dierstudies en er is onvoldoende bewijs om een aparte positie voor olijfolie te claimen.&#8217;
Nikos, die tevens dorpsonderwijzer is, beheert twaalfduizend bomen die het afgelopen jaar zo&#8217;n twintig ton biologische extra vierge olie opbrachten. Zijn label Eirini Plomariou won in 2009 de derde prijs in de wereldwijde Mario Solinas Award van de IOC. Een opmerkelijke prestatie voor zo&#8217;n, op wereldschaal, minuscule producent.
Nikos is van dezelfde school als Kostas Moukas: er is geen onderscheid tussen landbouw en natuur. Tussen de olijfbomen groeien allerlei andere planten. Er leven insecten. Er graast vee. Daar moet je vooral niets aan willen veranderen. &#8216;We moeten woekeren met de kennis die de vele generaties voor ons hebben opgebouwd en die wij met al onze moderne techniek bijna vergeten zijn.&#8217; 
Neem het snoeien, dat moet je dus niet met een zaag doen maar met een schaar. &#8216;De oude wijsheid zegt: kallio psalidi stin eliá para kopriá sti riza &#8211; beter de schaar in de boom dan mest op de wortel,&#8217; zegt Nikos. &#8216;Dat snoeien mag trouwens absoluut niet gebeuren bij volle maan, omdat er dan te veel sappen verloren gaan. Je moet met liefde werken, respect hebben voor je land. Dan geven de bomen jou ook liefde terug. Zal ik je eens wat vertellen? Je weet dat olijfbomen normaal gesproken om het jaar vrucht dragen. Maar in de jaren 40-45 hebben ze dat elk jaar gedaan! Waarom? Omdat ze voelden dat het volk leed en alle steun nodig had.&#8217;
Oliemannetje
Nikos oogst niet alleen van zijn eigen land, maar ook van allerlei grotere en kleinere gaarden die hij in pacht heeft. Veelal zijn de eigenaren de oude mannen die je de hele dag in het koffiehuis ziet zitten. Tijdens de olijfoogst, van november tot en met januari, hoor je ze daar klagen over de alwéér lagere prijzen. Niettemin vormen hun landjes, vaak al generaties in de familie, een even welkome als moeiteloze aanvulling op hun afkalvende staatspensioentjes.
Lars Frank Nielsen klaagt niet. De gedrongen architect die samen met zijn (voormalige) collega&#8217;s van het Deense bureau 3xn het Muziekgebouw aan &#8216;t IJ tekende, ontwierp voor zichzelf een markant vakantiehuis aan de zuidkust van Lesbos. De lijnen van het muziekgebouw zijn er terstond in te herkennen. In zijn steile maar omvangrijke olijfgaard plukt hij de olijven zelf. &#8216;Nou ja, soms met hulp van een paar Albanezen,&#8217; knipoogt de levensgenieter.
Lars bottelt zijn ladi zelf. Daarna deelt hij de flessen uit aan zijn vrienden en zakenrelaties. Het met behulp van geschenken gunstig stemmen van mensen waarvan je iets gedaan wilt krijgen, heet in Griekenland niet voor nietsladono &#8211; &#8216;oliën&#8217;.

Olieramp
Op 10 januari 1850 vroren op heel Lesbos in één nacht alle olijfbomen dood. Om te overleven brandden de boeren al het dode hout tot houtskool, die ze in de kustgebieden van het toenmalige Ottomaanse rijk aan de man brachten. Met de opbrengst moderniseerden ze hun terrashellingen en kochten ze bomen van de vorstbestendige rassen Kolovi en Adramytiani. Deze rassen zijn uniek voor Griekenland en worden verantwoordelijk gehouden voor de hoge kwaliteit van de olijfolie van Lesbos. Veel van deze olie wordt in bulk opgekocht door Italiaanse handelaren om als extra vierge Italiaanse olijfolie te schitteren in Nederlandse speciaalzaken en restaurants. Van snoeihout uit de olijfgaarden produceert Lesbos nog altijd veel houtskool.

Ladi is liefde

De eerste keer dat je op televisie komt, maakt indruk. In mijn geval was dit een optreden in de rol van zaalvulling in de economische nieuwsshow Brandpunt in de markt. Ik moet een jaar of vijftien zijn geweest. Twee dingen zijn mij altijd bijgebleven: hoe het glas pils van de presentator op listige wijze precies buiten beeld was geplaatst en hoe het publiek geacht werd te gruwelen bij het laatste nieuwsitem: omelet met regenwormen. Wormen zouden namelijk dé voedselbron van morgen zijn. Nuttig, ecologisch en heus ook smakelijk. De presentator stopte voor mijn neus en bood mij een broodje aan met daarop de gevreesde omelet. Na een moment van twijfel sloeg ik de griezelige traktatie toch maar af. Hilariteit alom, en zo eindigde de uitzending met een vrolijke noot.
Dertig jaar later is er weinig veranderd. Nog altijd pleiten geleerden voor het eten van allerlei kleine, kruipende beestjes zoals wormen en insecten, in een handige Engelse term samen te vatten als bugs. Ze zouden de oplossing kunnen vormen van het wereldwijde voedselvraagstuk.In Nederland is wetenschapper Marcel Dicke sinds jaar en dag fervent pleitbezorger van het eten van insecten. &#8216;Insecten worden ondergewaardeerd,&#8217; zegt hij door de telefoon vanuit zijn werkkamer in Wageningen. &#8216;Neem die hele discussie rond het ritueel slachten. Bij insecten zou niemand daar een probleem mee hebben gehad.&#8217;
Met enige regelmaat organiseert Dicke bijeenkomsten rond het eten van insecten. Hij geeft dan een lezing waarbij de ecologische voordelen over het voetlicht komen. Hij vertelt wat over de belangrijke rol van insecten als voedsel in allerlei niet-Westerse culturen en, onvermijdelijk, nodigt de gasten uit voor een insectenlunch.
Zo kwam het dat ik, ook alweer een jaar of tien geleden, als verslaggever van een financieel weekblad mijn tanden zette in het exoskelet van een meelworm, om daarna een gefrituurde sprinkhaan weg te kauwen. De sprinkhaan ging wel, de meelworm (in feite geen worm maar de larve van de meeltor) smaakte nergens naar terwijl het harde pantsertje telkens hinderlijk tussen de kiezen kroop. Niet speciaal smakelijk dus, maar dat kon door de manier van bereiden komen. Ik kreeg niet de indruk dat er veel culinair vernuft aan te pas was gekomen.
Later dat jaar at ik waterkevers, sprinkhanen en bamboewormen (ook een soort larven) op de nachtmarkt van Chang Rai (Thailand), overgoten met Singha-bier. De waterkevers bestonden uit een keihard pantser waaruit na duchtig hak- en breekwerk een gifgroen snot tevoorschijn spoot, een soort pus eigenlijk. De rest van de vakantie heb ik vis en kipcurry&#8217;s gegeten. Mijn bevlieging voor entomofagie &#8211; de wetenschappelijke term voor het eten van insecten &#8211; was voorlopig over.
Geheimzinnige chutney
Het was een programma van Gordon Ramsay dat mij dit voorjaar eindelijk weer op het spoor van de veelpotige delicatessen zette. Ergens in India at hij een geheimzinnige chutney die bij nader inzien uit fijngestampte mieren van de soort Oecophylla smaragdina bleek te bestaan. Een nogal bijtgrage, doch zeer fraaie mier met een interessante levenswijze die in heel Azië in bomen woont. Ik surfte naar Amazone.co.uk en kocht het schitterende boek Man Eating Bugs van de beroemde fotograaf Peter Menzel. Amazon verzekerde mij prompt dat ook het receptenboek Creepy Crawly Cuisine de moeite waard zou zijn, dat ik natuurlijk ook kocht.
Nu is het grappig om een insectenkookboek aan je vrienden te laten zien, maar feit is dat insecten in de supermarkt schitteren door afwezigheid. Alleen in bepaalde dierenwinkels kun je sprinkhanen, krekels, meelwormen en vliegen met misvormde vleugeltjes (opdat ze niet wegvliegen) krijgen bij wijze van reptielenvoer. De kwaliteit laat meestal zeer te wensen over. Dat weet ik omdat ik vroeger een vogelspin had, Elsbeth, die graag een krekel weghapte. Die beestjes worden geleverd in een benauwd plastic bakje met een stukje eierdoos erin en een verkwijnd stukje wortel bij wijze van voer. Ik zette ze altijd meteen in een ruim terrarium want alvorens tot maaltijd van Elsbeth te dienen, hadden ze recht op een insectwaardig leven, vond ik. Op een dieet van water, bruinbrood en kattenbrokjes gedijden ze het best, maar niettemin was vaak binnen enkele dagen de helft overleden.
Mierenijs
In april werd ik uitgenodigd voor een barbecue op de woonboot van een excentrieke Ierse Indiër (of andersom), gelegen in een Amsterdamse gracht.
Ik trof er een kunstenaar uit het Rietveld-circuit die een andere kunstenaar kende die tevens kok is en insecten bereidt. Deze man heet Sjim Hendrix, is 29 jaar en woont antikraak in Bos en Lommer.
Ik meldde mij in het desolate jaren-zeventig-gebouw. Hij zou er veldkrekels frituren, niet te verwarren met de meer algemene Zuid-Europese huiskrekel. Hij had ze gekocht bij kwekerij Kreca te Ermelo. &#8216;Dat is wel een nadeel,&#8217; zei hij, &#8216;want daar krijgen ze standaard insectenvoer. En dat proef je. Vooral in de nasmaak is dat niet lekker.&#8217;
De smaak van insecten hangt dus sterk af van hun dieet. Dat is bij kippen en varkens ook wel zo, maar volgens Hendrix speelt dit bij insecten in extreme mate. De eerste keer dat hij zelf insecten verwerkte in voedsel, was toen hij mierenijs maakte voor een manifestatie van het Stedelijk Museum, &#8216;dat aan zijn zichtbaarheid wilde werken&#8217;.
Hij bleef experimenteren, daarbij onder andere geïnspireerd door topkok René Redzepi. De chef van het succesvolle Kopenhaagse restaurant Noma kookt met dingen die hij in de omgeving aantreft, waarbij hij het experiment zeker niet schuwt.
Zo ook Hendrix: &#8216;Weet je wat een te gek recept is: bouillon getrokken van bospaddenstoelen en pissebedden. Maak je een perfecte risotto mee. Heb ik per toeval ontdekt. Ik had paddenstoelen geplukt in het bos, en toen ik ze kookte bleken daar nog pissebedden tussen te zitten. Ik heb het ook zonder getest, maar de unieke smaak blijkt dus echt van die beestjes te komen!&#8217;
Nu stond er dus krekel op het menu, met blokjes rode biet en nog wat dingetjes. Een subtiel voorgerechtje, al verliep de bereiding minder subtiel. Hendrix maakte een paar centimeter olie heet in een steelpannetje. Hij opende het plastic bakje met levende krekels en hop daar watertrappelden, langer dan ik had gedacht, zeven krekels wanhopig rond. Ondertussen hervatten de overlevenden in het weer afgesloten bakje zachtjes hun getjirp. Gelukkig waren de beestjes niet voor niets gestorven. Het gerechtje zag er heel mooi uit. En het was lekker bovendien. Krokant met een zachte, licht gronderige vulling.
&#8216;Toch proef ik dat goedkope voer,&#8217; zei Sjim. &#8216;Eigenlijk moet je zulke dieren zelf vangen in de natuur.&#8217;
Oud papier
Terwijl ik dit schrijf, kauw ik, echt waar, op een in Thailand gekookte en daarna gedroogde sprinkhaan. Ik heb ze gekocht via de website www.thailandunique.com. Ze smaken, tja, gedroogd. Met een nootachtige hint die sterker wordt naarmate je doorkauwt. En dat is nodig want het exoskelet is vrij taai. De zijderupsen en de zwangere krekels heb ik al met een vriend opgegeten, net als de bamboewormen die ik er van Thailandunique gratis bij kreeg.
De zijderupsen smaakten naar oud papier, de krekels waren knapperig en nootachtig maar de bamboewormen smaakten naar niks.
Bugs, je kunt ze eten, inderdaad. Maar tot nu toe vind ik alleen sprinkhanen en krekels, mits vers, eetbaar. Er schijnen echter, in heel verre landen, échte delicatessen te bestaan. Peter Menzel beschrijft in zijn boek de (geroosterde) enorme larven van de houtboorder-mot als volgt: &#8216;De huid van de larve is knapperig en licht, het vlees is romig en delicaat. Roerei met een nootachtige ondertoon, begeleid met milde mozzarella, verpakt in filodeeg. Er is ook iets rookachtigs, maar dat kan van het vuur komen. Maakt ook niet uit. Dit is capital-D Delicious.&#8217; Hij eet ze bij de aboriginals.
Insectenlobby
Maar al zijn lang niet alle bugs zo lekker, ze zijn in elk geval gezond. Althans, dat wil de insectenlobby nogal eens roepen. Tja, er zit weinig vet in en van antibioticagebruik in insectenkwekerijen heeft niemand ooit gehoord. Maar je zou wel érg veel insecten moeten eten om je dagelijkse eiwitbehoefte uit deze kleine kruipers te halen.
Ook over dit kwantitatieve aspect is Marcel Dicke optimistisch. &#8216;De vleesprijzen gaan enorm omhoog, en dat schept kansen.&#8217; De geleerde snapt ook wel dat er in Nederland niet plotseling massale vraag naar woksprinkhanen zal ontstaan. &#8216;Maar ik voorzie dat ze in vermomming zullen opduiken in allerlei vleesproducten.&#8217;
Sjim Hendrix gelooft er niks van. &#8216;Insecten zijn veel duurder dan &#8220;gewoon&#8221; vlees, ook als ze uit massakwekerijen komen. Ik denk eerder dat bepaalde wildgevangen soorten kunnen uitgroeien tot een dure delicatesse, zoals kaviaar.&#8217; Dat bugs ooit een substantieel deel van de vleesconsumptie zullen dekken, ziet hij niet gebeuren. Maar waarom is hij er dan voorstander van? &#8216;Wanneer je je openstelt voor het eten van insecten, leer je iets. Je leert nieuwe smaken en texturen kennen.&#8217; En dáár bevindt zich volgens de kok-kunstenaar uiteindelijk de kern van de zaak. &#8216;Verfijning van de zintuigen en daarmee de smaak is dé oplossing voor alle voedselproblematiek.&#8217;
Met andere woorden: iemand die zich serieus openstelt voor een gefrituurde krekel, zal minder geneigd zijn dagelijks gemartelde varkens te eten. Zou kunnen. Maar zou iemand die zich aan insecten waagt, niet allang een bewuste eter zijn? Meer onderzoek is nodig&#8230; wat mij dan weer naar professor Dicke brengt. Want wat is zijn favoriete insectensnack eigenlijk?
&#8216;Libellenlarven met pepermuntblaadjes. Heb ik gegeten in China. Maar wist je dat entomofagie wel degelijk ook in Europa voorkomt, namelijk in de vorm van Sardijnse madenkaas? De larven van de kaasvlieg leven in die kaas, tot en met de consumptie ervan. Helaas vond de EU dat niet hygiënisch en is de kaas verboden.&#8217;
Het goede nieuws: volgens Wikipedia wordt deze casu marzu nog steeds volop illegaal geproduceerd en zwart geconsumeerd. Aan slinkse trucs om het verbod ongedaan te maken, wordt gewerkt. 

Bugs
Het eten van insecten lijkt de freak factor ontgroeid. De evenementen over de rol van insecten als voedselbron die Wageningen University sinds jaar en dag organiseert, trekken steeds meer bezoekers. ‘Ik heb Alexander Rinnooy Kan al op de eerste rij gehad,’ zegt entomoloog Marcel Dicke. ‘De VN-voedselorganisatie FAO is ook om.’
Het Engelse woord bugs dekt de lading beter dan ‘insecten’. Het gaat om een veel grotere groep dieren die bekend staat als geleedpotigen (Arthropoda). Deze zijn onderverdeeld in klassen, waaronder de klasse der insecten (Insecta). Onder smulpapen is één klasse nog bekender: de Malacostraca. Hieronder vallen alle soorten garnalen, krabben en kreeften. Malacostraca hebben zich gespecialiseerd in de zee, Insecta in land en lucht. Dat is alles. Overigens rekent de Engelse taal alle Arthropoda onder de bugs – behalve de Malacostraca.
Sprinkhanen en spinnen zijn dus net zo eetbaar als kreeften en krabben. Waarom de westerse cultuur een afkeer heeft ontwikkeld van het eten van insecten, is een raadsel. Mensen als Dicke proberen die mentaliteit te veranderen, maar ondertussen rukt in ‘insectenlanden’ als Thailand het eten van hamburgers en kipnuggets juist op. De fastfoodketens verspreiden er de boodschap dat het eten van met antibiotica doordrenkt risicovlees cool is en een teken van maatschappelijk succes. Daartegen lijkt geen lobby nodig maar een revolutie.

Landgarnalen

In zijn roman Mogelijkheid van een eiland (2005) beschrijft Michel Houellebecq een wereld waarin de mens zich uitsluitend nog voortplant door zichzelf te klonen in speciale voortplantingsfabrieken. Fysiek contact is zinloos geworden, men leeft strikt solitair. Elke woning heeft een kleine opnamestudio waar de bewoner zichzelf kan filmen om zich gelijktijdig af te beelden in een speciale projectieruimte in andermans huis. Aldus geschieden alle visites virtueel, zonder ongemak van reizen of risico op uitwisseling van ziekteverwekkers.
Kille toekomstmuziek? Dit is precies de manier waarop miljoenen mensen elkaar de afgelopen jaren hebben ontmoet! Alleen heeft de werkelijkheid het voorstellingsvermogen van Houellebecq allang ruimschoots overtroffen. Want als je dan toch virtueel bij elkaar op bezoek gaat, waarom zou je elkaar dan ontmoeten in een muffe zitkamer en niet op een tropisch strand of de top van Mount Everest? En waarom zou je je eigen rotkop filmen en stuur je geen mooier zelf op pad? Dit is precies wat er gebeurde in Second Life, de virtuele wereld die vijf jaar geleden zo&#8217;n hype was dat ABN Amro er zelfs een filiaal opende.
Een half decennium later verkeert Second Life in zwaar weer, onder andere door technische onvolkomenheden en negatieve publiciteit. Dat is jammer, want de aantrekkingskracht blijft dat het een fantasiewereld is die bezield wordt door échte mensen. Volgens mij is dit blote gegeven voldoende om de virtuele realiteit serieus te nemen. Die blijft namelijk op twee manieren onweerstaanbaar: je treedt buiten jezelf en je treedt buiten de wereld. In feite kun je je leven opnieuw beginnen. En hoe zou zo&#8217;n concept niet kunnen doorbreken?
Op Second Life is iedere gebruiker vertegenwoordigd door een &#8216;avatar&#8217;, een menselijk figuurtje dat je helemaal naar eigen smaak kunt vormgeven en dat je vervolgens de straten, pleinen, heuvels en bergen van de digitale wereld in stuurt die is ontworpen door onvermoeibare enthousiastelingen over de hele wereld. Aldaar komt je avatar ándere avatars tegen, en zo kom je als man in Amstelveen bijvoorbeeld zomaar in contact met een vrouw uit Winsconsin. Je bekijkt elkaar, maakt een praatje en verbaast je &#8211; als je filosofisch aangelegd bent &#8211; over de mate waarin locatie en afstand irrelevant zijn geworden.
Op Second Life zoek je elkaar niet doelbewust op. Je hangt gewoon wat rond samen, in een kunstmatige maar vaak betoverend mooi vormgegeven omgeving. Met een groepje anderen zit je op het strand, terwijl je in feite duizenden kilometers van die anderen verwijderd bent, maar wel op elk gewenst moment een gesprek met elkaar kunt beginnen. Die gesprekken stellen doorgaans weinig voor, wat dat betreft zijn virtuele werelden net echt.
Virtuele Onassis
Zelf betrad ik de wereld van Second Life een jaar of vijf geleden. Ik overwoog zelfs te investeren. Want Second Life kende, en kent nog steeds, een eigen economisch systeem. Er circuleert een munt: de Linden Dollar (L$), die inwisselbaar is tegen echte euro&#8217;s. Hiermee is de virtuele realiteit van Second Life vastgeklonken aan onze economische realiteit.
Ik overwoog de aanschaf van een heus eiland; voor ongeveer tweeduizend euro zou ik een virtuele Onassis kunnen zijn. Door luiheid en gebrek aan ondernemingszin zou het er nooit van komen, maar ik kwam wel in allemaal banale en buitenissige uithoeken terecht. In The Lost Gardens of Apollo trof ik bijvoorbeeld een grote groep digitale wezens, druk doende met tai-chi-oefeningen. The Lost Gardens was de ideale wereld door de ogen van zéér losgezongen Californiërs: volkomen idyllisch maar ook vol met typisch Amerikaanse verbodsbordjes: &#8216;No Nudity &#8211; No Role Playing &#8211; No Sex&#8217;.
0031, het Nederland van Second Life, bood een vertrouwd decor van Hollandse kitsch-clichés (vuurtoren, kneuterhuisjes, bruine kroeg) en de schaamteloze commerciële kaalslag die zo kenmerkend is voor onze winkelstraten. Dit digitale vaderland werd bevolkt door uitstekend van de tongriem gesneden polder-avatars. Grappig hoe de Nederlandse volksaard zich ook in een virtuele omgeving moeiteloos wist te bewijzen: het niveau was weer eens bedroevend, maar met de gezelligheid zat het wel snor. Twee jaar geleden is 0031 opgeheven wegens gebrek aan commerciële perspectieven, maar de vaste bezoekers hebben het feestje voortgezet op een van de brokstukken: Mambo Beach.
Blinden gaan zien
Paul Ostendorf is futuroloog en docent aan de Universiteit van Groningen. Dat het momenteel wat tegenzit met de virtuele realiteit, is volgens hem te wijten aan de techniek. Second Life heeft nooit lekker gedraaid op de meeste pc&#8217;s en dat heeft veel gebruikers afgeschrikt. Veel interessanter zijn de wenkende perspectieven. Een bezoek aan Second Life is een soort lucide droom, behalve dan dat je voor zo&#8217;n luizig beeldscherm moet zitten. Maar dat is volgens Ostendorf slechts een kwestie van tijd. Geleerden zijn er reeds in geslaagd de hersenen van blinde proefpersonen te verbinden met visuele signalen uit een chip, die met een camera verbonden kan zijn, maar ook met een virtuele omgeving uit een computergeheugen. Op dezelfde manier heeft men ook doven weer doen horen.
Er is weinig fantasie voor nodig om te zien waar dit uiteindelijk toe zal leiden: (dag)dromen uit de computer en een wereldwijde epidemie van mensen die het liefst alleen nog maar wakker worden om enig voedsel tot zich te nemen. De rest van hun leven brengen ze zo veel mogelijk door in zalige digitale omstandigheden. De avatars die ze ontmoeten zullen veelal echt zijn, maar steeds vaker ook computer gegenereerd. De laatste zijn seksueel veel gewilliger, dat spreekt. Er zal dan ongetwijfeld ook een illegaal circuit ontstaan van ondersteunende psychofarmaca. En misschien dat toekomstige dictators er ook wel mooie kansen in zien.
Dit gaat allemaal écht een keer gebeuren, volgens Ostendorf, zij het nog niet in 2011. Ondertussen, en dat is voorlopig veel reëler, knaagt de virtuele realiteit aan onze identiteit. Naarmate wij onszelf méér manifesteren in een virtuele realiteit, kunnen wij onze identiteit méér kneden. Oftewel: ons beter voordoen dan we zijn. Second Life stimuleert op vileine wijze te investeren in je uiterlijk. Dat kost L$, maar een gratis standaard-avatar ziet er voor de ervaren bezoeker te goedkoop uit. Wat lopen er dus mooie vrouwen (en mannen) rond in Second Life, ook al waarschuwt het verstand: dit is een afgetobde vrouw op leeftijd, uit Texas bovendien! Ook ik stel mezelf te mooi voor op Second Life. Mijn avatar, Sokrates Schmooz, lijkt in de verte wel op mij, maar dan dertig kilo lichter. Aan de rest van zijn identiteit heb ik niet veel gesleuteld; hij is net zo geschift als ikzelf.
Verslaafd
Virtuele realiteit biedt echter uitgelezen mogelijkheden om juist niet jezelf te zijn. Role-playing heet dat: jezelf voordoen als iemand anders. Op Second Life komt dit niet veel voor, deze wereld is in feite opgezet om je normale leven op redelijk ontspannen wijze in een virtuele setting voort te zetten. Maar er bestaat een ander virtueel universum waar role-playing min of meer de norm is: World of Warcraft (WoW). Dat is een virtuele wereld en een spel ineen, waarbij je punten kunt halen en zo status verwerft. Daarmee weken de makers de bezoeker los van zijn gewone identiteit. Een loser in de echte wereld kan een held zijn in WoW.
Jasper, wil niet met zijn achternaam genoemd worden omdat hij aan het begin van zijn carrière staat en geen potentiële werkgevers wil afschrikken, kwam met WoW in aanraking tijdens zijn studie: &#8216;Een studievriend deed een onderzoek naar dit soort games. &#8220;Pas op,&#8221; zei hij, &#8220;begin er niet aan, want je raakt verslaafd.&#8221;&#8216; Jasper negeerde de waarschuwing. &#8216;In het begin speelde ik in mijn eentje en viel het wel mee. Maar toen ik eens een half jaar niets te doen had, begon ik samen te werken met anderen.&#8217; Een virtuele omgeving is de uitgelezen plaats om anderen te ontmoeten, hoe zij zich ook voordoen. En WoW is zo gestructureerd dat het loont langetermijnrelaties aan te gaan. Jasper: &#8216;Dat je met anderen in die wereld optrekt en samen steeds beter wordt, dat is wat mij aantrok.&#8217; Hij schopte het tot guild leader van een groep van vijftig strijders van zeventien nationaliteiten. &#8216;Ik leidde raids die tweeënhalf tot drie uur duurden. Dat deden we elke avond na half negen. Op zaterdag en zondag deden we overdag trainingen. We waren het beste gilde van Europa. Dat ik daar de leider van was, daar ben ik nog steeds trots op.&#8217;
Maar het spel had ingrijpende gevolgen voor zijn sociale leven. &#8216;Ik ben al mijn vrienden van vóór die tijd kwijtgeraakt, en nog altijd kwijt. Logisch. Je slaapt, gaat misschien eens boodschappen doen &#8211; meestal wordt het een bestelpizza &#8211; en zit achter de computer. Juist de sociale connecties maken het zo verslavend. Op zeker moment overleed de vriendin van mijn luitenant. Om troost te zoeken kwam hij naar WoW. Hij moest wel, want hij kende verder niemand meer. Toen heb ik hem wel persoonlijk opgezocht, ja.&#8217;
Het was een onbenullig technisch akkefietje dat Jasper bij zinnen bracht. &#8216;De voeding van mijn computer brandde door, er kwam rook uit. Meteen begon de telefoon te rinkelen, mijn gildeleden hadden mij tot hun ontzetting zien verdwijnen. Nu kost zo&#8217;n voeding maar een euro of vijftig, maar ik keek naar buiten, het was een zonnige dag, en ik dacht: ik stop hiermee. Ik heb mijn wachtwoord aan een vriend gegeven met de vraag of hij wilde inloggen en het meteen wilde wijzigen. Daarna heb ik een heel goedkope laptop gekocht, die niet geschikt was om WoW mee te spelen. Daar heb je namelijk een flink snelle pc voor nodig.&#8217;
Jasper was niet alleen zijn gildevrienden kwijt, maar ook zijn opgebouwde punten. En die kunnen flink wat waard zijn. Vooral in China en India zijn professionele bedrijven actief waar honderden jongeren zitten te gamen om punten en andere zaken te vergaren die in een virtuele wereld van waarde kunnen zijn. &#8216;Gold farmers&#8217; heten die bedrijven, en de werknemers worden wel aangeduid als &#8216;cyber coolies&#8217;. Hun klanten: rijke westerlingen die geen tijd en zin hebben de punten zelf bij elkaar te spelen, of die gewoon niet graag onderaan beginnen.
Jasper had tien avatars rondlopen die naar schatting ieder tussen de vijfhonderd en duizend echte dollar waard waren. Hij heeft er geen spijt van dat hij ze heeft laten lopen: &#8216;Ik heb een hekel aan die luie westerse eBay-spelers.&#8217; Wat hij wel jammer vindt, is dat zijn ervaring met WoW niets waard is op zijn cv. &#8216;Als ik solliciteer, denk ik: anderhalf jaar lang heb ik toch onder moeilijke omstandigheden vijftig man gemanaged.&#8217;
Virtuele realiteit: het klinkt steriel, maar ons bewustzijn begint wel degelijk de computers binnen te dringen. De filosofische vergezichten zijn adembenemend, de maatschappelijke implicaties met niets te vergelijken. Twitter? Wat zullen we dáár ooit om lachen.

Nooit meer lelijk, ziek of saai

Analyse / Griekse schulden
Het is half februari en ik bel een Griekse kennis. &#8216;Dag Magda, alles goed? Hoe gaat het met de crisis?&#8217;
&#8216;De crisis? Mwa, die waait wel over.&#8217;
Om nu te zeggen dat het lééft op de Griekse straten en pleinen, de schuldencrisis die het land aan de rand van het faillissement heeft gebracht: nou nee, niet bepaald. Dat zou je als buitenlander die Griekenland enigszins kent best opmerkelijk kunnen vinden, want de politieke betrokkenheid is er van oudsher groot.
Natuurlijk: er zijn de stakingen. Sinds de kersverse regering van de sociaal-democraat Yorgos Papandreou draconische bezuinigingen heeft aangekondigd op de privileges van de ambtenaren (hij wil onder meer de pensioenleeftijd optrekken van 58 tot 63 jaar), liggen om de haverklap scholen, treinen en luchthavens plat. Maar stakingen zijn een even onvervreemdbaar deel van de Griekse folklore als eindeloze maaltijden en extatische feesten: een aanleiding is snel gevonden en de volgende ochtend gaat ieder zijns weegs.
Vijftig miljard oude drachmen
Nu zijn de Grieken wel wat gewend. Monetaire degelijkheid is nooit de meest opvallende eigenschap geweest van de moderne Griekse staat. Weliswaar trad het land in 1868 toe tot de inmiddels volledig vergeten Latijnse Muntunie (drie jaar eerder opgericht door Frankrijk, Italië, Zwitserland en België), maar na het ontploffen van die unie als gevolg van de Eerste Wereldoorlog gleed de nationale munt, de drachme, weg met een snelheid waar Pheidippides zijn petje voor zou hebben afgenomen. In 1944 konden de Grieken 50.000.000.000 (vijftig miljard) oude drachmen inruilen voor één nieuwe. Weer tien jaar later schrapte de Griekse Nationale Bank nog eens drie nullen en werd de koers vastgesteld op 30 drachme tegen één Amerikaanse dollar.
Omdat in 1868 vanwege de muntunie de drachme precies evenveel waard was als de Zwitserse frank, kun je uitrekenen dat het Zwitserse monetaire beleid sindsdien 1,6 biljard keer degelijker is gebleken. Geen wonder dat veel Grieken een zucht van verlichting slaakten toen ze de drachme in 2002 tegen een koers van 340,75 mochten inruilen tegen de euro.
Het spande er overigens om. Lange tijd was het hoogst onzeker of Griekenland wel aan de strenge budgettaire eisen kon voldoen die aan de eurolidstaten werden gesteld. Velen gingen ervan uit dat het de Grieken niet zou lukken. Maar terwijl in Noordwest-Europa de commentatoren hun twijfels uitspraken, startte de Griekse overheid alvast blijmoedig een voorlichtingscampagne om de geesten rijp te maken. Want hoezo, Griekenland niet in de eurozone? Dit was een zaak van Hellenistisch prestige! Boekhoudkundige haarkloverijen konden later wel worden opgelost. En zo traden de Grieken onder hun officieuze nationale motto den iparchi próvlima (&#8216;er is géén probleem&#8217;) toe tot de monetaire club waar de serieuze Duitsers en hun calvinistische kameraden uit Holland de lakens uitdelen.
Dat kon natuurlijk nooit goed gaan.
De eerste jaren leek het Griekse gesjoemel zich te beperken tot ongeoorloofde staatssteun aan ooit roemrijke maar inmiddels kwijnende bedrijven als Olympic Airways. Halverwege het eerste decennium begonnen creatieve Atheense statistici illegale sectoren als de prostitutie bij het nationale inkomen op te tellen om het begrotingstekort als percentage van het nationaal product te flatteren. En in januari van dit jaar moest Papandreou toegeven dat het begrotingstekort gierend uit de hand was gelopen en van geen kanten meer voldeed aan welke norm dan ook. In de binnenlandse pers voegde hij daar wel aan toe dat het allemaal de schuld was van zijn voorganger Kostas Karamanlís van de conservatieve Nea Dimokratía-partij. Dat was minstens ten dele bezijden de waarheid, want onder de vorige sociaal-democratische regering, die in 2004 ten val kwam en waarin Papandreou minister van Buitenlandse Zaken was, klopten de cijfers ook al niet. Een woordvoerder van Nea Dimokratía stond overigens op onnavolgbare wijze pal voor de Griekse zaak door te verklaren dat als de Duitsers zoveel kritiek hadden op het Griekse financiële beleid, ze een rekening tegemoet konden zien voor de verwoestingen die Hitler tijdens de Tweede Wereldoorlog in Griekenland had aangericht.
Envelopjes
De vraag die uit deze chaos (een Grieks woord) oprijst, is: wat is dit voor een land waarvan de leiders onverholen een loopje nemen met de internationale verdragen en terloops hun bondgenoten zwaar schofferen, en waarvan de bevolking hardnekkig gelooft dat het allemaal wel zal loslopen?
Allereerst dit: de Grieken zijn economisch niet op hun achterhoofd gevallen. Het zijn begenadigde handelaren, zo viel de Romeinen reeds op. In het Ottomaanse Rijk bestierden ze belangrijke zakennetwerken en in moderne tijden vallen internationale tycoons op als Onassis, Niarchos en, recenter, EasyJet-oprichter Stelios Haji-Ioannou.
Ook minder prominente Grieken bestieren met grote inzet hun handeltjes. Het is volkomen normaal dat de dorpsonderwijzer een olijfgaard bezit en ook nog een hotel runt. Kijk niet gek op als hij daarnaast bezig is een huis te bouwen, om zelf in te wonen of om door te verkopen, dat bekijkt hij later wel.
Toerisme, landbouw en aannemerij zijn in elk land sectoren waarin het geld veelal cash en onder de tafel van eigenaar verwisselt. In Griekenland zijn het ook met afstand de grootste sectoren. Dus dat in het kielzog van al die miljoenen klussende en ritselende Grieken een enorme informele economie is ontstaan, mag geen verbazing wekken.
De overheid is daar mooi klaar mee. Niet alleen mag ze de informele economie niet optellen bij het nationaal product, ze kan er ook geen belasting over heffen. Dat laatste probleem wordt verergerd door het volslagen gebrek aan loyaliteit dat de Griekse burger tentoon spreidt tegenover zijn autoriteiten. Jazeker, Grieken zijn behoorlijk nationalistisch en houden veel van hun land, maar die liefde blijft steken in abstracte concepten. Over romiosýni, de Griekse ziel en identiteit, zijn prachtige ballades geschreven. Maar als het op belasting betalen aankomt, springt een ander facet van de romiosýni in het oog: de welhaast genetische neiging om via onderlinge handjeklap de overheid een loer te draaien. Om hun vrienden en bekenden te laten besparen op de overdrachtsbelasting, vervalsen notarissen in officiële aktes de bedragen. Inspecteurs verklaren woningen tot agrarische bedrijfsgebouwen om voor de bewoners landbouwsubsidies binnen te harken. Medisch specialisten vullen hun relatief bescheiden inkomen uit het Ethnikó Systima Yjías (Nationaal Gezondheids Systeem) aan met wachtlijstbemiddeling waarin gesloten enveloppen een cruciale rol spelen. Welke Griek immers zou een bekwame arts een behoorlijk inkomen misgunnen? Maar dankzij zulk aan corruptie grenzend gesjoemel loopt Mana Ellás, Moedertje Griekenland, andermaal grote sommen aan belastinginkomsten mis.
Niet dat Mana Ellás zelf zich zo het vuur uit de sloffen loopt om het haar kinderen naar de zin te maken. De Griekse bureaucratie is beslist veel erger dan die in Nederland. Ogenschijnlijk eenvoudige zaken verzanden in eindeloze procedures, en zonder &#8216;hulp&#8217; loop je het risico eeuwig in kafkaëske regelspelonken rond te dwalen. Gratis is dat uiteraard niet. Volgens een studie van de anticorruptieorganisatie Transparency International waren de Grieken in 2008 748 miljoen euro kwijt aan smeergeld &#8211; &#8216;envelopjes&#8217; in het Grieks. Een Griekse vriendin van mij die in Nederland woont, verzuchtte onlangs dat wanneer ze de rest van haar leven hier blijft wonen, dat vooral is omdat het Nederlandse systeem wérkt, terwijl in Griekenland de simpelste dingen ontzettend veel energie (ook een Grieks woord) kosten.
Megaléxandros
Nadat zijn Europese collega-regeringsleiders hem in Brussel het pistool tegen het hoofd zetten, verklaarde Papandreou dat hij zou proberen de belastingontduiking te bestrijden en het mes te zetten in de verhoudingsgewijs goudgerande arbeidsvoorwaarden in de publieke sector. Maar met een verhouding tussen overheid en burger die in zo&#8217;n ernstige mate verstoord is, lukt dat natuurlijk nooit.
Extra pijnlijk voor de premier is dat het zijn eigen vader was die in de jaren tachtig een sociaal stelsel uit de grond stampte dat Griekenland met zijn disfunctionele belastingsysteem simpelweg niet kon betalen. Terwijl de populistische Andreas fel van leer trok tegen de Europese Unie, tuigde de oude vos met subsidies van diezelfde EU een peperduur gezondheidssysteem op, en een stelsel van sociale uitkeringen dat op de Balkan uniek is. En hoe gebrekkig deze voorzieningen ook functioneren, de Grieken zijn er wél aan gehecht geraakt. Dat ze feitelijk boven hun stand leven, beschouwen ze niet als hún probleem. Ondertussen hebben ze hun mandaat verleend aan een man wiens grootvader (Yorgos) al premier was en wiens vader (Andreas) door velen beschouwd wordt als de grootste Griekse leider sinds de val van de militaire dictatuur in 1974. Bloedband is in Griekenland het belangrijkste wat er is. Het laatste wat sociaal-democratische kiezers verwachten, is dat een telg van de Papandreou-clan in opdracht van de EU de Griekse verzorgingsstaat om zeep zal helpen. Meer in de Griekse aard ligt het te verwachten dat de premier wel een formulering zal verzinnen waarmee hij de eurocraten in slaap zal sussen. Want wat stelt, in het licht van 3500 jaar Helleense geschiedenis, een paar procent te veel aan staatsschuld nu helemaal voor? Zijn er geen belangrijkere politieke zaken, zoals het feit dat een voormalige deelrepubliek van Joegoslavië zichzelf nog altijd Macedonië noemt en daarmee een niet te rechtvaardigen claim legt op de nagedachtenis van Megaléxandros, Alexander de Grote? Nou dan! (Sinds de toenmalige Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Van den Broek begrip toonde voor het Macedonische standpunt, is de marktpositie van Heineken in Griekenland merkbaar verslechterd.)
Dat Grieken zich minder druk maken over hun nationale schuldenlast dan Nederlanders, zou overigens nóg een reden kunnen hebben, en wel eentje die Nederlanders in hun algemene dédain jegens de vermeende Zuid-Europese laat-maar-waaien-mentaliteit gemakkelijk over het hoofd zien: Grieken maken zélf nauwelijks schulden. Volgens cijfers van de EU werd in 2002 maar liefst 61 procent van de Griekse woningaankopen gefinancierd met eigen geld, een ongehoord getal waarbij de met bankbiljetten gevulde matrassen (ook volgens de onderzoekers) zeker een rol zullen hebben gespeeld. Maar toch. In 2003 bezat 64 procent van de huishoudens een koopwoning zonder een eurocent schuld erop. In Nederland was dat 3 procent. Een schamele 6 procent van de Grieken kampte met een hypotheekschuld. In Nederland was dat 52 procent, een cijfer dat nog geflatteerd wordt door het veel hogere percentage huurwoningen in Nederland.
Nederlanders hebben de neiging de staatsschuld te vergelijken met persoonlijke schulden, en mopperen graag dat ze er zelf ook voor zorgen dat elke maand weer alle lasten worden betaald om aldus kredietwaardig blijven. Grieken, daarentegen, hebben geen lasten. Of zoals Mirta, een kennis van mij die vakantieappartementen bezit aan de zuidkust van Lesbos, eens opmerkte: &#8216;Ik snap dat niet. Jullie Europeanen zitten tot over de nek in de schulden en komen hier toch voor veel geld vakantie vieren. Ik zou geen minuut op reis gaan voordat ik alles had afbetaald.&#8217; Dat ze via haar eigen overheid wel degelijk grote schulden heeft, zou ik haar in geen duizend jaar kunnen uitleggen. Dat is immers Athene, en dat ligt zoals in Griekenland algemeen bekend is, op een andere planeet (opnieuw een Grieks woord, dat overigens van oorsprong &#8216;zwerver&#8217; betekent).
Knappe villa&#8217;s
Dit is dus het goede nieuws: Grieken hebben niet zozeer meer schulden dan andere Europese volkeren, ze zijn alleen heel anders verdeeld. Terwijl op het Griekse platteland (Athene is een iets lastiger verhaal) ook de werkster en de taxichauffeur in knappe villaatjes wonen, veelal met uitzicht op zee, moet de Griekse regeringsleider met de pet rond. Ondertussen zucht de Nederlander onder zijn schulden en andere torenhoge, door allerlei bizarre instanties opgelegde lasten.
Wie is er nou gek?
Of je met zo&#8217;n volk in een monetaire unie moet gaan zitten, is een andere vraag. Zelfs in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog schraapte Nederland geen nullen van de gulden af. In plaats daarvan werd in 1945 al het geld in één klap ongeldig verklaard, op een bedrag van tien gulden per persoon na, dat in nieuwe biljetten kon worden afgehaald (het beroemde Tientje van Lieftinck, dat in werkelijkheid bestond uit vijf verse briefjes van één gulden en twee van een rijksdaalder). Deze radicale geldzuivering redde de waarde van de gulden, die vanaf 1954 zelfs weer als een kloeke zilveren munt in de geldcirculatie verscheen. Dat zich hierin een fundamenteel verschil in mentaliteit openbaart, valt niet te ontkennen.
Op de langere termijn kan alleen een uit de kluiten gewassen hoogconjunctuur de situatie redden, want Griekenland zal nooit in de pas gaan lopen met Calvijn. Als men in Athene ooit de beruchte drie-procentnorm haalt, zal dat waarschijnlijk per ongeluk zijn. En van korte duur. Er zijn immers te veel mooie projecten die schreeuwen om budget. De enige structurele oplossing is dat er een Griekse Jan Kees de Jager opstaat die erin slaagt een deel van de persoonlijke welvaart van de Grieken door te sluizen naar Mana Ellás. U begrijpt inmiddels wel dat dit een heel hypothetisch scenario is.
De ad hoc-oplossing die zich nu in Europees verband voor het Griekse probleem opdringt, is waarschijnlijk de juiste. Om speculanten op verder Zuid-Europees verval op de vlucht te jagen, krijgen de Grieken voor enkele tientallen miljarden zachte leningen van hun Europese Unie-genoten. Het geknarsetand in Frankfurt is in alle hoofdsteden hoorbaar, maar ongetwijfeld heft men in Athene glunderend het glas. Want zoals Magda al vermoedde, heeft die oude Griekse wijsheid andermaal stand gehouden: den iparchi próvlima! Ya mas!
Ma tóra pou i fotiá foundóni páli
esí kitás t&#8217;archéa sou ta kálli
ke stis arénes tou kózmou, mána mou Ellás
to ídio pséma pánda kouvalás.
&#8216;Maar terwijl de vlammen opnieuw hoog oplaaien / staar je je blind op je schoonheden uit de oudheid / en verkondig je, moedertje Griekenland / in de internationale arena altijd weer dezelfde leugens.&#8217;*
*Nikos Gatsos, 1983, op muziek gezet door Stavros Xarchakos. Vertaling door de auteur
vn.nl/extra voor links naar de volledige tekst met Nederlandse vertaling en een uitvoering van het lied door Yorgos Dalaras

Er is géén probleem!

Recept voor 25 liter blond bier, Engelse stijl (Golden Ale)
Wijn geniet in onze cultuur een hogere status dan bier. Wie kent hem niet: de collega die op zware dagen verzucht dat hij zich met vroegpensioen zou willen terugtrekken op zijn eigen wijngaard?
Maar waarom toch zo onze afkomst verloochend? Wij zijn Germanen, verdikkeme! Al in de diepe oudheid kikkerden wij onszelf in onze duistere wouden op met bier. Met aandacht bereid van gekiemde en vervolgens in houtovens gedroogde gerst: de mout. Op smaak gebracht met rozemarijn, salie, gagel, en sinds de Middeleeuwen vooral met de belvormige groene bloemen van de hopplant (Humulus lupulus), een plantensoort uit de hennepfamilie (Cannabaceae). Deze gedroogde hopbloemen zorgen voor de gekoesterde bittere biersmaak en bevorderen de houdbaarheid van het bier zodanig dat het in het koelkastloze tijdperk de lange reis in houten vaten overleefde en tot in alle uithoeken van de Europese koloniale rijken kon doordringen. Overigens is dit legale zusje van de marihuana een drug op zich: hop werkt sterk rustgevend en verlicht opvliegers bij vrouwen in de menopauze.
Jimmy Carter staat bekend als de integere pindaboer/president die na een tamelijk ongelukkig verlopen eerste termijn de verkiezingen verloor van Ronald Reagan. Minder bekend is dat hij in 1979 een wet ondertekende die het brouwen van bier voor eigen gebruik legaliseerde. Met onvermoede gevolgen. Bij sommigen liep de hobby al snel uit de hand en keukenbrouwerijtjes evolueerden tot heuse bedrijven. Vooral in de progressieve steden aan de kusten floreren de microbreweries. Nederlanders denken dat Heineken in de Verenigde Staten een hip merk is, maar je wilt in San Francisco of Boston echt liever gezien worden met een Anchor Steam of een Samuel Adams in je glas. (Welk merk Norm Peterson dronk in Cheers blijft overigens een mysterie.)
In de dagen dat Carter ten onder ging aan de Iraanse gijzelingscrisis, begon op een bovenwoning in de Amsterdamse Pijp Kaspar Peterson met het brouwen van bier. In 1983 verplaatste Peterson, die enige bekendheid genoot als de componist van de hit &#8216;Je loog tegen mij&#8217;, zijn potten en pannen naar een kraakpand aan het IJ. Twee jaar later verhuisde Brouwerij &#8216;t IJ naar een oud badhuis aan de Funenkade in Amsterdam-Oost, waar het nog steeds gevestigd is. Vanaf € 1,90 bestel je er een glas robuust bier waar de gist levend en wel in ronddwarrelt. Er hangt in het onopgesmukte proeflokaal een wat ruige sfeer. De bediening is lomp op zijn Hollands. De cliëntèle is gemêleerd: corpsballen staan er schouder aan schouder met getatoeëerde types wier grote honden rondscharrelen op zoek naar gemorste pinda&#8217;s.
Mijn eerste bier brouwde ik in 1992. Bij kringloopwinkel Mamamini in Groningen had ik drie enorme weckketels uit grootmoeders tijd gevonden. Op de rommelmarkt in Eelde tikte ik een handgemaakte graanmolen op de kop met echte molenstenen erin &#8211; huisvlijt uit de oorlog, waarschijnlijk.
Ingrediënten waren een probleem, in Groningen, in die tijd. Min of meer acceptabele mout vond ik in een biologisch winkeltje. Maar de hop was daar zo schimmelig én overpriced dat ik en mijn toenmalige brouwvriend F. uitweken naar België, het Beloofde Land van de goede brouwingrediënten. Abel van Mollem, hoppenhandelaar te Opwijk, West-Vlaanderen, leek weggelopen uit een roman van Willem Elsschot. Zijn hop (van het ras Goldings) stond in grote zakken op zolder. We mochten zelf pakken. Gewend als we waren aan peperdure zakjes van vijftig gram, waanden wij ons in het walhalla.
In de Verenigde Staten geniet eigengebrouwen bier status. De thuisbrouwers zijn er bovendien innovatief. Ze hebben biervreemde ingrediënten als koffie en chocola geïntroduceerd en ze bedachten slimme, gemakkelijk zelf te maken apparaten.
In een Nederlands stadsappartement zul je niet snel een keukenbrouwerijtje aantreffen. &#8216;Zelf alcohol maken, kun je daar niet blind van worden?&#8217; is een vraag die je als thuisbrouwer al snel leert beantwoorden: &#8216;Nee, van zelfgemaakt bier of zelfgemaakte wijn of jenever wordt je niet zieker dan van commerciële brouwsels. Om giftige methylalcohol te krijgen, moet je, als je bonafide ingrediënten gebruikt, echt je best doen of zeldzaam incompetent zijn. De kans dat je dood gaat aan een huisgemaakte maaltijdsalade, een garnalencocktail of een pan mosselen is vele malen groter.&#8217; Toch blijven je intellectuele vrienden met tegenzin aan hun glas nippen.
Het is sociologie van de koude grond, maar volgens mij staat de Nederlandse culturele elite vijandig tegenover de ambachten. Technologie is iets voor nerds en niet hip dus. Hobby&#8217;s zijn iets voor dialectsprekers in een garagebox. Wie zichzelf wat vindt, mengt zich in een maatschappelijk debat, gaat in een bestuur of maakt zich sterk voor cultuur.
Kletsmajoren in plaats van doeners, die Amsterdamse vrienden van mij.
Bierbrouwen is in Nederland vooralsnog een zaak van de dorpen en slaapsteden. De grootste supermarkt voor bierbrouwbenodigdheden, Brouwmarkt, is gevestigd op een parkeerplaats in Almere. Amsterdam kent geen enkele bierbrouwclub, maar die van Hoofddorp, &#8216;t Wort Wat, bloeit.
Toch is het vreemd dat juist de intellectuele voorhoede zo huiverig staat tegen wat we toch gerust slow beer mogen noemen. &#8216;s Zaterdags geven ze op de biologische markt een klein vermogen uit aan kleinschalige kazen, groene lamskoteletten en onbespoten edelgroenten, om dat op prijzige kookeilanden om te toveren tot boven elke twijfel verheven maaltijden voor zichzelf en het nageslacht. Waarom dan dit alles niet weggespoeld met een loepzuiver eigen bier in plaats van een massaproduct uit een grote brouwfabriek?
Wie wel eens door de Himalaya is getrokken, heeft kennis kunnen maken met chang. Dat is een friszuur gerstebier dat door huisvrouwen wordt gebrouwen. Veel toeristen durven het niet te drinken omdat in hun reisgids staat dat ze alles wat niet uit verzegelde flessen komt, moeten wantrouwen. Dat is onzin, want net als bier wordt chang tijdens het brouwen gekookt. Eenmaal gereed, houden alcohol en melkzuur schadelijke micro-organismen onder de duim.
Ook in de Lage Landen werd bier aanvankelijk door vrouwen gebrouwen. Maar de gewelddadige opkomst van de adel beroofde de boerenstand van onheuglijk oude vrijheden als de jacht en het bierbrouwen. Boeren werden horigen en de productie van genotmiddelen verschoof naar de kloosters.
Middeleeuws bier had overigens weinig te maken met het moderne pilsje. Het was donker, troebel en er zat weinig of geen schuim op. Het was in meer of mindere mate zuur. Pas na vele eeuwen, in de loop van de negentiende eeuw, werd duidelijk waarom bier zo vaak verzuurde. Geleerden kwamen erachter dat zowel de alcoholische als melkzure gisting het gevolg waren van de activiteiten van micro-organismen. Gist (Saccharomyces cerevisiae) is een eencellige schimmel die alcohol produceert. De melkzuurbacterie (Lactobacillus amylolyticus) zorgt voor melkzuur. Wie geen zuur bier wenst, moet er gewoon voor zorgen dat er geen melkzuurbacteriën in de wort terecht komen.
Thuisbrouwers verkeren technologisch gezien nog altijd in de negentiende eeuw. Ze hebben kennis van micro-organismen en kunnen die grotendeels naar hun hand zetten. Maar ze kunnen thuis onmogelijk de hygiënische omstandigheden nabootsen die in moderne brouwerijen heersen. Ironisch genoeg liggen daardoor juist de oninteressante bieren, zoals simpele huismerkpilsjes of aangezoete neptrappisten, buiten hun technische bereik. Een robuuste tripel of een indringende India pale ale &#8211; bieren die aandeelhouders wat kostbaar vinden qua grondstoffen &#8211; zijn echter geen enkel probleem.
Pils is een biersoort die uit de stad Pilsen in Bohemen stamt. Eind negentiende eeuw won het enorm aan populariteit bij het grote publiek. De gangbare theorie is dat dat kwam door de introductie van het bierglas. Voorheen werd bier uit kroezen en bekers gedronken, zodat het niemand opviel dat het troebel was. De industriële revolutie bracht glaswerk in massaproductie. Omdat het Boheemse bier bij lage temperaturen rijpt, zakt de gist snel naar de bodem en is het bier helder, waardoor het in een glas visueel goed tot zijn recht komt.
Het oorspronkelijke pils smaakte nadrukkelijk naar mout en was behoorlijk bitter. De meeste moderne &#8216;pilseners&#8217; zijn die naam echter niet waard. Om de productiekosten te drukken, is een deel van de mout vervangen door maïs of rijst, en in plaats van de relatief dure hopbloemen worden goedkope industriële extracten gebruikt. Het is gefilterd en vaak ook gepasteuriseerd, dus biologisch dood. Het is aandeelhoudersbier waar de liefhebber van eerlijke producten met een grote boog omheen zou moeten lopen.
En dat terwijl een échte pils zo verrukkelijk kan zijn: proef toch vooral het Roermondse Christoffel Bier!
In Engeland zijn de liefhebbers van slow beer sinds 1971 verenigd in CAMRA, Campain for Real Ale. Deze prettig militante organisatie geeft een biergids uit waarin uitsluitend ongefilterde bieren worden besproken (bottle/barrel conditioned, in het Engels). De grote, industrieel geproduceerde merken komen er gewoon niet in voor. Stel je eens een Nederlandse biergids voor waarin Heineken en Amstel worden genegeerd.
In Engeland hebben de traditionele koperkleurige ales lang stand kunnen houden tegen de aanstormende golven van aandeelhouderspils, maar in de loop van de twintigste eeuw nam ook in het voormalige wereldrijk het geknoei met bier ernstige vormen aan. CAMRA heeft het tij gekeerd. Tal van keukenbrouwerijtjes zijn uitgegroeid tot serieuze bedrijven die ongefilterd bier afvullen in flessen en fusten. Een belangrijke inspiratiebron vormen de Amerikaanse microbrouwers, die oude Angelsaksische bierstijlen als India pale ale (een krachtige, bittere ale, ooit ontwikkeld voor de export naar Brits India), porter en stout (zwarte bieren) hoog houden. Golden ale, waarvan in dit artikel een recept wordt beschreven, is daarentegen een recente uitvinding. Het is het antwoord van de Engelse slow-bierbrouwers op de bleekscheetbiertjes van de industrie. Een geslaagd voorbeeld van dit type vind ik Summer Lightning van Hop Back Brewery in Wiltshire.
Ik brouw ongeveer twee keer per maand. Vrienden vragen wel eens of het niet zonde is van mijn tijd. Ik zou in al die &#8216;verloren&#8217; uren immers ook beroemd kunnen worden met een roman. Of een geniale website starten en internetmiljonair worden.
Zelf blijf ik het brouwen liever vergelijken met koken. Hoeveel tijd kost het om een prettige maaltijd te bereiden en in hoeveel tijd eet je die op? Een verhouding van één op één is al heel gunstig, lijkt mij.
Het bereiden van tachtig flessen bier &#8211; de hoeveelheid die ik per keer brouw &#8211; kost inclusief het schoonmaken van alle spullen ongeveer zeven uur. (De grootste tijd staat het spul te pruttelen en kun je iets anders doen, aan die roman schaven bijvoorbeeld.) Het bottelen kost, inclusief het reinigen van de flessen, ruim twee uur. Laat ik ruimhartig afronden op tien uur in totaal. Dat is 600 minuten oftewel 7½ minuut per fles. Vingervlugge thuisbrouwers als mijn oude brouwmaat F. duiken trouwens gemakkelijk onder de vijf minuten per fles.
Hoeveel tijd kost het om zo&#8217;n fles op te drinken? Dat hangt uiteraard sterk van de drinker en zijn of haar dorst af, maar over een strakgehopte ale of een robuuste trappist doet een gemiddeld gulzig mens toch al snel twintig tot veertig minuten. Ergo: brouwen is qua schaarse tijd een efficiëntere huishoudelijke activiteit dan koken. Qua geld ook, trouwens. Bij gebruik van de beste ingrediënten kost een goede fles zelfgemaakt bier maximaal 35 cent aan grondstoffen, water en energie.
6500 gr. lichte gerstemout
85 gr. hop van het ras Target
45 gr. hop van het ras East Kent Goldings
1 zakje (11½) gr. gist van de stam SafAle S-04
± 200 gr. glucose voor hergisting op fles
Maal de mout grof. Verhit in een grote pan 26 liter water tot 68 graden Celsius. Voeg de gemalen mout onder voortdurend roeren toe aan het water. Leg de deksel op de pan en laat dit beslag, dat nu een temperatuur heeft van circa 64 graden, een uur rusten. Roer elk kwartier even om.
Verhit het beslag al roerend tot 73 graden. Plaats het hevelfilter (een eenvoudige constructie van koperpijp, instructies zijn te vinden op internet) in de pan. Filter het beslag af in een grote pan (inhoud: 36 liter) en spoel het kaf na met circa 20 liter water van 80 graden tot de pan nagenoeg vol is. Breng deze zogeheten wort op een flinke gasvlam zonder deksel erop aan de kook.
Doe de Target-hop in een hopzakje (te koop bij de brouwwinkel) en dompel onder in de wort. Laat gedurende één uur flink doorkoken.
Haal de Target-hop uit de wort en voeg in een hopzakje de Goldings-hop toe. Plaats de wortkoeler (te koop in de brouwwinkel of eenvoudig zelf te in elkaar te knutselen) in de kokende wort om deze te steriliseren. Laat nog een kwartier doorkoken.
Verwijder de hop. Monteer de slang van de koeler aan de kraan (bijvoorbeeld met een Gardena-koppeling) en koel het bier af tot 25 graden. Afhankelijk van de capaciteit van de koeler en de temperatuur van het kraanwater duurt dit 20 tot 60 minuten.
Giet of hevel het bier over in een vat, bij voorkeur een met een kraan erin. Zorg vanaf nu dat alles wat met de wort in aanraking komt steriel is. (Steriliseren kan met kokend water of met een middeltje uit de brouwwinkel.) Voeg de gist toe. Pomp via een beluchtingssteentje gedurende een minuut of 20 lucht in de wort. Sluit het vat af met een waterslot. Laat één tot twee weken staan op een behaaglijke plek: tussen de 20 en 24 graden.
Zorg voor 80 schone flesjes van 33 cl. Doe in elk flesje een theelepel glucose. Vul elk flesje af aan de kraan van het gistvat. Sluit af met een kroonkurk (brouwwinkel). Zet de flesjes twee weken weg op dezelfde behaaglijke plek.
Zet de flessen na twee weken weg op een koele plek, donkere plek. Na twee maanden is het bier helder en op dronk.