De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

Opnieuw relevant

<div class="info-box">
<h5>Opnieuw relevant, want</h5>
<p>De Russische journalist Dmitri Moeratov mag dit jaar de Nobelprijs voor de Vrede in ontvangst nemen, samen met de Filippijnse journalist Maria Ressa. Zij krijgen de prijs voor hun &#8216;onvermoeibare strijd voor de vrijheid van meningsuiting in de Filippijnen en in Rusland.&#8217; Pieter Waterdrinker sprak de hoofdredacteur van <em>Novaja Gazeta </em>in 2010 in Moskou.</p>
</div>
<p>De sjofelheid van het redactiegebouw van <em>Novaja Gazeta</em>, hoewel gelegen in een van de fraaiste en best geconserveerde oude buurten in het centrum van Moskou, springt onmiddellijk in het oog. We zijn hier ver van de Russische wereld van de glossy&#8217;s en de lifestyle. Dat wil zeggen: in feite ligt die wereld, met de gestegen olieprijs weer zelfverzekerder dan ooit, een paar straten verderop. In het wachtershuisje &#8211; zonder propoesk (toegangsbewijs) zijn de bewakers onvermurwbaar &#8211; staat een vrouw van de Balzac-leeftijd snikkend aan een muurtelefoon. &#8216;Ja, ja, het is een grote zaak. Dat zweer ik u! Ik heb hier de stukken. We zijn teneinde raad. Honderden mensen zijn de dupe geworden. Alstublieft, ik moet u spreken. Ik kom helemaal uit de provincie. Vanavond om zeven uur heb ik de trein alweer terug.&#8217;</p>
<p>De Russin wil haar verhaal over een fraudezaak &#8211; plus bewijsmateriaal &#8211; kwijt aan een redactielid van de krant die door velen wordt gezien als het laatste bastion van gerechtigheid. En van de hoop. Daar waar de meeste andere Russische kranten op de rem trappen of besluiten tot zelfcensuur, gaan de mensen van <em>Novaja Gazeta</em> door &#8211; ondanks de voortdurende dreiging van rechtszaken, intimidaties en regelrechte bedreigingen.</p>
<p>Het kantoortje van hoofdredacteur Dmitri Moeratov is klein, even bescheiden als de rest van de redactieruimtes. Hij rookt &#8211; met driftige, karaktervolle halen.</p>
<div class="info-box">
<p>Moeratov (Samara, 1961) staat aan het hoofd van <em>Novaja Gazeta</em>, een krant die driemaal per week verschijnt. Vanwege het onderzoek naar corruptie en het blootleggen van schendingen van de mensenrechten (ondermeer in Tsjetsjenië en de rest van de Kaukasus) geldt de publicatie als het voornaamste onafhankelijke persorgaan in Rusland. Moeratov moest afgelopen decennium als hoofdredacteur vier vermoorde redacteuren begraven, onder wie de in 2006 in haar Moskouse portiek geliquideerde Anna Politkovskaja.</p>
</div>
<p><em>Een jaar geleden &#8211; enige maanden na de dubbele moord in Moskou op klaarlichte dag op de mensenrechtenadvocaat Stanislav Markelov en uw journaliste Anastasia Baboerova &#8211; gaf president Medvedev een interview aan Novaja Gazeta. Dat werd alom gezien als een omslag. Poetin zou dat nooit hebben gedaan. U vroeg hem wanneer de democratie in Rusland eindelijk zou worden gerehabiliteerd. Wat antwoordde hij toen precies?</em></p>
<p>&#8216;Medvedev vertelde dat zo&#8217;n rehabilitatie niet nodig is. Omdat die democratie er volgens hem al is. Dat zegt op zich al iets. Maar er is sindsdien wel degelijk wat gebeurd. Een voorbeeld. Vorig jaar november overleed Sergej Magnitski, advocaat van een Amerikaans investeringsbedrijf, na een jaar opsluiting op 37-jarige leeftijd in zijn Moskouse cel. Hij werd verdacht van medewerking aan fraude. Artsen, cipiers, een hele staf stond toe te kijken hoe hij stierf aan een verwaarloosde alvleesklierontsteking. Verzoeken om te worden behandeld waren eerder afgewezen. Medvedev stuurde &#8211; als rechtstreeks gevolg van de zaak &#8211; de bewuste gevangenisdirectie en een aantal hoge ambtenaren van het detentiewezen de laan uit. Voorts veranderde hij de wet: nu kan een verdachte van economische misdrijven op borgtocht vrijkomen. Het belang van deze maatregel valt niet te overschatten: voorheen was de dreiging met opsluiting een belangrijk pressiemiddel van bureaucraten om verdachten af te persen. En toch&#8230;.&#8217;</p>
<p>Moeratov gooit zijn armen in de lucht: &#8216;En toch is begin deze maand opnieuw een verdachte van fraude in een cel overleden. Vera Trofinova, directeur van een onroerend goedbedrijf; drieënvijftig jaar oud. Ze leed aan chronische diabetes en een nierziekte. Haar werd eveneens medische hulp onthouden. De cipiers lieten haar staande slapen &#8211; omdat daarmee zogenaamd het vocht uit haar hoofd wegliep. Zo gaat het telkens in Rusland: je denkt dat er wat is veranderd. Maar na een tijdje blijkt alles weer bij het oude.&#8217;</p>
<blockquote><p>&#8216;Geen enkele waarheid is een mensenleven waard.&#8217;</p></blockquote>
<p><em>U krijgt de Freedom Award uitgereikt voor vrijheid van meningsuiting. Ziet u op dit gebied een verschil tussen het Poetin-tijdperk en het huidige van Medvedev?</em></p>
<p>&#8216;Laat ik eerst het volgende zeggen: ik denk dat die zogeheten machtsstrijd tussen Poetin en Medvedev in het Kremlin verzonnen is, door journalisten die nergens anders over weten te schrijven. Beiden maken deel uit van hetzelfde systeem. Wel koesteren ze verschillende levensvisies. Poetin bepleit een sterke staat, met generaals, de spionage- en de veiligheidsdiensten als peilers. Medvedev wil eveneens een sterke staat, maar dan gebaseerd op innovatie, een gediversifieerde economie; niet een die voornamelijk afhankelijk is van de export van olie en gas.</p>
<p>Nog maar kort geleden vreesden we dat het internet zou worden onderworpen aan censuur; dat wellicht de vrijheid van drukpers zou worden afgeschaft. Dat is niet gebeurd. Op sommige gebieden is zelfs vooruitgang geboekt, zoals de openlijke oorlog die Medvedev heeft verklaard aan Russische fascisten en extreem-nationalisten. Voorheen waren deze lieden (die buitenlanders, veelal uit de zuidelijke voormalige Sovjetstaten, uit racistische motieven vermoordden, PW) in dialoog met de machthebbers. Of spanden zelfs met hen samen. Nu worden ze opgepakt, veroordeeld. Maar ondanks Medvedevs mooie woorden over een vrije pers en democratie zie ik geen wezenlijke modernisatie van het land.</p>
<p>De elektronische media staan nog steeds volledig onder controle van de staat. En het kiessysteem is even verrot als archaïsch. Rusland ontbeert een identiteit; men voelt zich geen natie. Het systeem is van boven tot onder gecorrumpeerd. De corruptie is Ruslands allergrootste kwaad. Daar zijn alle andere uitwassen mee verbonden.&#8217;</p>
<p><em>Het onderzoek naar de moord op Anna Politkovskaja, wier dood &#8211; daarover is iedereen het eens &#8211; te maken had met haar berichtgeving over de schendingen van de mensenrechten in Tsjetsjenië, verkeert nog steeds in een impasse. Is de zoektocht naar de waarheid wel een mensenleven waard?</em></p>
<p>Zichtbaar geëmotioneerd. &#8216;Nee, nooit! Daar ben ik heel duidelijk in. Ik sta aan het hoofd van een krant. Ik zie het als mijn taak de macht te controleren en de corruptie bloot te leggen. Maar geen enkele waarheid is een mensenleven waard.&#8217; Zijn sigaret in een asbak kneuzend. &#8216;Zal ik u eens iets bekennen? Een adequate berichtgeving over Tsjetsjenië kan Novaja Gazeta niet meer geven. Noem het zelfcensuur. We hebben de meeste journalisten uit de Kaukasus teruggehaald. Het is er te gevaarlijk. We hebben te veel mensen verloren. Maar ik sta volledig achter mijn beslissing. Dit heeft wel geleid tot de nodige conflicten binnen de redactie.&#8217;</p>
<p>Novaja Gazeta <em>is voor 49 procent eigendom van de voormalige Sovjetleider Michail Gorbatsjov en de oligarch Aleksander Lebedev, die in Londen </em>The Evening Standard<em>, </em>The Independent<em> en </em>The Independent on Sunday <em>kocht. In hoeverre is </em>Novaja Gazeta<em> volledig onafhankelijk?</em></p>
<p>&#8216;Volledige onafhankelijkheid is een illusie. Ik heb hier in Rusland een zeer ruim sociaal netwerk. Ik ken honderden politici, kunstenaars, intellectuelen, zakenlieden. Natuurlijk laat ik mij door mijn omgeving beïnvloeden. Hun opinies spelen mee bij de vorming van de mijne. Maar wat de invloed op de krant van de genoemde aandeelhouders betreft, kan ik duidelijk zijn: die is nul komma nul. Als bijvoorbeeld Lebedev het niet met onze berichtgeving eens is &#8211; en dat is hij vaak &#8211; dan kan hij een ingezonden brief schrijven. Dat is alles.</p>
<p>Gorbatsjov (die in 1993 met onder andere het geld van de Nobelprijs voor de Vrede Novaja Gazeta hielp oprichten, PW) en Lebedev delen met ons de volgende kernwaarde: dat Rusland behoefte heeft aan een vrije krant. Ze zijn bereid daarvoor te betalen. Nogmaals: zonder een enkele voorwaarde. Overigens, onze redactie bestaat voor een groot deel uit sterren, uit volstrekt onafhankelijke geesten zoals Julia Latynina en de schrijver Dmitri Bikov. Die laten zich door niemand iets voorzeggen. Ze zouden een dergelijk verzoek meteen in hun volgende artikel van de daken schreeuwen.&#8217;</p>
<p><em>Kan uw krant zonder de genoemde financiële steun overleven?</em></p>
<p>&#8216;Nee, dat zeg ik u eerlijk. Als krant hebben we niet alleen te maken met het fenomeen dat we bijna wekelijks dode ratten vinden bij de post &#8211; opdat we gewaarschuwd zijn wat er op een dag met ons zal gebeuren &#8211; ook een ander verschijnsel is voor ons realiteit: dat adverteerders ons mijden. Ze zijn bang dat naast de advertentie voor hun product of bedrijf een kritisch stuk staat over &#8211; bijvoorbeeld &#8211; de corrupte praktijken in Poetins directe vriendenkring. Men vreest de toorn van het Kremlin. Zolang het zakenleven afhankelijk is van reclame en het zakenleven in Rusland afhankelijk van de politiek, zullen we hiermee te maken hebben.&#8217;</p>
<p>Novaja Gazeta<em> besteedt uitgebreid aandacht aan de tweede rechtszaak tegen Michail Chodorkovski, ooit de rijkste man van Rusland, wiens olie-imperium Yukos in 2006 werd ontmanteld en die nu voor onder andere verduistering en fraude in een Siberische cel zit. Sommigen zien hem als een soort Tolstojaanse held; een martelaar. Ik heb ook mensen gesproken die in de jaren negentig door Chodorkovski&#8217;s omgeving regelrecht zijn bedreigd. Is zijn bijna-heiligverklaring door sommigen wel terecht?</em></p>
<p>&#8216;Luister, ik was er niet bij toen Chodorkovski in de jaren negentig zijn eerste miljoen verdiende. Iedereen die in die tijd in Rusland rijk werd, heeft skeletten in de kast. Misschien heeft ook Chodorkovski zich destijds gecompromitteerd. Maar nogmaals, dat weet ik niet. Wat ik wél weet is dat Chodorkovski nu al acht jaar in een cel zit, onder vreselijke omstandigheden; dat er opnieuw een proces tegen hem loopt. Over dezelfde kwestie. Waarmee de grondwet wordt geschonden. Wat hij in het verleden wellicht ook verkeerd heeft gedaan, hij heeft zijn historische schuld tegenover de samenleving inmiddels afbetaald. In tegenstelling tot anderen, die gewoon blijven spelevaren op hun jachten.&#8217;</p>
<p><em>U bedoelt Roman Abramovitsj?</em></p>
<p>&#8216;Abramovitsj en al die andere oligarchen die van de staat hebben gestolen. Want laat dat duidelijk zijn. Ze hebben hun miljarden dollars niet verdiend met werken, maar met diefstal.&#8217;</p>
<blockquote><p>&#8216;Elite? Rusland kent helemaal geen elite. Tenzij u de lieden bedoelt die zich hier volvreten, in Mercedessen rondrijden en villa&#8217;s bewonen in de bossen buiten Moskou.&#8217;</p></blockquote>
<p><em>Onlangs figureerde een aantal prominente tegenstanders van het Kremlin, onder wie de satiricus Viktor Sjenderovitsj, de schrijver Eduard Limonov en de hoofdredacteur van de Russische Newsweek, Mikhail Fishman, in een seksschandaal. Ze bleken allemaal met hetzelfde fotomodel in een Moskous appartement seks te hebben gehad. De gefilmde beelden hebben inmiddels veel hits op internet. Wie zit hierachter? Het Kremlin?</em></p>
<p>&#8216;Zonder enige twijfel! De methodes die men in de hoogste kringen van de macht hanteert zijn die van Stalins geheime dienst, de Tsjeka. Ze willen het privéleven van hun tegenstanders vernietigen. Daar waar intellectuele argumenten ophouden, gaat men over tot een aanval onder de gordel. Letterlijk. In het land is een immense strijd gaande. De macht is nog steeds bang voor vrije geesten. Iedere criticaster van het systeem is per definitie een vijand.&#8217;</p>
<p><em>Kunt u die strijd nader omschrijven?</em></p>
<p>&#8216;In theorie is het een gevecht tussen twee visies: zij die Rusland zien als een dictatuur van het Aziatische type en zij die vinden dat het land moet streven naar Europese waarden. In de praktijk komt het neer op een cynische strijd tussen degenen die het land beschouwen als hun eigendom, een domein dat ze naar believen kunnen plunderen, en de mensen die simpelweg wonen in het land. Als Rus heb je vandaag de dag &#8211; grofweg &#8211; drie manieren om je te verzetten. Ten eerste kun je de straat op gaan. We zagen de afgelopen maanden demonstraties in Vladivostok, in Kaliningrad, in Petersburg. Het verzet groeit. Maar het gros van de mensen is bang; heeft kinderen, een hypotheek, een baan. Iedereen weet dat demonstraties worden gefilmd. Het vereist moed.</p>
<p>Ten tweede kun je je verschuilen in sociale netwerken, zoals internet. In Rusland fungeert internet als een bolwerk van de oppositie. Als wij een pittig stuk publiceren, dan gaat de discussie daarover op internet verder. In januari &#8211; misschien kunt u zich dat herinneren &#8211; werd onze site acht dagen lang platgelegd. Een cyberaanval&#8230;</p>
<p>Ten derde kun je besluiten tot &#8220;stille emigratie&#8221;. Honderdduizenden mensen uit steden als Moskou, Nizjni Novgorod, Samara en Petersburg hebben deze weg gekozen. Ze verhuren hun huis en gaan met hun gezin naar het buitenland; vooral naar landen als Tsjechië, Finland, Bulgarije, Duitsland en Roemenië. Ze behouden gewoon hun nationaliteit en paspoort, maar zeggen: &#8220;Corrupte staat, je kan mijn rug op! Ik ga weg!&#8221;&#8216;</p>
<p><em>Hoe karakteriseert u de huidige Russische elite?</em></p>
<p>&#8216;Elite? Rusland kent helemaal geen elite. Tenzij u de lieden bedoelt die zich hier volvreten, in Mercedessen rondrijden en villa&#8217;s bewonen in de bossen buiten Moskou. Maar dat is geen elite. Een elite behoort na te denken over de toekomst van een land, niet louter over de eigen toekomst en die van hun naasten. De machthebbers dienen niet aan de macht te denken, maar aan het geluk in deze wereld. En dan vooral het geluk van andere mensen. Nogmaals, ons gehele systeem is gebaseerd op stelen &#8211; graaien uit het budget. Steekgelden, wederdiensten, procenten. Weet u dat een kilometer asfalt hier in Rusland vijf maal meer kost dan in het Westen?</p>
<p>Veel bureaucraten zeggen dat ze het begrip &#8220;democratie&#8221; haten, ze vinden het een uitvinding van het Westen. Maar intussen hebben ze voor zichzelf een democratie op maat geschapen. Ze kunnen, anders dan vroeger, vrij reizen naar het buitenland. Om daar hun kapitaal en vaak ook hun familie en kinderen onder te brengen. De corruptie is &#8211; heel paradoxaal &#8211; de beste waarborg voor de vrede tussen Rusland en het Westen. Want ze zullen al de zegeningen van het Westen en hun bezittingen daar nooit willen opgeven.</p>
<p>Maar weet u wat de machthebbers vooral kenschetst? Angst. Ze zijn bang voor de dood. O, wat sidderen ze bij de gedachte eens te moeten sterven. Om al die aardse rijkdom te verliezen. En om een mogelijke afrekening in het hiernamaals. Net als Stalin dromen ze van een kremlinpil &#8211; de toegang tot het eeuwige leven. Intussen kopen velen hun geweten af door kerken te bouwen, door gul te storten aan liefdadigheid. Het liefst zouden ze God nog omkopen. Maar een doodskleed kent geen zakken. Ze kunnen geen steekpenningen meenemen naar de eeuwigheid. Er komt ooit een omwenteling.&#8217;</p>
<blockquote><p>&#8216;Ik houd niet van het Russische volk &#8211; wel van de Russische mens.&#8217;</p></blockquote>
<p><em>De hoop sterft het laatst, zegt men hier. Ik sprak laatst jonge Russische diplomaten in opleiding. Ze waren vol lof over Stalin als effectieve manager en de redder van het land. Is er wel hoop voor Rusland?</em></p>
<p>&#8216;De recente herdenking van de moordpartij op Poolse militairen, geestelijken en intellectuelen door Stalins beulen in Katyn, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, is duidelijk een historische ommekeer.&#8217;</p>
<p><em>Waarom?</em></p>
<p>&#8216;Omdat door de knieval van Poetin het Kremlin voor het eerst &#8211; tegenover het eigen volk en de rest van de wereld &#8211; schuld heeft bekend. Natuurlijk worden studenten aan de diplomatenacademie nog steeds volgepropt met patriottische standpunten. Maar ik geloof dat de Russische jeugd grosso modo zeer goed weet wat Stalin allemaal heeft gedaan.</p>
<p>Ik houd niet van het Russische volk &#8211; wel van de Russische mens. Door onze geschiedenis lijken we ongevoelig geworden voor menselijk leed. Maar hier in de buurt zie ik elke winter hoe doodgewone burgers Tadzjieken in huis nemen &#8211; stakkers die voor twaalfduizend roebel (driehonderd euro) in de maand werken. Dat wil zeggen: achtduizend roebel daarvan wordt afgenomen door de mensen die hun de stempels en de vergunningen verlenen. En wie zijn dat? Onze Russische ambtenaren, bureaucraten. Zij zijn het die als eersten beginnen te roepen om deportatie als er een Tadzjiek wordt opgepakt voor het stelen van een mobieltje. Maar wat moet je anders, met honderd euro in de maand, in Europa&#8217;s duurste stad?&#8217;</p>
<p>Moeratovs gezicht klaart op door de rook van zijn zoveelste sigaret heen. &#8216;Om nog dichter bij huis te blijven: de oplage van onze krant stijgt. We hebben een geweldig team en we hebben de redactie met de langste vrouwenbenen van Rusland. Er zijn volop romances op de werkvloer. Dat is allemaal heel belangrijk. En op zich al reden tot compromisloos optimisme.&#8217;</p>


Pieter Waterdrinker

Nobelprijswinnaar Dmitri Moeratov: ‘In Rusland is een immense strijd gaande’

<div class="lead">Vanaf deze maand is hij Denker des Vaderlands. René ten Bos, zoon van een Twentse textielarbeider, hoogleraar filosofie in Nijmegen en gelauwerd auteur. ‘De menselijke soort is een geologische kracht op zich geworden. Een potentieel fatale kracht.’</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-353935 media-353935" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/03/HH-6733520.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/03/HH-6733520-320x464.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/03/HH-6733520-640x928.jpg 640w" alt="" /><figcaption>René ten Bos. Foto: Joost van den Broek/HH</figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">Hij neemt het kapitalisme voortdurend de maat en is vegetariër, maar loopt intussen vrolijk rond op krokodillenleren laarzen van achthonderd euro. De wereld noemt hij een ‘puriteins bordeel’. Dus waar neem je hem mee naartoe, als hij toevallig in Moskou is?</p>
<p class="tekst">Niets beters dan het dakterras van het Ritz Carlton aan de Tverskajastraat; de <span class="Cursief">locus delicti</span> van Trumps ‘Golden Shower Gate’, het vermeende seksschandaal van de Amerikaanse president met een roedel Russische hotelhoeren, dat nog altijd als een zwaard van Damocles boven het Witte Huis hangt. ‘Ja, dat van die krokodillenleren laarzen is misschien wel vreemd. Maar het zijn fantastische dingen; schoeisel voor oude rockers,’ humt de filosoof als we over het rood gevlamde marmer in de lobby naar de liften stappen: kristallen kooien vol licht die ons naar de twaalfde verdieping voeren.</p>
<h5>Een ‘cascade van catastrofes’</h5>
<p class="tekst">Vanaf deze maand mag hij zich twee jaar Denker des Vaderlands noemen. René ten Bos, een jongen van 57 die al zijn haar nog heeft, zoon van een Twentse textielarbeider, hoogleraar Filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en gelauwerd auteur van boeken als <span class="Cursief">Het geniale dier, Water,</span> <span class="Cursief">Bureaucratie is een inktvis</span> en zijn meest recente studie <span class="Cursief">Dwalen door het antropoceen. </span>Het is geen vrolijke materie die de denker ons doorgaans voorhoudt. In <span class="Cursief">Water</span>, waarin hij op erudiete wijze een geofilosofisch panorama geeft van de materie waaruit we allen voor circa 60 procent bestaan, is de conclusie deze: zorgen we niet goed voor de zeeën, die verworden tot een soort oersoep vol plastic afval en andere ellende, dan zijn de dagen van de mensheid geteld.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Onze hang naar perversiteit bevindt zich in een moeilijke balans met onze hang naar zuiverheid. Niemand weet nog precies wat goed en kwaad is.</q>In <span class="Cursief">Dwalen door het antropoceen </span>vat hij dit thema onder een nog weidsere koepel samen. Ten Bos stelt dat het lot van de 4,5 miljard jaar oude aardbol, die geologisch eerder werd ingedeeld in tijdperken als het pleistoceen, het cambrium en het holoceen – heen en weer schommelend tussen ijstijden en warmere perioden – nu vooral door de homo sapiens wordt bepaald. Van een natuurlijke klimaatontwikkeling is niet langer sprake. De menselijke soort is een geologische kracht op zich geworden. Een potentieel fatale kracht. We bevinden ons in een wolk die bestaat uit een ‘cascade van catastrofes’ als de klimaatverandering, de verzuring van de oceaan, het opkomen van nieuwe ziektes en het uitsterven van soorten.</p>
<p class="tekst">De rampspoed is vooral te herleiden tot één fenomeen: het kapitalisme. We oscilleren tussen de lokroep om zoveel mogelijk te consumeren enerzijds en het appèl tot matigen anderzijds. Seks kan ontaarden in seksverslaving, drank in alcoholisme, voedsel in obesitas, het handelen van de mens – uiteindelijk – in de ondergang van de aarde. Dan duikt dat puriteinse bordeel op. ‘Onze hang naar perversiteit bevindt zich in een moeilijke balans met onze hang naar zuiverheid. In het puriteinse bordeel weet niemand nog precies wat goed en kwaad is. Anders gezegd: niemand weet precies waarheen men moet gaan.’</p>
<p class="tekst">Eerlijke taal, voor een filosoof.</p>
<h5>Als een dure Russische escort</h5>
<p class="tekst">Toen ik zijn jongste boek las – grotendeels geschreven in de Trans-Siberië Express en opgedragen aan Julia en Boris – dacht ik dat Ten Bos een Russische vrouw en een zoon heeft. Abuis: de filosoof is getrouwd met een Brabantse; Boris is inderdaad de zoon en Julia de dochter. Eenentwintig jaar oud, geblondeerd, met felrode lippen, trippelt ze op hoge hakken in een zwarte bontjas naast ons voort. Een en al stijl, als een dure Russische escort. Zelden heb ik een Nederlandse zo kameleontisch in het Moskouse decor zien opgaan. Voor het Bolsjoj Theater, badend in smakeloze feestverlichting, wil ze even met papa op de foto. Voor haar Instagram. Een paar tellen later al zijn er de eerste <span class="Cursief">likes.<br />
</span></p>
<p class="tekst">De studente Europese Studies aan de UvA in Amsterdam werd een paar jaar geleden gegrepen door het Russische virus: ze studeerde een half jaar Russisch in Sint-Peterburg en is dolblij dat ze nu weer even terug is. Papa lijkt de liefde van zijn dochter niet erg te vinden; integendeel. Vorige zomer reisden ze samen met de trein naar Vladivostok. Nu is hij hier met een groep Nijmeegse studenten op studiereis. ‘Normaal gaan die trips naar Londen, Parijs of Barcelona. Omdat ik zo gek geworden ben op dit land, koos ik zelf voor Rusland.’</p>
<p class="tekst">Zo’n bontjas kan een meisje in Amsterdam met enig fatsoen toch niet dragen? ‘O, jawel, hoor,’ zegt Julia ten Bos als we de dakterrasbar van het Ritz betreden, het nachtelijke Moskou in een oceaan van pinkende lichtjes om ons heen. ‘Ik ben verzot op bontjassen. Ik zou er wel meer willen hebben. Misschien moet ik ook maar eens een Russische oligarch vinden. Zodra men in Amsterdam wat van die bontjas zegt, begin ik gewoon Russisch te spreken. Wow paps, moet je eens zien wat een waanzinnig uitzicht!’</p>
<h5>Veertig, vijftig fluitjes</h5>
<p class="tekst">De dochter drinkt gin-tonic, de heren witte wijn. Het allergoedkoopste glas sauvignon blanc doet hier 1360 roebel – 22 euro. De filosoof: ‘Ik vind bier heerlijk, maar kan het helaas niet langer verdragen. Ik krijg er jicht van, net als van whisky. En vroeger van vlees. Mijn eerste jichtaanval had ik al voor mijn dertigste. Maar wat heb ik in mijn leven een bier gedronken! Als we het bij ons in Twente hadden over een “natte dag” – nou, dan praatte je al snel over zo’n veertig, vijftig fluitjes. Jarenlang kampte ik met obesitas; ik heb een hele geschiedenis van diëten achter de rug, maar sta nu iedere dag op de weegschaal en heb alles onder controle.’</p>
<p class="tekst">In een donkerpaars overhemd met zwart dasje, een nauwsluitende broek en op die krokodillenleren laarzen zit de filosoof strak op de verchroomde kruk. Terwijl Julia oogcontact zoekt met een van de knappe jongens achter de bar, komen bij de twee oude vijftigers aftastenderwijze Trump, Poetin en Wilders voorbij; maar al snel keren we terug naar de drank. De vader van René ten Bos was alcoholist. Na een traumatische ervaring in zijn jeugd waarbij twee vriendjes omkwamen (een gevel van een huis stortte neer, zelf kwam de vader er met slechts een verbrijzeld been vanaf, na een wonderlijke soort Buster Keaton-tournure) werd hij in 1977 door de Koninklijke Nederlandse Katoenspinnerij ontslagen. ‘Hij was toen 47 jaar oud, dronk een fles jenever per dag. Intussen kluste hij zwart bij als poelier. Mijn vader had een kwade, zeer agressieve dronk. Ik was toen achttien, we hebben in de huiskamer staan vechten. Op een keer sloeg hij de rugleuning van een stoel kapot op mijn rug. Dat geweld vond ik walgelijk, maar ik heb nooit een hekel aan hem gehad.’ Zelf, zegt de wijsgeer, heeft hij een uiterst suave dronk: de alcohol maakt hem vooral auto-narcistisch.</p>
<h5>Tasmaanse buidelwolf</h5>
<p class="tekst">Op dat moment gaat op de toog zijn mobiel over. Vrouw Juliette aan de lijn, vanuit De Tempelier, zijn stamkroeg in Nijmegen. ‘Ja, ja, alles goed hier… Daar ook alles goed? We zitten in de bar van het Ritz… Zeg, wat is de code van mijn nieuwe creditcard ook alweer?’ Julia, inmiddels aan haar tweede gin-tonic, kirt: ‘O, is dat mams? Doe haar van mij de groeten!’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Mijn eerste tatoeage liet ik zetten toen ik geen baan kon krijgen. Het is ook een vorm van berusting: we kunnen niet veranderen aan de wereld, dus laten we dan onszelf maar veranderen.</q>De Tempelier wordt nog altijd bezocht door A.F.Th. van der Heijden. Diens vader – merk ik op – had destijds ook last van een kwade, althans van een zijn karakter metamorfoserende dronk.</p>
<p class="tekst">‘Ja verrek, nu je het zegt…’ mompelt de filosoof in zijn Twentse Herman Finkers-tongval, terwijl hij energiek beide hemdsmouwen opstroopt. ‘Ik heb een tijdje geleden, ter gelegenheid van <span class="Cursief">De ochtendgave</span>, nog met Adri staan drinken in Nijmegen.’</p>
<p class="tekst">Op elke arm van de denker figureert een Tasmaanse buidelwolf, in egaal blauwe inkt. Julia vraagt of ik in Moskou een goede tattooshop weet. ‘Ook mijn vrouw is van de tatoeages,’ herneemt René ten Bos. ‘Ze zit onder de kevers. Het is een wonderlijke vorm van automutilatie. Mijn eerste tatoeage liet ik zetten toen ik na mijn afstuderen geen baan kon krijgen. Het is ook een vorm van berusting: we kunnen niets veranderen aan de wereld, dus laten we dan onszelf maar veranderen. Past precies bij Rusland!’</p>
<h5>Ik ben een gemankeerde dichter</h5>
<p class="tekst">Het gesprek wordt voortgezet in de Franse bistro Zjan Zjak, ooit een haard van Poetin-verzet. Nu wordt de bistro vooral bevolkt door jeugdigen die het onder Poetin geweldig hebben, of het althans geweldig vinden. Ten Bos heeft veel over ethiek geschreven, maar is geen moralist. Dat is hij ook niet van plan te zijn in zijn functie als Denker des Vaderlands. Hij wil vooral de filosofie uit de ivoren toren halen. ‘Al jaren doe ik mijn stinkende best om mijn boeken zo begrijpelijk mogelijk te houden; gelukkig verkopen ze goed,’ zegt de auteur, wiens stijl wordt gekenmerkt door een prettig-laconieke toon, waarbij de literator op de achtergrond voortdurend meeneuriet. ‘Ja, ik geef het toe: ik ben een gemankeerde dichter. Ik heb veel gedichten geschreven, maar vond ze nooit goed genoeg om te publiceren. Naast mijn bed staat een apart kastje met louter poëzie.’</p>
<p class="tekst">De twee jaar geleden overleden Nijmeegse bard H.H. Ter Balkt was zijn held.<br />
Als student in de jaren tachtig wilde hij vooral twee dingen: zoveel mogelijk boeken lezen en zoveel mogelijk neuken. Lang moest hij leuren met zijn geschriften; pas halverwege de dertig debuteerde hij. In 2000 werd hij hoogleraar. Sedertdien gaat het crescendo. Zijn voorlaatste boek <span class="Cursief">Bureaucratie is een inktvis</span> verschijnt binnenkort in het Frans. Sinds hij af en toe in Rusland komt, wil men van hem graag een oordeel over Poetin horen. Het liefst dat hij niet deugt. Maar Ten Bos weet het niet; bovendien vindt hij de vraag nogal simplificerend.</p>
<p class="tekst">‘Dat klopt helemaal…’ Julia ten Bos kijkt gebiologeerd toe hoe twee met zwarte helmen en wapens uitgedoste kerels de bistro binnenkomen om een dronken wanbetaler en zijn eveneens straalbezopen slanke vriendin – ze ziet eruit als een actrice uit de jaren dertig – tot betaling te manen. ‘Papa zal nooit moralistisch uit de hoek komen. Voor mij is hij als een vriend; soms weet ik het even niet. Dan luister ik naar hem. Maar nooit zal hij zeggen dat ik iets niet mag. Als ik verdrietig ben, zegt hij: “Verdriet is een nutteloze emotie.”’</p>
<p class="tekst">Ze werd geboren op Curaçao, waar Ten Bos – na een eerder avontuur met een ondernemer uit Deventer – met zijn vrouw twee jaar lang woonde om een business school op te zetten. Een nogal wilde tijd. Hij komt er nog graag. Als Julia, die op de universiteit louter droomcijfers haalt en zelf ook een wetenschappelijke carrière nastreeft, vraagt waarom ze eigenlijk geen huis op Curaçao hebben, klinkt het: ‘Omdat ik daar het geld niet voor heb, lief&#8230;’</p>
<p class="tekst">De straalbezopen Weimar-actrice maakt de incasso-guerrillero’s inmiddels uit voor ‘hoerenneukers’; bij de bar begint een schijngevecht als een ballet.</p>
<h5>Cynisch vrolijk</h5>
<p class="tekst">Volgens zijn moeder las de kleine René reeds toen hij twee was (‘maar dat is gesnoef van haar’). Op zijn zevende besloot hij filosoof te worden, nadat hij een boekje over wijsbegeerte had gelezen. Het slingerde rond door het huis, kort nadat een zusje was gestorven als gevolg van een luierspeld die ze had ingeslikt. ‘Vroeger was ik een arbeidersjongen, tegenwoordig ben ik elite,’ herneemt Ten Bos, als de zalm met honingsaus en een nieuwe fles Italiaanse witte wijn zijn gebracht. Cynisch vrolijk: ‘Ik weet nog steeds niet wat dat is. Kan er maar niet aan wennen.’</p>
<p class="tekst">‘Maar die elite bestaat toch?’</p>
<p class="tekst">‘Hoezo?’</p>
<p class="tekst">‘In het Ritz vertelde je dat je pas na je 45ste lekker bent gaan verdienen. Met lezingen en cursussen over management voor instellingen als AKZO, Philips, Corus en de Rabobank. Soms verdien je in een uurtje vijftienhonderd euro. Voor velen een netto maandsalaris. Ik denk dat veel mensen dat toch wel elite noemen.’</p>
<p class="tekst">‘Ik ben zeker niet rijk hoor, maar <span class="Cursief">well tot do</span>. Heb althans genoeg geld om een glas wijn te drinken in een dure tent waar een Amerikaanse president zich door hoeren heeft laten onderpissen…’<q class="pull-left">Rutte met z&#8217;n &#8220;pleur op&#8221;: die directheid is de pest van de huidige samenleving. En voor een premier institutioneel volledig verkeerd. Het einde van de beschaving.</q></p>
<p class="tekst">De filosoof, aimabel, intens gelukkig ogend en volledig in evenwicht met zichzelf, lacht. ‘Ik woon in Nijmegen, nog altijd een links bolwerk. Het is natuurlijk het eeuwige gevaar van de arbeidersjongen: verraad aan je afkomst, aan je vroegere milieu. Het probleem in Nederland ligt volgens mij niet zozeer bij een zogeheten “elite”, maar bij de middenklasse die zich massaal beroofd voelt van alle zekerheden.’</p>
<h5>Directeurszoontje</h5>
<p class="tekst">De anti-moralist en chroniqueur van het puriteinse bordeel blijkt – bij nader inzien – toch wel een beetje een moralist. Althans, iemand met duidelijke opvattingen. Zijn vrouw geeft taalles aan een Eritrese vluchteling. Er komen soms idioten die zeggen: waarom geef je niet eerst onderwijs aan je eigen volk? In Nijmegen lijkt alles niettemin beter te gaan dan elders in het land. Er is minder woede.</p>
<p class="tekst">Bij de naam Wilders dalen des denkers mondhoeken. ‘Toen Wilders opkwam, zei mijn vader, die altijd vol weerzin heeft gesproken over de textielbaronnen: ‘Dat is een typisch directeurszoontje!’ Dat vond ik wel mooi van hem; dat hij hem meteen ontmaskerde. Met zijn eeuwige gescheld op de elite. Mijn moeder begon vlak voor haar dood plots positief over Wilders te spreken. En te klagen over “de wouden van minaretten” in de omgeving van Hengelo. Maar enfin: Wilders had toen, geloof ik, net beloofd dat hij goed zou zijn voor de ouderen.’</p>
<p class="tekst">Erger vindt de Denker des Vaderlands iemand als Rutte, die het discours van Wilders schaamteloos heeft overgenomen. Met z’n <em>pleur op</em>. ‘Deze directheid is de pest van de huidige samenleving. En ook voor een premier institutioneel volledig verkeerd. Het is het einde van de beschaving. S<span class="Cursief">ans dé</span><span class="Cursief">tour</span> heb je nooit ergens toegang. Op een mooie vrouw loop je ook niet zomaar af, en zeg je: laten we neuken.’</p>
<h5>Als een dweil over een kruk</h5>
<p class="tekst">Het kapitalisme – en vooral de problemen die dat veroorzaakt – is een leitmotiv in zijn filosofische werk. Kan er wel duurzaamheid zijn in een wereld die louter draait om steeds meer bevrediging van behoeften? Ten Bos is nooit marxist geweest, al vindt hij Marx nog steeds een geweldige analist. Van de verrijking, de <span class="Cursief">Verelendung.</span> Maar als therapeut is hij waardeloos. Dat hebben we hier in de voormalige USSR gezien. Weet ik waarom de uitbuiting van het kapitalisme nooit tot een revolutie zal leiden? Omdat iedereen in het systeem een managementfunctie heeft gekregen; <span class="Cursief">kaltgestellt </span>is.</p>
<p class="tekst">Als dochterlief even naar de wc is, verzucht de filosoof, turend naar de dronken Russin die nog altijd vecht tegen de zwarte helmen terwijl haar wanbetalende vriend als een dweil over een kruk hangt: ‘Dat is geen lelijke dame daar… Ach ja, de vrouwen…’ Hij haalt zijn smartphone tevoorschijn, toont een frêle brunette. ‘Mijn minnares, ze werd zomaar verliefd op mij… En ik op haar… Man, wat doet dat een mens goed! Zo’n liefde! Mijn vrouw en ik hebben een soort van open relatie. Julia weet ervan.’</p>
<h5>Volgende boek over seks</h5>
<p class="tekst">In <span class="Cursief">Dwalen door het antropoceen </span>haalt Ten Bos de Duitse filosoof Peter Sloterdijk aan, die eind jaren tachtig – toen de halve wereld dacht dat een nucleair Armageddon nabij was – constateerde dat velen ronduit <span class="Cursief">geil </span>werden bij het idee van de naderende catastrofe. Kunnen we daarmee ook fenomenen als Poetin, Wilders en Trump verklaren? Uit geilheid voor de ondergang?</p>
<p class="tekst">‘Elke tijd heeft zijn eigen dromen over de eindtijd,’ repliceert Ten Bos, zich krabbend over een van de uitgestorven Tasmaanse buideltijgers. ‘Maar ik denk niet dat mensen die Wilders, Trump en Poetin aanhangen bewust stemmen op de ideologie van de dood. Integendeel. Ze denken juist dat ze stemmen op een betere toekomst.’</p>
<p class="tekst">De filosoof, wiens volgende boek zal gaan over seks (‘Ook pornografie heeft alles te maken met kapitalisme’), voegt er optimistisch aan toe: ‘Natuurlijk kan alles de komende jaren ontaarden in een soort burgeroorlog. De verschillen tussen arm en rijk, hoog en laag opgeleid, de <span class="Cursief">haves</span> en de <span class="Cursief">have-nots,</span> moeten worden aangepakt. Maar de politiek heeft inmiddels wel meer body gekregen. Het antagonisme is terug. Er is gelukkig weer iets om voor te vechten.’</p>
<p class="tekst">Julia ten Bos laat spinnend weten haar vaders nieuwe plan cool te vinden: ook zij vindt pornografie interessant. Haar generatie doet wat die wil. Wist ik hier nou inmiddels een goede tattooshop? Terwijl de Denker des Vaderlands een warme blik over zijn hoogblonde dochter laat glijden, verandert de actrice uit de jaren dertig bij de bar van tactiek. In plaats van te schelden, begint ze een van de zwarthelmen nu te bewerken met haar heupen – zwierig, geil, hem zoete woordjes toedichtend. De wereld is een puriteins bordeel. Natuurlijk, wie twijfelt daaraan? Al heeft de Nijmeegse denker dat ‘puriteins’ er natuurlijk ingefietst voor louter calvinistisch gebruik. Rusland is een bordeel <span class="Cursief">tout court. </span></p>
<div class="info-box">
<p class="tekst"><a href="https://www.vn.nl/product/dwalen-antropoceen-rene-bos/">René ten Bos, <em>Dwalen in het antropoceen</em>, Boom, 192 p., € 20,-</a></p>
</div>
<div class="info-box">
<p class="tekst">Genoten van de bourgondische filosoof? Lees ook <a href="https://www.vn.nl/ton-lemaire-wij-mensen-zijn-tragische-dieren/">het interview</a> met zijn tegenhanger Ton Lemaire.</p>
</div>


Denker des Vaderlands René ten Bos: ‘De wereld is een puriteins bordeel’

Ljoedmila Petroesjevskaja, diva met een leven als sovjetroman

Wordt Letland de nieuwe Krim? ‘Alle scenario’s zijn mogelijk, álle’

Deze adellijke Rus probeert zijn land uit het slop te trekken

Een romancier-Kremlinoloog over Rusland

Het krankzinnige Ruslandjaar 2014

De redactie

Over Pieter Waterdrinker

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Petro Porosjenko is een 48-jarige oligarch met een zacht, vrouwelijk gezicht die tamelijk vloeiend Engels spreekt. Hij geldt als modern, westers, transparant. Na de verkiezingen van 25 mei wordt hij vrijwel zeker de nieuwe president van Oekraïne. De oud-topbokster Vitali Klitjsko, door velen aanvankelijk gezien als de telegenieke held van de februarirevolte in Kiev, trad eind maart terug als voorman van de Udar-partij ten gunste van Porosjenko, die als partijloze kandidaat aan de verkiezingen deelneemt. ‘Porosjenko is pragmatisch, hoeft zich niet meer te verrijken én durft het aan ons land uit de huidige politieke en economische crisis te leiden,’ zegt een commentator van de internetkrant <span class="Cursief">Oekraïense</span> <span class="Cursief">Pravda</span>. ‘Voor ons, aanhangers van de democratie, de rechtsstaat en verdere integratie met Europa vormt hij de enige hoop.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Alvorens een schets te geven van deze miljardair die zijn fortuin verdiende met voornamelijk snoepgoed en die in westerse kringen nu al wordt gepresenteerd als een ‘goede oligarch‘ (want fel gekant tegen de huidige imperialistische wind uit Moskou) eerst iets over de omstandigheden waaronder ik dit schrijf – in de hoofdstad van de zelfuitgeroepen Volksrepubliek Donetsk. De lezers van dit blad verliet ik in maart op de Krim, vlak na de sluipende bezetting en de uiteindelijke annexatie door Rusland. Velen dachten – of liever gezegd: hoopten – dat daarmee de saga rond zuidelijk en Oost-Oekraïne ten einde was. Intussen liggen plaatsnamen als Slovjansk, Kramatorsk en Donetsk de wereld op de lippen bestorven – de ‘archipel van de opstand’ der pro-Russen tegen het door het Westen gesteunde gezag in Kiev dat aan de macht kwam nadat Viktor Janoekovitsj in februari was verdreven. Sindsdien is het land ten prooi aan een burgeroorlog – laat u zich niets anders wijs maken. Mensen met een Oekraïens paspoort doden mensen met een Oekraïens paspoort. De weg naar Slovjansk, dat onder aanvoering van de separatistische ‘volksburgemeester’ Vjatjeslav Ponomarjov is uitgegroeid tot het bolwerk van het pro-Russische verzet tegen ‘de fascisten’ in Kiev, heb ik de laatste dagen niet meer durven nemen; te gevaarlijk. Journalisten worden gekidnapt of gemolesteerd; sommigen zijn zelfs in hun hotelkamer niet veilig. Vrijwel dagelijks komen bij vuurgevechten Oekraïense militairen, opstandelingen en onschuldige burgers om het leven. Er zijn pogroms. Autosalons worden leeggeroofd; geldtransporten met daarin het loon van mijnwerkers overvallen. Zij die ‘leugens’ verspreiden – lees: de (westerse) pers – kunnen rekenen op straf. De vijandige partijen graven zich steeds verder in; het conflict verlelijkt zicht.</p>
<p></p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Piepjonge soldaten<br /></h3>
<p>Toen ik van de week in de auto naar de industriële havenplaats Marioepol aan de Zee van Azov reed, waar de oligarch Rinat Achmetov zijn staalimperium heeft dat borg staat voor zes procent van het BNP van het land, werd de feitelijke opsplitsing van Oekraïne op pijnlijke wijze duidelijk. Je bent een wegblokkade van met kalasjnikovs en kapmessen zwaaiende milities van de Volksrepubliek Donetsk nog niet gepasseerd, of een kwartiertje later stoot je op een bruggenhoofd van het Oekraïense leger waar piepjonge soldaten, hun tanks scheef weggezet in de berm, zenuwachtig de bagagebakken en papieren controleren. Ze zijn bang om in een hinderlaag te worden afgemaakt of na gevangenneming te worden gemarteld. Er heerst anarchie.Intussen gaat het leven in Donetsk zijn gewone gang. Vogels zingen in het lover; verliefde meisjes en jongens flaneren; de geur van de bloeiende kastanjes maakt je duizelig. De zwijgende meerderheid – dat is mijn stellige overtuiging – is helemaal niet voor het uiteenvallen van het land, maar voor Oekraïense eenheid. Uit angst durven ze niet hun mond open te doen. Iemand zei me: ‘Er zijn meer goede mensen op deze aardbol dan slechte. Alleen de slechten weten zich veel beter te verenigen.’</p>
<p>Zo, onder deze omstandigheden, gaat het Oekraïense volk zondag 25 mei naar de stembus om een president te kiezen, al hebben de machthebbers in Donetsk en Loegansk – die zich na het referendum van 11 mei beroepen op volledige autonomie – verklaard dat ze de verkiezingen uit alle macht zullen frustreren. In de westelijke steden als Kiev, Vinnitsa en Lviv zal de stembusgang vermoedelijk juist vol hoop verlopen. En Moskou? Moskou, dat inmiddels zijn leger deels heeft teruggetrokken maar zich nog altijd het recht voorbehoudt in te grijpen als de rechten van de ‘etnische Russen’ in Oekraïne worden bedreigd, kijkt vooral toe. Verdeel en heers; de Oekraïense deconfiture wordt alleen maar groter. Beter kan het Kremlin, woedend dat een gebied dat behoort tot de traditionele invloedssfeer van Rusland door het stokende Westen wordt losgeweekt, het zich niet wensen. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Echte cacao<br /></h3>
<p>Van de ruim twintig presidentskandidaten gold Julia Timosjenko, de heldin van de Oranje Revolutie van 2004 die vlak na de omwenteling in februari uit haar cel werd vrijgelaten, als een kanshebber. Maar tenzij er een wonder gebeurt (altijd mogelijk) lijkt de race reeds gelopen: Porosjenko, de enige oligarch die openlijk het verzet op de Majdan in Kiev in zowel 2004 als dit jaar moreel en financieel steunde, loopt met 48 procent van de stemmen in de peilingen comfortabel aan kop; Timosjenko staat op een povere 14 procent. Eerder deze maand typeerde Porosjenko zich op zijn tv-zender Kanaal 5, die zijn zakenimperium van koek- en snoepfabrieken, alsook een autoproductieconglomeraat en een scheepswerf complementeert, als volgt: ‘Ik ben van nature een bouwer. Ik kan banen scheppen en gelijktijdig fungeren als zowel diplomaat, bankier en ondernemer.’ Precies, zou je zeggen, waaraan het land na bijna een kwarteeuw van politieke chaos en corruptie behoefte heeft. Alleen al in het oosten is op sommige plaatsen ruim vijfendertig procent van de acht miljoen inwoners werkloos, een economisch aspect van de contrarevolutie in Donetsk dat doorgaans wordt vergeten. Over de corruptie zei de vermoedelijke toekomstige Oekraïense leider dat hij een ‘zero tolerance’ zal hanteren. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Tovenaar<br /></h3>
<p>Petro Porosjenko werd in 1965 geboren in de buurt van Odessa, groeide op in het westelijk gelegen Vinnitsa en studeerde af als econoom in Kiev. Toen de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel, wist hij, als zoveel latere oligarchen, de mogelijkheden van de nieuwe tijd optimaal te benutten. Bijna geen sterveling in de ex-USSR had enig benul van eigendom, van contracten, van kredieten, van de markt. ‘Maar Porosjenko wel,’ zegt een ondernemer uit Kiev die hem uit de beginjaren kent. ‘Hij vestigde zich aanvankelijk als adviseur, stelde contracten op, opende bankrekeningen. Hij was als een tovenaar!’ De tovenaar Porosjenko, nu met een geschat vermogen van 1,2 miljard euro, werd al snel zelf ondernemer en wist de ene voormalige sovjet-snoepfabriek na de andere op te kopen. Hij verbeterde de kwaliteit, stopte in zijn chocolade echte cacao in plaats van surrogaat, moderniseerde de productie, breidde uit, deed aan marketing. Zo ontstond het ‘Rosjen-concern’, waarmee hij grootleverancier van chocolade werd in Rusland en veruit de grootste producent en exporteur in Oost-Europa. Vorig jaar produceerde hij bijna een half miljoen ton aan snoepgoed. </p>
<p>Toen afgelopen zomer het associatieverdrag tussen Kiev en de EU nog nabij leek werden de Rosjen-chocolaatjes door Moskou getroffen met een boycot en kon de ‘chocogarch’ twee van zijn fabrieken in Rusland sluiten. ‘De chocolade is vergiftigd en veroorzaakt kanker!’ riep de Russische staats-tv, waarna Porosjenko verder in een kwaad daglicht werd gezet als een corrupte handlanger van het Witte Huis met ‘joodse’ wortels; als een geboren opportunist die zogenaamd opkomt voor zijn land maar zelf zijn honderden miljoenen in het buitenland aanhoudt.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Bankier van de revolutie<br /></h3>
<p>Multimiljonair worden zonder vuile handen te maken gedurende de wilde jaren negentig in Oekraïne leek een illusie. Net als in Rusland zijn zakelijke en criminele activiteiten nauw met elkaar verweven. Toch is de naam Porosjenko bij corruptieschandalen zelden naar buiten gekomen. Porosjenko motiveert zijn politieke roeping als volgt: modernisering van het land. In dat opzicht is hij te vergelijken met de Russische oligarch Michail Chodorkovski. Maar anders dan de laatste, die in december na bijna tien jaar werd vrijgelaten nadat hij feitelijk door Poetin in de cel was gegooid vanwege zijn politieke ambities, heeft Porosjenko als parlementariër, lobbyist en minister altijd zijn gang kunnen gaan. Analisten noemen hem ‘politiek flexibel’. Dat zou hem de uitgelezen figuur maken om bruggen te bouwen en een uitweg te zoeken uit de complexe politieke, sociale, economische en geopolitieke crisis waarin Oekraïne verkeert. Intussen is politiek opportunisme Porosjenko niet vreemd. Hij werkte in de jaren negentig samen met Janoekovitsj bij de oprichting van de Partij van de Regio’s. Na de Oranje Revolutie werd hij onder zijn goede vriend en president Joesjtsjenko minister van Buitenlandse Zaken, duidelijk als beloning voor zijn rol als ‘bankier’ van de Oranje Revolutie. Twee jaar geleden nog accepteerde Porosjenko het ministerschap van Economie en Handel, onder Janoekovitsj. Een dergelijke vervlechting van zakelijke en politieke activiteiten zou in het Westen vrijwel ondenkbaar zijn. ‘De annexatie van de Krim is illegaal en zullen we nooit erkennen!’ fulmineerde de chocoladebaron onlangs. Hij beloofde meerdere malen dat hij, eenmaal president, pogingen zal ondernemen de militaire en economische banden van Oekraïne met het Westen te versterken. Maar waarschijnlijk is dit deels verkiezingsretoriek. Porosjenko is er wel degelijk van doordrongen dat het afwenden van een catastrofe in zijn land niet langer kan door de belangen van Rusland volledig te negeren. Toevallig heeft hij ook zelf nog altijd grote zakelijke belangen in Rusland. ‘Oekraïne is meer verenigd dan ooit, ruim tweederde is voor een associatie met de Europese Unie,’ sprak Porosjenko afgelopen najaar in het BBC-programma </p>
<p><span class="Cursief">Hardtalk</span>, vlak nadat de deal tussen Kiev en Brussel door Janoekovitsj was afgeblazen. Toen de interviewer hem vroeg of de mensen in Kiev opnieuw tenten en een kampement zouden opzetten, onderbrak Porosjenko hem sussend en glimlachend: ‘Ze gaan heus niet vechten hoor.’ De gruwelijke en complexe werkelijkheid waarmee het land kort erna te maken zou krijgen, had ook hij onmogelijk kunnen bevroeden. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 24 mei 2014</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Vrij Nederland 24 mei 2014</p>
</p></div>


Oekraïne hoopt op ‘chocogarch’ Porosjenko

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Een andere getuige</h3>
<p>Een van de eerste Russische oorlogsverslaggevers was een 26-jarige officier genaamd Leo Tolstoj. Na een diensttijd in Tsjetsjenië arriveerde hij in de winter van 1854 in Sebastopol op de Krim, midden in de Krim-oorlog met de westerse mogendheden en het Ottomaanse rijk. Tolstoj was er getuige van het dramatische beleg van de stad en de nederlaag van de Russen, waarover hij vertelt in de schitterende, gruwelijke Sebastopol vertellingen. Tolstoj werd op de Krim (en gaandeweg de verhalen) zeer sceptisch over het nut van oorlog, maar inmiddels verwijzen Russen vaak naar het boek om hun claim op het schiereiland kracht bij te zetten. Op YouTube een korte documentaire over Tolstojs ervaringen, met beelden van het moderne Sebastopol – van voor de crisis.</p>
<p><iframe width="560" height="315" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/hXugXTxRnIA" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
</p></div>


Tolstojs Sebastopol

Getuige van de Krim-saga

<div class="lead">De kommunalka, de communistische gemeenschappelijke woning in Russische stadspaleizen, bestaat nog steeds.</div>
<div class="gallery gallery-columns-2 clearfix gallery-size-"><div class="gallery-inner clearfix"><div class="gallery__expand pulse"><div class="gallery__plus"></div></div><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="0"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/cdaa375b-caf0-4ee7-991a-2f067727c27b_0781_AG_008_preview3.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="798"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="1"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/a41c62f5-eee0-4cbd-b105-5541538a7631_0781_AG_002_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="799"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="2"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/0a9a953b-8ee3-49cd-bd67-e74bc19c8eaa_0781_AG_011_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="799"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="3"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/0fe9d66f-851d-4ef9-8a04-7790505d0b13_0781_AG_013_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="799"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="4"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/ed658212-9df7-47e5-abf2-0ebe3f57838d_0781_AG_015_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="799"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="5"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/a1ec3e44-065b-4b10-8a1c-695b97a2c42a_0781_AG_016_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="799"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="6"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/0c1da020-d7cf-4acd-b840-94f71ed2d4da_0781_AG_025_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="799"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure><figure class="gallery-item js-resize-square-image" data-slide="7"><div class="gallery-icon"><a href="javascript:void(0);"><img src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/b3d98acd-9d5a-4270-8c66-f8d9cd63d641_0781_AG_026_preview1.jpg" class="attachment-image_1280 size-" alt="" width="1200" height="799"></a></div><figcaption class="wp-caption-text gallery-caption text-center"></figcaption></figure></div></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In Russische apocriefe geschriften doet het verhaal de ronde dat de moordenaars van de laatste tsaar en zijn gezin tijdens de zomer van 1918 in de stad Jekaterinenburg het plan hadden om vlak voor hun executie eerst de vier dochters van Nicolaas II en zijn vrouw Alexandra te verkrachten. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog kennen we de atoomdreiging, alsook die van de waterstofbom. Maar geen kracht op deze aardbol is vermoedelijk groter dan die van de sociale rancune.</p>
</p></div>
<p>Het verschijnsel van de kommunalka, de gemeenschappelijke woning, dat vrijwel direct na de Oktoberrevolutie in 1917 ontstond in de boudoirs, bibliotheken, kabinetten, balzalen en andere ruimtes van de huizen en stadspaleizen van de Russische (adellijke) bovenlaag, was in eerste instantie een rechtstreeks gevolg van opgekropte klassenhaat. De arbeiders en boeren wisselden, na eeuwen van vernedering en uitbuiting, stuivertje met de elite. Staatsraden, tsaristische officieren, advocaten, beurshandelaren, hun kinderen en het dienstpersoneel – voor zover ze al niet waren vermoord, gevlucht of ondergedoken, werden ze door de bolsjewieken uit hun huizen gesleurd, gevolgd door een reeks van dikwijls sadistische kleineringen.</p>
<p>Terwijl de achteroudoom van een Petersburgse kennis van mij (destijds professor in de mechanica te Petrograd) in de winter van 1917 van een Lenin-adept een sneeuwschuiver in handen gedrukt kreeg – ‘Zo, voortaan ben jij arbeider, vuile uitzuiger!’ – zag hij hoe een deel van zijn trouwservies van Meissen-porselein uit de ramen vloog en in duizend scherven op straat uiteenviel. ‘Toen hij terugkwam in zijn huis hadden ze in de slaapkamer een orgie aangericht. Tienermeisjes – arbeidsters van een broodfabriek – lagen naakt en dronken op het echtelijk bed, samen met een oudere revolutionair. Ze goten de parfums van mijn oudooms vrouw als water uit over hun lichaam. Toen mijn oudoom iets opmerkte, werd hij beschoten. De revolutionair miste. Vervolgens werd hij uit zijn huis gezet. Het duurde nog negen jaar voordat mijn oudoom omkwam. In een kamp boven de poolcirkel.’</p>
<p><strong>Dictatuur van de kakkerlak</strong></p>
<p>Onder Stalin werd de grootscheepse industrialisatie van de Sovjet-Unie in gang gezet. Er volgde een massale trek van het platteland naar de steden. Nu pas greep de kommunalka als typisch communistisch verschijnsel massaal om zich heen. Het proletariaat moest worden gehuisvest. Met absurde woonnormen als 3,8 of 4,2 vierkante meter waarop een Sovjetburger recht had. De appartementen en stadspaleizen van de vroegere bourgeoisie en tsaristische adel werden provisorisch intern opgedeeld met kartonnen wanden. Later werd deze indeling met niet minder gehorige gipsen tussenmuren min of meer permanent gemaakt.</p>
<p>De implicatie hiervan op het toch al povere privéleven (de seks voltrok zich doorgaans met de kaken op elkaar) laat zich raden. Doorgaans was er maar één communale gang, met één gemeenschappelijke keuken, wc en badkamer voor veertig mensen. Omdat deze ruimtes van iedereen waren – en dus van niemand – was het gevolg verwaarlozing, verroeste buizen, schimmel, stank, en de alomtegenwoordige dictatuur van de kakkerlak. Als er al een telefoon was, dan werd op de gang om het gebruik ervan gevochten. Maandelijks kwam de rekening voor gas, elektra en de telefoon; daar deze niet naar individueel gebruik was opgesplitst, was het een bron van vele ruzies en twisten.</p>
<div class="wpg-element paragraaf-citaat">
<p>Als er al een telefoon was, dan werd op de gang om het gebruik ervan gevochten</p>
</p></div>
<p>Omdat er achter de toewijzing van de woonrechten toch een zekere logica stak – verschillende sociale klassen en beroepsgroepen dienden met elkaar te mengen – werden de kommunalka’s in de grote Russische steden al snel staalkaarten van het moderne Sovjetleven. Voormalige boeren, hersenchirurgen, poppenspelers, ingenieurs, scheepskapiteins, tramconducteurs en serveersters huisden op één gang bijeen. Met hun gezinnen. De dichter en Nobelprijswinnaar Joseph Brodsky, zelf in Leningrad opgegroeid in een kommunalka, wees behalve op de gruwelijke aspecten van het op een krappe ruimte gedwongen met elkaar samenleven, ook op het louterende ervan. ‘Het brengt het leven terug tot de essentie; elke illusie omtrent de menselijke natuur wordt uitgekleed.’</p>
<p><strong>Romance</strong></p>
<p>Toen ik in het najaar van 1989 mijn huidige vrouw Julia leerde kennen in datzelfde Leningrad, maakte ik voor het eerst zelf kennis met het verschijnsel van de kommunalka, in een woonkazerne op het Vasilius-eiland. Sindsdien weet ik wat het is om voortdurend in de kook-, lichaams- en strontlucht van anderen te moeten verkeren en om te worden uitgemaakt voor dief van wc-papier, terwijl zoiets basaals als koken een heel evenement was omdat eerst het fornuis diende te worden veroverd.</p>
<p>‘En toch,’ zegt mijn vrouw, ‘heb ik er goede herinneringen aan.’</p>
<p>Hetzelfde geldt voor mij. Ook al hadden we destijds maar 6,3 vierkante meter, een pijpenla vol met boeken, een theepot en een oude piano van het merk Odessa, ik beleefde destijds in de nadagen van de Sovjet-Unie een romance als in een roman.</p>
<p>Na het uiteenvallen van de USSR in 1991 verdwenen de kommunalka’s in rap tempo. Ze werden opgekocht door slimme vermogende Russen die de bewoners uitkochten, de panden terugbrachten in hun oude glorie en met vette winsten weer van de hand deden. In Moskou is de kommunalka goeddeels verdwenen, maar in Petersburg wonen nog vele tienduizenden mensen alsof de Sovjet-Unie nooit opgehouden heeft te bestaan.</p>
<p>Recentelijk, na de vertoning van de film La Grande Bellezza van de Italiaanse regisseur Paolo Sorrentino, raakte ik in Petersburg verzeild in de kommunalka van een vriend, gevestigd in een oud Petersburgs paleis. Hij maakte het gezellig in zijn hok; de kaarsen op de marmeren schouw (die ooit had toebehoord aan een grootvorst) gingen aan. Even later draaiden zes meisjesstudenten van een nabijgelegen kunstnijverheidsschool rond mijn zeer knappe Russische gastheer. Er werd muziek gespeeld, zowel eurotrash als klassiek. De dansende meisjes maakten door het overdadige kaarslicht zwarte schimmen op de muur. Drank, geschal. Een tandeloze bootwerker voegde zich bij ons, gevolgd door een kunstschilder. Er volgden meer muziek en drank. Toen begon een van de meisjes halfnaakt te dansen op de rand van de marmeren schouw. Nooit eerder kwam de grande bellezza, de grote schoonheid van de kommunalka, me zo intens voor als toen.</p>


Alessandro Gandolfi en de kommunalka

Poetins nachtmerrie

Over de poes van Ruud Gullit

Over de poes van Gullit en wat we nooit zullen weten

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Iedere machthebber drukt er zijn  stempel op, maar het Kremlin  staat nog steeds.  Catherine Merridale schreef er een wonderschone geschiedenis van.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Eind jaren negentig daalde ik samen met schrijver Frank Westerman voor het eerst af in de Moskouse riolen. We baggerden door de manshoge buizen met stront en ratten, in het klotsende spoor van de voorman der Moskouse ‘Diggers’. Het doel was niet mis: de Opperdigger, een gek met de naam Michailov, had ons beloofd de geheime ondergrondse tunnels en metrogangen te laten zien, gebouwd in opdracht van dictator Jozef Stalin. Het was een fascinerende ervaring. De Digger toonde ons ook het in de achttiende eeuw onder de aarde weggemoffelde riviertje de Neglinnaja. Telkens als ik nu in de bladgouden zaal van het Bolsjoi Theater zit te klappen voor <i>La Traviata</i> of <i>Het Zwanenmeer</i>, moet ik even denken aan het zwarte, stinkende universum twintig meter onder mij. De geheime Stalintunnels kregen we echter niet te zien. Natuurlijk niet: ze waren door Michailov uit zijn duim gezogen om ons, journaille, een paar honderd dollar afhandig te maken.</p>
<p>Mijn hart sprong dan ook op toen ik in <i>Het Kremlin</i>. Een politieke en culturele geschiedenis van de eminente Britse historica Catherine Merridale, las dat dit gangenstelsel wel degelijk bestaat. Zo rijdt er in elk geval een ondergrondse tram. Hij verbindt de Senaat, achter de hoge Kremlinmuren, met het ruim een kilometer verderop gelegen voormalige gebouw van het Centraal Comité aan het Oude Plein. In de revolutionaire augustusmaand van 1991, toen de coup door een junta van dronken apparatsjiks tegen Michail Gorbatsjov was mislukt en de Sovjet-Unie zijn laatste stuiptrekkingen beleefde, gebruikten verstokte leden van de communistische adel deze tram om aan de volkswoede te ontsnappen. Ook voor hen was het bestaan ervan een verrassing. Maar de rest van het geheime stelsel? ‘Iedereen weet dat dat bestaat,’ citeert Merridale de vriend en tolk van Gorbatsjov, Pavel Palaztsjenko. ‘Maar zij die deze met eigen ogen hebben gezien kunnen toch moeilijk zeggen dat die metro nog steeds deel is van het geheime communicatienetwerk van het Kremlin?’</p>
<p><b>Wreedheid, smart en bloed</b> </p>
<p>We zijn dan op bladzijde 352 van het 500 pagina’s tellende boek waarvan er in zijn soort, als panoramisch overzicht van zowel de geschiedenis van de citadel als van de Russische staatsmacht en orthodoxe Moederkerk, bij mijn weten geen tweede bestaat. Chronologisch, helder, beheerst, op elke bladzijde getuigend van de toegewijde wetenschapper die de auteur is, wordt de lezer getrakteerd op een film van negen eeuwen Russische geschiedenis. Of misschien beter: een opera, waarvan zowel de decors als de protagonisten, van de vorsten Joeri, Peter en Catharina de Grote en Nicolaas II als laatste tsaar, tot de sovjet-leiders Lenin, Stalin, Gorbatsjov en Vladimir Poetin aan toe, telkens wisselen. </p>
</p></div>
<figure id="post-28175 media-28175" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/ccd1c0f3-40ed-43e4-a3d6-34564394947c_kremlin2.jpg" alt="Parade op het Rode Plein, juni 1945. Foto: Yevgeny Khaldei" /><figcaption>Parade op het Rode Plein, juni 1945. Foto: Yevgeny Khaldei</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>We zeilen door een wereld vol wreedheid, smart en bloed, afgewisseld door amper te bevatten opofferingsgezindheid, praal en heroïek. De mooiste momenten voor de lezer zijn die waarbij er wordt ingezoomd op het lot van de enkeling; wanneer de tijdgenoot zelf aan het woord komt. Zoals de Hollandse graankoopman en chroniqueur Isaac Massa (zijn vlezige gestalte komt voor op twee portretten van Frans Hals), die als ooggetuige fijntjes opmerkt dat de usurpator Boris Godoenov na het schrikbewind van Ivan de Verschrikkelijke belooft dat er vijf jaar lang geen bloed zal worden vergoten in Moskou. Een belofte, aldus Massa, waaraan hij zich hield door zijn vijanden te verstikken, te verdrinken of te verbannen naar het klooster. </p>
<p>Een woud van kerken en paleizen mag dan in de loop der eeuwen in het Kremlin zijn verrezen en weer verdwenen – de machthebbers bleven pogen de geschiedenis naar hun hand te zetten of deze uit te wissen – de baksteenrode vesting met zijn zwaluwstaartkantelen is tot op de dag van vandaag het symbool van de Russische staatsmacht. Een moloch waarvan de vijf torens nog altijd worden gesierd door de drieënhalve meter hoge robijnrode glazen sterren uit het Sovjettijdperk, die de beste sappeurs van Napoleon in 1812 niet wisten op te blazen en van waaruit Stalin zijn strijd tegen Hitler (en zijn eigen volk) met een duivelse energie regisseerde.</p>
<p><b>Genetische cocktail</b></p>
<p>Een belangrijk keerpunt is het jaar 1325, wanneer er volgens Merridale voor het eerst sprake is van een Kremlin als vorst Ivan I de houten burcht, een kolking van edelen, kooplieden en geestelijken, mag versterken. Ivan heeft enige tijd doorgebracht in Saraj, de hoofdstad van de Gouden Horde aan de monding van de Wolga. Als belastinginner voor de Khan is hij een voorbeeldige collaborateur, maar wel een met een eigen programma. In het oude Europa zijn dan al veel van de grote kathedralen verrezen, de Renaissance met Italië als wegvliedend middelpunt woedt, maar Moskou is nog een verre, door ondoordringbare bossen omringde plaats die rondspartelt in betrekkelijke achterlijkheid. Toch deden in de rest van de wereld ook toen al de verhalen de ronde over de sprookjesachtige hoeveelheden bont, goud, edelstenen en andere rijkdommen die er in het dichte, door wolven en beren bewoonde woud verborgen lagen. </p>
<p>Zoals in de jaren ’90 van de vorige eeuw een stroom westerse kapitalisten naar Moskou trok vanwege olie, gas, nikkel en goud, zo was het middeleeuwse ‘Roes’ al een bestemming voor op fortuin beluste handelaren en avonturiers. Volgens een Arabische reiziger stonden er in 1333 op de markt van Saraj Slaven, Duitsers en Hongaren zij aan zij met Mongolen, Chinezen en Sogdische zijdehandelaren. De osmose van volkeren en stammen die in de loop der eeuwen in Rusland heeft plaats gevonden, is even fascinerend als voor veel contemporaine historici omstreden. Voor een Russische patriot is het moeilijk te verteren dat buitenlanders vermoedelijk aan het begin stonden van de Russische Werdegang. Maar het is een feit dat Finse, Slavische en Baltische stammen, Mongolen, Duitsers, Chazaren, Joden en andere volken door de tijden heen een genetische cocktail zijn aangegaan die heeft geleid tot wat we nu het Russische volk noemen. De resultaten hiervan zijn nog altijd te zien. Zo kan het voorkomen dat je in de Moskouse metro naast een Germaansblonde vrouw staat met oosterse, amandelvormige ogen. Onder mij woont een Rus met de presentie van een Noorman, terwijl ik een Joods-Armeens meisje ken met Tataars-Russisch bloed dat je overal op de wereld zou kunnen tegenkomen. Niet in de laatste plaats bij een internationale missverkiezing. </p>
<p><b>Een berg vet</b></p>
<p>Als in 1453 Constantinopel door de Ottomanen wordt ingenomen, ontwikkelt Moskou zich steeds meer als opvolger van de oosterse christelijke wereld, tot het Derde Rome. Zwermen naamloze slaven verfraaien de muren, de kloosters en de kerken in het Kremlin, als vroege voorgangers van het miljoenenleger van gastarbeiders uit landen als Tadzjikistan, Oezbekistan en Kirgizië dat nu de huidige Russische prestigeprojecten bouwt, zoals de stadions voor de komende Winterspelen in Sotsji. </p>
<p>Ronduit prachtig zijn de passages waarin Merridale de Renaissance naar Rusland laat komen – bijna letterlijk, in de persoon van prinses Zoë, de in Italië opgegroeide nicht van de laatste keizer van Constantinopel. In 1472 treedt ze, na een lange reis door de Europese oerbossen en vlaktes, in het huwelijk met tsaar Ivan III. Ze wordt al snel omgedoopt tot vorstin Sofia. In het voetspoor van deze weinig aantrekkelijke vrouw – ‘Een berg vet,’ schreef de dichter Luigi Pulci na een avondlijke audiëntie met haar. ‘Ik kon de hele nacht alleen nog maar dromen van bergen boter en vet’ – kwamen een aantal van de beste Italiaanse architecten, bouwmeesters en kunstenaars, onder wie de in Bologna geboren Aristotele Fioravanti, die tekende voor onder meer de Maria-Hemelvaartkathedraal die op 12 augustus 1479 werd ingewijd. </p>
</p></div>
<p></p>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Als lezer mogen we de auteur dankbaar zijn voor het monnikenwerk dat zij verrichtte in de Moskouse archieven en bibliotheken</p>
</blockquote>
</div>
<p>        </p>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Duitse kanongieters, Perzische smeden, een arts uit Venetië die zich ‘Leon de Jood’ noemde, Merridale beschrijft het Kremlin als een van monniken, edellieden, ambtenaren en ambachtslui wemelende, multi-etnische, veeltalige smeltkroes. Op hun knieën, vaak bij vrieskou en in straaltjes licht die door de met mica of vissenblazen bespannen ramen naar binnen viel, deden kopiisten en geestelijken hun werk. De meeste techniek, kennis en kunde werd (met de vaklui) geïmporteerd, een fenomeen dat wederom angstige overeenkomsten oproept met het huidige Rusland, dat twintig jaar na het einde van de USSR amper kan bogen op eigen productie van consumptiegoederen. Zelfs het huidige Russische leger is voor zijn meest geavanceerde wapentechnieken afhankelijk van het Westen, al speelt dit alles zich af in een schimmige wereld van spionage en contraspionage. Tegelijkertijd was de angst en de minachting voor de <i>Machrabi</i> (‘de Arabieren’, zoals alle buitenlanders werden genoemd) groot. Een fenomeen dat pas met Peter de Grote, wiens bloedige campagne Rusland te moderniseren door Merridale rijkelijk wordt opgevoerd, enigszins veranderde.</p>
<p><b>Vertrappingsdood</b></p>
<p>Als lezer mogen we de auteur dankbaar zijn voor het monnikenwerk dat zij verrichtte in de Moskouse archieven en bibliotheken om te komen tot dit imponerende boek, dat een kralenketting is van heerlijke details. Zelf woon ik op tien minuten lopen van het Kremlin, ik kom er elke dag wel even langs, maar dat de burcht vroeger omgeven was door een slotgracht was volstrekt nieuw voor mij. En voor mijn Russische kennissen, bij navraag, eveneens. Vlak buiten deze gracht hield Ivan de Verschrikkelijke leeuwen, hem geschonken door de Engelse koningin, en later ook een olifant. Een aardige wetenswaardigheid is ook dat het Rode Plein feitelijk bedoeld was als brandgang, om een stuk open land te creëren tussen de vesting en stad, die tot midden negentiende eeuw vooral uit hout bestond en om de haverklap door een vlammenzee in de as werd gelegd. </p>
<p>Merridale wist het vertrouwen te winnen van de Kremlincurators, zag voorheen gesloten geschriften in, daalde af in de catacomben en trof achter verzegelde deuren restanten van eeuwenoude, lang verloren gewaande kerken. Zoals het door tsaar Nicolaas I gebouwde Grote Kremlinpaleis, waar de gouden troonzaal door Stalin werd gesloopt om er zijn Partijcongressen te houden, maar dat onder Boris Jeltsin in de jaren negentig in zijn oude glorie werd hersteld. In dezelfde periode herrees buiten de muren van het fort de Christus-de-Verlosserkathedraal, inmiddels beter bekend als de Pussy Riot-kerk. De resurrectie was de zoveelste poging van de macht om schoon schip te maken met het verleden – in dit geval dat van de USSR, waar atheïsme deel was van de heersende ideologie.</p>
</p></div>
<figure id="post-28175 media-28175" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/3aa2aab3-80de-4a9b-926f-4242326ad896_kremlin5.jpg" alt="Het Kremlin in de tijd van tsaar Ivan I, litho uit 1921 door Appolinari Mikhaylovich Vasnetsov. Foto: Culture Images/Hollandse Hoogte" /><figcaption>Het Kremlin in de tijd van tsaar Ivan I, litho uit 1921 door Appolinari Mikhaylovich Vasnetsov. Foto: Culture Images/Hollandse Hoogte</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Als kind had hij er zich achter de muren nog vermaakt met zijn legertje van dwergen, maar nadat Peter de Grote in 1703 Sint-Petersburg had gesticht als zijn nieuwe hoofdstad, stevende het Kremlin in de achttiende eeuw af op een intermezzo, waarbij de vesting niet langer het bestuurlijke en religieuze hart was van het rijk. Dat betekende niet dat het met Moskou als stad gedaan was: in de achttiende en negentiende eeuw was het een fonkelende wereld vol zinnelijkheid, theaters, restaurants, wandelboulevards, met grote verschillen tussen arm en rijk. Wederom: zoals nu. De elite van edellieden en kooplieden wentelde zich in luxe en comfort en volgde de Europese kunst, literatuur en mode op de voet. ‘De stad is zo groot als Parijs,’ schreef Napoleon in 1812 aan zijn vrouw. ‘En op het oog van alles voorzien.’ Nadat de Russen de door de Franse keizer begeerde stad in de brand hadden gestoken, schreef hij: ‘Moskou, een van de mooiste en rijkste steden ter wereld, bestaat niet meer.’</p>
<p>Toen de laatste tsaar Nicolaas II, die zich zag als de verpersoonlijking van een mythische band tussen zijn volk en God, in 1896 in het Kremlin werd gekroond, vonden even verderop bijna tweeduizend burgers de vertrappingsdood. De arme sloebers hadden hun zucht naar een gratis drankje en hapje met hun leven moeten betalen. Een omen voor wat er volgde: de Oktoberrevolutie van 1917, de ineenstorting van het tsaristische imperium, de USSR. Onder Ivan de Verschrikkelijke had de paranoia, de angst voor verraders en spionnen, al haar intrede gedaan, maar deze beleefde onder Stalin zijn apotheose. Het Kremlin werd opnieuw het bolwerk van de macht, een spookhuis waar de opportunistische, cynische en leugenachtige bolsjewistische adel zich liet bedienen door butlers en zich tegoed deed aan vlees, wijn, cognac, room, pasteitjes en gewillige dienstmeisjes, terwijl het proletariaat en de boeren buiten de muren de hongerdood stierven of omkwamen in de kelders van de geheime dienst of de eerste kampen.</p>
<p><b>Ministerie van Waarheid</b></p>
<p>In vergelijking tot meer gelikte historici als Simon Sebag Montefiori (<i>De jonge Stalin</i>) of Orlando Figes (<i>Natasja’s dans</i>) die succesvol het procedé hanteren authentieke bronnen zodanig op te voeren dat deze bijna natuurlijk aan hun eigen briljante brein lijken te ontsnappen, schrijft Merridale nogal terughoudend. Maar dat is voor deze wonderschone studie over Rusland amper een gebrek. Op dit moment wordt in Moskou de laatste hand gelegd aan een nieuw geschiedenisboek voor alle middelbare scholen, waarin de nationalistische glorie wordt bezongen en elke dissonant – van de Stalinterreur tot de gijzelingstragedie met de school te Beslan in 2004 – is geschrapt. Je zou wensen dat het werk van Merridale verplichte lectuur werd voor de jongste generatie Russen. Maar daaraan heeft het Orwelliaanse ‘Ministerie van Waarheid’ in Moskou natuurlijk geen enkele behoefte.</p>
</p></div>
<figure id="post-28175 media-28175" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/cb21f175-b5c9-48ae-9793-c3a646f586f1_kremlin.jpg" alt="" border=" /></figure>
<div class="wpg-element title-and-author">
<h3>Het Kremlin. Een politieke en culturele geschiedenis</h3>
<p>Catherine Merridale</p>
</p></div>
