Het laatste VVD-congres gaf een even bevreemdend als weinig verheffend tafereel te zien. VVD-leden keerden zich tegen de stikstofplannen van het kabinet en pleitten voor verhoging van de maximumsnelheid naar 130 kilometer per uur. Vrije individuen hoeven van de VVD kennelijk geen enkele verantwoordelijkheid te dragen voor het collectief. Alsof er géén maatschappelijk probleem bestaat met stikstof of CO₂.

Even irritant is de manier waarop fanatieke dieren- en milieuactivisten mensen de maat nemen als ze vlees eten, een auto op fossiele brandstof laten rijden of een vliegtuig nemen. Hiermee worden individuen verantwoordelijk gehouden voor collectief falen om de problemen met de bio-industrie, stikstof en vooral CO₂ op te lossen.

Zelfs voor de meest welwillende burger, die het allerbeste voorheeft met de planeet en uit eigen beweging een persoonlijke bijdrage aan de oplossing van het milieuprobleem wil leveren, is het een godsgruwelijk ingewikkelde taak om zijn ecologische voetafdruk te optimaliseren zonder milieu-asceet te worden. Moet hij nu wel of geen elektrische auto kopen? En is een elektrische auto nu wel of niet beter voor het milieu dan reizen met het openbaar vervoer? Hoeveel kilometer kan hij in een benzineauto eigenlijk rijden voordat hij net zoveel CO₂ uitstoot als op één vakantievlucht naar Indonesië? Moet hij nu binnenlands geproduceerd kopen om op transportkosten te besparen van ingevoerd voedsel? Moet hij nu wel of geen havermelk drinken in plaats van koemelk? En als hij nog vlees eet, welk dier dan: koe, varken of kip? Wat voor vlees: biologisch, scharrel of bio-industrie? En als het geen vlees maar vis is, wat is dan beter voor het milieu: tonijn, kabeljauw of makreel? Wat voor vis: gevangen in open water, duurzaam gekweekt, of gekweekt in ‘aquacultuur’, meestal een eufemisme voor bio-industrie voor vissen? Is het beter om op elektriciteit te koken of op gas? Moet hij wel of geen groene stroom kopen?

De lijst met vragen is ook schier eindeloos voor bedrijven die maatschappelijk verantwoord proberen te ondernemen. Welke energieleverancier moeten ze nemen? Moeten ze nog wel producten of diensten inkopen bij vervuilende producenten? Moet hun productie nog wel plaatsvinden in landen die het met het milieu niet zo nauw nemen? Moeten ze overschakelen op elektrische bedrijfs- en leaseauto’s? Moet het personeelseten vegetarisch of zelfs veganistisch worden? Kan personeel nog wel vliegen voor zakenreizen? Moeten pensioenfondsen of banken nog wel vervuilende bedrijven financieren?

Ongetwijfeld zullen er mensen en bedrijven zijn die op al deze vragen een antwoord hebben en hun milieuvoetafdruk weten te optimaliseren zonder in ascese te vervallen of failliet te gaan. Maar vrij zeker is dat dit niet op de meest doelmatige manier gaat. Niemand weet namelijk exact hoeveel hij vervuilt bij elke consumptie- en productiebeslissing. In detail via de overheid willen voorschrijven hoe, wat, hoeveel en waarvan mensen moeten consumeren of produceren, is in een vrije samenleving onmogelijk. Mensen en bedrijven daartoe willen bewegen met morele veroordeling en shaming is niet alleen buitengewoon onaangenaam: als hele groepen in de samenleving daardoor in de contramine gaan, raakt de oplossing van het milieuprobleem alleen maar verder uit zicht. Mensen en bedrijven willen dwingen tot milieuvriendelijk gedrag via het geweldsmonopolie van de staat houdt het einde van de vrije samenleving in.

Onzichtbare hand

Kan er een kapitalistische samenleving bestaan waarin mensen en bedrijven vrij zijn om te doen en laten wat ze willen zonder dat milieu en klimaat naar de ratsmodee gaan? Zodat ook allerlei links milieugedram achterwege kan blijven? Zo’n samenleving is verre te prefereren boven ongebreideld najagen van eigenbelang waarin milieu en klimaat het onderspit delven. En ook boven een onverdraagzame samenleving met voortdurende heksenjachten van fanatiekelingen op diegenen die het collectieve belang schaden.

Dankzij het prijsmechanisme kunnen miljarden mensen op deze planeet op vrijwillige basis vele miljarden transacties per dag met elkaar sluiten.

Die samenleving is wel degelijk mogelijk. Het wonder van het prijsmechanisme moet dan worden aangeroepen ten dienste van het milieu. Adam Smith schreef in The Wealth of Nations (1776) al dat het niet door de goedertierenheid is van bakker, slager en bierbrouwer dat ons brood, vlees en bier op tafel verschijnen, maar vanwege hun platte eigenbelang. Smith liet zien dat het ongebreideld najagen van het eigen belang niet hoeft te botsen met het algemeen belang zolang de markt goed werkt. Het is dan alsof de onzichtbare hand van de markt alle egoïstische mensen in goede banen leidt om te handelen in het maatschappelijk belang, ook al was dat op geen enkele manier hun oorspronkelijke bedoeling.

In Capitalism and Freedom (1962) heeft Milton Friedman als geen ander de magie van het prijsmechanisme bezongen. Dankzij het prijsmechanisme kunnen miljarden mensen op deze planeet op vrijwillige basis vele miljarden transacties per dag met elkaar sluiten. Nog mooier is dat geen enkele overheidsbureaucraat of centrale planner nodig is om al die mensen te vertellen wat ze precies moeten doen: wat ze moeten consumeren of produceren, hoe hard ze moeten werken, hoeveel ze moeten sparen en hoeveel risico ze moeten nemen. Al die mensen hoeven elkaar bovendien helemaal niet aardig te vinden. Ze kunnen elkaar zelfs haten vanwege hun geloof, afkomst, gender, klasse of cultuur. De meeste mensen hebben vaak niet eens in de gaten dat ze hun schaarse arbeid, kapitaal, goederen en diensten op grote schaal met elkaar verhandelen via anonieme, internationale markten.

Marktfalen

De markt werkt helaas lang niet altijd goed, om allerlei redenen. In 1920 wees Arthur Pigou in Wealth and Welfare als een van de eersten op wat later externe effecten zijn gaan heten. Zijn beroemdste voorbeeld is dat van rook uit de schoorstenen van fabrieken die schade veroorzaakt aan volksgezondheid, gebouwen, milieu en landbouw, zonder dat de fabrikanten voor de kosten daarvan opdraaien. Sir Nicholas Stern, naamgever van het beroemde Stern Review on Climate Change (2006), noemde klimaatverandering door CO₂-uitstoot daarom het grootste marktfalen dat de wereld ooit heeft gezien.

Zolang de overheid maar zorgt dat op alle vervuilende goederen de correcte prijs zit, kan het wonder van de vrije markt zijn heilzame werk doen.

De oplossing voor dit marktfalen is even simpel als doelmatig: zorg ervoor dat de vervuiler betaalt. Iedereen die via zijn economische keuzes CO2 of stikstof uitstoot, moet worden geconfronteerd met de extra kosten die dat oplevert voor de samenleving. Als we die ‘regel van Pigou’ volgen, betaalt iedereen voor alle maatschappelijke kosten bij alle keuzes die hij maakt.

Het maakt in beginsel niet uit of de prijs voor vervuilende activiteiten wordt verhoogd via bijvoorbeeld corrigerende belastingen of via verhandelbare uitstootrechten of een combinatie van beide. Zodra de prijs van alle economische activiteiten alle maatschappelijke kosten correct weerspiegelt, is de samenleving bestand tegen het genadeloos op winst beluste eigenbelang en zal de milieuvervuiling teruggebracht worden tot maatschappelijk gewenste proporties. Zolang de overheid maar zorgt dat op alle vervuilende goederen de correcte prijs zit, kan het wonder van de vrije markt zijn heilzame werk doen. Niemand hoeft dan meer exact te weten hoeveel milieuschade een afgenomen goed of dienst veroorzaakt, want die informatie zit in de prijs. Iedereen weet dat als hij iets koopt, voor alle schade wordt betaald. Producenten zien in hun portemonnee dat vuile productie niet langer winstgevend is en ze beter kunnen overschakelen naar schone productie. Consumenten zien dat milieuvriendelijke productie niet langer duurder is dan vervuilende productie.

Het is beter om het ongeveer goed te doen dan precies fout.

Groene stroom zal niet meer duurder zijn dan grijze stroom. Het maakt niet meer uit of mensen reizen met een elektrische auto, eentje op fossiele brandstof, het vliegtuig of de trein. Dat geldt ook voor bedrijfs- of leaseauto’s of zakelijk vliegen. Buitenlands geproduceerd voedsel zal duurder zijn omdat de schade van transport is inbegrepen in de prijs. Rundvlees zal duurder worden dan varkensvlees, en dat zal weer duurder zijn dan kippenvlees vanwege de grotere uitstoot en vervuiling in de productie. De inkoop van schone goederen en diensten is niet langer duurder dan die van vervuilende. Vervuilende bio-industrie zal verdwijnen, net als vervuilende aquacultuur. Pensioenfondsen en banken hoeven niet langer bezig te zijn met de vraag of ze vervuilende bedrijven wel of niet moeten financieren.

Beprijs vervuiling

De belangrijke economische les is deze: zodra alle milieuschade correct in de prijzen zit, kiezen mensen uit hun platte eigen belang voor de beste manier om de vervuiling te beperken tot maatschappelijk aanvaardbare niveaus. Niet alleen zorgt het prijsmechanisme ervoor dat het klimaat wordt gered. Dat gebeurt ook nog eens tegen de laagst denkbare maatschappelijke kosten. De economische pijn door de energietransitie en de oplossing van het stikstofprobleem wordt geminimaliseerd. Het prijsmechanisme vertelt aan iedereen op verbluffend efficiënte wijze of een economische beslissing zinvol is of niet. Zijn de opbrengsten van een aankoop hoger dan de kosten, inclusief de milieukosten? Doen. Zijn de opbrengsten lager dan de kosten, inclusief milieukosten? Niet doen.

Natuurlijk zal het de overheid nooit helemaal lukken om alle milieuschade perfect door te berekenen in alle goederen en diensten die worden verhandeld. Maar met gedetailleerde wet- en regelgeving proberen te bepalen wie wat, waar, hoeveel en hoe mag uitstoten zit er al snel meters naast, zoals we nu zien gebeuren met de miljardenverslindende overheidssubsidies aan bedrijfslobby’s en linkse hobby’s. Het is beter om het ongeveer goed te doen dan precies fout.
Tot op heden zien we vrijwel nergens correcte beprijzing van vervuiling. Zeker, er worden stappen in de goede richting gezet. Zo’n 40 procent van de CO₂-uitstoot in de productie valt inmiddels onder het Europese emissiehandelssysteem. Industriële bedrijven zoals staal- en aluminiumproducenten, oliebedrijven en energiebedrijven moeten uitstootrechten hebben om te kunnen produceren. Bedrijven krijgen die rechten van de overheid. Als ze te weinig hebben, moeten ze hun uitstoot verminderen of uitstootrechten bijkopen of overnemen van andere bedrijven die rechten te veel hebben. Het aantal uitstootrechten wordt elk jaar beperkt en daarmee stijgt geleidelijk de CO₂-prijs in het emissiehandelssysteem. De huidige CO₂-prijs bedraagt ruim 80 euro per ton uitgestoten CO₂. Dat komt al aardig in de buurt van de economische schattingen van de milieuschade van een ton CO₂.

Maar zo’n 60 procent van de productie zit nog steeds niet onder het emissiehandelssysteem. Dat geldt bijvoorbeeld voor de land- en tuinbouw, grote delen van de luchtvaart (niet voor vluchten binnen Europa), de scheepvaart en de transportsector. Daarnaast delen overheden grote hoeveelheden gratis emissierechten uit aan bedrijven om zo te kunnen concurreren met bedrijven in het buitenland.

Huishoudens en MKB-bedrijven betalen wel hoge belastingen op vervuilend gedrag via de brandstofaccijnzen op benzine en diesel en de energiebelasting op gas en elektriciteit. In Nederland zijn die belastingen inmiddels al zo hoog dat gewone burgers en MKB’ers genoeg belasting betalen om alle CO₂– en andere milieuschade te compenseren. Maar het grootbedrijf ontspringt de dans; energiebelastingen gaan voor hen juist omlaag, mogelijk tot nul, als het gebruik maar hoog genoeg wordt.

Free-riding

De hamvraag is: waarom lukt het maar niet om alle milieuschade goed in de marktprijzen te krijgen? Waarom laten we de vervuilers niet gewoon betalen? Daarop zijn verschillende antwoorden mogelijk.

Het gaat economen niet om het heffen van meer belasting, het gaat erom de marktprijzen goed te krijgen.

Economen slagen er kennelijk al decennia niet in om de samenleving ervan te overtuigen dat beprijzing van milieuschade dé manier is om het kapitalisme te verenigen met een vrije samenleving en een goed milieu. Mensen en bedrijven krijgen vaak een waas voor ogen op het moment dat belastingen of uitstootrechten moeten zorgen voor het realiseren van een maatschappelijk doel. Maar het gaat economen niet om het heffen van meer belasting, het gaat erom de marktprijzen goed te krijgen. Alle opbrengst van milieumaatregelen moet daarom aan mensen en bedrijven worden teruggegeven. Al te vaak zijn het juist linkse partijen die hoge milieubelastingen bepleiten om zo een grotere overheid te betalen. Daarmee verspelen ze draagvlak voor streng milieubeleid onder kiezers.

Daarnaast saboteert de politieke lobby van het internationale grootbedrijf stelselmatig de beprijzing van milieuschade. Multinationals dreigen direct met vertrek naar het buitenland als de milieuschade in Nederland correct zou worden doorberekend en andere landen niet hetzelfde doen. Ze hebben natuurlijk een punt: niemand heeft er wat aan als grote bedrijven vertrekken, de werkgelegenheid in Nederland verdwijnt en de vervuiling vervolgens gewoon in het buitenland even hard doorgaat. Dit internationale free-riding-probleem treedt overigens niet op als de milieuschade vooral lokaal optreedt, zoals bij de uitstoot van stikstof.

De beste oplossing is om internationaal af te spreken dat milieuschade overal ter wereld correct wordt beprijsd. Tot op heden is dat niet gelukt, omdat grote landen, zoals China en de VS, dwarsliggen.

Maar als het niet lukt om alle milieuschade internationaal te beprijzen, dan nog kan Nederland of Europa in elk geval de milieuschade hier beprijzen zonder bang te zijn voor vertrek van bedrijven. Dit kan door grenscorrecties toe te passen bij milieubelastingen. Importen van vuile goederen moeten dan worden belast. Zo hebben buitenlandse bedrijven geen oneigenlijk concurrentievoordeel meer als zij geen milieubelastingen hoeven te betalen. Exporten van vervuilende goederen moeten worden vrijgesteld van milieuheffingen. Zo hebben binnenlandse bedrijven geen oneigenlijk concurrentienadeel meer in het buitenland. Met zo’n grenscorrectie lukt het nog steeds niet om de vervuiling elders in de wereld terug te dringen, maar het lukt dan wel hier.

Een derde belangrijke reden waarom milieuschade nog altijd niet goed in de prijzen wordt verwerkt, is inkomenspolitiek. Groen beleid is vaak geen links beleid. Denk aan de maandenlange protesten van de gele hesjes in Frankrijk tegen de voorgenomen dieselaccijnsverhogingen van president Macron. En zie welke problemen de lage inkomensgroepen nu al hebben om de torenhoge brandstof-, gas- en elektriciteitsprijzen te betalen vanwege de oorlog in Oekraïne.

De minst draagkrachtigen kunnen inderdaad onevenredig hard worden getroffen als alle milieuschade voortaan wordt doorberekend in de prijzen. Kunnen gewone mensen dan nog wel hun gehaktbal eten, autorijden of met het vliegtuig op vakantie gaan? Deze retorische vraag wordt maar al te vaak gesteld door rechtse partijen. Partijen die zich normaal gesproken niet al te veel bekommeren om de inkomenspositie van de minst bedeelden.

Maar als het doorberekenen van de milieukosten mensen met lage inkomens het meest raakt, is dat nog geen reden om het niet te doen, want de opbrengst van milieubelastingen moet worden teruggegeven. De lage inkomensgroepen kunnen prima worden ontzien via aanpassingen in het stelsel van belastingen, heffingskortingen, toeslagen en uitkeringen.

Systematisch saboteren

Tot op heden lukt het niet goed om de milieuschade door te berekenen in de prijzen. Vrijwel overal ter wereld zien we overheden grootschalig subsidies uitdelen, vooral aan de grootste vervuilers. Zo ook in Nederland onder het kabinet-Rutte IV; denk aan de klimaat- en stikstoffondsen waarin voor 60 miljard euro aan geld is gereserveerd.

Emissiehandelsrechten of milieubelastingen kosten helemaal niets of leveren zelfs geld op. Stop daarom met het betalen van vervuilers, laat die vervuilers betalen.

Het kapitalisme kan prima worden verenigd met individuele vrijheid en een goed milieu onder één dwingende voorwaarde: alle milieuschade moet in de prijzen worden verwerkt. Dan hoeft de overheid nooit meer aan mensen te dicteren of voor te schrijven hoe, wat, hoeveel en waarvan te consumeren en te produceren. Alle burgers en bedrijven zijn vrij om hun eigen keuzes te maken, zonder dat het milieu naar de knoppen gaat. Niemand hoeft zich dan nog schuldig te voelen of zelfs te schamen voor de keuzes die hij maakt.

Zolang de voorstanders van de vrije markt beprijzing van milieuschade systematisch blijven saboteren, zullen zij worden belaagd door progressieve fanatiekelingen die met steeds meer morele verontwaardiging en gezag zullen wijzen op de milieuravage die op deze planeet wordt aangericht. En dan, wat is vrijheid nog in een volledig vervuild land?

Wat er moet gebeuren wil een nieuw kabinet de begroting weer op orde krijgen

De economische mislukking van Rutte IV

De sluipende sloop van de belasting op het eigen huis

Ministers ruziën liever over de Europese begrotingsregels dan dat ze die regels overbodig maken

De politieke economie van het populisme

Een limiet op rijkdom is de kip met de gouden eieren slachten

De centrale banken doen het best goed, ondanks luid gekrakeel van macro-economen

Hoe het kan dat het niet altijd loont om meer te werken

Aan prijsplafonds hangt een akelig prijskaartje

Maximale koopkrachtreparatie is economisch niet het meest wenselijk

Stop met het betalen van vervuilers en laat de vervuilers betalen

Box 2: het vieze publieke geheim van het Nederlandse belastingstelsel

Wel geld, maar geen uitgewerkte plannen: de overheid zit wederom op een financieel dwaalspoor

Compenseer niet iedereen voor de gestegen olie- en gasprijzen

Herzie box 3, zegt econoom Bas Jacobs, en wel zo snel mogelijk

Dit moet er gebeuren om het veelkoppige monster van de woningcrisis te verslaan