Nobelprijswinnaar Dmitri Moeratov: ‘In Rusland is een immense strijd gaande’

De sjofelheid van het redactiegebouw van Novaja Gazeta, hoewel gelegen in een van de fraaiste en best geconserveerde oude buurten in het centrum van Moskou, springt onmiddellijk in het oog. We zijn hier ver van de Russische wereld van de glossy’s en de lifestyle. Dat wil zeggen: in feite ligt die wereld, met de gestegen olieprijs weer zelfverzekerder dan ooit, een paar straten verderop. In het wachtershuisje – zonder propoesk (toegangsbewijs) zijn de bewakers onvermurwbaar – staat een vrouw van de Balzac-leeftijd snikkend aan een muurtelefoon. ‘Ja, ja, het is een grote zaak. Dat zweer ik u! Ik heb hier de stukken. We zijn teneinde raad. Honderden mensen zijn de dupe geworden. Alstublieft, ik moet u spreken. Ik kom helemaal uit de provincie. Vanavond om zeven uur heb ik de trein alweer terug.’

De Russin wil haar verhaal over een fraudezaak – plus bewijsmateriaal – kwijt aan een redactielid van de krant die door velen wordt gezien als het laatste bastion van gerechtigheid. En van de hoop. Daar waar de meeste andere Russische kranten op de rem trappen of besluiten tot zelfcensuur, gaan de mensen van Novaja Gazeta door – ondanks de voortdurende dreiging van rechtszaken, intimidaties en regelrechte bedreigingen.

Het kantoortje van hoofdredacteur Dmitri Moeratov is klein, even bescheiden als de rest van de redactieruimtes. Hij rookt – met driftige, karaktervolle halen.

Een jaar geleden – enige maanden na de dubbele moord in Moskou op klaarlichte dag op de mensenrechtenadvocaat Stanislav Markelov en uw journaliste Anastasia Baboerova – gaf president Medvedev een interview aan Novaja Gazeta. Dat werd alom gezien als een omslag. Poetin zou dat nooit hebben gedaan. U vroeg hem wanneer de democratie in Rusland eindelijk zou worden gerehabiliteerd. Wat antwoordde hij toen precies?

‘Medvedev vertelde dat zo’n rehabilitatie niet nodig is. Omdat die democratie er volgens hem al is. Dat zegt op zich al iets. Maar er is sindsdien wel degelijk wat gebeurd. Een voorbeeld. Vorig jaar november overleed Sergej Magnitski, advocaat van een Amerikaans investeringsbedrijf, na een jaar opsluiting op 37-jarige leeftijd in zijn Moskouse cel. Hij werd verdacht van medewerking aan fraude. Artsen, cipiers, een hele staf stond toe te kijken hoe hij stierf aan een verwaarloosde alvleesklierontsteking. Verzoeken om te worden behandeld waren eerder afgewezen. Medvedev stuurde – als rechtstreeks gevolg van de zaak – de bewuste gevangenisdirectie en een aantal hoge ambtenaren van het detentiewezen de laan uit. Voorts veranderde hij de wet: nu kan een verdachte van economische misdrijven op borgtocht vrijkomen. Het belang van deze maatregel valt niet te overschatten: voorheen was de dreiging met opsluiting een belangrijk pressiemiddel van bureaucraten om verdachten af te persen. En toch….’

Moeratov gooit zijn armen in de lucht: ‘En toch is begin deze maand opnieuw een verdachte van fraude in een cel overleden. Vera Trofinova, directeur van een onroerend goedbedrijf; drieënvijftig jaar oud. Ze leed aan chronische diabetes en een nierziekte. Haar werd eveneens medische hulp onthouden. De cipiers lieten haar staande slapen – omdat daarmee zogenaamd het vocht uit haar hoofd wegliep. Zo gaat het telkens in Rusland: je denkt dat er wat is veranderd. Maar na een tijdje blijkt alles weer bij het oude.’

‘Geen enkele waarheid is een mensenleven waard.’

U krijgt de Freedom Award uitgereikt voor vrijheid van meningsuiting. Ziet u op dit gebied een verschil tussen het Poetin-tijdperk en het huidige van Medvedev?

‘Laat ik eerst het volgende zeggen: ik denk dat die zogeheten machtsstrijd tussen Poetin en Medvedev in het Kremlin verzonnen is, door journalisten die nergens anders over weten te schrijven. Beiden maken deel uit van hetzelfde systeem. Wel koesteren ze verschillende levensvisies. Poetin bepleit een sterke staat, met generaals, de spionage- en de veiligheidsdiensten als peilers. Medvedev wil eveneens een sterke staat, maar dan gebaseerd op innovatie, een gediversifieerde economie; niet een die voornamelijk afhankelijk is van de export van olie en gas.

Nog maar kort geleden vreesden we dat het internet zou worden onderworpen aan censuur; dat wellicht de vrijheid van drukpers zou worden afgeschaft. Dat is niet gebeurd. Op sommige gebieden is zelfs vooruitgang geboekt, zoals de openlijke oorlog die Medvedev heeft verklaard aan Russische fascisten en extreem-nationalisten. Voorheen waren deze lieden (die buitenlanders, veelal uit de zuidelijke voormalige Sovjetstaten, uit racistische motieven vermoordden, PW) in dialoog met de machthebbers. Of spanden zelfs met hen samen. Nu worden ze opgepakt, veroordeeld. Maar ondanks Medvedevs mooie woorden over een vrije pers en democratie zie ik geen wezenlijke modernisatie van het land.

De elektronische media staan nog steeds volledig onder controle van de staat. En het kiessysteem is even verrot als archaïsch. Rusland ontbeert een identiteit; men voelt zich geen natie. Het systeem is van boven tot onder gecorrumpeerd. De corruptie is Ruslands allergrootste kwaad. Daar zijn alle andere uitwassen mee verbonden.’

Het onderzoek naar de moord op Anna Politkovskaja, wier dood – daarover is iedereen het eens – te maken had met haar berichtgeving over de schendingen van de mensenrechten in Tsjetsjenië, verkeert nog steeds in een impasse. Is de zoektocht naar de waarheid wel een mensenleven waard?

Zichtbaar geëmotioneerd. ‘Nee, nooit! Daar ben ik heel duidelijk in. Ik sta aan het hoofd van een krant. Ik zie het als mijn taak de macht te controleren en de corruptie bloot te leggen. Maar geen enkele waarheid is een mensenleven waard.’ Zijn sigaret in een asbak kneuzend. ‘Zal ik u eens iets bekennen? Een adequate berichtgeving over Tsjetsjenië kan Novaja Gazeta niet meer geven. Noem het zelfcensuur. We hebben de meeste journalisten uit de Kaukasus teruggehaald. Het is er te gevaarlijk. We hebben te veel mensen verloren. Maar ik sta volledig achter mijn beslissing. Dit heeft wel geleid tot de nodige conflicten binnen de redactie.’

Novaja Gazeta is voor 49 procent eigendom van de voormalige Sovjetleider Michail Gorbatsjov en de oligarch Aleksander Lebedev, die in Londen The Evening Standard, The Independent en The Independent on Sunday kocht. In hoeverre is Novaja Gazeta volledig onafhankelijk?

‘Volledige onafhankelijkheid is een illusie. Ik heb hier in Rusland een zeer ruim sociaal netwerk. Ik ken honderden politici, kunstenaars, intellectuelen, zakenlieden. Natuurlijk laat ik mij door mijn omgeving beïnvloeden. Hun opinies spelen mee bij de vorming van de mijne. Maar wat de invloed op de krant van de genoemde aandeelhouders betreft, kan ik duidelijk zijn: die is nul komma nul. Als bijvoorbeeld Lebedev het niet met onze berichtgeving eens is – en dat is hij vaak – dan kan hij een ingezonden brief schrijven. Dat is alles.

Gorbatsjov (die in 1993 met onder andere het geld van de Nobelprijs voor de Vrede Novaja Gazeta hielp oprichten, PW) en Lebedev delen met ons de volgende kernwaarde: dat Rusland behoefte heeft aan een vrije krant. Ze zijn bereid daarvoor te betalen. Nogmaals: zonder een enkele voorwaarde. Overigens, onze redactie bestaat voor een groot deel uit sterren, uit volstrekt onafhankelijke geesten zoals Julia Latynina en de schrijver Dmitri Bikov. Die laten zich door niemand iets voorzeggen. Ze zouden een dergelijk verzoek meteen in hun volgende artikel van de daken schreeuwen.’

Kan uw krant zonder de genoemde financiële steun overleven?

‘Nee, dat zeg ik u eerlijk. Als krant hebben we niet alleen te maken met het fenomeen dat we bijna wekelijks dode ratten vinden bij de post – opdat we gewaarschuwd zijn wat er op een dag met ons zal gebeuren – ook een ander verschijnsel is voor ons realiteit: dat adverteerders ons mijden. Ze zijn bang dat naast de advertentie voor hun product of bedrijf een kritisch stuk staat over – bijvoorbeeld – de corrupte praktijken in Poetins directe vriendenkring. Men vreest de toorn van het Kremlin. Zolang het zakenleven afhankelijk is van reclame en het zakenleven in Rusland afhankelijk van de politiek, zullen we hiermee te maken hebben.’

Novaja Gazeta besteedt uitgebreid aandacht aan de tweede rechtszaak tegen Michail Chodorkovski, ooit de rijkste man van Rusland, wiens olie-imperium Yukos in 2006 werd ontmanteld en die nu voor onder andere verduistering en fraude in een Siberische cel zit. Sommigen zien hem als een soort Tolstojaanse held; een martelaar. Ik heb ook mensen gesproken die in de jaren negentig door Chodorkovski’s omgeving regelrecht zijn bedreigd. Is zijn bijna-heiligverklaring door sommigen wel terecht?

‘Luister, ik was er niet bij toen Chodorkovski in de jaren negentig zijn eerste miljoen verdiende. Iedereen die in die tijd in Rusland rijk werd, heeft skeletten in de kast. Misschien heeft ook Chodorkovski zich destijds gecompromitteerd. Maar nogmaals, dat weet ik niet. Wat ik wél weet is dat Chodorkovski nu al acht jaar in een cel zit, onder vreselijke omstandigheden; dat er opnieuw een proces tegen hem loopt. Over dezelfde kwestie. Waarmee de grondwet wordt geschonden. Wat hij in het verleden wellicht ook verkeerd heeft gedaan, hij heeft zijn historische schuld tegenover de samenleving inmiddels afbetaald. In tegenstelling tot anderen, die gewoon blijven spelevaren op hun jachten.’

U bedoelt Roman Abramovitsj?

‘Abramovitsj en al die andere oligarchen die van de staat hebben gestolen. Want laat dat duidelijk zijn. Ze hebben hun miljarden dollars niet verdiend met werken, maar met diefstal.’

‘Elite? Rusland kent helemaal geen elite. Tenzij u de lieden bedoelt die zich hier volvreten, in Mercedessen rondrijden en villa’s bewonen in de bossen buiten Moskou.’

Onlangs figureerde een aantal prominente tegenstanders van het Kremlin, onder wie de satiricus Viktor Sjenderovitsj, de schrijver Eduard Limonov en de hoofdredacteur van de Russische Newsweek, Mikhail Fishman, in een seksschandaal. Ze bleken allemaal met hetzelfde fotomodel in een Moskous appartement seks te hebben gehad. De gefilmde beelden hebben inmiddels veel hits op internet. Wie zit hierachter? Het Kremlin?

‘Zonder enige twijfel! De methodes die men in de hoogste kringen van de macht hanteert zijn die van Stalins geheime dienst, de Tsjeka. Ze willen het privéleven van hun tegenstanders vernietigen. Daar waar intellectuele argumenten ophouden, gaat men over tot een aanval onder de gordel. Letterlijk. In het land is een immense strijd gaande. De macht is nog steeds bang voor vrije geesten. Iedere criticaster van het systeem is per definitie een vijand.’

Kunt u die strijd nader omschrijven?

‘In theorie is het een gevecht tussen twee visies: zij die Rusland zien als een dictatuur van het Aziatische type en zij die vinden dat het land moet streven naar Europese waarden. In de praktijk komt het neer op een cynische strijd tussen degenen die het land beschouwen als hun eigendom, een domein dat ze naar believen kunnen plunderen, en de mensen die simpelweg wonen in het land. Als Rus heb je vandaag de dag – grofweg – drie manieren om je te verzetten. Ten eerste kun je de straat op gaan. We zagen de afgelopen maanden demonstraties in Vladivostok, in Kaliningrad, in Petersburg. Het verzet groeit. Maar het gros van de mensen is bang; heeft kinderen, een hypotheek, een baan. Iedereen weet dat demonstraties worden gefilmd. Het vereist moed.

Ten tweede kun je je verschuilen in sociale netwerken, zoals internet. In Rusland fungeert internet als een bolwerk van de oppositie. Als wij een pittig stuk publiceren, dan gaat de discussie daarover op internet verder. In januari – misschien kunt u zich dat herinneren – werd onze site acht dagen lang platgelegd. Een cyberaanval…

Ten derde kun je besluiten tot “stille emigratie”. Honderdduizenden mensen uit steden als Moskou, Nizjni Novgorod, Samara en Petersburg hebben deze weg gekozen. Ze verhuren hun huis en gaan met hun gezin naar het buitenland; vooral naar landen als Tsjechië, Finland, Bulgarije, Duitsland en Roemenië. Ze behouden gewoon hun nationaliteit en paspoort, maar zeggen: “Corrupte staat, je kan mijn rug op! Ik ga weg!”‘

Hoe karakteriseert u de huidige Russische elite?

‘Elite? Rusland kent helemaal geen elite. Tenzij u de lieden bedoelt die zich hier volvreten, in Mercedessen rondrijden en villa’s bewonen in de bossen buiten Moskou. Maar dat is geen elite. Een elite behoort na te denken over de toekomst van een land, niet louter over de eigen toekomst en die van hun naasten. De machthebbers dienen niet aan de macht te denken, maar aan het geluk in deze wereld. En dan vooral het geluk van andere mensen. Nogmaals, ons gehele systeem is gebaseerd op stelen – graaien uit het budget. Steekgelden, wederdiensten, procenten. Weet u dat een kilometer asfalt hier in Rusland vijf maal meer kost dan in het Westen?

Veel bureaucraten zeggen dat ze het begrip “democratie” haten, ze vinden het een uitvinding van het Westen. Maar intussen hebben ze voor zichzelf een democratie op maat geschapen. Ze kunnen, anders dan vroeger, vrij reizen naar het buitenland. Om daar hun kapitaal en vaak ook hun familie en kinderen onder te brengen. De corruptie is – heel paradoxaal – de beste waarborg voor de vrede tussen Rusland en het Westen. Want ze zullen al de zegeningen van het Westen en hun bezittingen daar nooit willen opgeven.

Maar weet u wat de machthebbers vooral kenschetst? Angst. Ze zijn bang voor de dood. O, wat sidderen ze bij de gedachte eens te moeten sterven. Om al die aardse rijkdom te verliezen. En om een mogelijke afrekening in het hiernamaals. Net als Stalin dromen ze van een kremlinpil – de toegang tot het eeuwige leven. Intussen kopen velen hun geweten af door kerken te bouwen, door gul te storten aan liefdadigheid. Het liefst zouden ze God nog omkopen. Maar een doodskleed kent geen zakken. Ze kunnen geen steekpenningen meenemen naar de eeuwigheid. Er komt ooit een omwenteling.’

‘Ik houd niet van het Russische volk – wel van de Russische mens.’

De hoop sterft het laatst, zegt men hier. Ik sprak laatst jonge Russische diplomaten in opleiding. Ze waren vol lof over Stalin als effectieve manager en de redder van het land. Is er wel hoop voor Rusland?

‘De recente herdenking van de moordpartij op Poolse militairen, geestelijken en intellectuelen door Stalins beulen in Katyn, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, is duidelijk een historische ommekeer.’

Waarom?

‘Omdat door de knieval van Poetin het Kremlin voor het eerst – tegenover het eigen volk en de rest van de wereld – schuld heeft bekend. Natuurlijk worden studenten aan de diplomatenacademie nog steeds volgepropt met patriottische standpunten. Maar ik geloof dat de Russische jeugd grosso modo zeer goed weet wat Stalin allemaal heeft gedaan.

Ik houd niet van het Russische volk – wel van de Russische mens. Door onze geschiedenis lijken we ongevoelig geworden voor menselijk leed. Maar hier in de buurt zie ik elke winter hoe doodgewone burgers Tadzjieken in huis nemen – stakkers die voor twaalfduizend roebel (driehonderd euro) in de maand werken. Dat wil zeggen: achtduizend roebel daarvan wordt afgenomen door de mensen die hun de stempels en de vergunningen verlenen. En wie zijn dat? Onze Russische ambtenaren, bureaucraten. Zij zijn het die als eersten beginnen te roepen om deportatie als er een Tadzjiek wordt opgepakt voor het stelen van een mobieltje. Maar wat moet je anders, met honderd euro in de maand, in Europa’s duurste stad?’

Moeratovs gezicht klaart op door de rook van zijn zoveelste sigaret heen. ‘Om nog dichter bij huis te blijven: de oplage van onze krant stijgt. We hebben een geweldig team en we hebben de redactie met de langste vrouwenbenen van Rusland. Er zijn volop romances op de werkvloer. Dat is allemaal heel belangrijk. En op zich al reden tot compromisloos optimisme.’