De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

<p>Psychiater Jan Mokkenstorm vertelt hoe ze laatst werden gebeld door een man. ‘Hij zei: “Ik sta in de Ardennen. Het is hier pikkedonker. Ik denk dat ik het ga doen, ik twijfel alleen nog hoe. Jullie zijn de laatste die ik bel, dat wilde ik jullie laten weten.”’</p>
<p>Een telefoonteam achter computers in een steriel kantoorpand in de Bijlmer: op het eerste oog zou het een willekeurig callcenter kunnen zijn. Maar wie hier naartoe belt of zich meldt via mail of chat (0900-0113; <a href="https://www.113.nl/" target="_blank" rel="noopener">113.nl</a>), verkeert in grote geestesnood. 113Online is een platform voor online zelfmoordpreventie. Mensen kunnen er een uur praten met een vrijwilliger of stagiair. Bij een acute, levensbedreigende situatie wordt onmiddellijk doorgeschakeld naar een psycholoog. Ook is het mogelijk om via het platform bij professionele therapeuten online therapie te volgen, bestaande uit een serie van acht gesprekken over de telefoon, chat of mail.</p>
<h5>Aan de kant van het leven</h5>
<p>113Online staat aan de kant van het leven en probeert te zoeken naar een uitweg uit de wanhoop, vermeldt de website. ‘De ChristenUnie is groot fan van ons, maar we zijn niet gebaseerd op religieuze of ideologische grondslag,’ haast oprichter Mokkenstorm zich te zeggen. Ze zijn er ook niet voor tips bij zelfdoding. ‘Het gaat ons er om dat er een plek is waar mensen over hun gedachten aan zelfmoord kunnen spreken. Daarop rust nog altijd een gigantisch taboe, terwijl praten juist essentieel is bij suïcidepreventie.’</p>
<blockquote><p>&#8216;De afgelopen jaren stijgt het aantal zelfmoorden. Dat we in die cijfers berusten, vind ik getuigen van gemakzuchtig pessimisme.&#8217;</p></blockquote>
<p>In Nederland lijken we zelfmoord te accepteren als iets dat bij het leven hoort, zegt Mokkenstorm. ‘Het aantal doden door borstkanker, verkeersongelukken en aids is spectaculair afgenomen omdat we daar tegen ten strijde trokken. Intussen signaleren we al decennialang zo’n 1500 zelfmoorden per jaar. De afgelopen jaren stijgt dat aantal zelfs, in 2012 waren het er 1750. Dat we in die cijfers berusten, vind ik getuigen van gemakzuchtig pessimisme. De GGZ zou ernaar moeten streven het aantal suïcides onder haar patiënten terug te brengen tot nul. Ieder ander getal laat ruimte voor acceptatie van een eenzame en radeloze dood door eigen hand.’</p>
<p>Toen hij als jonge psychiater de sleutel van zijn eerste afdeling in Vogelenzang kreeg, werd hem verteld: reken op twee tot vier zelfmoorden per jaar. ‘Eigenlijk is dat een elegante manier om te zeggen: we proberen niet eens om er iets tegen te doen. Bovendien zijn hulpverleners ontzettend bang voor de schuldvraag: wat als je iemands zelfmoord niet weet te voorkomen?’ Die angst is echter geen excuus, vindt Mokkenstorm. ‘Suïcide is niet zo ongrijpbaar als de GGZ lang heeft gedacht. Als je suïcide bespreekbaar maakt, is ongelooflijk veel leed te voorkomen.’</p>
<h5>Internettherapie</h5>
<p>Mokkenstorm is inmiddels directeur van de crisisdienst bij GGZinGeest, een grote instelling voor psychiatrie in Noord-Holland. 113Online is in de lucht sinds 2009, maar hij bedacht het platform jaren geleden al, toen de internettherapie opkwam. ‘Veel mensen schamen zich voor hun zelfmoordgedachten, vinden het moeilijk om naar de dokter te gaan. Waarom maken we daar geen online vrijplaats voor, dacht ik?’ Met professionele hulpverlening in de achterwacht kon hij de eerste opvang overlaten aan geoefende vrijwilligers en stagiairs. ‘Wij trainen onze mensen niet paniekerig te reageren, maar ook niet te zakelijk. Ze luisteren, zonder te oordelen. Laten iemand zijn perspectief op het leven schetsen, kijken met hem mee.’</p>
<p>Vaak is dat al voldoende om orde te scheppen in de tergende maalstroom van gedachten. ‘Ik ken maar heel weinig mensen die univalent dood willen. Tot op het laatste moment blijven ze op een uitweg hopen. Vandaar dat ProRail bordjes met ons hulpnummer langs het spoor heeft gezet. Wij helpen mensen tot zichzelf te komen, zodat ze in elk geval geen noodsprong maken. Als iemand zichzelf is en er in volledige rust en autonomie voor kiest om uit het leven te stappen, respecteren we dat. Maar ik vind het onverteerbaar als mensen alleen en radeloos een einde aan hun leven maken.’</p>
<blockquote><p>‘Niet alleen als dokter, maar ook uit eigen ervaring weet ik wat het betekent om weer hoop te hebben, en hoe je van daaruit verder kunt leven.’</p></blockquote>
<p>Die radeloosheid kent hij niet alleen als dokter van nabij. Een goede vriend uit zijn studentenhuis pleegde zelfmoord, en Mokkenstorm zelf leed als student ook enkele maanden aan zelfmoordgedachten. Liever vertelt hij dat niet in interviews, omdat hij absoluut niet de indruk wil wekken dat zijn project alleen maar emotioneel gedreven is. ‘Het punt is: niet alleen als dokter maar ook uit eigen ervaring weet ik wat het betekent om weer hoop te hebben, en hoe je van daaruit verder kunt leven.’</p>
<h5>Een non-event</h5>
<p>Mokkenstorm is 52. Als hij over vijftien jaar met pensioen gaat, hoopt hij dat het aantal zelfmoorden in Nederland onder de achthonderd is gebracht. ‘Veertig procent van alle mensen die zelfmoord plegen, zijn ggz-cliënt. Nul suïcides per jaar is misschien onhaalbaar, maar het zou als ggz wel je ambitie moeten zijn.’ Met 113Online kunnen ze nu maar een beperkt aantal mensen helpen. Er is subsidie van het ministerie van VWS, verzekeraars willen niet meebetalen. ‘Ze erkennen dat onze hulp relevant en kostenbesparend is, maar wat we bieden is te modern voor de regels en heeft geen plaats in de ziektewet. Daar willen ze geen uitzondering op maken. Doodzonde, maar voorlopig lijken we uitgepraat.’</p>
<p>Omdat de middelen beperkt zijn, maakt 113Online afgezien van de bordjes langs de rails nauwelijks reclame. ‘We krijgen per dag vijfendertig tot veertig crisisoproepen en per week vijfentwintig aanvragen voor online therapie. Meer kunnen we nu niet aan.’</p>
<p>In het naastgelegen kantoor zit Cindy (26), psychologe, in een chat met een meisje van zestien. Het meisje schrijft niet alleen over haar gedachten aan zelfmoord, maar heeft ook allerlei waanbeelden. ‘Ik heb haar aangeraden ook via de huisarts hulp te zoeken. Het lastige is: ik spreek haar maar acht keer, daarna moet ik het loslaten.’ Ze heeft moeten leren haar werk niet mee naar huis te nemen, zegt de psychologe. ‘Als iemand gedreigd had dat hij in zijn wanhoop ook zijn gezin zou ombrengen, keek ik ’s avonds voor de zekerheid wel eens op nu.nl.’</p>
<p>De man die belde vanuit de Ardennen werd gered. Een van de hulpverleners heeft hem weer de auto in gepraat, terug naar zijn woonplaats. Daar heeft de crisisdienst het overgenomen. Nu woont hij weer bij zijn vrouw en kinderen. Mokkenstorm: ‘Het blijft lastig om aan te tonen hoeveel mensen je gered hebt. Het niet-plegen van zelfmoord is wetenschappelijk gezien een non-event: het is moeilijk te bewijzen dat iets door jouw toedoen niet is gebeurd. Toch zijn er elke maand wel tien van dit soort verhalen. Dat sterkt ons in het idee dat het zin heeft, wat we doen.’</p>


Sophie Derkzen

Radicale Vernieuwer Jan Mokkenstorm (1962-2019): ‘Praten is essentieel is bij suïcidepreventie’

<div class="lead">Ivo Opstelten ziet niets in de regulering van wietteelt, liet hij vandaag de Tweede Kamer weten. Dat is kortzichtig. Volgens diverse drugsexperts is reguleren geen probleem. Zelfs in de VS is een doorbraak gaande.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In zijn afwijzing van gereguleerde wietteelt steunt minister Opstelten op internationale verdragen. Slap excuus, menen drugsexperts.</p>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Protesteert François Hollande? Foetert Merkel? Of kan premier Rutte rekenen op een verontrust telefoontje van de Amerikaanse president? Kortom, wie tikt Nederland op de vingers als we, naast de verkoop in coffeeshops, nu eindelijk ook de teelt en aanvoer van wiet zouden reguleren? ‘Vermoedelijk blijft het stil,’ zegt Franz Trautmann, internationaal drugsexpert van het Trimbos-instituut. ‘De grootste voorvechter van internationale verdragen tegen drugs was altijd de VS. En in dat land is de situatie drastisch gewijzigd.’</p>
<p>Trautmann wijst op de staten Colorado en Washington. Die hebben teelt, toelevering en verkoop van wiet gelegaliseerd en zijn druk bezig regels op te stellen voor de hele cannabisketen. Tot op heden zetten de Amerikanen de toon in de internationale War on Drugs. Maar in de VS is een doorbraak gaande, zegt ook de Tilburgse criminoloog Jan van Dijk. De internationaal geprezen professor is net terug uit Amerika. ‘De staat Maine gaat ook reguleren. En er staan nog meer staten op het punt om dat te doen. In totaal acht.’</p>
<p>De tijd is rijp om de aanvoer en teelt van wiet ook in Nederland te reguleren, meent Van Dijk. ‘Natuurlijk blijven er beperkingen nodig: geen verkoop aan minderjarigen of in de buurt van scholen. Maar als we dit op bedachtzame wijze regelen, kunnen we een prachtig model opzetten.’</p>
<p>De criminoloog pleit voor een proef in drie grote gemeenten. ‘Dan laten we die vervolgens evalueren door een groepje hoogleraren, zoals we dat ook met ons voordeurbeleid hebben gedaan. Zo’n wetenschappelijke <i>framing</i>, daar is men internationaal gevoelig voor. Dan protesteert vermoedelijk niemand.’</p>
<h5>Uruguay is overstag</h5>
<p>De roep om regulering van de cannabisketen klinkt steeds luider. Zesentwintig van de achtendertig grootste Nederlandse gemeenten willen dat de wietteelt gereguleerd wordt, bleek onlangs uit een rondgang van de NOS. Terwijl verkoop aan de voordeur al jaren wordt gedoogd, zijn kweek en toelevering van wiet (de zogenaamde ‘achterdeur’) nog steeds verboden. Lokale bestuurders zijn ontevreden met dat tweeslachtige beleid: het werkt volgens hen de georganiseerde misdaad, de toeleverancier van die achterdeur, alleen maar in de hand. Verschillende gemeenten lanceerden inmiddels plannen voor een andere aanpak. Zo wil het collegebestuur van Utrecht een <i>social cannabis club</i> beginnen, waar naar onder meer Spaans en Belgisch voorbeeld de leden zelf hun wiet kweken. Acht Limburgse gemeenten willen dat een gecertificeerd bedrijf wiet gaat leveren aan hun coffeeshops.</p>
<p>Minister van Justitie Ivo Opstelten houdt intussen zijn poot stijf. Regulering of legalisering is in strijd met internationale verdragen, laat hij keer op keer weten. ‘Er is geen ruimte voor gemeentelijke initiatieven die daarvan afwijken.’ Volgens voorstanders van regulering zou de VVD-bewindsman de internationale afspraken gebruiken om zijn politieke standpunten te stutten. ‘Het is gek dat Opstelten zo vasthoudt aan die strikte lijn,’ zegt Jan Brouwer, hoogleraar Algemene Rechtswetenschap in Groningen. ‘Internationaal zie je bewegingen richting een veel minder strenge wetgeving.’</p>
<p>De voorstanders komen allen met dezelfde voorbeelden. De Amerikanen die veel verder zijn; Europese landen als België en Spanje waar de social cannabis clubs door rechters worden toegestaan; het Zuid-Amerikaanse Uruguay dat helemaal overstag is en de teelt, handel en gebruik van wiet heeft gelegaliseerd. Ze willen maar zeggen: het eens zo tolerante en vooruitstrevende Nederland wordt aan alle kanten ingehaald.</p>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Toch heeft Opstelten een punt. De belangrijkste internationale afspraak, het Enkelvoudige Verdrag inzake verdovende middelen uit 1961, laat weinig aan interpretatie over: de consumptie van wiet is gevaarlijk en moet worden bestreden. Alleen voor medische doeleinden is een uitzondering gemaakt. ‘De verdragen verplichten ons inderdaad tot het expliciet strafbaar stellen van teelt, bezit en verkoop,’ weet ook hoogleraar Brouwer. ‘Maar de internationale afspraken laten ruimte voor eigen beleid: het OM heeft de keus om wel of niet te vervolgen.’ Criminoloog Van Dijk: ‘Zo werkt ook ons voordeurbeleid. De verkoop is niet gelegaliseerd, maar wordt gedoogd. Dat zou je ook met de achterdeur kunnen doen.’</p>
<h5>De rechter is er klaar mee</h5>
<p>In het tumult rond de strafbaarstelling van de teelt en toevoer lijken nu ook de rechters een statement te maken. In Den Bosch oordeelde de rechtbank onlangs over twee bevoorraders van een coffeeshop. Ze hadden in een bedrijfspand veel meer dan de gedoogde handelsvoorraad aan drugs liggen. Het OM eiste forse sancties: een gevangenisstraf van een jaar en een boete van 50.000 euro. De rechters oordeelden dat de verdachten zich inderdaad schuldig hadden gemaakt aan overtreding van de Opiumwet, maar legden geen straf op. Eind 2012 sprak de rechtbank in Den Haag een soortgelijk vonnis uit.</p>
<p>De uitspraken creëren jurisprudentie, maar scheppen het tegenovergestelde van rechtszekerheid. De wet is duidelijk: het mag niet. De rechter kan er slechts voor kiezen om niet te straffen. En het is uiteindelijk niet aan de rechter, maar aan de wetgever om een fundamentele keuze te maken. Toch lijken de vonnissen een signaal dat ook de rechterlijke macht klaar is met de dure, tijdrovende gevolgen van de door willekeur gestuurde Nederlandse softdrugsbestrijding. Trautmann: ‘De rechterlijke macht is zich bewust van het probleem, maar moet natuurlijk handelen op basis van de wetgeving.’</p>
<p>Inmiddels roert de politiek zich. Vorige week kwam D66-Kamerlid Magda Berndsen met een initiatiefwetsvoorstel om gereguleerde wietteelt mogelijk te maken.</p>
<h5>Al eerder vlakbij</h5>
<p>Het mag revolutionair klinken – en legalisering of zelfs slechts gedogen van de achterdeur zou dat ook zeker zijn – maar Nederland is er eerder al vlakbij geweest. Althans, binnen het ministerie van Justitie bestonden midden jaren negentig plannen om de wietteelt onder overheidstoezicht te brengen. D66-bewindslieden als Winnie Sorgdrager (Justitie), Els Borst (Volksgezondheid, Welzijn, Sport) en Jacob Kohnstamm (Binnenlandse Zaken) waren ook toen al voorstander van regulering. Criminoloog Jan van Dijk was directeur strategie op het ministerie van Justitie. ‘Ik tastte de mogelijkheden af. Er lag een plan van VWS om de wietteelt helemaal te legaliseren, maar dat was te radicaal. Een vorm van gedoogbeleid, misschien niet eens officieel, leek haalbaar. Het College van procureurs-generaal ging ginnegappend akkoord.’</p>
<p>De plannen waren in een vergevorderd stadium, vertellen betrokkenen. Regeringsadviseurs hadden zelfs contact met potentiële ‘staatstelers’. ‘Ik zat in een denktank met advocaten, accountants en drugsbaronnen,’ zegt Carl Steinmetz, een van de toenmalige onderzoekers. ‘De politie deed in die tijd veel invallen in coffeeshops. Toen de wiet daar vaak niet schoon bleek, werd de denktank in het leven geroepen.’ Steinmetz schetst hoe hij ‘in een geblindeerde auto’ op het Leidseplein werd afgehaald voor afspraken met drugscriminelen. ‘We hadden bedacht dat Amsterdam zou beginnen met een gereguleerde achterdeur. Aan de IJ-oevers zouden we een groot gebouw gebruiken voor de teelt van wiet met een laag THC-gehalte. Om de softdrugsscene in kaart te brengen, voerde ik gesprekken met de grote baronnen.’</p>
</div>
<div class="image center">
<figure style="width: 960px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/dc9b5326-6e1b-4a1b-87a1-5c522380f14d_mm.jpg" alt="Arbeiders aan het werk in een door de staat gecontroleerde wietkwekerij in Colorado. Foto: Matt Nager/Redux/HH" width="960" height="652" border="0" /><figcaption class="wp-caption-text">Arbeiders aan het werk in een door de staat gecontroleerde wietkwekerij in Colorado. Foto: Matt Nager/Redux/HH</figcaption></figure>
</div>
<div class="image center"></div>
<div class="image center">Arthur Docters van Leeuwen, indertijd ‘super-PG’, herinnert zich de discussie. ‘Er werden binnen het college veel grappen over gemaakt. Dat we als Openbaar Ministerie een plantage zouden beginnen, als bijverdienste. We zijn gepolst door het ministerie en stonden welwillend tegenover de plannen. Door de illegale handel bij de achterdeur kwam veel geld terecht in het criminele circuit. We wisten ook dat we niet onder de internationale verdragen uit konden. Maar regulering over de hele linie, van kweken tot verkoop, leek een optie. Het OM zou dan pas vervolgen als men zich niet aan de regels hield. Zoals we nu ook doen met de coffeeshops.’</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Indertijd bleken de plannen te vergaand. Toen de ideeën uitlekten, protesteerde het buitenland. ‘In mijn herinnering is er een tête-à-tête geweest tussen de Franse president Jacques Chirac en premier Wim Kok,’ zegt Jan van Dijk. ‘Daar hebben de Fransen laten weten dat ze het niet zouden accepteren.’ Nederland dreigde te worden weggezet als narcostaat, dus koos Den Haag eieren voor haar geld. Volgens Van Dijk veegden Kok, D66-minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo en topambtenaar Joris Demmink, de toenmalige invloedrijke directeur-generaal op Justitie, de plannen van tafel.</p>
<h5>Te laat</h5>
<p>Nu is die internationale context heel anders, benadrukt hoogleraar Brouwer nog maar eens. ‘In het buitenland, zelfs in de VS, gaan ze nu verder dan wij met ons coffeeshopbeleid.’ Hij wijst ook op de vonnissen van de rechtbanken in Breda en Den Haag en heeft hoge verwachtingen van de rechtspraak, mochten straks de initiatiefnemers van de Utrechtse social cannabis club worden aangepakt. ‘Ik denk dat rechters net als in Spanje en België zullen zeggen: ook die social clubs gaan we niet veroordelen.’</p>
<p>Brouwer zou het liefst zien dat de gemeenten de wietteelt uitbesteden aan een commercieel bedrijf en daarbij zelf de kwaliteit controleren. ‘Dat neemt de georganiseerde misdaad de wind uit de zeilen. ’</p>
<p>Of regulering de georganiseerde misdaad inderdaad een hak zet, is intussen nog de vraag. Criminoloog Jan van Dijk denkt dat het daarvoor te laat is. ‘Twintig jaar gedoogbeleid heeft de georganiseerde misdaad geweldig doen groeien. Als je nu reguleert, ontneem je de professionals slechts tien tot vijftien procent van hun markt. Veel van de drugs zijn bedoeld voor de export.’</p>
<p>Ook Trimbos-onderzoeker Franz Trautmann onderkent de beperkte invloed op de onderwereld. ‘Natuurlijk kun je de georganiseerde misdaad niet laten verdwijnen. Maar dat is geen argument om het niet te doen. Ook als je maar tien tot vijftien procent van de georganiseerde misdaad laat verdwijnen, is dat mooi. Daar zou elke criminaliteitsbestrijder bij in z’n handen wrijven.’</p>
<p>Het lijkt duidelijk, de voorstanders van legalisering ruiken de overwinning. ‘Ik denk dat Opstelten uiteindelijk om zal gaan,’ zegt Jan Brouwer. ‘Er is nu zoveel druk vanuit de gemeenten en de burgemeesters. Dit gaat Opstelten verliezen. Ik voorzie dat hij moet meebuigen als wuivend koren.’</p>
</div>


Harry Lensink

‘Internationaal is reguleren van wiet geen probleem’

<div class="intro lead"><b>Gisteren heeft een rechtbank in Libië Seif-al-Islam Khadaffi bij verstek veroordeeld tot de doodstraf. Het hof acht hem schuldig aan volkerenmoord. De zoon van Muammar Khadaffi, die in Londen studeerde, leek ooit een veelbelovende hervormer. In 2011 schreven we dit profiel van een ongrijpbare kroonprins.</b></div>
<div class="image center"><em class="credit"> </em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het boekwerk telt 428 pagina&#8217;s. Onderwerp: de noodzaak van democratisering. Auteur: Seif-al-Islam Khadaffi. Wie? Inderdaad, de tweede zoon van de Libische dictator Muammar Khadaffi schreef een proefschrift aan de London School of Economics waarin hij pleitte voor meer democratie in internationale organisaties en een grotere rol voor &#8216;het maatschappelijk middenveld&#8217;. Blijkbaar was Seif-al-Islam tevreden over zijn leermeesters. Zijn liefdadigheidsstichting doneerde een slordige twee miljoen euro aan het opleidingsinstituut.</p>
<p>Toen ook in Libië de Arabische lente losbarstte, verscheen er ineens een heel andere Seif-al-Islam. De afgelopen maanden groeide hij uit tot de woordvoerder van de familieclan. Voorbij waren de pleidooien voor meer democratie. Hij hield tirades tegen buitenlandse machten die zijn land kapot maakten. Hij riep te zullen vechten &#8216;tot de laatste man, de laatste vrouw en de laatste kogel&#8217; en dreigde dat er &#8216;rivieren van bloed&#8217; zouden vloeien als het volk zich niet achter zijn vader zou scharen.</p>
<p>In Londen fronsten ze de wenkbrauwen. Hoe kon het, zo vroegen tegenstanders van de Libische dictatuur zich af, dat de leiding van de London School of Economics een donatie had geaccepteerd van iemand met bloed aan zijn handen? En hoe zat het eigenlijk met dat proefschrift? Volgens activisten was er sprake van plagiaat. Ook zou de kersverse doctor een ghostwriter in dienst hebben genomen. De geschrokken leiding van de LSE gaf eind februari een verklaring uit waarin ze afstand nam van haar alumnus. Ook werd een onderzoek ingesteld naar de plagiaatbeschuldigingen. Sir Howard Davies, de LSE-directeur die het geld had aangenomen, stapte in maart op. Een onafhankelijke commissie onderzoekt de banden tussen de universiteit, Khadaffi&#8217;s zoon en het Libische regime.</p>
</div>
<div class="wpg-element paragraph-quote">
<blockquote><p>Een dictatorszoon die er alles voor doet om zijn familie in het zadel te houden</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Seif-al-Islam leidde in Londen het leven van een miljonairszoon. Na gedane arbeid kon hij elke avond wat baantjes trekken in zijn privézwembad of een filmpje pikken in de huisbioscoop van zijn kapitale villa in de buitenwijk Hampstead. Maar die tijden lijken voorbij. Buitenlandse tegoeden van de familie zijn bevroren. En mocht Seif al toestemming krijgen om terug te keren naar Groot-Brittannië, dan zal hij krakers aantreffen in zijn Londense optrekje. In maart van dit jaar bezette een groep die zich &#8216;Topple the Tyrants&#8217; noemt zijn huis. Op het dak <a href="http://www.dailymail.co.uk/news/article-1364611/Gaddafis-son-Seif-al-Islams-11m-London-mansion-taken-squatters-Topple-Tyrants.html" target="_blank">ontrolden ze een spandoek</a> met de tekst &#8216;Out of Libya, out of London&#8217;. Een van de krakers zei: &#8216;We willen er zeker van zijn dat dit huis wordt teruggegeven aan het Libische volk.&#8217;</p>
<p>De tweede zoon van Khadaffi was niet alleen een graag geziene gast in Londen. Op een Facebookpagina zijn foto&#8217;s te zien waarop hij tal van dignitarissen ontmoet. In een kaki tropenpak, met bloemenkrans om de hals, begroet hij een rij hoogwaardigheidsbekleders onderaan een vliegtuigtrap. Op een kade vol motorjachten staat Seif, deze keer in wit zomerkostuum, naast de omstreden Oostenrijkse politicus Jörg Haider. En er zijn foto&#8217;s waarop hij de hand schudt van de Japanse premier Junichiro Koizumi of de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice.</p>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Seif-al-Islam Khadaffi (zijn naam betekent &#8216;Zwaard van de islam&#8217;) werd geboren op 25 juni 1972. Zijn familie is, volgens de Amerikaanse ambassadeur Gene Cretz in een door WikiLeaks onthuld bericht aan Washington, &#8216;totaal ontwricht, disfunctioneel en getekend door een voortdurende onderlinge machtsstrijd&#8217;. Vader Muammar Khadaffi zou een &#8216;excentriek figuur&#8217; zijn die leidt aan &#8216;ernstige fobieën, houdt van flamencodansen en paardenrace, impulsief is en vriend en vijand kan irriteren&#8217;. De negenenzestigjarige dictator wordt niet alleen verdacht van oorlogsmisdaden, hij zou volgens de ambassadeur ook angst hebben om &#8216;op bovenste verdiepingen te verblijven of over open water te vliegen&#8217;. Moeder Safya bestierde een vliegtuigmaatschappij die het monopolie had op het transport van Libische pelgrims naar Saoedi-Arabië en liet zich uitsluitend per vliegtuig of door een stoet geblindeerde Mercedessen vervoeren. Terwijl broer Hannibal er een bandeloos jetsetbestaan op na hield, broer Khamis de gevreesde leider werd van de elitetroepen en broer Mutassim op al even afschrikwekkende wijze de Nationale Veiligheid moest waarborgen, leek Seif-al-Islam de afgelopen jaren uit te groeien tot dé hervormer van Tripoli.</p>
<p>Hij durfde als enige in het openbaar kritiek te uiten op zijn vader; hij drong aan op de invoering van nieuwe wetten en een onafhankelijke rechtspraak. Het leek erop alsof Seif-al-Islam bezig was met een ingewikkelde koorddans-act om binnen de bestaande verhoudingen veranderingen door te voeren. Of dat met steun van zijn vader gebeurde, is onduidelijk. In 2005 pleitte Seif-al-Islam tijdens de prestigieuze conferentie in het Zwitserse Davos voor de vorming van een moderne, open economie in zijn land. Ook stond hij aan het hoofd van zijn eigen liefdadigheidsorganisatie, die naar verluid tonnen aan hulp doneerde na de aardbeving in Haïti. Hij bemiddelde bij de uitlevering van de Bulgaarse verpleegsters die samen met een Palestijnse arts door de Libische autoriteiten waren gearresteerd op verdenking van het verspreiden van hiv. En het was Seif die zijn vader er toe bracht de biologische, chemische en nucleaire wapenprogramma&#8217;s op een laag pitje te zetten, wat een doorbraak betekende in de verhouding met het Westen. Ook was hij nauw betrokken bij de succesvolle onderhandelingen over de uitlevering van Abdelbaset al-Megrahi, die vastzat vanwege zijn aandeel in de Lockerbie-aanslagen. &#8216;Seif acht een goede relatie met de Verenigde Staten en het Westen in het belang van Libië,&#8217; zei de Amerikaanse ambassadeur Cretz in mei 2010 in <i>The Washington Post</i>. Rond diezelfde tijd rapporteerde de Amerikaanse ambassade in de uitgelekte WikiLeaks-berichten dat &#8216;jonge Libiërs Seif-al-Islam beschouwen als de &#8220;hoop van Libië&#8221;. Twintigers willen zijn zoals hij en zien in hem de juiste man om het land te leiden.&#8217;</p>
</div>
<div class="wpg-element paragraph-quote">
<blockquote><p>Wij zijn niet bang voor het Internationaal Strafhof</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Nu, een jaar later, heeft Seif zijn ware gezicht laten zien. Hij blijkt niet de vriendelijke, moderne, hervormingsgezinde belofte voor de toekomst, maar een dictatorszoon die er alles voor doet om zijn familie in het zadel te houden. Zelf is Seif er van overtuigd dat hij noch de rest van het regime iets verkeerd heeft gedaan. Hij toonde zich in The Washington Post in april diep teleurgesteld over beloftevolle Libiërs die hij terug naar huis had gehaald om te helpen met de hervormingen. Ze waren allemaal overgelopen naar de vijand. Neem Mahmoud Jibril, een in de VS opgeleide hoogleraar, die inmiddels voor de rebellen de buitenlandse betrekkingen onderhoudt. &#8216;Hij was mijn beste vriend,&#8217; zei Seif-al-Islam, &#8216;en hij is compleet veranderd.&#8217;</p>
<p>Zijn vaders tegenstanders zijn in de visie van Seif brute misdadigers en terroristen, geleid door Al-Qaida. Hij ontkent categorisch dat er sprake is van aanvallen op onschuldige burgers. De wereld is ten strijde getrokken tegen Libië op basis van niets meer dan &#8216;geruchten en propaganda&#8217;. Hij maakte de vergelijking met de overhaaste inval in Irak in 2003. Toen wees de VS op massavernietigingswapens die nooit zijn aangetroffen, nu roept het Westen dat de bevolking wordt uitgemoord zonder dat daar enig bewijs voor is. &#8216;Het is precies hetzelfde,&#8217; beweerde Seif-al-Islam. In het interview riep hij vertegenwoordigers van Human Rights Watch op om met eigen ogen te komen vaststellen dat er niks mis was. &#8216;Wij weten zeker dat we geen enkele misdaad tegen ons volk hebben gepleegd. Wij zijn niet bang voor het Internationaal Strafhof.&#8217;</p>
<p>Het is nog maar de vraag of hij van dat Strafhof niets te vrezen heeft. De openbare aanklager Luís Moreno Ocampo laat niets over van &#8216;Seif-al-Islam de hervormer&#8217;. Hij beschuldigt hem van misdaden tegen de menselijkheid. Volgens Moreno Ocampo is Seif samen met zijn vader en Abdullah al-Senussi (de zwager van dictator Khadaffi, die mogelijk is omgekomen) schuldig aan &#8216;systematische&#8217; en &#8216;grootscheepse&#8217; aanvallen op de burgerbevolking. Hij zou een actieve rol hebben gespeeld bij het werven van buitenlandse huurlingen. Moreno Ocampo houdt Seif-al-Islam medeverantwoordelijk voor het &#8216;vermoorden, arresteren, gevangen nemen, laten verdwijnen en mishandelen van ongewapende demonstranten&#8217;.</p>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Afgelopen zondag leken de dagen van Seif-al-Islam geteld. Hij viel in handen van oprukkende rebellen en uitlevering aan Den Haag leek een kwestie van dagen. Maar Seif-al-Islam keerde onverwacht en omstuwd door aanhangers terug in Tripoli. Een beteuterde Waheed Burshan, een van de leiders van de Nationale Overgangsraad, liet via Al Jazeera weten er &#8216;niets van te begrijpen&#8217;. De arrestatie was persoonlijk aan mij gemeld, aldus Burshan. &#8216;Onze strijders zijn onervaren. We hebben geen gestructureerde militaire wacht. Het is niet goed gegaan aan onze kant.&#8217;</p>
<p>Seif-el-Islam daagde de internationale gemeenschap uit door te verschijnen bij het hotel waar alle pers zich verzameld heeft. &#8216;Wij hebben de ruggengraat van de rebellen gebroken,&#8217; riep hij triomfantelijk. &#8216;Tripoli is in handen van de regering.&#8217; Over het Internationaal Strafhof was hij kort en bondig: &#8216;Rot op met dat Strafhof.&#8217;</p>
</div>


Harm Ede Botje

Het ware gezicht van dictatorszoon Seif-al-Islam Khadaffi

De verpatsering van Oud-Zuid

Sander Pleij

‘Wij kunnen nergens mee vergeleken worden’

<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="05_Tussenkop_Kopje">Waar</span> De broodvergister van de Kolenkitbuurt<br /><span class="05_Tussenkop_Kopje">wie</span> Roel Schoenmakers</h3>
<p>We zijn gewaarschuwd. De geur laat zich het beste omschrijven als die van een flink formaat koeienstal, grijnst Roel Schoenmakers. Op de bodem van het plastic vat ligt een grauwe pap te gisten. Hier drijft het verzamelde oude brood van de Amsterdamse Kolenkitbuurt. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Dat brood was een probleem, een paar jaar geleden. In de Kolenkitbuurt, toen een van de beruchtste wijken op het lijstje van Wijkenminister Vogelaar, slingerde overal brood in de berm. Volgens de Koran mag brood namelijk niet worden weggegooid, maar moet je het aan de natuur teruggeven. <br />Inmiddels is het heilige brood brandstof voor een bijzondere biogasinstallatie. Schoenmakers, die met zijn ontwerperscollectief in de buurt huist, ontwikkelde met hulp van het stadsdeel, een energiebedrijf en andere kunstenaars uit de buurt de broodvergister: uit het brood winnen ze methaangas, dat gebruikt kan worden voor verwarming of om op te koken. Tien kilo oud brood levert zo drie kuub gas op. De techniek is niet nieuw, zelfvoorzienende woongemeenschappen zijn er al jaren druk mee. ‘Zo’n apparaat is een forse investering, maar als je meer van die vergisters neerzet, kun je er hele woningblokken mee verwarmen.’ Voorlopig dromen ze van een buurtbakkerij op biogas. Ook koken bewoners op het aangesloten fornuis een wekelijks buurtbuffet. Al met al zijn ze misschien slechts een kruimel op weg naar een circulaire energievoorziening, maar Schoenmakers vindt: ‘Met onze vergister bewijzen we dat die toekomst potverdikke behoorlijk dichtbij is.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>VN bezoekt broedplaatsen van vernieuwing. <br />Suggesties: broedplaats@vn.nl</p>
</p></div>


DE BROEDPLAATS

<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="05_Tussenkop_Kopje">Waar</span> Better Future Factory<br /><span class="05_Tussenkop_Kopje">Wie</span> Jonas Martens</h3>
<p>Twee zomers geleden braken ze door op Lowlands. Nee, Better Future Factory is geen band maar een ontwerpbureau van vijf jonge ingenieurs, huizend in een oud wijkcentrum in Rotterdam. Jonas Martens en zijn team bedachten Perpetual Plastic Project, een interactieve installatie waarmee festivalgangers hun plastic afval zelf kunnen recyclen tot, bijvoorbeeld, ringen, lepels of surfvinnen. In het apparaat wordt het plastic vermalen en omgesmolten tot filament, de inkt voor een 3D-printer. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Inmiddels zijn er allerlei nieuwe projecten in het verlengde van hun machine: met een groot afvalverwerkingsbedrijf onderzoeken ze hoe van gerecycled plastic een duurzame grondstof voor 3D-printers kan worden gemaakt. Auto-onderdelen en koelkasten blijken zich er goed voor te lenen, daar zitten geen weekmakers of gifstoffen in. Ook werken ze aan een project in Angola, waar een offshorebedrijf hen vroeg iets te verzinnen op de enorme berg plastic afval in de dorpen rondom hun werf. Nu bouwen ze aan <span class="Cursief">low tech</span>-installaties waarmee mensen zelf hun plastic kunnen smelten om er bijvoorbeeld tegels van te maken. <br />Nog geen tien procent van alle plastic op de wereld wordt hergebruikt. Dat moet anders, vinden Martens en zijn kompanen. ‘Als jonge ingenieurs willen we een bijdrage leveren aan het oplossen van, nou ja, Grote Problemen. Daarom ontwerpen we niet alleen, we denken ook na over de vraag hoe je een business kunt opzetten rondom die projecten. Aan geblaat over duurzaamheid hebben ze in Angola echt geen boodschap.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>VN bezoekt broedplaatsen van vernieuwing. Suggesties: broedplaats@vn.nl</p>
</p></div>


<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="05_Tussenkop_Kopje">Waar</span> Mediamatic<br /><span class="05_Tussenkop_Kopje">Wie</span> Willem Velthoven</h3>
<p>Midden in de ruimte staan drie metershoge staketsels waaruit komkommers en bietenbladeren steken. De led-lampen in de stellages verspreiden een paarse gloed, het ruikt er naar kwekerij en er klinkt voortdurend kabbelend water. In de bassins onder de plantenbakken zwemmen meervallen en goudvissen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In deze oude scheepsloods in Amsterdam-Oost experimenteren Willem Velthoven en de zijnen met aquaponics: een gesloten ecosysteem waarin planten gekweekt worden op, jawel, vissenpis. De ammonia die vissen uitwasemen, wordt door bacteriën omgezet in nitraten waar planten van kunnen groeien. Het gezuiverde water wordt intussen steeds rondgepompt. Maar dan wordt het pas ingewikkeld, zegt Velthoven. ‘We ontdekten bijvoorbeeld dat gewoon vissenvoer te weinig ijzer bevat voor de planten. Ook onderzoeken we bij welke kleur licht de planten het beste groeien. Nu is het nog pielen, maar uiteindelijk zou je met deze techniek op grote schaal water, kunstlicht en energie kunnen besparen.’<br />Velthoven is directeur van kunstenaarscollectief Mediamatic. In hun loods onderzoeken ze toepassingen van nieuwe technologie voor kunst en maatschappij. Aquaponics kan volgens Velthoven vooral uitkomst bieden voor landbouw in dorre gebieden: er kwam al eens een Egyptische boer langs, en er is belangstelling van een vluchtelingenorganisatie met opvangkampen in de woestijn. In Nederland, met al z’n water, helpt aquaponics vooral mensen bewuster te maken van alle ketens in de natuur, zegt Velthoven. ‘Bovendien knapt het kantoorklimaat er enorm van op: je luncht uit eigen kweek en werkt in een tropische tuin.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>VN bezoekt broedplaatsen van vernieuwing. Suggesties: broedplaats@vn.nl</p>
</p></div>


<div class="wpg-element paragraph">
<p>Russische kluizenaars</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Maandenlang trok fotograaf Da-nila Tkachenko door uitgestrekte wouden, moerassen en gebergten. Van diep in Siberië tot aan het Oeralgebergte spoorde hij hen op: kluizenaars, mannen die op zekere dag kozen voor de wildernis als hun enige gezelschap. Vaak hielpen naburige dorpsbewoners de fotograaf op weg. Vanaf de rivier zou het nog twintig kilometer naar het oosten zijn, daar ergens hadden ze ‘de zonderling’ voor het laatst gezien. Soms slaagde Tkachenko er ook na uren struinen niet in om de kluizenaar te vinden, dan weer postte hij een dag bij een verlaten hut. Vermoedelijk hield de bewoner zich dan schuil in het woud, wachtend tot de indringer eindelijk zou opkrassen. Maar de meeste kluizenaars stonden, ook tot zijn eigen verbazing, wel open voor bezoek. Misschien omdat hij zelf een wat zonderling figuur is, grinnikt Tkachenko, aan de telefoon vanuit Moskou. Vaak bleef hij een paar uur. Met wie niet wilde praten, communiceerde hij via briefjes. En pas vlak voor vertrek vroeg hij of hij een foto mocht maken. In een paar simpele zinnen noteerde Tkachenko hun verhaal.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De motieven van de mannen verschillen. De een trok zich terug nadat zijn vrouw overleed. De eerste winters waren zwaar, hij moest een paar van zijn bevroren vingers afhakken. Toch wil hij niet terug naar de beschaving: hij moet de mensheid niet. Een ander heeft een moord op zijn geweten en kon zichzelf ook na zijn gevangenisstraf niet vergeven. Hij trok de bossen in om te bidden, en bleef er. Een derde werkte op de academie voor biologische wetenschappen. Toen zijn instituut na de perestrojka moest sluiten, besloot hij gedesillusioneerd tot een bestaan in de natuur. Nu wijdt hij zich aan eigen onderzoek naar de medicinale krachten van ginseng. <br />De onderkomens van de mannen verschillen al evenzeer: waar de een genoegen neemt met de beschutting van een paar takken, heeft de ander in zijn grot gordijntjes opgehangen. Maar wat alle kluizenaars gemeen hebben, zegt Tkachenko: een diepe afkeer van een collectief bestaan met alle conventies van dien. Of, zoals een van hen tegenover de fotograaf verzuchtte: alleen in eenzaamheid is vrijheid te bereiken. <br />Die zoektocht naar autonomie houdt hem als jonge fotograaf zeer bezig. Is het werkelijk mogelijk met een sociale context te breken, niet langer gedefinieerd te worden door een positie in de samenleving? Tkachenko is er nog niet uit. Zelf groeide hij op in Moskou, hij studeerde er documentairefotografie. Toch ontsnapt hij liever aan de drukte van de metropool. Ooit verdwaalde hij tijdens een wandeltocht door het Altaj-gebergte, hij zwierf dagen rond voordat hij weer in de bewoonde wereld kwam. De wildernis en de leegte, die fascineren hem. ‘Ze dwingen ons tot nederigheid.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Danila Tkachenko won met deze serie de eerste prijs in de categorie ‘portret’ in de World Press Photo-wedstrijd 2014.<br />Tijdens Fotomanifestatie Noorderlicht is de serie van 31 augustus t/m 28 september te zien in het Natuurmuseum Fryslân in Leeuwarden, als onderdeel van de tentoonstelling ‘Solitude’:</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Is het werkelijk mogelijk met een sociale context te breken?</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 9 augustus 2014</p>
</p></div>


Eenzaamheid is vrijheid

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Drones zijn overal</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Op zekere dag hoorde fotograaf Thomas van Houtryve over het jongetje dat niet meer van blauwe luchten hield. Op een bijeenkomst in Washington had Zubair Rehman (13) uit het noorden van Pakistan verteld over de dood van zijn oma. Op een heldere morgen was ze vruchten aan het plukken bij haar huis. De zon scheen. En toen, ineens, was er die explosie. Zubair overleefde de aanval. Sinds die dag, zei de jongen, hield hij meer van grijze luchten. ‘Dan kunnen de drones niet vliegen.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het verhaal van Zubair is er een uit vele. Van Houtryve (1975) bestudeerde talloze rapporten van mensenrechtenorganisaties en onderzoeksjournalisten over de droneaanvallen in Pakistan en Jemen. Uiteindelijk besloot hij de titel voor zijn fotoserie te ontlenen aan het relaas van Zubair: Blue Sky Days. Want die blauwe luchten boven ons zijn niet langer onschuldig.Van Houtryve, geboren Amerikaan, wonend in Parijs, begon zijn project in 2012. Hij was gefascineerd door de ‘drone-oorlog’ van de VS. De afgelopen jaren snoefden regeringsfunctionarissen steeds harder over de succesvolle inzet van drones, maar een publiek debat bleef uit. Dat verontrustte Van Houtryve, afgestudeerd in filosofie. ‘De strijd onttrok zich eerst volledig aan de publieke waarneming. De drones vlogen ver weg en de traditionele aanjagers voor een discussie “thuis” ontbraken: er waren geen ge-sneuvelde Amerikaanse troepen of indringende foto- of tv-verslagen. Ik dacht: er moet een manier zijn om deze onzichtbare oorlog naar beelden te vertalen.’ Hij is geen verstokte anti-oorlogsactivist, haast hij zich te zeggen. ‘Mij ging het meer om de principiële kwestie: als een democratisch land ten oorlog trekt, moeten publiek en media op de hoogte zijn, opdat ze hun regering kunnen controleren. De vraag was vooral: hoe kon ik die abstracte drone-oorlog dichter bij Amerikaanse burgers brengen?’ Van Houtryve besloot het publiek mee te nemen op een dronevlucht. Een simpel exemplaar is inmiddels al voor een paar tientjes te koop via Amazon. Aanvankelijk ging hij op zoek naar scènes in Amerika die de buitenlandse situaties weerspiegelen waarin drones door de CIA worden ingezet: trouwerijen, begrafenissen. Zo fotografeerde hij met zijn drone twee mariniers bij een graf in Philadelphia, maar ook een skatepark in Californië, als verwijzing naar de vele kinderen onder de droneslachtoffers in Jemen en Pakistan. ‘Het werd namelijk steeds duidelijker dat er wel degelijk veel burgerslachtoffers vielen. De regering gebruikte woorden als surgical strike, alsof ze alleen maar precisiebombardementen op terroristen uitvoerden, maar mensenrechtenorganisaties schetsten een ander beeld.’ Zo stuitte hij op het verslag van een aanval op een begrafenis in Pakistan. CIA-agenten wilden een hooggeplaatste talib ombrengen, maar die ontsnapte hun steeds. Daarop vermoordden ze een van zijn ondergeschikten om hun eigenlijke doelwit naar de begrafenis te lokken. Tijdens de droneaanval op de plechtigheid werden tientallen bezoekers gedood, maar de taliban-leider ontkwam. Maanden later doodden ze de man alsnog, op bezoek bij zijn schoonouders, die ook sneuvelden. ‘Het kat-en-muisspel tussen de CIA en zo’n taliban-leider eist allerlei levens, ook van onschuldigen. Dan kun je toch niet van een precisieoperatie spreken.’ Gaande zijn research werd het Van Houtryve duidelijk dat drones ook een binnenlands probleem zijn: volgens de Electronic Frontier Foundation, een organisatie voor burgerrechten in cyberspace, worden ze in de VS al op ruim zestig plaatsen ingezet. Het Department of Homeland Security zou lokale politieposten financieel hebben ondersteund om drones aan te schaffen. Ook de grensbewakingstroepen gebruiken ze. Die lenen de drones weer uit aan de FBI, Texas Rangers en lokale sheriffs. Van Houtryve: ‘De overheid breidt haar spionagemogelijkheden in rap tempo uit, terwijl er nog nauwelijks wetgeving is voor dit soort nieuwe technologie. Drones zijn wachttorens die je niet kunt zien. Daar moet de bevolking op z’n minst van weten.’ Inmiddels hebben ook enkele bedrijven toestemming gekregen om drones in te zetten: boven de olievelden in Alaska bijvoorbeeld, en ook Hollywood-crews gebruiken ze. ‘Stel je eens voor dat drones nog verder uitzwermen over de commerciële markt. Dan kijken Google en Amazon straks in je tuin of je kinderen of huisdieren hebt, om je vervolgens een aanbieding te sturen voor kinderkleding of hondenvoer.’ De vragen die we ons volgens Van Houtryve moeten stellen: hoeveel ziet de overheid eigenlijk van ons? Willen we dat? Wie staan we verder toe met drones te vliegen? En welke informatie kun je afleiden uit wat je ziet vanuit de lucht? ‘De verwarring kan groot zijn. Neem de foto van al die mensen op hun matjes. De meesten zullen zeggen: die zijn aan het bidden. Maar het is een yogaklas in een park in San Francisco.’Er is alle reden om waakzamer te zijn bij wat zich boven onze hoofden afspeelt, vindt Van Houtryve. ‘Drones zijn ons leven nu al aan het veranderen, daar moeten we ons als burgers toe verhouden. Misschien zal mijn zoontje op een dag gewend zijn aan de gedachte dat je ook onder de blote hemel niet meer onbespied bent, dat de lucht vergeven is van de ogen. Ik hoop nog steeds dat we de hemel en onszelf van zo’n scenario kunnen redden.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p> Hoe veel ziet de overheid eigenlijk van ons? Willen we dat? </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 2 augustus 2014</p>
</p></div>


Bang voor blauwe luchten

<div class="lead">Op donderdag 17 juli 2014 begon Frank van der Weide met zijn vrouw Helen Borgsteede aan hun vakantiereis naar Indonesië. Ze waren twee van de bijna driehonderd passagiers aan boord van vlucht MH17. Frank werkte de afgelopen vijftien jaar als systeembeheerder bij de Weekbladpers Groep, onder meer uitgever van Vrij Nederland.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Frank van der Weide was met zijn 1 meter 95 en rossige haardos een opvallende verschijning in het bedrijf. Sinds 1999 ontfermde hij zich over de pc’s, servers en datanetwerken van de verschillende uitgeverijen. Aanvankelijk sleutelde hij zelf, later was hij vooral teamleider van zijn ‘jongens’. Als manager systeembeheer was hij verantwoordelijk voor de digitale infrastructuur van het bedrijf. Toch dook hij regelmatig op in een van de kantoren als er ‘even iets geregeld’ moest worden. <br />Van hiërarchie moest hij niet veel hebben, Frank bleef liever meewerkend voorman. Wie zijn team wilde reorganiseren, moest met goede argumenten komen. En voor een stevige woordenwisseling was hij niet bang. Liever hield hij de mannen van ICT bij elkaar. Ook buiten kantooruren konden ze bij hem terecht, voor hen was hij vriend en mentor tegelijk. </p>
<p>Frank werd in 1964 geboren in Amsterdam. Hij groeide op in Overtoomse Veld, toen nog een flatwijk in aanbouw. Met broer Richard voetbalde hij op het pleintje voor hun portiek, van het geld van de krantenwijk zetten ze zelf racefietsen in elkaar. Op het Cartesius Lyceum zong hij en speelde hij keyboard in de schoolband. Het repertoire weerspiegelde de punktijd van de vroege jaren tachtig: ze speelden covers van The Cure, The Jam, Siouxsie and the Banshees. Met een grote kuif vertrok hij na zijn eindexamen Gymnasium B naar de HTS voor de Confectie Industrie. Muziek bleef belangrijk, er werd gedanst in Paradiso en de Roxy, Frank trad op als manager van een bevriende gitaarband. Hij was eigenzinnig, en ook toen al een handige regelaar. Hoewel in die dagen uiteraard fel anti-bont, begon hij een lucratief handeltje in een partij Russische bontmutsen waarop hij toevallig gestuit was. In die dagen ontwikkelde hij de aangename tegendraadsheid die zijn collega’s later zo zouden waarderen als hij voor ze in de bres sprong. </p>
<p>Intussen was hij nog altijd een fanatiek lid van LUTO, de korfbalclub in Buitenveldert. Frank speelde er jarenlang in het eerste en was actief in tal van commissies. Op de club ontmoette hij in 1997 ook zijn vrouw Helen, toen nog studente aan de pedagogische academie. De afgelopen jaren gaf ze les aan groep zes van basisschool De Cirkel in Amstelveen. ‘Een heel bijzondere, betrokken en lieve juf,’ zo schreven ouders en leerlingen van de school in hun condoleances. <br />Frank en Helen waren in de zeventien jaar van hun samenzijn fervente reizigers. Ze trokken naar Nieuw-Zeeland, Maleisië, de Cookeilanden. Ook de liefde voor muziek deelden ze. Elke maandagavond reed Frank met Helens broer Ronny naar een studio in het Amsterdamse Vondelpark om hem te assisteren bij zijn radioprogramma. Vorige week maandag kwamen familie en vrienden in de studio bij elkaar. Een uur lang draaiden ze muziek ter herinnering aan Frank en Helen. Een van de nummers in de uitzending: ‘If I had a rocket launcher’, van Bruce Cockburn, scheurend op zijn gitaar. Frank had er zeker om kunnen lachen, zei zijn oude schoolvriend Tom op de radio.</p>
<p>Veel te vroeg neemt de Weekbladpers Groep afscheid van Frank van der Weide en zijn vrouw Helen. Wij gedenken een gewaardeerde en geliefde collega. </p>
</p></div>
<figure id="post-19411 media-19411" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/07/fcf0d5f6-4d07-4ac4-ad11-97bac71485a4_Frank-Glasgow_preview.jpg" alt="Frank van der Weide (1964-2014)" /><figcaption>Frank van der Weide (1964-2014)</figcaption></figure>


In memoriam Frank van der Weide (1964-2014)

<div class="lead">113Online biedt mensen de gelegenheid over hun gedachten aan zelfmoord te spreken. &#8216;Praten is essentieel bij suïcidepreventie.&#8217;</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<div class="lead">
<p>113Online van Jan Mokkenstorm biedt mensen de gelegenheid over hun gedachten aan zelfmoord te spreken. &#8216;Praten is essentieel bij suïcidepreventie.&#8217;</p>
</div>
<p>Psychiater Jan Mokkenstorm vertelt hoe ze laatst werden gebeld door een man. ‘Hij zei: “Ik sta in de Ardennen. Het is hier pikkedonker. Ik denk dat ik het ga doen, ik twijfel alleen nog hoe. Jullie zijn de laatste die ik bel, dat wilde ik jullie laten weten.”’</p>
<p>Een telefoonteam achter computers in een steriel kantoorpand in de Bijlmer: op het eerste oog zou het een willekeurig callcenter kunnen zijn. Maar wie hier naartoe belt of zich meldt via mail of chat (0900-0113; www.113online.nl), verkeert in grote geestesnood. 113Online is een platform voor online zelfmoordpreventie. Mensen kunnen er een uur praten met een vrijwilliger of stagiair. Bij een acute, levensbedreigende situatie wordt onmiddellijk doorgeschakeld naar een psycholoog. Ook is het mogelijk om via het platform bij professionele therapeuten online therapie te volgen, bestaande uit een serie van acht gesprekken over de telefoon, chat of mail.</p>
<p>113Online staat aan de kant van het leven en probeert te zoeken naar een uitweg uit de wanhoop, vermeldt de website. ‘De ChristenUnie is groot fan van ons, maar we zijn niet gebaseerd op religieuze of ideologische grondslag,’ haast oprichter Mokkenstorm zich te zeggen. Ze zijn er ook niet voor tips bij zelfdoding. ‘Het gaat ons er om dat er een plek is waar mensen over hun gedachten aan zelfmoord kunnen spreken. Daarop rust nog altijd een gigantisch taboe, terwijl praten juist essentieel is bij suïcidepreventie.’</p>
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote><p>‘Veel mensen schamen zich voor hun zelfmoordgedachten. Waarom maken we daar geen online vrijplaats voor, dacht ik?’</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In Nederland lijken we zelfmoord te accepteren als iets dat bij het leven hoort, zegt Mokkenstorm. ‘Het aantal doden door borstkanker, verkeersongelukken en aids is spectaculair afgenomen omdat we daar tegen ten strijde trokken. Intussen signaleren we al decennialang zo’n 1500 zelfmoorden per jaar. De afgelopen jaren stijgt dat aantal zelfs, in 2012 waren het er 1750. Dat we in die cijfers berusten, vind ik getuigen van gemakzuchtig pessimisme. De GGZ zou ernaar moeten streven het aantal suïcides onder haar patiënten terug te brengen tot nul. Ieder ander getal laat ruimte voor acceptatie van een eenzame en radeloze dood door eigen hand.’</p>
<p>Toen hij als jonge psychiater de sleutel van zijn eerste afdeling in Vogelenzang kreeg, werd hem verteld: reken op twee tot vier zelfmoorden per jaar. ‘Eigenlijk is dat een elegante manier om te zeggen: we proberen niet eens om er iets tegen te doen. Bovendien zijn hulpverleners ontzettend bang voor de schuldvraag: wat als je iemands zelfmoord niet weet te voorkomen?’ Die angst is echter geen excuus, vindt Mokkenstorm. ‘Suïcide is niet zo ongrijpbaar als de GGZ lang heeft gedacht. Als je suïcide bespreekbaar maakt, is ongelooflijk veel leed te voorkomen.’</p>
<h5>Een online vrijplaats</h5>
<p>Mokkenstorm is inmiddels directeur van de crisisdienst bij GGZinGeest, een grote instelling voor psychiatrie in Noord-Holland. 113Online is in de lucht sinds 2009, maar hij bedacht het platform jaren geleden al, toen de internettherapie opkwam. ‘Veel mensen schamen zich voor hun zelfmoordgedachten, vinden het moeilijk om naar de dokter te gaan. Waarom maken we daar geen online vrijplaats voor, dacht ik?’</p>
<p>Met professionele hulpverlening in de achterwacht kon hij de eerste opvang overlaten aan geoefende vrijwilligers en stagiairs. ‘Wij trainen onze mensen niet paniekerig te reageren, maar ook niet te zakelijk. Ze luisteren, zonder te oordelen. Laten iemand zijn perspectief op het leven schetsen, kijken met hem mee.’</p>
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote><p>&#8216;Wij helpen mensen tot zichzelf te komen, zodat ze in elk geval geen noodsprong maken&#8217;</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vaak is dat al voldoende om orde te scheppen in de tergende maalstroom van gedachten. ‘Ik ken maar heel weinig mensen die univalent dood willen. Tot op het laatste moment blijven ze op een uitweg hopen. Vandaar dat ProRail bordjes met ons hulpnummer langs het spoor heeft gezet. Wij helpen mensen tot zichzelf te komen, zodat ze in elk geval geen noodsprong maken. Als iemand zichzelf is en er in volledige rust en autonomie voor kiest om uit het leven te stappen, respecteren we dat. Maar ik vind het onverteerbaar als mensen alleen en radeloos een einde aan hun leven maken.’</p>
<h5>Uit eigen ervaring</h5>
<p>Die radeloosheid kent hij niet alleen als dokter van nabij. Een goede vriend uit zijn studentenhuis pleegde zelfmoord, en Mokkenstorm zelf leed als student ook enkele maanden aan zelfmoordgedachten. Liever vertelt hij dat niet in interviews, omdat hij absoluut niet de indruk wil wekken dat zijn project alleen maar emotioneel gedreven is. ‘Het punt is: niet alleen als dokter maar ook uit eigen ervaring weet ik wat het betekent om weer hoop te hebben, en hoe je van daaruit verder kunt leven.’</p>
<p>Mokkenstorm is 52. Als hij over vijftien jaar met pensioen gaat, hoopt hij dat het aantal zelfmoorden in Nederland onder de achthonderd is gebracht. ‘Veertig procent van alle mensen die zelfmoord plegen, zijn ggz-cliënt. Nul suïcides per jaar is misschien onhaalbaar, maar het zou als ggz wel je ambitie moeten zijn.’ Met 113Online kunnen ze nu maar een beperkt aantal mensen helpen. Er is subsidie van het ministerie van VWS, verzekeraars willen niet meebetalen.</p>
<p>‘Ze erkennen dat onze hulp relevant en kostenbesparend is, maar wat we bieden is te modern voor de regels en heeft geen plaats in de ziektewet. Daar willen ze geen uitzondering op maken. Doodzonde, maar voorlopig lijken we uitgepraat.’ Omdat de middelen beperkt zijn, maakt 113Online afgezien van de bordjes langs de rails nauwelijks reclame. ‘We krijgen per dag vijfendertig tot veertig crisisoproepen en per week vijfentwintig aanvragen voor online therapie. Meer kunnen we nu niet aan.’</p>
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote><p>‘Als iemand gedreigd had dat hij in zijn wanhoop ook zijn gezin zou ombrengen, keek ik ’s avonds voor de zekerheid wel eens op nu.nl’</p></blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In het naastgelegen kantoor zit Cindy (26), psychologe, in een chat met een meisje van zestien. Het meisje schrijft niet alleen over haar gedachten aan zelfmoord, maar heeft ook allerlei waanbeelden. ‘Ik heb haar aangeraden ook via de huisarts hulp te zoeken. Het lastige is: ik spreek haar maar acht keer, daarna moet ik het loslaten.’ Ze heeft moeten leren haar werk niet mee naar huis te nemen, zegt de psychologe. ‘Als iemand gedreigd had dat hij in zijn wanhoop ook zijn gezin zou ombrengen, keek ik ’s avonds voor de zekerheid wel eens op nu.nl.’</p>
<p>De man die belde vanuit de Ardennen werd gered. Een van de hulpverleners heeft hem weer de auto in gepraat, terug naar zijn woonplaats. Daar heeft de crisisdienst het overgenomen. Nu woont hij weer bij zijn vrouw en kinderen. Mokkenstorm: ‘Het blijft lastig om aan te tonen hoeveel mensen je gered hebt. Het niet-plegen van zelfmoord is wetenschappelijk gezien een non-event: het is moeilijk te bewijzen dat iets door jouw toedoen niet is gebeurd. Toch zijn er elke maand wel tien van dit soort verhalen. Dat sterkt ons in het idee dat het zin heeft, wat we doen.’</p>
</div>


113Online: Zoeken naar een uitweg uit de wanhoop

Baas in eigen Google Glass

Op pad met het wijkteam in Utrecht

<div class="lead">Sociale Amsterdammers helpen. Sam is een digitaal platform waar ouders en jongeren terecht kunnen met vragen over opvoeden.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Heel bestuurlijk Nederland heeft er rondom de decentralisatie van de jeugdzorg de mond van vol: geef ouders en jongeren zélf de regie, laat hen zélf vertellen welke hulp ze nodig hebben. Omdat er intussen ook grootscheeps wordt bezuinigd, woedt er tussen alle aanbieders van jeugdhulp een enorme belangenstrijd. Toch besloten twaalf jeugdhulporganisaties in Amsterdam tot een bijzondere samenwerking. </p>
<p>Begin dit jaar lanceerden ze Sam, een digitaal platform waar ouders en jongeren terecht kunnen met vragen over opvoeden en opgroeien. Ze vinden er niet alleen een uitgebreide informatiedatabase, maar kunnen er ook direct in contact komen met een hulpverlener van een van de twaalf organisaties. Sams worden die genoemd, oftewel: Sociale Amsterdammers. </p>
<p>De Sams staan op de site met hun eigen naam, een foto en een korte omschrijving van zichzelf en hun expertise. Zo is er onderwijsspecialist Jaap (‘44 jaar, man, houdt van squash, muziek en theatersport’), die verstand heeft van hoogbegaafdheid. Wie een vraag heeft, kan zijn Sam, pardon Jaap, direct benaderen via WhatsApp, e-mail of Skype. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Wie een vraag heeft, kan zijn Sam direcht benaderen via WhatsApp, e-mail of Skype</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Als het nodig is, komt een Sam ook thuis langs of op school. Bovendien kunnen ouders en jongeren nadien een beoordeling geven van de hulp. ‘Zo wordt de kwaliteit van hulpverlening net zo transparant als wanneer je een hotel boekt via Booking.com,’ aldus Petra van Tiggelen van de Amsterdamse GGD, een van de initiatiefnemers. Met Sam onderzoeken de organisaties hoe ze met hun zorgaanbod beter kunnen aansluiten bij de behoeften van cliënten. ‘Via ons platform krijgen burgers de hulp die ze zelf kiezen.’ </p>
<p>Het project is begonnen met gesloten beurzen: de organisaties krijgen voor de klanten die via Sam binnenkomen geen extra geld, ze financieren vijftien uur aan hulp uit hun eigen budget. ‘We willen met Sam ook laten zien hoe verkokerd het zorgstelsel is. Door alle bureaucratie blijft lichte problematiek nu te lang liggen en wordt de zorg onnodig duur. Als cliënten niet helemaal binnen de regels en financiering passen, zoeken we zelf een oplossing. De gemeente Amsterdam heeft bovendien een transitiepot toegezegd: noodzakelijke hulp die niet in het systeem past, gaat zij betalen.’ </p>
<p>Leidt de laagdrempeligheid van Sam niet tot een enorme toename in de vraag? ‘In het begin hoorden we vaak: je zult zien dat ouders uit Amsterdam-Zuid via Sam een dure psychiater voor hun kind gaan kiezen. Dat blijkt reuze mee te vallen. Mensen vragen vooral heel gericht en bescheiden om hulp.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element kader">
<h3>Radicale vernieuwers 2014</h3>
<p>De radicale vernieuwers zijn mensen en organisaties die hun ideeën over sociale en duurzame vernieuwing in de praktijk brengen, vaak tegen de stroom in. Een jury onder leiding van ontwerper Daan Roosegaarde heeft uit meer dan 200 inzendingen de 14 beste vernieuwers van het jaar gekozen. De winnaars van deze tweede editie vindt u <a href="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Radicale-vernieuwers-2014-de-uitslag.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Radicale-vernieuwers-2014-de-uitslag.htm">hier</a>.</p>
<p>Onze &#8216;radicale vernieuwers&#8217;-pagina vindt u<a href="https://www.vn.nl/Radicale-vernieuwers.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Radicale-vernieuwers.htm"> hier</a>.</p>
<p>Radicale vernieuwers is een initiatief van Vrij Nederland en Kennisland, denktank voor sociale vernieuwing, en wordt ondersteund door Stichting DOEN, fonds voor duurzame, culturele en sociale initiatieven.</p>
</p></div>


Sam, bij opvoedproblemen

<div class="lead">Jeugdzorg is geen &#8216;bureau&#8217; meer, maar gaat naar de gezinnen toe.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Tot voor kort heetten ze Bureau Jeugdzorg, tegenwoordig Jeugdbescherming Regio Amsterdam. De naamsverandering symboliseert de enorme transformatie die de organisatie de afgelopen vijf jaar heeft doorgemaakt, zeggen directeuren Claire Vlug en Sigrid van de Poel: ze zijn geen ‘bureau’, maar gaan weer naar de gezinnen toe. In Amsterdam ontwikkelden ze de methodiek dat er voor ieder gezin één plan is en er één vaste medewerker als aanspreekpunt fungeert. En ja, dat is wel eens anders geweest. Ze zijn van ver gekomen, geven de directeuren toe.</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-21317 media-21317" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/06/6da21438-e56d-4c44-bac5-c93f94909a10_claire-vlug.jpg" alt="Claire Vlug: &#039;Ik heb echt het gevoel dat we onomkeerbaar op de goede weg zijn.&#039; " /><figcaption>Claire Vlug: &#8216;Ik heb echt het gevoel dat we onomkeerbaar op de goede weg zijn.&#8217; </figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Sinds de Wet op de Jeugdzorg uit 2005 verlenen de Bureaus Jeugdzorg in Nederland zelf geen zorg meer, ze stellen alleen een indicatie op en kopen de zorg in bij verschillende jeugdhulpaanbieders. De nieuwe wet loste de bureaucratie en versnippering van het zorgaanbod niet op. ‘De situatie bleef dat wij vanuit Bureau Jeugdzorg bedachten wat goed was voor een gezin. Met die gewoonte hebben we radicaal gebroken,’ zeggen de directeuren. ‘We bepalen nu mét het gezin.’ </p>
<p>Het nieuwe credo: vraag ook het gezin zelf wat zij onder veiligheid van de kinderen verstaat, neem geen genoegen met halfbakken oplossingen als het bestaande zorgaanbod niet aansluit. ‘Als een jongere niet naar een pleeggezin kan omdat hij hechtingsproblematiek heeft, proberen we een prikkelarme woonwerkplek in een zorgboerderij te regelen.’ Ander voorbeeld: in plaats van kinderen uit huis te plaatsen, komt er eventueel een hulpverlener in huis wonen. ‘Dat zit niet standaard in het pakket van een aanbieder, dus dat is steeds een enorm gevecht.’</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-21317 media-21317" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/06/1c1c3aa6-9a7e-45fb-acd9-844fc4ea36bd_sigridzw_preview.jpg" alt="Sigrid van de Poel:&#039;We nemen geen genoegen met halfbakken oplossingen.&#039; " /><figcaption>Sigrid van de Poel:&#8217;We nemen geen genoegen met halfbakken oplossingen.&#8217; </figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Alle medewerkers ondergingen een intensief traject om tot meer zelfreflectie en een minder bureaucratisch werkwijze te komen. De lat ligt hoog: van het oude personeel werd vijftien procent ontslagen. De resultaten van het nieuwe ‘gezinsgerichte werken’ stemmen hoopvol: de cliënttevredenheid steeg van 5,5 naar 7,4 en door de inzet van het eigen netwerk van gezinnen wordt er steeds minder beroep gedaan op dure jeugdzorg. </p>
<p>Bovendien daalde het aantal ondertoezichtstellingen en gedwongen uithuisplaatsingen met respectievelijk veertig en zestig procent. ‘Dat betekende overigens wel dat we in de financiële problemen kwamen,’ zegt Van de Poel. ‘Voor een ondertoezichtstelling krijg je geld, niet als je er een weet te voorkomen. Een idiote, perverse prikkel.’ </p>
<p>‘Natuurlijk gaat nog lang niet alles perfect,’ zegt Vlug, ‘maar ik heb echt het gevoel dat we onomkeerbaar op de goede weg zijn.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element kader">
<h3>Radicale vernieuwers 2014</h3>
<p>De radicale vernieuwers zijn mensen en organisaties die hun ideeën over sociale en duurzame vernieuwing in de praktijk brengen, vaak tegen de stroom in. Een jury onder leiding van ontwerper Daan Roosegaarde heeft uit meer dan 200 inzendingen de 14 beste vernieuwers van het jaar gekozen. De winnaars van deze tweede editie vindt u <a href="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Radicale-vernieuwers-2014-de-uitslag.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Radicale-vernieuwers-2014-de-uitslag.htm">hier</a>.</p>
<p>Onze &#8216;radicale vernieuwers&#8217;-pagina vindt u <a href="https://www.vn.nl/Radicale-vernieuwers.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Radicale-vernieuwers.htm">hier</a>.</p>
<p>Radicale vernieuwers is een initiatief van Vrij Nederland en Kennisland, denktank voor sociale vernieuwing, en wordt ondersteund door Stichting DOEN, fonds voor duurzame, culturele en sociale initiatieven.</p>
</p></div>


Radicale Vernieuwer Jan Mokkenstorm (1962-2019): ‘Praten is essentieel is bij suïcidepreventie’

‘Internationaal is reguleren van wiet geen probleem’

Het ware gezicht van dictatorszoon Seif-al-Islam Khadaffi

De verpatsering van Oud-Zuid

‘Wij kunnen nergens mee vergeleken worden’

DE BROEDPLAATS

DE BROEDPLAATS

DE BROEDPLAATS

Eenzaamheid is vrijheid

Bang voor blauwe luchten

In memoriam Frank van der Weide (1964-2014)

113Online: Zoeken naar een uitweg uit de wanhoop

Baas in eigen Google Glass

Op pad met het wijkteam in Utrecht

Sam, bij opvoedproblemen

Jeugdbescherming bepaalt nu mét het gezin