De VVD heeft geen idee

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

<div class="lead">Groeten uit Italië, waar Ilja Leonard Pfeijffer woont. En een wijze les: niet zo snobben, toerist! Je hoort gewoon bij de kudde barbaren. Gedraag je ernaar.</div>
Toeristen, dat zijn altijd de anderen. Wij reizen. Wij kiezen onze bestemmingen met zorg uit op het ontbreken van toeristen en omdat die plaatsen niet bestaan en toeristen onmogelijk te vermijden zijn, laten we een groot deel van onze vakantie verpesten door onze ergernis aan hun gedrag. Wat ons precies van hen onderscheidt, is niet eens zo heel erg duidelijk, maar dat er een fundamenteel onderscheid tussen hen en ons bestaat, is voor ons een zekerheid die wezenlijk is en van existentieel belang en die raakt aan onze identiteit.
Zij dragen korte broeken en badslippers en wij niet. Of als wij dat ook doen, is dat omdat wij hebben begrepen dat de plaatselijke bevolking dat ook doet. Zij liggen aan het strand en hangen rond in cocktailbars, terwijl wij het plaatselijke kerkje bezichtigen en kiezen voor dat smoezelige barretje achter het benzinestation met die gammele rieten stoeltjes en smerige tafelkleedjes omdat daar alleen maar drie lokale gepensioneerde alcoholisten rondhangen. Wij zijn cultureel geïnteresseerd, terwijl zij uitsluitend komen voor de zon, de zee, drank en seks. En als alle toeristen opeens wel cultureel geïnteresseerd blijken en massaal in de rij gaan staan voor het Colosseum of de ruïnes van Delphi, dan passen wij onze voorkeuren aan en begrijpen wij terstond dat het echte Rome en het echte Griekenland niets met die circusattracties te maken hebben en dat je meer begrijpt van de echte cultuur als je in een dorp verderop, waar werkelijk niets bezienswaardigs is, op een verlaten pleintje gaat zitten.
<h5>Wat een kermis</h5>
Het is net zoals de beroemde Kretenzerparadox. Die luidt: ‘“Alle Kretenzers liegen,” zei een Kretenzer.’ De paradox is onoplosbaar omdat degene die uitspraken doet over de groep er eveneens deel van uitmaakt, waardoor de uitspraak ook geldt voor hemzelf, hetgeen de geldigheid van de uitspraak over de groep op losse schroeven zet. Precies zo zeggen wij, wanneer wij op reis zijn in het buitenland, dat alle toeristen vreselijk zijn. 
En Kreta is ook al niet meer wat het geweest is. Wij waren nog in Hagios Nikolaos in de goede tijd, toen er nog niemand kwam en de ezeltjes nog in de bougainville pisten. De hele noordkust is tegenwoordig totaal verziekt door het toerisme. Daar kun je niet meer naar toe. Als wij naar Kreta gaan, gaan we naar de zuidkust. Maar niet naar de Samariakloof, want daar struikel je inmiddels over de stalletjes met koelkastmagneten. En de Minoïsche opgraving van Knossos, daar krijg je ons echt met geen stok naartoe. Wat een kermis. Wij gaan liever naar de opgraving van Phaistos, of Féstos, zoals de Grieken zeggen. Daar is bijna niets te zien, maar in elk geval komen daar nauwelijks toeristen. Maar de zuidkust begint langzamerhand ook ontdekt te worden, vrezen we. We overwegen om voortaan naar het binnenland te gaan. Daar heb je geen hotels, geen restaurants, geen bezienswaardigheden, geen stadjes en zelfs geen wegen. Heerlijk. Maar niet verder vertellen, hoor, want voor je het weet ziet het daar ook zwart van de toeristen.
<h5>Opgewekt gesprekje over de maffia</h5>
Omdat ik in Italië woon, bevind ik mij in een positie om het fenomeen ook van de andere kant te bezien. Er komen veel toeristen naar mijn stad. En als ik kijk met de ogen van de lokale bevolking, waartoe ik mij inmiddels ben gaan rekenen, valt het mij op dat diegenen die ten koste van alles willen vermijden om voor toeristen te worden aangezien, vaak veel onhandiger, vervelender en schadelijker zijn dan de volbloedtoeristen die het verzet tegen hun ware aard hebben opgegeven en zich met overgave uitdossen als de vreemdelingen die ze zijn. De zogenaamde kenners en Italofielen, die soms een aardig mondje Italiaans spreken, of dat althans denken, en die in de waan verkeren dat zij zich moeiteloos camoufleren als Italianen temidden van landgenoten, kunnen soms betweterig en arrogant overkomen en wekken ergernis met hun vermeende kennis van lokale gebruiken die helaas voor alle betrokkenen minder correct is dan ze denken.
Het gaat om kleine dingen. Zij vragen met een veelbetekenende glimlach een schoteltje, olijfolie en zout in het restaurant om de broodjes uit hun mandje lekker te kunnen dippen. Ze denken dat dat typisch Italiaans is en dat de uitbater hun connaisseurschap zal waarderen. Maar het is typisch Spaans. Zeker in Genua en de rest van Ligurië is het not done, omdat er meestal focaccia wordt gegeven waarin al olijfolie zit. En de uitbater beschouwt het als een grote ergernis en een kostenpost dat zijn dure extravergine met liters tegelijk uit borden wordt gesopt. De cheffin van het restaurant waar Simona werkt, heeft haar de opdracht gegeven om de olijfolie te verstoppen zodra er Italofielen binnenkomen.
Het is maar een voorbeeld. Een ander voorbeeld is dat de zogenaamde kenners, om te laten zien dat zij op de hoogte zijn, een opgewekt gesprekje beginnen over de maffia. Dan kunnen ze echt maar beter hopen dat hun Italiaans minder goed is dan ze denken, want het is een onderwerp dat kan leiden tot pijnlijk ongemak. In feite is het woord ‘maffia’ een taboe dat niet in een openbare gelegenheid wordt uitgesproken en zeker niet in het bijzijn van onbekenden. Er zijn synoniemen voor en verhullende eufemismen, maar zelfs die neem je alleen in de mond als je zeker weet dat je gesprekspartner je op de juiste manier begrijpt.
<h5>Efficiënt zaken doen</h5>
Vanuit het gezichtspunt van de lokale bevolking kun je veel beter de echte toeristen hebben, die ongegeneerd met hun onwetendheid te koop lopen en geen enkele moeite doen om te pretenderen dat zij een speciale behandeling verdienen. Die nemen een pint bier bij hun pizza en een cappuccino na het toetje en betalen gewoon de rekening. De lokale obers, restauranthouders, winkelbedienden en suppoosten zitten helemaal niet te wachten op vreemdelingen die blijk geven van begrip van hun cultuur. Ze willen gewoon hun werk doen en geld verdienen. Met iemand in een bloemetjesbermuda met een dikke camera op zijn buik gaat dat meestal beter en in elk geval een stuk vlotter. En dat heeft niets te maken met afzetten, beledig hen niet, maar met efficiënt zaken doen. 
Ik ben me ook ooit zelf een keer bewust geworden van de ongemakkelijke ambiguïteit van het existentiële onderscheid tussen mijzelf, een gesofisticeerd reiziger in het diepst van mijn gedachten, en domme toeristen, die niets anders waardig zijn dan mijn hoon en ergernis. Ik was met Stella, mijn vriendin, in Toledo. Zij is kunsthistorica en doet onderzoek naar de maniëristische beeldhouwer Francesco Fanelli en zijn atelier. Daarom waren we daar. Zij had aanwijzingen dat zijn zoon daar in de zeventiende eeuw had gewerkt. Een van de plaatsen die zij moest bezoeken, was de kerk van het klooster van de kapucijner zusters op Plaza Capuchinas. Maar die nonnen zijn monialen, slotzusters die strikt binnen de clausuur van het klooster verblijven. We hadden gebeld om een afspraak te maken. De kerk zou sowieso opengaan voor publiek. Een non verscheen om de deur te openen. Ze gebaarde dat we naar binnen konden en rende weg om elk verder contact met ons en de rest van de boze buitenwereld te vermijden. Er waren interessante bronzen sculpturen op het altaar. We belden nogmaals met het verzoek of de lichten aan mochten. Er was een belangrijke crucifix in een zijkapel. Daar vonden we zelf een lichtknopje. Stella fotografeerde alles van nabij. Intussen waren er ook nieuwsgierige toeristen de kerk binnengekomen. Ook zij begonnen het altaar en de crucifix te fotograferen. Ik ergerde mij daar verschrikkelijk aan. Zij hadden geen enkel respect voor de heilige plaats met hun comfortabele loopschoenen en cameralenzen. Maar toen besefte ik dat wij in feite precies hetzelfde deden. Het enige verschil tussen hen en ons was dat wij het recht meenden te hebben om respectloos te fotograferen omdat er een kunsthistorische motivatie ten grondslag lag aan onze inbreuk op de heiligheid van de plaats. Maar dat is, als je er goed over nadenkt, een belachelijke redenatie. Want wat wisten wij van de anderen? Misschien waren zij ook allemaal kunsthistorici, ook al zagen ze er niet zo uit. Of misschien waren ze diep gelovig en hadden ze meer aandacht voor de heiligheid van de plek dan wij. En welbeschouwd hadden wij de rust van de nonnen meer verstoord dan die toeristen door tot tweemaal toe te bellen en zelf met onze gretige buitenlandse vingers aan lichtknopjes te gaan zitten.
<h5>Death-run</h5>
De tijd dat we de vakantie beschouwden als een periode van ledigheid en ontspanning is voorbij. Wanneer we op reis zijn, zijn we op zoek naar de unieke, authentieke ervaring. Daarbij treden de anderen, die eveneens op zoek zijn naar de unieke, authentieke ervaring, op als stoorzender, want hun aanwezigheid is voldoende om te verhinderen dat onze ervaring uniek en authentiek is.
De gedachte dat dit streven ons verrijkt, maakt deel uit van de kern van onze identiteit. Dat je bijzondere dingen doet, maakt het zeer waarschijnlijk dat je een bijzonder mens bent. En bovendien is het een wedstrijd. Tijdens onze vakantieperiode zijn wij in competitie met onze vrienden en collega’s wie de meest unieke en authentieke ervaringen op zijn palmares vermag bij te schrijven. Wanneer Joop en Anja onverhoopt ook het lef hebben gehad om naar de Bosjesmannen te gaan, net als jij vorig jaar, reageer je verveeld en vraag je of ze de San of de Basarwa bedoelen. ‘We hebben de grotschilderingen gezien bij Murewa. Heel bijzonder.’ ‘Dat is toch een toeristisch circus geworden. Wij zijn bij een Khoisanstam uitgenodigd.’ ‘Wij ook. Voor ons hebben ze ook een traditionele dans gedaan.’ ‘Dat doen ze tegenwoordig altijd voor de toeristen. Wij zijn bij hen thuis geweest, in de hutten, voor een traditionele aardvarkenmaaltijd.’ 
‘Wij mochten mee op de jacht. We hebben dat aardvarken zelf gevangen.’ ‘Ja, maar was dat de gewone jacht, die ze ook met toeristen doen, of de death-run in het droge seizoen?’
De verplichting om in je vakantie je identiteit te bevestigen en in competitieverband unieke en authentieke ervaringen na te jagen, leidt tot vakantiestress. Want de vakantie duurt maar drie of vier weken en als de onvergetelijke ontmoetingen met de inheemse bevolking uitblijven, tikt de tijd toch gewoon door. Je kunt wel een exotische bestemming uitzoeken, met religieuze toewijding alle toeristische plaatsen vermijden, je heil zoeken in ontoegankelijke buitengewesten, je laten vervoeren per pakezel of yak en met een stalen gezicht de meest walgelijke gerechten doorslikken, maar het gaat om het verhaal dat je straks thuis moet vertellen en het verhaal bestaat uit bijzondere contacten. Anders ben je een buitenstaander gebleven. Dan ben je precies datgene wat je bent maar wat je ten koste van alles niet wilde zijn: een toerist.
Sommigen willen zo graag geen toerist zijn dat ze het doel van hun reis wijzigen en bijvoorbeeld een aantal weken gaan helpen in een weeshuis in Afrika. Dat is pas een unieke en authentieke ervaring. Intussen kunnen ze in Afrika de vraag naar plekken voor vrijwilligers in weeshuizen niet meer aan. Ze richten nepweeshuizen op en huren kindjes van arme families in om voor wees te spelen om aan de enorme vraag vanuit het Westen te kunnen voldoen. Vaak stichten ze die nepweeshuizen, waar een westerling in ruil voor een aanzienlijke prijs zijn geweten kan opschonen en zijn unieke ervaring kan opdoen, vlak in de buurt van een idyllisch zandstrand.
En de paradox bij dit alles is dat we niet op zoek gaan naar een unieke en authentieke ervaring door volledig isolement na te streven in de rimboe of door een aftandse buitenwijk op te zoeken van een industriële metropool. We willen uiteindelijk toch allemaal dezelfde bijzondere plaatsen bezoeken als iedereen. Maar we willen die ervaring dan wel voor onszelf houden, alsof we die plaatsen zelf hebben ontdekt. We willen de gedeelde ervaring op een unieke manier beleven. Het is de paradox van het massa-individualisme. Het is de paradox van deze tijden, die Apple zo briljant heeft weten te marketen met zijn iPhone. We hebben allemaal hetzelfde hoogst individuele product. Het is jouw persoonlijke telefoon. Daar staat die ‘i’ voor. Maar tegelijkertijd hoef je niet bang te zijn dat je toevallig de verkeerde hoogst individuele telefoon hebt uitgezocht, want het is dezelfde hoogst individuele telefoon die iedereen heeft. Zo zijn onze reizen.
<h5>Geen ontroering</h5>
Waarom zou je eigenlijk de Mona Lisa in het echt willen zien? Dit is een oprechte vraag. Iedereen wil de Mona Lisa in het echt zien. In het Louvre zijn pijlen en richtingaanwijzers aangebracht om te zorgen dat je zo min mogelijk wordt afgeleid door de andere kunst en linea recta vóór de Mona Lisa komt te staan. Dat zou al een reden moeten zijn om de Mona Lisa links te laten liggen, toch? Veel te toeristisch. De reden dat je het schilderij toch wilt zien, is niet dat het mooi is. Mooi is geen criterium. Andere werken van Leonardo da Vinci zijn mooier en beter. En wanneer je de Mona Lisa dan uiteindelijk in het echt ziet, kun je haar niet zien. De andere toeristen ontnemen je het zicht. En bovendien hangt het schilderij achter een centimeter dik, groen, kogelwerend glas. Op reproducties zie je het beter.
Ze hadden in Italië een tijdje geleden een schitterende tentoonstelling ingericht van de werken van Caravaggio. Al zijn werken uit de hele wereld waren bijeengebracht in de vorm van superieure reproducties, geprint in de hoogst denkbare resolutie met verlichting van achteren. Als het zou gaan om de schoonheid, om de interesse in het beeld, om de studie van de kunstenaar en zijn tijdvak, zou dit de ideale Caravaggio-tentoonstelling zijn geweest. Alleen ging niemand ernaar toe. Dus daar ging het kennelijk allemaal niet om.
Het gaat om precies dat: je wilt de Mona Lisa in het echt zien vanwege de ervaring haar in het echt te zien. Het gaat om wat Walter Benjamin het aura van het kunstwerk noemde. Waar het om te doen is, is niet het kunstwerk zelf, maar om de sensatie van nabijheid, bij voorkeur bezegeld met een foto of een selfie. Het bezoeken van de Mona Lisa in het Louvre levert geen diep inzicht op, geen esthetisch genot of plezier, geen ontroering, maar alleen ergernis vanwege de andere toeristen. De foto die je van het schilderij maakt, zul je nooit meer bekijken. Ook daarom was het niet te doen. Het enige wat we willen, is de illusie om ons het beroemde kunstwerk kortstondig toe te eigenen met onze aanwezigheid. Dan kunnen we het afvinken van ons lijstje. Dan kunnen we zeggen dat we het hebben gezien.
<h5>In onze boudoirs</h5>
Dit alles zou relatief onschuldig zijn als het onschuldig was. Maar dat is het niet. Toerisme is wereldwijd de meest lucratieve bedrijfstak en voor veel landen de voornaamste bron van inkomsten, maar richt wel degelijk grote schade aan. Als ik wederom gebruikmaak van mijn voorrecht dat ik in Italië woon, dat ik het ook van de andere kant kan bekijken en het Italiaanse perspectief kies, besef ik dat Italië niet zonder de inkomsten kan die toerisme genereert, maar dat het toerisme tegelijkertijd alles vernietigt wat het land voor toeristen aantrekkelijk maakt.
Venetië is een afschrikwekkend voorbeeld. De historische binnenstad is inmiddels verworden tot een openluchtmuseum, een historisch themapark. Van de oorspronkelijke stad is niets meer over. Er woont vrijwel niemand meer. Het toerisme heeft het vastgoed onbetaalbaar gemaakt. Als je ergens in Venetië een pak melk zou willen kopen, moet je eigenlijk de stad uit, naar Mestre op het vasteland. Als je toevallig in plaats van een pak melk op zoek bent naar een plastic gondel met knipperlichtjes, kun je in zo goed als elke winkel terecht. En Venetië is een uiterst kwetsbare stad. Zij heeft te lijden onder de geseling van miljoenen gymschoenen en vooral van de cruise-schepen die zo ongeveer aan het San Marcoplein aanmeren en de funderingen vernietigen met de golfslag die ze veroorzaken. Venetië zakt weg onder zijn populariteit en verdrinkt. De burgemeester van Venetië heeft laatst voorgesteld om de stad te verkopen aan Disneyland. Hij is een verstandig man en het was natuurlijk een provocatie, maar niet helemaal. Venetië is het punt voorbij dat we nog net kunnen doen alsof het een stad is die bestuurd moet worden door een gemeenteraad en een burgemeester. Het moet worden uitgebaat als een pretpark. Er moet worden gedacht aan het heffen van toegangsprijzen en er moet een manier worden gevonden om de bezoekersstromen op een ordentelijke manier langs de attracties te leiden. En bij Disneyland weten ze hoe dat moet.
<q class="pull-left">Waarom hebben al die barbaren uit Amerika, Azië en Noord-Europa eigenlijk het recht om onze zeldzame, kwetsbare Italiaanse kunstwerken in het echt te zien?</q>
Maar de problemen zijn niet beperkt tot Venetië. De zegen en de vloek van Italië is dat het land de meeste kunstschatten herbergt van de wereld. Daar komen de mensen voor. Maar grote musea als het Uffizi en de Vaticaanse musea zijn gehuisvest in eeuwenoude, kwetsbare palazzi. Ze kraken onder de comfortabele loopschoenen van miljoenen bezoekers per jaar. De fresco’s van de Sixtijnse kapel hebben meer te lijden onder de adem en zweetlucht van de miljoenen toeristen dan van het verstrijken van de eeuwen. Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci in Milaan vervaagt onder de aandacht van bezoekers. Het gaat zo niet meer. Er gaan stemmen op in de Italiaanse kunstwereld om alle musea te sluiten voor publiek. Als we de kunstschatten voor hun ondergang willen behoeden, is dat de enige mogelijkheid. We moeten de toegangsdeuren barricaderen met zandzakken en er komt geen toerist meer in.
En waarom hebben al die barbaren uit Amerika, Azië en Noord-Europa eigenlijk het recht om onze zeldzame, kwetsbare Italiaanse kunstwerken in het echt te zien? Waar halen ze de overmoed vandaan om te denken dat het normaal is dat ze voor een luttel bedrag aan euro’s mogen ademen in dezelfde ruimten waar wij onze kunstschatten bewaren? Laten we er niet omheen draaien: ze snappen er toch geen hol van. Het zou werkelijk beter zijn om een toelatingsexamen af te nemen voor aspirant-bezoekers van de musea en de weinigen die slagen een toegangsprijs te vragen van enkele honderden euro’s per persoon alvorens ze onder begeleiding een kort moment een blik mogen werpen op de originelen.
Maar Italië heeft niets anders en wat dat betreft is Italië net als de rest van Europa. Wij kopen onze dromen in Hollywood, onze kleding in China en praten met elkaar dankzij Silicon Valley. Het enige wat wij nog kunnen verkopen, is ons verleden. Wij moeten de barbaren toelaten in onze boudoirs en in de spiegelzalen waar vroeger onze dansen ruisten omdat onze historie onze enige toekomst is.

Ilja Leonard Pfeijffer

Toeristen, dat zijn altijd de anderen

<div class="lead">
Onze obsessie met fotograferen heeft zich tussen het oog en de werkelijkheid gewrongen en staat het zien in de weg. En wie z’n schuld is dat? Juist.
</div>
Vorige week was ik uitgenodigd voor een lezing in De Balie in Amsterdam. Omdat ik, geheel atypisch, te vroeg was, besloot ik mijzelf nog een kopje koffie te permitteren op het nabijgelegen Max Euweplein. Het was, eveneens geheel atypisch, een warme zomeravond. Twee pittoreske oudere mannetjes speelden een partij schaak op het levensgrote bord met de levensgrote stukken. Ik ging op het terrasje zitten vlak vóór het schaakbord om de partij te kunnen volgen. In het halve uur dat ik daar zat, heb ik niets van het schaakspel kunnen zien omdat zich bij voortduring passanten tussen het terras en het bord opstelden om een foto te maken met hun smartphone. Ook zij hebben niets van het schaakspel gezien. Ze hebben het alleen gefotografeerd. En dat leken ze niet eens speciaal uit interesse te doen. Het was meer een automatisme. Er was iets atypisch te zien en in plaats van daarnaar te kijken, werd het vastgelegd.
Ik had ook een andere anekdote kunnen vertellen, maar deze is toevallig waargebeurd. En of iets waargebeurd is of niet vinden we belangrijk. Dat is precies waarom we de hele tijd overal foto’s van nemen. Iets bestaat pas wanneer het is vastgelegd. Wanneer we toevallig getuige zijn van een ongebruikelijke scène en er op de een of andere onverklaarbare wijze niet in slagen om daar een foto van te nemen, zijn we de wanhoop nabij. Het voelt alsof het niet is gebeurd, of dat het helemaal voor niets is gebeurd, wat hetzelfde is. In onze hunkering naar houvast aan de werkelijkheid laden we de geheugenkaarten van onze camera’s en smartphones vol met bewijzen van het feit dat we ooit een moment oog in oog hebben gestaan met de werkelijkheid. Die behoefte is zo groot geworden, dat het een automatisme is geworden om de werkelijkheid vast te leggen zodra zij zich voordoet. Maar de paradox is dat wij de werkelijkheid op deze manier niet meer zien. De foto’s die wij maken, zijn een substituut voor kijken. De camera of de smartphone heeft zich tussen het oog en de werkelijkheid gewrongen. Onze obsessie met fotograferen staat het zien in de weg.
Er leeft op dit moment een generatie jonge, gelukkige ouders die hopelijk later wanneer ze oud zijn en in een bejaardentehuis zijn weggestopt de tijd vinden om aan de hand van de tienduizenden foto’s die ze op dit moment nemen te reconstrueren hoe hun kinderen zijn opgegroeid. Hun kinderen zelf hebben ze nog nooit gezien. Ze hebben het veel te druk om tientallen foto’s te maken zodra een van hen ook maar aanstalten maakt om een vinger in zijn mond te steken of de hond te gaan aaien. Maar daarmee doet zich een ander probleem voor. Dat is eigenlijk niet de bedoeling van al die foto’s die wij de hele dag maken, om ze te bekijken. Dat doet niemand. Daarvoor zijn die foto’s ook veel te slecht. Ze zijn niet om aan te zien. En het zijn er vooral te veel. Hooguit delen we er af en toe eentje, maar niet omdat er echt iets op te zien is. Dat doen we om onze vrienden te bewijzen dat we erbij waren. Waarbij we dan wel niet waren, moeten we er vaak bij vertellen, omdat dat uit de foto niet valt af te leiden.
Ooit was het beeld heilig. Hoeveel plaatjes denk je dat een dagloner in de Middeleeuwen in zijn hele leven te zien kreeg? Afgezien van de schilderingen in de dorpskerk waren dat er niet zoveel. Het beeld was een mirakel, iets om voor te knielen. Het was een venster op een nieuwe, ongedroomde wereld. In onze tijd is het beeld ontheiligd. De zondvloed aan beelden waaraan we elk uur van de dag worden blootgesteld, ontneemt ons zowel het zicht op de beelden als op de wereld.
Dit alles is de schuld van Ed van der Elsken en trawanten. De zogenaamde straatfotografen van de tweede helft van de vorige eeuw hebben het beeld ontheiligd door doelbewust op zoek te gaan naar het gewone en het beeld daardoor gewoon te maken. Ze zagen af van de mystiek die de creatie van een beeld behelst en wilden het beeld niet langer als een nieuw visioen toevoegen aan de werkelijkheid, maar verdwaalden vrolijk in de misvatting dat een snapshot van de ongefilterde werkelijkheid een beeld zou opleveren.
<q class="pull-right">Alsof je bent teruggeflitst naar een primitieve oertijd waarin een optimistisch vertrouwen heerste over de kracht van de fotografie.</q>
Natuurlijk gebeurde dat in eerste instantie met de beste bedoelingen. Ed van der Elsken kon kijken en zijn intentie was wel degelijk om ons iets te laten zien. Zowel die kwaliteit als die intentie zijn de hedendaagse massabeeldcultuur vreemd. Maar het waanidee dat het leuk zou zijn om het alledaagse leven zonder de opsmuk van compositie of artistieke doelstellingen te documenteren, gewoon, leuke gewone mensen in hun leuke gewone omgeving, omdat dat gewoon leuk is, heeft wel degelijk de weg geplaveid naar de hedendaagse cultuur waarin we de werkelijkheid onverdund overhevelen naar beelddragers in de hoop haar vast te leggen en te bezitten maar met het effect dat we haar aan het zicht onttrekken.
Ondanks deze continuïteit en deze doorlopende lijn naar het nu is het een bevreemdende ervaring om een fotoboek van Ed van der Elsken ter hand te nemen. Als je Eye Love You bekijkt, krijg je de sensatie dat je bent teruggeflitst naar een primitieve oertijd waarin een optimistisch vertrouwen heerste over de kracht van de fotografie en waarin schuld verborgen was onder een naïef en gevaarlijk soort onschuld. Neem bijvoorbeeld al dat naakt op zijn foto’s. Dat is zowel door de geportretteerden als door de fotograaf bedoeld als een feest van bevrijding. Maar van het exhibitionisme waaraan de fotograaf bijdraagt met zijn lens gaat een grimmig soort dwang uit, die de fotograaf niet laat zien maar negeert en daarmee versterkt. Het ontheiligde beeld ontheiligt het lichaam en de schijnbaar vrolijke maar in werkelijkheid onverdraaglijk dwingende boodschap is dat dat goed is. Er wordt een nieuwe hippienorm opgedrongen die anderen die daaraan niet wensen deel te nemen degradeert tot geremde stakkers. De fotograaf prikt daar niet doorheen. Hij viert het feestje mee. Dat krijg je ervan als je de werkelijkheid fotografeert.

Kijken, kijken, niet zien

<div class="lead">
&#8216;Een epos dat gesteld is in het heden, zou een jankdicht zijn dat zich op overhaaste voeten in cirkels draait van plicht naar dingen die nog moeten,&#8217; schrijft Ilja Leonard Pfeijffer. Toch dichtte hij verder.
</div>
Het was in dagen dat de mannen namen hadden 
en vrouwen niemendalletjes om klare kladden 
die voor het grijpen prangden als een jonge druif 
aan ranke ranken, blank als marmer van een duif 
die in azuren zon de zinderende zee 
beschreef in vogelvlucht. Op heuvels graasde vee 
dat was bedoeld als vette buit van plundertochten. 
Het was de tijd dat mannen wisten wat ze zochten, 
hun vrouwen op een man bevochten en gevaar 
zich uitstrekte van polen tot de evenaar. 
Gebeente bleekte ver van huis op vreemde velden 
en bij het kampvuur ruisten liederen van helden 
en kom daar tegenwoordig nog eens om. Het lied 
van nu is steeds hetzelfde liedje. Het verschiet 
van morgen zanikt door van gisteren op acht 
to-do-lists. Men zet zuchtend leven in de wacht 
terwijl men multitaskend bloed en zweet verwatert 
in strijd tegen de tijd die als een pisstraal klatert 
op natte kranten waarin elke dag weer staat 
dat het wel gaat zoals het gaat, maar niet meer gaat. 
Op straat beslaat een blinde tred van week gemis 
elk glazig glas dat als de mist zo mistig is 
en niemand vaart nog uit ten oorlog om een vrouw. 
Een epos dat gesteld is in het heden, zou 
een jankdicht zijn dat zich op overhaaste voeten 
in cirkels draait van plicht naar dingen die nog moeten. 
Een held van nu belt op om vijf voor zes vanuit 
de file naar zijn kwade, overspannen bruid 
omdat de crèche al sluit en het vervloekte kroost 
zijn Ritalin nog moet. Hoe hij ook pompt en hoost, 
het kwelwater stijgt onontkoombaar naar zijn lip 
om alles wat hij ooit gehoopt heeft als een schip 
de kelder in te zuigen waar de blubber gist 
van toekomst die hij zeker wist en die hem mist. 
Zijn oude platen draait hij eigenlijk nooit meer. 
Een motor heeft hij nooit gekocht. Als een geweer 
dat nooit is afgegaan staat leven in een hoek. 
Hij is niet eens meer naar wat hij ooit zocht op zoek.
Ik roep de Muze aan en smeek haar te bezingen 
hoe dingen in de tijd van heldendichten gingen. 
Vertel ons van de pijnboom in het heilig woud 
die werd geveld, het eerste schip dat werd gebouwd, 
de droom van vers vergoten bloed op verre kusten 
en van de eer die zwelt in botgevierde lusten. 
Vertel ons van de oorlog en de liefde, niet 
zoals je dat vandaag de dag steeds alom ziet, 
dat liefde oorlog is om exen, vuile was, 
de vuilniszakken buiten, maaien van het gras, 
haar tennisleraar en zijn smoes van overwerk, 
voogdij, alimentatie en een heel erg sterk 
gevoel de allerlaatste restjes waardigheid 
te moeten redden in een nietsontziende strijd, 
maar toen de liefde van de oorlog oorzaak was 
en doel, het heilig vuur, de roos op het kuras, 
de blanke lelie tussen strak verbeten tanden, 
de nek van een rivaal in toegeknepen handen.
Haar naam was Helena. Ze was het struis van ei. 
Gevederd was haar wiegen en als zij voorbij 
marcheerde op haar hemeltergend wreed gelakte 
gelaarsde oorlogspad dat alle tongen klakten, 
ontpopte zich champagne, spoten stadsfonteinen, 
trok worst in de vitrines recht en juichten pleinen 
hun jubelende vuurwerk spattend in de lucht. 
Zij was de passievrucht, de zin van ogen, zucht 
en zindering, deed knopen van de broekband springen. 
Ze deed de dichters dichten en minstrelen zingen, 
ontkleedde marmer, stuurde de bedeesde handen 
van schilders en ze deed het celluloid ontbranden, 
smolt gaten van verlangen in het witte doek. 
Zijn naam was explosief. Hij snoof naar haar op zoek. 
Hij brulde als een leeuw de deuren uit hun posten. 
De salvo’s spervuur die zijn nauwe ogen losten, 
verpulverden beton van zijn Spartaanse bunker. 
Zowaar hij Menelaos was, de held van hunker, 
geblokte bendeleider, hoofdman van de troep, 
cohortenmoordenaar van roeping en beroep, 
en zij zijn kleine bitch, zijn eigendom en vrouw, 
zo zwoor hij dat hij haar naar huis toe sleuren zou, 
waar zij ook was. En toen hij hoorde waar zij was, 
verzengde hij de lucht, verschroeide hij het gras 
en schreeuwde hij het leven uit het grazend vee. 
Zijn woede werd gehoord van Sydney tot L.A. 
Zijn naam was Paris Alexander, prins van pinken, 
gevulde kussens, bloesem, parelwijntjes drinken 
in pantervel, pauwogig wufte waaierslaven, 
mandragora, kristal en alabaster raven. 
Hij was bevriend met kunstenaars en kende verzen 
van buiten van de decadentste, meest perverse 
poëten die de allerlaatste mode waren. 
Zijn ogen loken als vitrage. Zijn gebaren 
verstonden zich met avondlucht. Hij geurde week 
naar lotus en narcis, weerspiegeld in een beek.
De mensen vragen soms waar de cultuur toe dient, 
het evolutionaire voordeel dat verdiend 
wordt met gedichten en hoe poëzie de voort- 
planting bevordert tot behoud van onze soort. 
Voor Alexander Paris was zoiets geen vraag. 
Hij wist dat elke mooie vrouw maar al te graag 
verleid werd met raffinement van speelse woorden. 
Toen hij haar zag en zij in zijn verlangen gloorde, 
verzon hij een verhaal dat hij in rijmende 
alexandrijnen met zijn lepe lijmende 
gefluister onherstelbaar in haar oren likte 
en dat haar haar en ook haar wereldbeeld herschikte. 
Een zeegodin bedacht hij die hij Thetis noemde 
en die hij om haar watergladde lijfje roemde. 
Ze was zo pril dat zij door goden werd begeerd. 
Poseidon, Zeus en Hades hadden haar vereerd 
met blikken waar ze harde tepeltjes van kreeg. 
En Paris Alexander keek haar aan en zweeg 
een kort moment. Er was een maar, zo zei hij haar. 
Een oud orakel had gewezen op gevaar: 
de zoon van Thetis zou zijn vader overtreffen. 
En dat een god zich boven goden zou verheffen, 
leek goden ongewenst. Een sterveling moest haar 
bezwangeren. Dan was een sterveling het maar 
die deze sterveling zou overklassen. Paris 
vertelde daar nog bij dat elk orakel waar is 
en dat berijmde verzen evenmin bedriegen. 
Een man als hij zou over goden nimmer liegen. 
Maar terug naar het verhaal. Een knaap die Peleus heette, 
werd aangewezen, heeft zich van zijn taak gekweten 
en werd haar man. Verliefdheid was in deze tijd 
als wederzijdse basis voor intimiteit 
nog niet de modegril die het inmiddels is.
Het was een gewelddadige verbintenis. 
Een zeegodin heeft middelen. Ze had verzet 
geboden. Zij veranderde van vorm in bed. 
Ze werd een slang, leeuwin, een vuur en stromend water. 
Maar Peleus insisteerde. Liefde was voor later. 
Een held was hij die vrouwen als een stier bestiert. 
De bruiloft werd terstond in grootse stijl gevierd. 
De hele santenkraam van goden was erbij, 
behalve de godin van ruzie, razernij 
en twist. Ze was met opzet niet geïnviteerd. 
Zo leek de goede sfeer te zijn gegarandeerd. 
Maar de godin van twist viel niet te onderschatten, 
vooral niet als de woede uit haar ogen spatte. 
En zij was kwaad. Ze had een vuige list bedacht. 
Ze had een gouden appel laten maken, bracht 
hem als cadeau tot vóór de deur en belde aan. 
Toen gasten opendeden, was ze reeds gegaan. 
De appel werd het partycentrum in gedragen 
en volgens een inscriptie was hij opgedragen 
aan wie de allermooiste was van de godinnen. 
Onmiddellijk ontstond er grote ruzie. Binnen 
een mum van tijd werd er gekrabd, aan haar getrokken 
en peploi wild verscheurd. Athene was betrokken, 
alsmede Aphrodite. Hera was erbij, 
de vrouw van Zeus. Het ging om deze drie. En zij 
besloten dat de oppergod moest kiezen wie 
de appel als de schoonheidsprijs kreeg van hen drie. 
Zeus keek wel linker uit. Een missverkiezing waar 
zijn eigen vrouw aan meedeed, leek hem een gevaar 
voor zijn toch al zo broze echtelijk geluk. 
Hij zag het lijf van Aphrodite onder stuk- 
gescheurde niemendalletjes haast naakt daar staan. 
Een eerlijk oordeel en zijn huwelijk was eraan. 
Zijn heilig raadsbesluit was om de hele furie 
der godendochters te beslechten door een jury 
die echt en waarlijk onafhankelijk zou zijn.
Hier stopte Paris even, nipte van zijn wijn, 
keek Helena weer aan en greep haar hand zacht vast. 
‘En weet je wie hij met die opdracht heeft belast?’ 
Ze wist het niet. ‘Je raadt het nooit.’ En zij zei: ‘Nee?’ 
‘De oppergod,’ zei hij, ‘belastte mij ermee.’ 
Ze snapte niet wat hij bedoelde. ‘Wil je zeggen &#8230;’ 
‘Ja, dat bedoel ik. Wat ik jou tracht uit te leggen, 
is dat de jury die de taak had te beslissen 
wie winnen zou van deze goddelijke missen, 
bestond uit mij, de man die hier nu vóór je zit.’ 
Ze was verbijsterd en ze vroeg: ‘Verzin je dit?’ 
‘Geenszins.’ ‘Maar jij hebt Aphrodite dus gezien?’ 
‘Alsmede Hera en Athene bovendien.’ 
‘Maar toch niet naakt?’ ‘Daar heb ik wel op aangedrongen. 
In mijn professionaliteit was ik gedwongen 
mijn oordeel onafhankelijk van hun couture 
tot stand te brengen, want zo was mijn oordeel puur.’ 
‘Je loopt me hier te fucken.’ ‘Ik kan het bewijzen,’ 
zei hij, ‘dat ik de moeder aller schoonheidsprijzen 
heb uitgereikt.’ ‘Hoe dan?’ ‘Dat zal ik je vertellen. 
Toen ik bereid was om mijn eindoordeel te vellen, 
heb ik de prijs aan Aphrodite toegekend.’ 
‘En wat bewijst dat jij niet aan het liegen bent?’ 
Hij keek haar aan en legde zijn hand op haar dij. 
Hij fluisterde nog zachter: ‘Luister goed naar mij. 
Je lijkt me ondanks alles niet bepaald naïef. 
Natuurlijk was de zege hun een goed ding lief, 
een lief ding waard, hoe zeg je dat? En uiteraard 
beschouwde geen van hen zich in het minst bezwaard 
mijn zware keuze met beloften te verlichten, 
een wederdienst waarmee ze zich aan mij verplichtten. 
Athene zei dat zij me wijsheid geven zou 
als ik haar koos. En Hera zei dat zij me wou 
belonen met een lang, gelukkig huwelijksleven.’ 
‘En Aphrodite? Wat beloofde zij te geven?’ 
vroeg Helena. En Paris keek haar in de ogen, 
terwijl hij samenzweerderig voorover boog en 
haar op een fluistertoon de verzen toevertrouwde: 
‘En dat is het bewijs: ze heeft haar woord gehouden. 
Want zij beloofde mij de allermooiste vrouw 
van heel de wereld en vandaag gaf zij me jou.’ 
Diezelfde nacht nog werd er luid gekreun gehoord 
bij Gythion. De dag erna ging zij aan boord 
van zijn fregat op reis naar zijn kasteel in Troje 
om zich wijdbeens voor altijd in zijn bed te gooien.
Het nut van poëzie is hiermee toegelicht. 
Als ik als dichter van dit heldendicht wellicht 
iets zeggen mag, verstout ik mij om ook mijn eigen 
veroveringen niet volledig te verzwijgen. 
Ze heetten nimmer Helena, maar Loes of zo. 
En ook hun uiterlijk had zelden het niveau 
dat oorlog en epiek rechtvaardigde, althans 
dat bleek de bleke ochtend na de dronken dans 
van plakkerige lijven in verzuurde zangen, 
wanneer het daglicht in de plaats kwam van verlangen 
en spijt die overgaf in plaats van overgave. 
Het had met liefde niets te maken, maar met laven 
van dorst die al gelest was en met roes die plakte 
dat ik hem in een hoop beschikbaarheden prakte. 
De boze echtgenoot was meer een soort van Klaas 
of Wim dan Menelaos, mannendoder, baas 
van moordeskaders, en hij was niet eens echt boos, 
maar meer teleurgesteld dat zij blijkbaar verkoos 
haar eigen keus te maken, dat zij het geen kans 
gegeven had, dat zij een stukje leegte thans 
klaarblijkelijk een invulling besloot te geven 
en dat ze blijkbaar daar zo instond, in het leven. 
De Kees of Hans in kwestie had haar leren kennen 
via de datingsite. Het was meer een soort wennen 
dan liefde op de eerste oogopslag geweest, 
een stukje acceptatie, leven is geen feest, 
daarin herkenden zij elkaar. En op een dag 
nam hij het woord: ‘Zeg luister eens. Zoals de vlag 
erbij hangt tussen ons, heb ik eens nagedacht. 
Omdat je evenmin als ik erg veel verwacht, 
leek het me realistisch om een nieuwe stap 
te zetten richting huwelijk en die hele hap. 
Dat is wat ik naar jou toe wou communiceren. 
Ik hoop dat jij nu positief zult reageren.’ 
De bruiloft werd gehouden in een boerderette. 
De foto’s moet ze nu nog steeds op Facebook zetten. 
Zo’n vrouw is dan voor mij als dichter easy meat. 
Daadwerkelijk te dichten hoef ik daarvoor niet, 
als ik maar overtuigend met mijn lange haren 
de bohemien uithang met ziedende gebaren 
en dorst naar dorst, de nacht, absint en avontuur. 
Ik zei haar dat ze op dit godvergeten uur 
gekomen was als godsgeschenk voor mijn gedicht, 
daar mijn talent voor de verleiding was gezwicht 
een heldendicht te dichten over Helena, 
de allermooiste vrouw ter wereld, op haar na, 
en dat ik elke inspiratie had ontbeerd 
tot zij me met haar godsverschijning had vereerd. 
Er is geen vrouw die niet graag Muze wenst te zijn. 
Dan kets je haar. Het werkt altijd. Geen centje pijn.
Maar Muze, leer me hoe de ellenlange dagen 
na deze eerste nacht in godsnaam te verdragen. 
De kater van de passie duurt een mensenleven, 
waarin je haar bij het ontbijt gelijk moet geven 
omtrent de ziekte van haar moeder, wollen truien, 
haar favoriete serie en haar boze buien, 
vakantie van de buren, nieuwe schoenen, weer, 
de kattenbrokjes light, een grap van Goor en Geer, 
de Voice, Wie Is De Mol, TV-show, Boer Zoekt Vrouw, 
ik houd best wel van jou, ik ook dan maar van jou, 
we hebben het gezellig samen, jij en ik, 
we hebben maar geluk, ik ben een mazzelpik, 
verdomd als het niet waar is en de kortingskaart 
van de IKEA is elk weekend korting waard. 
De poëzie dient slechts om haar te doen geloven 
dat jij iets aan het doen bent in je kamer boven. 
Geluk is als langdurige conditie niet 
voor mensen weggelegd. Het menselijk verdriet 
is niet de pijn, maar de slijtage met de dagen, 
herhaling die niets zoekt, het uitblijven van vragen 
omdat we alle antwoorden wel kunnen dromen. 
De tijd verglijdt om overschotten af te romen 
en alles heel geduldig te normaliseren 
tot het belachelijk is om nog te begeren 
en motregen weer neerdaalt in de stille straten.
Ook Paris Alexander kreeg het in de gaten 
dat na het spetterend begin een soort van sleur 
geslopen was in zijn relatie en een keur 
aan kleine irritaties zat steeds vaker dwars. 
Zijn droomvrouw was soms kribbig. Hij gedroeg zich bars. 
Ze had steeds vaker hoofdpijn. Hij keek dan tv, 
naar sport of naar een vechtfilm op een dvd. 
Ze zeurde om een nieuwe peplos. Hij werd boos, 
waarna ze nachtenlang de eenzaamheid verkoos 
en hij moest slapen in de troonzaal op de bank. 
Hij had haar ooit ontvoerd, maar kreeg nu stank voor dank. 
Maar Alexander Paris heugde zich de nacht 
dat poëzie haar in zijn armen had gebracht. 
Hij kende macht en kracht van zijn berijmde fictie 
en vond een oplossing voor echtelijke frictie. 
Want hij verzon een gloednieuw heldendicht voor haar, 
waarmee hij haar herwon dankzij gedeeld gevaar. 
In zijn bedacht verhaal was hij dan toch gekomen, 
de stedensloper, bruut ontwortelaar van bomen, 
die legioenen velde met een luie houw 
van zijn reusachtig zwaard, de man die moorden wou 
en die op zoek was naar zijn vrouw. Want Menelaos 
die uit was op destructie en totale chaos, 
had samen met zijn broer, de koning van Mycene, 
toen hij begrepen had dat zij echt was verdwenen, 
het allergrootste leger op de been gebracht 
dat Griekenland ooit had gezien en was vannacht 
geland op Trojes blanke kust. De oorlog was 
begonnen. Lijken lagen in geblakerd gras. 
Rivieren waren bloed geworden. Wilde horden 
vermorzelden de troepen. Scherpe pijlen snorden 
kantelen over. Overal bestond de dood. 
De grote held Achilles kleurde kelen rood 
met ongekende snelheid, kracht en acribie 
van speer en zwaard. Hij was de zoon van Peleus die 
zijn vader overtrof. En in een tweegevecht 
versloeg hij Hektor, Trojes hoop. Het leek beslecht. 
In oorlog om een vrouw werd om een vrouw gemoord. 
Je kon de Grieken horen beuken op de poort. 
Aldus vertelde Paris. Helena genoot. 
Ze kon de adem bijna ruiken van de dood. 
Ze huiverde van angst en geilheid dat Trojanen 
en Grieken om haar oorlog voerden. Onderdanen 
van duizend Griekse vorsten lieten daar het leven. 
Ze vochten om het voorrecht om te mogen sneven 
in naam van liefde voor een vrouw als zij. Die nacht 
was van de nachten die hij zich ooit had bedacht 
de nacht die alle nachten in de schaduw stelde 
en die als nacht in pracht meer dan de nachten telde, 
de nacht van poëzie waarop hij had gewacht 
en die de kracht van poëzie hem had gebracht.
Toen Helena de ochtend na die nacht ontwaakte, 
uit bed stapte, beschuit met vijgen voor zich maakte 
en geeuwend in haar doorkijkduster met haar thee 
de trans met uitzicht op de vlakte en de zee 
betrad, toen vielen alle oude mannen stil 
die daar als krekels met hun stemmen iel en schril 
godganse dagen tjilpten van wat was en is. 
En een van hen zei in het Grieks: ‘Ou nemesis. 
Je kunt het hen niet kwalijk nemen dat Trojanen 
en Grieken met hun helmbossen met lange manen 
een oorlog voeren om zo’n vrouw.’ En zij keek op. 
Zo ver het uitzicht reikte op het ruime sop 
der zee, zo ver was zee pikzwart gekleurd door boten, 
fregatten, oorlogsbodems van de Griekse vloot en 
de hemel was als antraciet van uitlaatgassen. 
Ze hoorde in de verte dreigend diepe bassen 
van de motoren van de bommenwerpers grommen 
en het onwereldse gefluit van zware bommen. 
En op de vlakte was artillerie geland 
met zwaar geschut. De tanks verschenen op het strand. 
Dus Paris had uiteindelijk gelijk gehad. 
Colonnes voetsoldaten trokken naar de stad. 
Ze zag hoe zij met kwade vaandels opmarcheerden 
die een gevaarlijk ideaal representeerden. 
Dat ideaal was zij, de ideale vrouw. 
Voor haar wilden ze sterven en de diepe rouw 
van weduwen en wezen was om haar bedacht. 
Dit was de zachte kracht van liefde en de pracht 
van toewijding en onvoorwaardelijke trouw. 
Dit was de romantiek van oorlog om een vrouw. 
En Helena ontkleedde zich, ze was in trance, 
ze klom de wering op en wierp zich van de trans.

Van oorlog en liefde: een heldendicht

<div class="lead">
Johan Cruijff is overleden. Hij werd 68 jaar. Uit ons archief: een portret van het fenomeen JC, door Ilja Leonard Pfeijffer.
</div>
<div class="info-box">
Dit stuk stond in 2012 in de papieren Vrij Nederland.
</div>
Stel dat je geboren bent in Palestina in het jaar 23. Vanaf je geboorte doen verhalen de ronde over een jonge wonderdoener, een charismatische hippie met de initialen JC, van wie sommigen beweren dat hij de Messias zou zijn. Maar dat begrijp je allemaal pas later, veel later. Je bent te jong om de gesprekken van de volwassenen te verstaan. De eerste keer dat het bestaan van de Messias bewust tot je doordringt, is wanneer het te laat is en iedereen het over hem heeft omdat hij er niet meer is. Op dat moment ben je tien jaar oud.
Ik ben geboren in het jaar 1968. De eerste keer dat ik mij bewust werd van het bestaan van Johan Cruijff, was in 1978. Iedereen had het over hem vanwege de nationale actie &#8216;Trek Cruijff over de streep&#8217;. Als tienjarig jongetje vatte ik dat erg letterlijk op. Kennelijk was er ergens een streep. Dat kon ik mij voorstellen. En Cruijff moest daar overheen getrokken worden. Daar kon ik me dan weer niets bij voorstellen. Maar uit het feit dat de volwassenen het een erg belangrijk thema vonden, leidde ik af dat het van het grootste belang was dat dat zou gebeuren en vooral dat die man die Cruijff heette, de belangrijkste man van Nederland was.
<h5>Morele wereldkampioen</h5>
Later, veel later, begreep ik dat Johan Cruijff vier jaar eerder, toen ik zes was, Nederland wereldkampioen had gemaakt. Want daar kwam het, hoewel de wereldbeker uiteindelijk is uitgereikt aan West-Duitsland, volgens alle Nederlanders toch wel op neer. Dankzij het oogstrelende en revolutionaire totaalvoetbal dat het Nederlands elftal in 1974 onder de bezielende leiding van Cruijff aan de wereld had vertoond, waren we op zijn minst toch wel de morele wereldkampioen. En dat de Duitsers ons de eindzege wederrechtelijk hadden ontfutseld, was een typisch Duitse daad van misdadige agressie die op één lijn werd gesteld met de invasie van 1940 en het bombardement op Rotterdam. Voor mijn generatie, die ver na de oorlog was geboren, was 1974 misschien nog wel erger dan 1940, hoewel we tijdens de geschiedenisles heus wel leerden dat ze toen ook niet echt lieverdjes waren geweest. En van haar diepgewortelde haat jegens de Duitsers werd mijn generatie pas bevrijd op 21 juni 1988 om 21.58 toen de aangenomen zoon en enig ware erfgenaam van Johan Cruijff, Marco van Basten, veertien jaar na dato zijn adoptiefvader wreekte door de winnende treffer te scoren tegen West-Duitsland in de halve finale van het Europees Kampioenschap en de Duitsers in eigen huis, in het Volksparkstadion in Hamburg, te vernederen in een wedstrijd die het exacte spiegelbeeld was van de WK-finale van 1974, waarna in heel Nederland een volksfeest losbarstte dat zijn weerga niet kende en uitsluitend te vergelijken was met het feest van de Bevrijding op 5 mei 1945. Alles zoop en naaide. Heel Nederland was één groot matras. Dat we vier dagen later ook nog de finale wonnen tegen de Sovjet-Unie, was eigenlijk een bijzaak.
<h5>Zwembadincident</h5>
Maar ik loop op de zaken vooruit. De hoop op wraak en gerechtigheid leefde al tien jaar eerder. Nederland, de vice-wereldkampioen van 1974, had zich in 1978 opnieuw gekwalificeerd voor de eindronde van het wereldkampioenschap voetbal. Het toernooi zou plaatsvinden in Argentinië. De generatie van 1974 was nog grotendeels intact. En het belangrijkste was dat we Cruijff hadden, die volgens vaderlandse kenners voorzichtig werd gekenschetst als de beste voetballer van het universum aller tijden. Maar Cruijff zegde af voor het toernooi. De officiële reden was dat hij het moreel onverantwoord vond om te voetballen in een land dat onder controle stond van een gewelddadige dictatuur.
Er werd toen al gefluisterd dat de ware reden een andere was en die stemmen zijn nooit helemaal verstomd. Het zou allemaal te maken hebben met het vermaledijde zwembadincident, vier jaar eerder, aan de vooravond van de finale tegen West-Duitsland. Er waren blote, of in ieder geval zeer ontblootbare meisjes aangetroffen in het zwembad van het hotel van het Nederlands elftal en een aantal spelers was toen ook net toevallig even midden in de nacht een baantje aan het trekken. Johan Cruijff was een van hen. De affaire werd groot opgeblazen door het Duitse boulevardblad Bild. Ze zeggen dat Cruijff de hele nacht met zijn vrouw aan de telefoon heeft gezeten om het allemaal uit te leggen en dat hij daarom, vanwege het gebrek aan nachtrust en zorgen over zijn huwelijk, in de finale onder zijn gebruikelijke niveau heeft gespeeld. En zijn vrouw zou het hem nooit helemaal hebben vergeven. Dat zou de ware reden zijn dat hij afzegde voor het WK van 1978: hij mocht niet van zijn vrouw. Ze wilde niet hebben dat hij weer een maand van huis was in een hotel waar ongetwijfeld weer een zwembad bij was.
Maar wat de reden ook was, Cruijff dompelde het land in diepe rouw met zijn besluit niet mee te gaan. Zonder Cruijff maakten we geen schijn van kans. Dan had het eigenlijk nauwelijks nog zin om überhaupt naar Argentinië af te reizen. Zonder de messias was alle hoop vervlogen. En het volk zeeg neer op zijn knieën om hem te smeken om terug te keren uit de dood en ons land wederom, maar nu echt, wereldkampioen te maken. Maar Cruijff liet zich niet over de streep trekken.
<h5>Desillusie</h5>
Dat we zonder hem geen schijn van kans maakten, viel overigens in de praktijk reuze mee. We haalden zowaar wederom de finale. En wederom moesten we het opnemen tegen het gastland.
Ik herinner mij dat mijn moeder op de dag van de finale een officieel oranje Nederlands-elftalshirtje voor mij heeft gekocht met een mooie zwarte leeuw. Ik ben zelden zo trots geweest op een kledingstuk. En omdat ik een echt oranje shirt aanhad, mocht ik die dag, ook al was ik nog maar tien, voor één keer met de grote jongens meevoetballen op het veldje aan de Brouwerslaan met de echte doelen. Ik heb zelfs een doelpunt gescoord, dat zal ik nooit vergeten. Iemand schoot de bal uit een corner per ongeluk tegen mijn hoofd. Ik had nog geprobeerd weg te duiken, maar ik was te laat. De bal ketste van mijn achterhoofd het doel in. Ik voelde me een held. De pijnlijke bult nam ik op de koop toe.
En in datzelfde shirtje zat ik die avond op de bank. Ik mocht opblijven om de wedstrijd te zien. Ik had van een kladblaadje met viltstiften, plakband en een satéprikker een rood-wit-blauw vlaggetje gemaakt. Daarmee zwaaide ik zo hard als ik maar kon naar de televisie, want ik dacht dat dat daadwerkelijk zou helpen. Ik was al bij voorbaat totaal euforisch dat Nederland wereldkampioen zou worden.
Dat dat uiteindelijk niet gebeurde, was een van de grootste teleurstellingen uit mijn jeugd. Ik geloof dat ik zelfs heb gehuild. Of misschien was de desillusie te groot voor tranen.
<h5>Heiligschennis</h5>
Nu ik terugdenk aan die tijd en aan voetballen op veldjes in de buurt, besef ik iets opmerkelijks. Tijdens het voetballen moest je altijd iemand zijn. Dat sprak je van tevoren af. Iedereen wilde altijd Rensenbrink zijn, of Van Hanegem, maar het was ook volslagen acceptabel om Willy van de Kerkhof te zijn, of Ruud Krol of zelfs Wim Suurbier. Maar niemand was ooit Cruijff. Dat mocht niet. Dat was onacceptabel. Dat was te veel eer. Dat was heiligschennis.
En Cruijffs afwezigheid in Argentinië in 1978 was eigenlijk met terugwerkende kracht een zegen. Want we konden zeggen dat we de finale met Cruijff zeker zouden hebben gewonnen en dat we daarom dus eigenlijk de echte wereldkampioen waren. Die redenatie maakte althans veel opgang bij mijn vriendjes en klasgenootjes.
Cruijffs afwezigheid maakte zijn mythe alleen maar groter, zeker voor mijn generatie die zijn gloriejaren bij Ajax begin jaren zeventig niet bewust had meegemaakt en die hem eigenlijk alleen maar kende als Grote Afwezige. Cruijff speelde in die jaren al voor Barcelona, waar hij naar verluidde grootse wonderen verrichtte en werd vereerd als de Verlosser. Maar dat speelde zich allemaal buiten ons blikveld af. De Nederlandse televisie besteedde in die tijd nauwelijks aandacht aan buitenlands voetbal. Het maakte hem in onze kinderhoofden vergelijkbaar met die andere JC over wie het tijdens de catechisatielessen altijd ging: hij was de beste, dat was een vaststaand feit, en ook al was hij onzichtbaar, we moesten niet aan hem twijfelen. Als we in hem zouden blijven geloven, zou alles goed komen met ons.
<h5>Sensatie</h5>
Mede tegen deze achtergrond was de sensatie onbeschrijfelijk toen Cruijff aankondigde dat hij, na zijn succesjaren bij Barcelona en een schimmig avontuur in Amerika dat vooral met geld te maken had en dat werd beschouwd als de afsluiting van zijn carrière, aankondigde terug te keren in de Nederlandse voetbalcompetitie. Hij zou weer gaan spelen voor Ajax. Maar met het ongeloof en de euforie over de terugkeer van de messias kwamen er ook twijfels. Cruijff was te oud, zeiden ze. Hij was natuurlijk nog steeds een goede voetballer, zeiden ze, maar geen schim meer van de god die hij ooit was. Het zou een teleurstelling worden, zeiden ze. Hij zou beter stoppen, want zo liep hij het risico om zijn glansrijke carrière in zijn nadagen te besmetten met een desillusie. Dat zeiden ze. Het is een constante in de carrière van Cruijff dat hij juist op momenten dat hij onder grote druk stond en dat er met enige reden aan hem werd getwijfeld, alle kritiek wist te doen verstommen met een verbluffende demonstratie van zijn weergaloze talent. Ook dat maakte hem op een bepaalde manier een soort messias, want het kwam altijd goed, daar zorgde hij voor, zelfs wanneer iedereen zei dat het deze keer echt niet meer goed zou komen en zelfs wanneer iedereen eigenlijk welbeschouwd objectief gelijk had door dat te zeggen. En als er een wonder nodig was, konden we erop vertrouwen dat hij dat wonder zou bewerkstelligen. Het maakte hem tot een man in wie je kon geloven.
<h5>Schaakprobleem</h5>
In de eerste wedstrijd na zijn rentree bij Ajax speelde Cruijff, die eigenlijk al te oud zou zijn en geen schim meer van zichzelf, de sterren van de hemel en maakte hij een van de mooiste doelpunten uit de geschiedenis. Ik herinner me het als volgt. Het was tegen Den Haag. Cruijff stond ergens vlak over de middenlijn, helemaal aan de uiterste linkerkant van het veld. Hoewel dat een kansloze positie was en hoewel het spel zich achter hem afspeelde, werd hij gedekt door een verdediger, want het was wel Cruijff en je wist maar nooit. De verdediging van Ajax heroverde de bal en die werd met een grote hoge boog naar de linkerkant van het veld gespeeld, waar Cruijff stond.
Op dit moment zou je de video moeten stilzetten en de situatie moeten benaderen als een schaakprobleem. Wit geeft mat in twee zetten. Cruijff staat in een hopeloze positie, ver van het doel en ver van de as van het veld, hij is bovendien gedekt, hij krijgt een waardeloze hoge bal van achteren, maar hij scoort in twee balcontacten. Niemand kan de oplossing van het schaakprobleem bedenken. Het lijkt onmogelijk. En dan spoelen we de video verder. Hij neemt de bal aan uit de lucht met de buitenkant van de hak van zijn rechterschoen en lobt hem daarmee in één beweging over de verdediger in de richting van de as van het veld. Hij gaat zelf aan de andere kant langs de verdediger en met zijn tweede balcontact lobt hij de bal van grote afstand over de keeper.
Zo herinner ik het me. Toen ik het ging opzoeken op YouTube (eigenlijk met tegenzin, want de herinnering was me te dierbaar om te laten verpesten door de realiteit), besefte ik dat ik twee doelpunten door elkaar had gehaald. De eerste wedstrijd na zijn rentree was tegen Haarlem en daarin scoorde hij met een andere weergaloze lob, over de complete Haarlem-defensie heen. &#8216;Het superieure overzicht van de grote meester,&#8217; zei de anders zo onderkoelde NOS-commentator. Dat doelpunt tegen Den Haag kon ik ook terugvinden, maar alleen in zwart-wit. Misschien was dat wel in zijn eerste periode voor Ajax, in de jaren zeventig, hoewel ik me dat nauwelijks kan voorstellen, want waarom zou ik het me dan zo levendig herinneren? Ik weet dat ik, als ik een beetje meer mijn best zou doen, precies zou kunnen achterhalen hoe dat zit. Maar ik heb er geen zin in. Mythen zijn niet gebaat bij precieze data en jaartallen.
<h5>Zoon van god</h5>
Zo zal ik evenmin opzoeken wanneer het precies was dat hij de wereld het geschenk gaf van de verbijsterende penalty in tweeën. Het was tegen Helmond Sport, dat weet ik wel. En Cruijff nam nooit penalty&#8217;s. Dat hij de bal toen wel voor zich opeiste, was op zich al opmerkelijk. Hij nam geen aanloop, de scheidsrechter floot, en tot verbijstering van iedereen schoot hij niet op het doel maar gaf hij een tikje naar links. Daar kwam Jesper Olsen inlopen die de bal terugtikte naar Cruijff die scoorde. &#8216;Curieus natuurlijk,&#8217; zei de commentator. &#8216;Ach, het is bijna Kerst,&#8217; zei Cruijff na afloop voor de camera&#8217;s van Studio Sport. &#8216;Dan geef je de mensen iets extra&#8217;s.&#8217; De Messias die de mensheid voor zijn verjaardag trakteert op een wonder. Je kunt zeggen wat je wilt over de vergelijking met die andere JC die hem zijn hele carrière heeft achtervolgd, maar hij heeft zelf nooit echt zijn best gedaan om die te ontkrachten.
Integendeel. In de tijd dat hij trainer was bij Barcelona en zijn zoon Jordi opstelde (zijn biologische zoon, niet zijn enige ware zoon en erfgenaam Marco van Basten), gaf hij een interview voor de Spaanse radio waarin hij zei: &#8216;Ach, al dat gedoe van mensen die zeggen dat ik de zoon van god zou zijn, dat vind ik eigenlijk een beetje overtrokken. Er is maar één zoon van god, hij staat in het veld en hij heet Jordi.&#8217; Een grapje, zou je zeggen. Maar Cruijff maakt nooit grapjes.
<h5>Geen tegenspraak</h5>
En dan nog zoiets. Hoe is Cruijff eigenlijk ooit trainer geworden? Het enige juiste antwoord op die vraag is dat hij op een goede dag is neergedaald uit de hemel om plaats te nemen op de bank. Het was in de tijd dat Leo Beenhakker coach was van Ajax. Cruijff was al een tijdje gestopt als voetballer, maar hij zat vaak als toeschouwer bij Ajax op de tribune. En het ging niet goed met Ajax. Op een gegeven moment kwam Cruijff tijdens de wedstrijd van de tribune af naar beneden. Hij wilde het veld op. De verbaasde steward deed het hek voor hem open. Wat had hij anders moeten doen? Het was Cruijff. Hij liep naar de dug-out, ging naast Leo Beenhakker zitten en begon hem te vertellen wat er moest gebeuren. Het waren verbijsterende taferelen. Cruijff was afgedaald om het roer over te nemen. De rest van de wedstrijd zat Beenhakker er met een gezicht als een oorwurm naast en hij heeft volgens mij diezelfde dag nog ontslag genomen. Dat had ik ook gedaan in zijn geval. En zo werd Cruijff trainer. En nadat hij als voetballer zo goed als alles had gewonnen wat er te winnen viel, deed hij dat als trainer nogmaals, eerst bij Ajax en toen bij Barcelona.
Ook dat is een constante in zijn carrière. Normale stervelingen voeren contractbesprekingen en worden vervolgens al dan niet aangesteld, Cruijff verschijnt uit zichzelf wanneer volgens hem de tijd is gekomen om de toestand in de wereld ten goede te keren. Zijn epifanie is een manifestatie van zijn goedertierenheid. En dat hij het gelijk aan zijn zijde heeft, staat niet ter discussie. Dat is een gegeven. Daarom duldt hij geen tegenspraak. Kritiek is in zijn ogen een vorm van ondankbaarheid. En als zijn interventie om de wereld te redden kennelijk niet op prijs wordt gesteld, dan redt hij de wereld toch niet? Dan vertrekt hij weer. En daarom is dat de andere constante in zijn carrière. In gewonemensentaal zou je zeggen dat hij overal waar hij heeft gewerkt, uiteindelijk is vertrokken na een conflict. In de beleving van Cruijff is hij telkens weggegaan zodra men weigerde in te zien dat hij de waarheid was en de weg.
En dat viel me eigenlijk nog het meest op toen ik de beelden en interviews terugkeek van de jonge Cruijff, aan het begin van zijn carrière, begin jaren zeventig bij Ajax: de totale vanzelfsprekendheid waarmee hij toen al, als tiener te midden van gelauwerde professionals, de leiding voor zich opeiste. Vanzelfsprekendheid is precies het woord. En daarom werd het ook geaccepteerd, omdat de mogelijkheid om het niet te accepteren domweg niet bestond. En omdat hij het waarmaakte.
<h5>Filosoof</h5>
Nadat hij voetballer en trainer was geweest, koos Cruijff voor een derde carrière en daarmee onthulde hij misschien zijn meest ware gedaante. Hij werd filosoof. In zekere zin zou je kunnen zeggen dat hij was aangesteld als voetbalcommentator bij de NOS. Zijn filosofieën werden geopenbaard in de rust van voetbalwedstrijden. Maar hun reikwijdte was veel groter dan dat. Het was de wereld zelf die hij uitlegde. En hij sprak zoals hij altijd had gevoetbald, in zinnen vol onnavolgbare grammaticale schijnbewegingen. Ik herinner mij dat ik een wedstrijd keek in een stampvol café vol joelende supporters. Tijdens de rust was het vijf minuten muisstil. Cruijff sprak. En pas toen hij was uitgesproken, mocht er worden doorgejoeld. Zijn beroemde aforismen, zoals &#8216;Ieder nadeel heb zijn voordeel&#8217; of &#8216;Je gaat het pas zien als je het doorheb&#8217; of &#8216;Je moet schieten anders ken je niet scoren&#8217;, zijn spreekwoorden geworden in het Nederlands.
Cruijffs huidige bemoeienis met Ajax in de schimmige schijnwereld van bestuurskamers volgt het geijkte patroon. Ongevraagd en uit eigen beweging dient hij zich aan om zijn geliefde club te redden van de ondergang en elke vorm van voorbehoud bij zijn interventie is in zijn ogen een vertoon van domheid en ondankbaarheid. Vanzelfsprekend heeft hij de waarheid aan zijn zijde, niet omdat hij de waarheid kent, maar omdat hij de waarheid is. We hoeven alleen maar in hem te geloven. Het enige wat daaraan nog valt toe te voegen, is dat hij zijn bovenmenselijke pretenties altijd heeft waargemaakt.

Johan Cruijff (1947-2016)

<div class="lead">De 24 geborgen doden van de scheepsramp in de Middellandse Zee waarbij bijna 900 mensen omkwamen, zijn op Malta begraven. Ilja Leonard Pfeijffer wilde de graven bezoeken en zien hoe de dwergstaat omgaat met de stromen bootvluchtelingen. Beide missies bleken onmogelijk.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In de nacht van zaterdag 18 april op zondag 19 april 2015 kapseisde enkele tientallen kilometers buiten de Libische kust een schip met voornamelijk Afrikaanse immigranten. Volgens ooggetuigen waren er meer dan negenhonderd mensen aan boord. Van hen werden er achtentwintig gered. Er werden vierentwintig dode lichamen geborgen. De overige opvarenden zijn verdronken en hebben hun zeemansgraf gevonden in de Middellandse Zee. Men spreekt wel van de grootste scheepsramp sinds de Tweede Wereldoorlog. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De achtentwintig overlevenden werden naar Italië gebracht. De vierentwintig geborgen stoffelijke overschotten werden verscheept naar Malta, waar ze op donderdag 23 april zijn begraven. Twee dagen daarna nam ik een vlucht naar Malta met het doel om hun graven te bezoeken en om op onderzoek uit te gaan naar de manier waarop deze dwergstaat, die lid is van de Europese Unie, omgaat met de stromen bootvluchtelingen die vanuit het zuiden het beloofde land van Europa proberen te bereiken in de hoop op een beter leven. Tenslotte is Malta het andere Lampedusa. Het ligt ongeveer op dezelfde breedtegraad als het Italiaanse eiland dat wordt overspoeld door vluchtelingen, op zo’n vierhonderd kilometer van de kust van Libië. Malta ligt alleen ongeveer honderdvijftig kilometer oostelijker. Samen met Lampedusa vormt het de uiterste zuidgrens van ons continent in het midden van de Middellandse Zee en is het de logische springplank naar het Europese vasteland. Maar waar Lampedusa bijna dagelijks in het nieuws is, horen we over Malta weinig als het gaat om de vluchtelingenproblematiek. Ik wilde uitzoeken hoe dat komt. 
</div>
<figure id="post-10149 media-10149" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/05/07bff584-38d3-4409-8fe1-aa30ab939b00_003_preview-kopie.jpg" alt="Illustratie: Tammo Schuringa" /><figcaption>Illustratie: Tammo Schuringa</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Het was een vlucht van een uur vanuit Rome. We waren de zuidkust van Sicilië net twintig minuten geleden gepasseerd toen ik vanuit de lucht het okerkleurige eiland zag liggen in de blauwe onmetelijkheid van de Middellandse Zee. Het leek niet groot. Het is ook niet groot. Ik heb het opgezocht. Het meet 316 vierkante kilometer. Dat is in landoppervlakte ongeveer zo groot als Vlieland. En het heeft iets meer dan 400.000 inwoners. De meesten wonen in de hoofdstad Valletta en de daaraan vastgegroeide steden rond de natuurlijke havens aan de noordoostkant van het hoofdeiland. Lampedusa is overigens beduidend kleiner. Ook dat heb ik even opgezocht. Het meet een luttele twintig vierkante kilometer, dat is twee keer Tiengemeten, en heeft iets meer dan zesduizend inwoners. Maar dat terzijde. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Onneembaar hoge muren Ik landde op Malta International Airport. Voor een vliegveld van een eilandje ter grootte van een provinciestad had het opvallend veel allure. De terminal glansde van marmer en chroom. Alles was voorbeeldig schoongehouden en adequaat beveiligd. De liefhebber van taxfree winkelen hoefde niets te kort te komen. Hier was geïnvesteerd en groots ingezet op toerisme. Op de monitors in de aankomsthal zag ik dat er alleen vluchten uit het noorden arriveerden. 
Ik vroeg aan de taxichauffeur die mij naar Valletta bracht of hij iets wist over de begrafenis van de vierentwintig omgekomen vluchtelingen die twee dagen daarvoor had plaatsgevonden. We reden langs een enorm kerkhof dat zich uitstrekte vanaf het vliegveld tot aan de stad. Hier zouden ze waarschijnlijk liggen. Wist hij waar precies? Hij wist niet eens waarover ik het had. Maar als het om buitenlanders ging, lagen ze in elk geval niet hier want deze begraafplaats was alleen voor Maltezen. ‘Katholiek?’ vroeg ik. Hij knikte: ‘Ja, natuurlijk.’
De eerste indruk die Valletta op mij maakte, was die van een fort. Onneembaar hoge muren van vele meters dik omgordden de stad. De taxi zette mij af bij de stadspoort. Verder kon hij niet komen. Ik liep de vesting in en nam mijn intrek in het Castille Hotel, net binnen de muren. Ik was met mijn tot wasdom gerijpte buik en grijze manen veruit de jongste gast van het hotel. Vanaf het dakterras van het hotel had ik een magnifiek uitzicht over heel het eiland en ik zag dat niet alleen de hoofdstad Valletta was verstevigd met vestingmuren. Het hele eiland was een fort. Rondom de baaien van de natuurlijke havens wemelde het van de vestingen en versterkingen. Een gigantisch cruiseschip van de Duitse touroperator TUI voer tussen de donjons en wachttorens de baai in. Dat schip had ik een paar dagen geleden nog in Genua zien liggen. Net als de vliegtuigen kwam het uit het noorden. Het had zo’n vierduizend man pure koopkracht aan boord. Toch hadden die voor hun ticket waarschijnlijk minder betaald dan de verschoppelingen uit het zuiden voor een plek op hun gammele bootjes. Maar van hen was geen spoor te bekennen. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Hier kon de toerist veilig op zoek naar koelkastmagneten. Er was geen neger te zien.
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Natuurlijk begreep ik al die muren wel. Door zijn ligging halverwege Europa en Afrika heeft Malta in de hele geschiedenis een groot strategisch belang gehad. Sir Winston Churchill vatte dat tijdens Tweede Wereldoorlog met de hem kenmerkende snedigheid samen door Malta te karakteriseren als een vliegdekschip dat niet tot zinken kon worden gebracht. Historici zijn het erover eens dat het succes van de geallieerden aan het zuidelijke front voor een belangrijk deel te danken is geweest aan het feit dat ze Malta hebben weten te behouden. In vroegere eeuwen was Malta een vooruitgeschoven post van de christenen in de strijd tegen de moslims. Karel V had het eiland in 1530 geschonken aan de kruisridders van de Orde van Sint Jan, ook wel de Maltezer Orde of de Ridders van Malta genoemd. De meeste muren die ik zag, waren door hen gebouwd. Zij waren de elitetroepen van de paus, de verdedigers van het kruis en de frontlinie in de heilige oorlog tegen de horden van de halve maan en het kromzwaard. En de muren hebben gewerkt. Dankzij deze versterkingen wist een klein leger van achtduizend kruisridders in 1565 een belegering te weerstaan van een Ottomaanse overmacht van veertigduizend man. Het geldt als een van de belangrijkste overwinningen van de christenen op de moslims. 
Ik ging de stad in. De staten blonken schoongeveegd in de lentezon. Alles was aan kant en opgeruimd. Er was niets waar een verwende toerist aanstoot aan zou kunnen nemen. Hier kon hij veilig in zijn veelkleurige bermuda boven zijn melkwitte kuiten op zoek naar leuke koelkastmagneten. Er was geen neger te zien. Zelfs de accordeonist op het pleintje was roomblank. Ondanks dat ik in een zuidelijke uithoek van Europa was, op enkele honderden kilometers van Afrika, maakte Valletta een geruststellend knusse, Noord-Europese indruk. Dat lag aan het overzichtelijke, rechthoekige stratenplan dat de architect Francesco Laparelli de Cortona (1521-1570) op het weerbarstige, heuvelachtige terrein had geperst. En het kwam door de kneuterige Engelse straatnamen, zoals Merchant Street en Old Bakery Street. Hoewel Afrika om de hoek was, was het onnoemelijk ver weg. Alles leek onder controle. Je kon pizza eten of vissoep met kerrie waarin ze mosselschelpen hadden gegooid die je met je handen uit de soep moest vissen. Om tien uur ’s avonds was de stad uitgestorven. Hier woonde niemand meer. Dit was een eiland van doden en van schimmen die iets van hun leven probeerden terug te vinden in een reisgids. Ik stelde mij voor dat er alleen nog op de grote, katholieke begraafplaats licht brandde. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Mislukte missie De volgende dag ging ik op zoek naar de plek waar de vierentwintig geborgen doden van de ramp met het vluchtelingenschip waren begraven. Dat viel nog niet mee. Ik informeerde bij de receptie van het hotel, bij de Tourist Office en op verschillende andere plekken en kreeg overal het idee dat ik een vraag stelde die als pijnlijk of ongepast werd ervaren. Pas na lang aandringen, kreeg ik te horen dat ze ter aarde waren besteld op het speciale kerkhof voor buitenlanders, dat Addolorata heet en waar ook de buitenlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog liggen begraven. Het was niet ver van Valletta. Ik nam een taxi. De chauffeur zei mij dat het kerkhof gesloten was. Ik geloofde hem niet en drong erop aan dat hij mij erheen zou brengen. Maar hij had gelijk. Ik begon te bellen. Na een aantal telefoontjes kreeg ik iemand aan de lijn die de indruk wekte bevoegd te zijn tot het verstrekken van informatie. Het kerkhof was inderdaad gesloten. Voor onbepaalde tijd. Voor hoe lang dan? Dat kon hij niet zeggen. Het zou wel weer open gaan, maar niet op korte termijn. Of dat te maken had met de vierentwintig verse graven? Nee, daar had het niets mee te maken. Waarmee dan wel? Dat wist hij niet zeker. Onderhoud. Waarschijnlijk was het vanwege onderhoud. 
Ik moest het belangrijkste deel van mijn missie als mislukt beschouwen. Maar ik liet het er niet bij zitten. Via een Italiaanse vriendin kwam ik op het spoor van Niccolò Zancan, een journalist die werkt voor La Stampa en die volgens zijn Twitterprofiel op Malta was op de 21ste toen de dode lichamen in de haven arriveerden. Hij had ook een foto gepost van de begrafenis op de 23ste. Misschien was hij nog op Malta, zo suggereerde zij. Dat bleek niet zo te zijn. Hij was al weer weg. Maar hij stuurde mij zijn aantekeningen voor het stuk dat hij naar aanleiding van zijn ervaringen had gemaakt en hij zette mij op het spoor van videobeelden van de begrafenis. Dit stelde mij in staat om nauwkeurig te reconstrueren wat er met de vierentwintig lijken was gebeurd. 
</div>
<figure id="post-10149 media-10149" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/05/13a341ae-c88d-4b65-98ab-8586df03e3ab_001_preview-kopie.jpg" alt="Illustratie: Tammo Schuringa" /><figcaption>Illustratie: Tammo Schuringa</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Ze arriveerden op Malta in zwarte plastic zakken. Elk van hen had een kaartje aan de teen gebonden waarop met een merkstift de namen zouden zijn geschreven als we die hadden gekend. Nu stond er slechts: ‘Unknown number 7’, ‘Unknown number 11’, ‘Unknown number 3’. Vierentwintig naamloze doden. Ze werden overgebracht naar het mortuarium van het Mater Dei ziekenhuis voor autopsie. Ze kwamen allemaal uit gebieden in Afrika ten zuiden van de Sahara, waarschijnlijk uit Eritrea en Somalië, volgens de inschatting van de patholoog-anatoom. Drieëntwintig volwassen mannen en één tiener. Van elk van hen werd een DNA-sample afgenomen. Je weet nooit. Misschien meldt zich in de toekomst een dierbare of een familielid op zoek naar iemand die ooit een naam heeft gehad en van wie gehouden werd. 
Ze zijn begraven op een speciaal, afgeschermd terrein van de Addolorata-begraafplaats voor buitenlanders dat is gereserveerd voor de naamloze doden. Op de videobeelden is te zien hoe zij in kisten door militairen naar de graven worden gedragen. Dat zijn gaten in de grond, uitgehakt in het oker zandsteen. Er is geen ceremonie. Omdat niemand weet wie de doden zijn en welke religie ze bij leven waren toegedaan, geeft men er de voorkeur aan om maar helemaal niets religieus’ te doen. Wat nog het meest frappeert op de videobeelden, is dat er bijna niemand bij is. Je ziet een tiental zwarte vrouwen met witte sluiers. Waarschijnlijk zijn dat ingezetenen van Malta die de laatste eer komen bewijzen aan de naamlozen in de wetenschap dat het wel eens landgenoten zouden kunnen zijn geweest. Verder is het stil. Naamloos, onbeweend en zo goed als zonder getuigen zijn ze weggestopt in de grond in een hoekje voor de onbekende doden op de dumpplaats voor buitenlanders. Hun laatste bestemming is de vergetelheid in een verdomhoekje van de geschiedenis. Ik besefte dat het op een wrange manier symbolisch juist was dat het mij niet was gelukt om hun graven te bezoeken. In feite bestonden ze niet meer. 
Volgens de aantekeningen van Zancan zijn ze ter aarde besteld naast de graven van de eenentwintig naamloze drenkelingen van een vergelijkbare scheepsramp op 11 oktober 2013 en naast een Eritreër die is verdronken toen hij in een kleine boot het opvangcentrum op Malta probeerde te ontvluchten. Dit laatste gegeven schokte mij. Ik stuitte op meer getuigenissen van immigranten die levend op Malta arriveren en die verre van opgelucht zijn als ze beseffen waar ze zijn. Zancan citeert een Syrische jongen met de naam Molhake Al Roasrn die vanuit de Libische haven van Zuwarah Malta bereikte en die stampte van woede. ‘Dit is niet Europa,’ schreeuwde hij. ‘Ik wilde naar Italië en van daaruit naar Zweden. Dat is Europa. Dit niet. Ik heb niet die hele reis ondernomen om hier terecht te komen.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De Barbaarse Zee Verder onderzoek leerde mij dat de regering van Malta sinds het piekjaar 2009, toen er drieduizend vluchtelingen op het eiland arriveerden, het immigratiebeleid drastisch heeft aangescherpt. Schepen worden niet meer toegelaten tot de Maltese territoriale wateren. Ze worden naar Italiaans gebied gedirigeerd. Laat de Italianen het maar opknappen. De Italiaanse reddingsmissie Mare Nostrum was een zege voor de Maltezen. De weinigen die door de mazen weten te glippen van de strenge grensbewaking en het eiland weten te bereiken, worden zonder pardon vastgezet. Ook minderjarigen belanden in de gevangenis. Verschillende vluchtelingenorganisaties klagen al jaren over deze schending van vluchtelingenverdragen en mensenrechten. De levenden zijn niet welkom op Malta. Alleen de doden worden er geborgen. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
De 24 doden zijn begraven op een kerkhof voor oorlogsslachtoffers. Misschien is dat toepasselijker dan ik dacht. 
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Bij een kiosk in Valletta kocht ik een krantje, de Times of Malta van dinsdag 28 april 2015. Op de voorpagina stond een kort stuk van de journalist Kurt Sansone die de recentste immigratiestatistieken bespreekt. Het blijkt dat er in heel 2014 totaal 568 immigranten per boot op Malta zijn aangekomen. Ze kwamen op vijf verschillende boten. Vijf. In een heel jaar. In Italië zijn dat er ongeveer vijf per uur. Maar Malta heeft het probleem opgelost. In diezelfde krant stond een groot juichend stuk over het feit dat het toerisme op Malta wederom spectaculair is toegenomen. En er was een bericht over een zeldzame kaart van Malta uit de Napoleontische tijd die was teruggevonden. De zee ten zuiden van het eiland heette op die kaart de Barbaarse of Afrikaanse Zee. 
Ik maakte een wandeling door de schoongeveegde straten en besloot om de co-kathedraal van Sint Jan te bezoeken, het religieuze hart van de orde van de Maltese ridders. De rijkdom en de pracht en praal spatte van de vergulde muren. De kerk was gedecoreerd met de werken van de beste kunstenaars die er in die tijd op het continent rondliepen. De vloer was één groot mozaïek van de pronkgraven van de leden van de orde, de ridders van de paus, de verdedigers van het enig ware geloof. Ze waren uitgevoerd in kostbaar polychroom marmer. Elk graf was voorzien van de nobele namen van deze soldaten van het kruis met gulle toevoeging van al hun ronkende titels. Het contrast met de 24 naamloze graven in een uithoek van het eiland had niet groter kunnen zijn. 
De orde van Sint Jan had zich gespecialiseerd in twee taken. Ze waren niet alleen militairen, maar ook artsen. In hun hospitaal in Valletta werden de gewonden verpleegd van de heilige oorlog. Ooit was dat de voornaamste bestaansgrond van Valletta: om anderen te helpen. Maar ook toen al gold dat natuurlijk alleen voor christenen. Op de lunet boven de hoofdingang van de co-kathedraal werden de beide activiteiten die de Maltese ridders groot hadden gemaakt verbeeld in een magnifiek fresco dat tussen 1661 en 1666 is geschilderd door de Napolitaanse meester Mattia Preti. Het is een allegorie op de triomf van de orde. Rechts wordt een zeeslag tegen de moslims herdacht en links wordt een christen verpleegd. In het midden zien we een allegorische vrouwenfiguur in kuras met een groot banier met een kruis die de onderworpen moslims met haar voeten vertrapt. 
De vierentwintig naamloze doden zijn begraven op een kerkhof voor oorlogsslachtoffers. Misschien is dat toepasselijker dan ik dacht. 
‘Is hier eigenlijk een moskee?’ vroeg ik aan de taxichauffeur die mij terugbracht naar het vliegveld. Hij moest lang nadenken. ‘Er zijn hier wel 365 kerken, één voor elke dag van het jaar.’ Vloekend haalde hij een stadsbus in. ‘Volgens mij is er één moskee, ergens in een buitenwijk.’ Ik vroeg hem wat hij vond van het probleem van de immigratie. ‘Dat probleem hebben we hier niet,’ zei hij.
</div>

Alleen de doden zijn hier welkom

<div class="lead">Meer dan een week toerde Ilja Leonard Pfeijffer door het land als schrijver van het Poëzieweekgeschenk. Hij zag lezers, hij las voor, hij signeerde. Was het zwaar? Ja, maar het zwaarste was ook het mooiste.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Hoe is het om even een week lang de beroemdste schrijver van Nederland te zijn? Wat staat Dimitri Verhulst als auteur van het geschenk te wachten tijdens de Boekenweek? Zelf heb ik dat nog nooit meegemaakt. Maar ik denk dat ik redelijk kan inschatten hoe het is. Ik had dit jaar de eer om het Poëzieweekgeschenk te mogen schrijven, de dichtbundel die gratis wordt weggegeven bij de aanschaf van poëzie voor een bepaald bedrag. En daarom mocht ik een maand geleden een centrale rol vervullen tijdens de Poëzieweek, het kleine stoute zusje van de Boekenweek.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
En zo weet ik dat van alle dingen die de Boekenweekauteur te wachten staan, één ding hem het meeste te wachten staat van alles en dat is Eppo van Nispen tot Sevenaer. Hij is de directeur en het rondborstige boegbeeld van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) die zowel de Poëzieweek als de Boekenweek organiseert. Blakend van goedgemutstheid heeft hij zijn eigen onontkoombaarheid tot een ware kunst verheven. Sta je even buiten de deur van de artiesteningang van de schouwburg in je eentje een sigaretje te roken vóór aanvang van de voorstelling, dan komt hij van de overkant van de straat dwars door het woest toeterende verkeer heen aanhuppelen met zijn smartphone in de aanslag om een selfie met jou te maken. Sta je even te pissen in het herentoilet, komt hij breeduit glimlachend van diepgevoelde dankbaarheid voor je in zijn ogen onwereldse kunstenaarschap je gezegende rechterhand kussen. Wanneer je hem de gunst verleent dat je het woord tot hem richt, of ook niet, zal hij op zijn tenen gaan staan om je te omhelzen en zijn glunderende hoofd wenend aan je borst te leggen. Waar jij ook maar bent, zal hij stuiterend van enthousiasme rondeppoën om zich te mogen laven aan jouw nabijheid. Ik zag hem op een gegeven moment zelfs in mijn dromen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Onontkoombaarder dan Eppo Het CPNB had mij flink aan het werk gezet. Dat begon al met een optreden in het televisieprogramma Pauw op 1 september van vorig jaar, een perspresentatie bij Vers voor de Pers op 8 januari en een speciale persdag met interviewsessies de dag erna. Vanaf elf uur ’s ochtends zat ik in Stadslokaal Burgerzaken in Leiden voor een marathonsessie van interviews voor de schrijvende pers. Alle grote kranten kwamen langs. Iedereen had een uur. De meesten brachten ook nog een fotograaf mee. Dit ballet van arriverende en vertrekkende journalisten en fotografen met hun lampen en statieven werd geregisseerd door een lief, blond CPNB-meisje dat alles vanaf een apart tafeltje nauwlettend in de gaten hield en niet bang was om dwingend in te grijpen wanneer een interviewer over zijn tijd heen dreigde te gaan. 
Om acht uur ’s avonds was ik klaar. ‘We hebben zoveel interviews met je gelezen dat we je dag bijna konden reconstrueren,’ zei de redacteur van dit weekblad toen hij mij belde met het verzoek om dit stuk te schrijven. ‘Rond half één nam je je eerste La Chouffe, je hebt een broodje zalm gegeten voor de lunch en later een uitgebreid bittergarnituur laten aanrukken. Dat moet om een uur of zeven zijn geweest. Vlak vóór de lunch ben je even naar buiten gegaan met de fotograaf van de Volkskrant. En vanaf een uurtje of drie werd je merkbaar baldadiger in je antwoorden.’ 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Mijn ingewikkelde, tijdrovende handtekening heb ik meermaals vervloekt. Maar ja, om midden in de Poëzieweek je handtekening in te korten is ook weer zowat
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Tijdens de Poëzieweek zelf, die overigens aanzienlijk langer duurde dan een week, was ik zo mogelijk nog onontkoombaarder dan Eppo van Nispen. Met dank aan de inspanningen van het CPNB was ik overal, van Antwerpen tot in Groningen, van Rotterdam tot in Nijmegen, van Amsterdam tot in Geldrop. Als je mij wilde vermijden, moest je echt je best doen. Ik had geen dag vrij en meestal meerdere verplichtingen per dag. En wat je dan doet, is steeds ongeveer hetzelfde. Stukje voorlezen, vragen beantwoorden, signeren. Nu heb ik dat de afgelopen jaren, sinds ik ben gaan leven van de pen, wel vaker gedaan, misschien wel honderden keren. 
Maar toch was er een verschil. Al die honderden vorige keren was ik misschien wel de beroemdste dichter van Nederland in het diepst van mijn gedachten, maar nu was het voor de duur van week even officieel. Ik heb zelden zulke volle zalen gehad. Ik heb mezelf een lamme hand gesigneerd. En intussen zat ik maar bij mezelf te denken dat ik niet moest vergeten om ervan te genieten. Soms duurde het wel een uur om de hele rij weggesigneerd te krijgen. Deels komt dat natuurlijk doordat een gratis boekje heel wat gretiger aftrek vindt dan een boek waarvoor de mensen moeten betalen. Verder komt dat ook doordat ik een nogal ingewikkelde, relatief tijdrovende handtekening heb, die ik meermaals heb vervloekt. Maar ja, om midden in de Poëzieweek je handtekening in te korten vanwege de overweldigende belangstelling is ook weer zowat. Dat zou pas ijdel zijn. 
Tijdens het signeren willen de meeste mensen ook altijd even iets tegen je zeggen. Vaak is dat een complimentje, maar soms willen ze kwijt dat ze ergens een opvatting over hebben of dringen ze erop aan dat we toch wel degelijk een gemeenschappelijke kennis hebben, hoezeer je ook volhoudt hem of haar niet te kennen. Die mensen houden de boel flink op, maar de kunst is om toch aardig tegen hen te blijven. Inmiddels heb ik een flink repertoire aan standaardantwoorden die het tempo erin houden en toch beleefd klinken. Maar toch gebeurde het mij één keer dat ik echt met mijn mond vol tanden zat. Een vrouw van een zekere leeftijd, die geduldig in de rij had staan wachten, vervoegde zich aan mijn tafeltje met een bundeltje toen het eindelijk haar beurt was en zei op luide toon: ‘Mijn vriend is tien jaar geleden overleden aan vrijwillige euthanasie en toen ik hem kort daarvoor vroeg wat zijn laatste wens was, zei hij dat hij uw dichtbundels wilde. Nou, die zijn mooi met hem meegegaan in zijn kist. En wil u deze nu misschien signeren voor mijn nieuwe vriend?’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Met holle ogen Is dat dan allemaal niet vermoeiend? Ja, het is vermoeiend, maar het valt vol te houden op voorwaarde dat de logistiek voorbeeldig is geregeld. Mijn manager had in samenspraak met het CPNB een auto met chauffeur geregeld voor de hele week. Dat klinkt als een luxe, maar het is bittere noodzaak. Je moet worden opgehaald en thuisgebracht en daar tussenin in stilte op de achterbank kunnen wegdommelen, anders houd je het nog geen drie dagen vol. En er moet ergens tussen je middag- en je avondprogramma een warme maaltijd staan. Dat klinkt als een vanzelfsprekendheid, maar het is iets wat op je agenda moet worden bevochten. Toen dat in Groningen een keer bijna mis ging, zakte mijn humeur onmiddellijk naar dat van een holbewoner tijdens onweer. 
Wat het allerzwaarste was van de week, was tegelijkertijd het allermooiste, zoals dat wel vaker het geval is in het leven. Het is een waarlijk diep ontroerende ervaring om in korte tijd zoveel lezers te ontmoeten, maar tegelijkertijd is het een haast onmenselijke opgave om hun allemaal de aandacht te geven die ze verdienen. En altijd weer is er net dat ene optreden dat te veel is of die ene organisator die ter plekke verzint dat het toch zo leuk zou zijn als je ook tijdens het diner een gedichtje kon voorlezen of die ene braverik die terwijl je aan de bar staat nog even om een handtekening komt vragen nadat je net had besloten dat je eindelijk klaar was voor die dag. 
Die ene avond dat ik vóór sluitingstijd van mijn stamkroeg terug in Leiden was, heb ik met holle ogen aan de toog gestaan, wezenloos klokkend met mijn La Chouffe, niet in staat om nog maar één woord met iemand te wisselen. Op dat moment werd ik slechts nog op de been gehouden door de gedachte dat mijn retourticket naar Italië al was geboekt. En toen ik een week later in Genua weer op mijn pleintje zat, waar niemand weet wat ik schrijf, besefte ik pas hoe schitterend het eigenlijk was geweest. 
</div>

Eindelijk echt een beroemde dichter

<div class="lead">Deze week staan in Vrij Nederland veertien ijzersterke verhalen. De bijdrage van Ilja Leonard Pfeijffer, over de dood van een in zijn pacifisme geradicaliseerde terrorist, leest u hier.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Maar wanneer was het precies?&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Tijdens mijn eerste ambtsperiode. Ik was gouverneur van die provincie in het Verre Oosten. Een strookje zand, dat was het. Mijn jaargenoten van het diplomatenklasje hebben tijdens de slotborrel grappen over mij gemaakt omdat ik daar werd gestationeerd. Zij hadden zelf de hippere posten toegewezen gekregen, minstens de helft van hen in de marmeren instituten van de hoofdstad, vlak bij hun favoriete restaurants en bordelen, en de anderen op om vergelijkbare redenen gewilde posten als Korinthe en Smyrna.’
‘Of Alexandrië.’
‘Dat was de hoofdprijs. Dat was en is nog steeds onze grootste afvaardiging. Grote belangen, weinig werk. Je moet de toevoer van het graan gaande houden. Maar daar bestaat al minstens tien jaar een uitstekende infrastructuur voor. Er is geen interne onrust en de restaurants zijn subliem. Nergens eet je de ibistongetjes zoals bij Chez les Muses naast de oude bibliotheek.’ 
‘We dwalen af.’
‘Maar ik heb er het beste van proberen te maken. En het was niet makkelijk, dat kan ik wel zeggen. Toen ik er kwam, was het een uiterst onrustig gebied. Ik heb de politie geprofessionaliseerd en meer bevoegdheden gegeven. Ik heb onze soldaten ingezet om wegen en schooltjes te bouwen om de hearts and minds te winnen van de lokale bevolking. We hebben fouten gemaakt, maar we hebben veel bereikt. Toch hielp het niet. Kleine religieuze splintergroeperingen bleven actief. De lone wolfs waren wellicht nog gevaarlijker.’
‘Lone wolfs?’
‘Zoals hij. Hij was een lone wolf. We hielden hem natuurlijk al langer in de gaten. In elk geval vanaf het moment dat hij die daad van vandalisme pleegde in de tempel van de stad stond hij met dieprode vinkjes in onze bestanden. De onderzoekscommissie heeft bevestigd dat de instanties daar adequaat hebben gehandeld. Daar kwam toen dat geval wijnfraude overheen. Daar hadden we misschien eerder kunnen ingrijpen, dat wil ik wel toegeven, al is het wijsheid achteraf. Destijds zag het Openbaar Ministerie geen reden tot vervolging. Pas toen hij zich in de zorgsector begaf, zijn we hem systematisch gaan volgen. Dat was voor ons de rode lijn. Vanaf dat moment hebben we ook de bevoegdheden gekregen om al zijn communicatie te monitoren.’
‘Wat was zijn netwerk?’
‘Dat was verwaarloosbaar. Hij was echt een lone wolf. Onze veiligheidsdiensten spraken van twaalf volgelingen. Niet meer.’
‘Twaalf?’
‘Boeren, herders en vissers. Een enkele ambachtsman.’
‘Desalniettemin heeft de staat hem als een gevaar beschouwd. Waarom was dat? En waarom is er niet eerder ingegrepen?’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Hij predikte een extremistische vorm van vreedzaamheid die als opruiend werd ingeschat&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Intern veiligheidsbeleid heeft vaak veel gemeen met de paradox van de haas en de schildpad, zoals geformuleerd door Zeno. In het diplomatenklasje werd dat onderwezen als de wet van de remmende snelheid. Hoewel alle middelen tot je beschikking staan, kun je niet harder lopen dan je tegenstander. Een man die je volgt, mag je niet inhalen. Ik kan niet verder ingaan op de werkwijze van onze veiligheidsdiensten, maar u zult zich in grote lijnen kunnen voorstellen wat onze problemen waren en welke overwegingen een rol hebben gespeeld. Ook op de risicoanalyse kan ik niet al te diep ingaan. Ik hoop dat u daar begrip voor hebt. Het enige dat ik kan zeggen, is dat hij een complex geval was. Hij was geradicaliseerd in zijn pacifisme. Hij predikte een extremistische vorm van vreedzaamheid die als opruiend en staatsgevaarlijk werd ingeschat. Ook al bestond zijn cel slechts uit twaalf actieve handlangers, hij kon bij gelegenheden aanzienlijke mensenmassa’s mobiliseren. Een zekere vorm van charisma kon hem niet worden ontzegd.’
‘Is er op enig moment gebruikgemaakt van infiltranten?’
‘Dat kan ik bevestigen noch ontkennen.’
‘Mijn bronnen spreken van ten minste één informant die al in een vroeg stadium in de cel is geïnfiltreerd.’ 
‘Laat ik mij zo uitdrukken: wanneer je werkt voor een supermacht die de beschikking heeft over het sterkste leger van de wereld, zou het onlogisch zijn om niet alle middelen aan te wenden die je ter beschikking staan om de rust te handhaven in het gebied waarvoor je verantwoordelijk bent.’
‘Was die informant ook betrokken bij zijn arrestatie?’
‘Het Openbaar Ministerie heeft autonoom gehandeld conform de regels van de rechtsstaat.’
‘Er wordt gesproken van een financiële vergoeding. De infiltrant zou een aanzienlijk bedrag hebben ontvangen in ruil voor informatie over de schuilplaats van de verdachte.’
‘Van die geruchten heb ik kennisgenomen. Maar wij hoefden niets te betalen voor welke vorm van intelligence dan ook. Wij waren bij voortduring op de hoogte van zijn whereabouts.’
‘Toen hij uiteindelijk werd gearresteerd en aan u werd voorgeleid, wat was toen de formele aanklacht?’
‘Die was tweeledig. Hij ontkende en ondermijnde het centrale gezag door zich te presenteren als de koning van mijn provincie. Dat was revolutionair gedrag dat ik onmogelijk kon tolereren en dat wist hij. Toch bleef hij zijn claim ook tijdens het verhoor halsstarrig herhalen. Hij stuurde doelbewust aan op een confrontatie met mij en het gezag dat ik vertegenwoordigde. De tweede aanklacht was dat hij zich valselijk voordeed als de Messias.’
‘De Messias?’
‘Het inheemse volk van die provincie hangt een monotheïstische dwaalleer aan, die we lange tijd hebben getolereerd. Het is onderdeel van hun religie om te geloven dat hun enige god zijn zoon naar de aarde zal sturen om zijn volk te verlossen. Hij wordt de Messias genoemd, de gezalfde verlosser.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Ik heb bevolen hem op de gebruikelijke wijze te laten executeren&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘En hij beweerde dat hij de zoon van die god was? Een sterk verhaal.’
‘Dat vond ik ook. Onder andere omstandig heden zou ik het hebben afgedaan als een onbenullige kwestie van inheems bijgeloof en had ik mijn schouders opgehaald. Maar het probleem was dat een groeiend aantal mensen hem begon te geloven. En zijn claim leidde tot grote irritatie bij het lokale religieuze gezag, met wie wij tot op zekere hoogte gedwongen waren samen te werken. De rust in de provincie stond op het spel.’ 
‘Wat was uw uitspraak?’
‘Ik heb bevolen om hem op de gebruikelijke wijze te laten executeren.’ 
‘En is die straf ook uitgevoerd?’
‘Natuurlijk is die straf uitgevoerd. Mijn orders werden altijd stipt opgevolgd. Hij is gestorven aan het kruis op de berg Golgotha en ergens daar in de buurt begraven.’
‘Tot zover de onsterfelijkheidsclaim van deze zogenaamde zoon van god.’
‘Dat zou je zeggen. Maar Palestina is een merkwaardige provincie. Bepaalde vormen van religieuze halsstarrigheid zijn onuitroeibaar en dreigen de werkelijkheid te vervormen op een manier die rationeel bestuur bijzonder bemoeilijkt. Er werd beweerd dat hij op de derde dag uit de dood is opgestaan. Ik heb zijn graf laten controleren en het bleek inderdaad leeg. Zijn stoffelijk overschot was verdwenen. We hebben het nooit teruggevonden. En er waren steeds meer mensen die beweerden dat ze hem hadden gezien en dat hij zelfs de verwondingen aan zijn handen en enkels had laten zien. Zo dreigde zijn onsterfelijkheid op een paradoxale manier alleen maar te worden bevestigd door zijn executie.’
‘En geloofde u dat verhaal?’
‘Mijn punt was om u duidelijk te maken voor welke bijzondere problemen ik mij gesteld zag als gouverneur van Palestina. Maar nee, natuurlijk geloofde ik het niet. Het is, om met uw woorden te spreken, een sterk verhaal en daarmee uiteindelijk van geen belang. Ik maak me sterk dat u het ooit zou hebben vernomen als ik het u niet had verteld. En ik ben er zeker van dat het met mijn verscheiden voorgoed zal zijn vergeten.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dit korte verhaal komt uit onze ijzersterke <a href="https://www.vn.nl/Service/Over-VN/Artikel-Vrij-Nederland/Week-29-Sterke-verhalen-special.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Service/Over-VN/Artikel-Vrij-Nederland/Week-29-Sterke-verhalen-special.htm">verhalen-special</a>, nu in de winkels. 
De sterke verhalen die al online staan leest u <a href="https://www.vn.nl/Labels-en-Tags.htm?term=Sterke%20Verhalen" class="normal" title="https://www.vn.nl/Labels-en-Tags.htm?term=Sterke%20Verhalen">hier</a>.
</div>

Sterke verhalen: Ilja Leonard Pfeijffer

‘Maar wanneer was het precies?’
‘Tijdens mijn eerste ambtsperiode. Ik was gouverneur van die provincie in het Verre Oosten. Een strookje zand, dat was het. Mijn jaargenoten van het diplomatenklasje hebben tijdens de slotborrel grappen over mij gemaakt omdat ik daar werd gestationeerd. Zij hadden zelf de hippere posten toegewezen gekregen, minstens de helft van hen in de marmeren instituten van de hoofdstad, vlak bij hun favoriete restaurants en bordelen, en de anderen op om vergelijkbare redenen gewilde posten als Korinthe en Smyrna.’
‘Of Alexandrië.’
‘Dat was de hoofdprijs. Dat was en is nog steeds onze grootste afvaardiging. Grote belangen, weinig werk. Je moet de toevoer van het graan gaande houden. Maar daar bestaat al minstens tien jaar een uitstekende infrastructuur voor. Er is geen interne onrust en de restaurants zijn subliem. Nergens eet je de ibistongetjes zoals bij Chez les Muses naast de oude bibliotheek.’
‘We dwalen af.’
‘Maar ik heb er het beste van proberen te maken. En het was niet makkelijk, dat kan ik wel zeggen. Toen ik er kwam, was het een uiterst onrustig gebied. Ik heb de politie geprofessionaliseerd en meer bevoegdheden gegeven. Ik heb onze soldaten ingezet om wegen en schooltjes te bouwen om de hearts and minds te winnen van de lokale bevolking. We hebben fouten gemaakt, maar we hebben veel bereikt. Toch hielp het niet. Kleine religieuze splintergroeperingen bleven actief. De lone wolfs waren wellicht nog gevaarlijker.’
‘Lone wolfs?’
‘Zoals hij. Hij was een lone wolf. We hielden hem natuurlijk al langer in de gaten. In elk geval vanaf het moment dat hij die daad van vandalisme pleegde in de tempel van de stad stond hij met dieprode vinkjes in onze bestanden. De onderzoekscommissie heeft bevestigd dat de instanties daar adequaat hebben gehandeld. Daar kwam toen dat geval wijnfraude overheen. Daar hadden we misschien eerder kunnen ingrijpen, dat wil ik wel toegeven, al is het wijsheid achteraf. Destijds zag het Openbaar Ministerie geen reden tot vervolging. Pas toen hij zich in de zorgsector begaf, zijn we hem systematisch gaan volgen. Dat was voor ons de rode lijn. Vanaf dat moment hebben we ook de bevoegdheden gekregen om al zijn communicatie te monitoren.’
‘Wat was zijn netwerk?’
‘Dat was verwaarloosbaar. Hij was echt een lone wolf. Onze veiligheidsdiensten spraken van twaalf volgelingen. Niet meer.’
‘Twaalf?’
‘Boeren, herders en vissers. Een enkele ambachtsman.’
‘Desalniettemin heeft de staat hem als een gevaar beschouwd. Waarom was dat? En waarom is er niet eerder ingegrepen?’
‘Intern veiligheidsbeleid heeft vaak veel gemeen met de paradox van de haas en de schildpad, zoals geformuleerd door Zeno. In het diplomatenklasje werd dat onderwezen als de wet van de remmende snelheid. Hoewel alle middelen tot je beschikking staan, kun je niet harder lopen dan je tegenstander. Een man die je volgt, mag je niet inhalen. Ik kan niet verder ingaan op de werkwijze van onze veiligheidsdiensten, maar u zult zich in grote lijnen kunnen voorstellen wat onze problemen waren en welke overwegingen een rol hebben gespeeld. Ook op de risicoanalyse kan ik niet al te diep ingaan. Ik hoop dat u daar begrip voor hebt. Het enige dat ik kan zeggen, is dat hij een complex geval was. Hij was geradicaliseerd in zijn pacifisme. Hij predikte een extremistische vorm van vreedzaamheid die als opruiend en staatsgevaarlijk werd ingeschat. Ook al bestond zijn cel slechts uit twaalf actieve handlangers, hij kon bij gelegenheden aanzienlijke mensenmassa’s mobiliseren. Een zekere vorm van charisma kon hem niet worden ontzegd.’
‘Is er op enig moment gebruikgemaakt van infiltranten?’
‘Dat kan ik bevestigen noch ontkennen.’
‘Mijn bronnen spreken van ten minste één informant die al in een vroeg stadium in de cel is geïnfiltreerd.’
‘Laat ik mij zo uitdrukken: wanneer je werkt voor een supermacht die de beschikking heeft over het sterkste leger van de wereld, zou het onlogisch zijn om niet alle middelen aan te wenden die je ter beschikking staan om de rust te handhaven in het gebied waarvoor je verantwoordelijk bent.’
‘Was die informant ook betrokken bij zijn arrestatie?’
‘Het Openbaar Ministerie heeft autonoom gehandeld conform de regels van de rechtsstaat.’
‘Er wordt gesproken van een financiële vergoeding. De infiltrant zou een aanzienlijk bedrag hebben ontvangen in ruil voor informatie over de schuilplaats van de verdachte.’
‘Van die geruchten heb ik kennisgenomen. Maar wij hoefden niets te betalen voor welke vorm van intelligence dan ook. Wij waren bij voortduring op de hoogte van zijn whereabouts.’
‘Toen hij uiteindelijk werd gearresteerd en aan u werd voorgeleid, wat was toen de formele aanklacht?’
‘Die was tweeledig. Hij ontkende en ondermijnde het centrale gezag door zich te presenteren als de koning van mijn provincie. Dat was revolutionair gedrag dat ik onmogelijk kon tolereren en dat wist hij. Toch bleef hij zijn claim ook tijdens het verhoor halsstarrig herhalen. Hij stuurde doelbewust aan op een confrontatie met mij en het gezag dat ik vertegenwoordigde. De tweede aanklacht was dat hij zich valselijk voordeed als de Messias.’
‘De Messias?’
‘Het inheemse volk van die provincie hangt een monotheïstische dwaalleer aan, die we lange tijd hebben getolereerd. Het is onderdeel van hun religie om te geloven dat hun enige god zijn zoon naar de aarde zal sturen om zijn volk te verlossen. Hij wordt de Messias genoemd, de gezalfde verlosser.’
‘En hij beweerde dat hij de zoon van die god was? Een sterk verhaal.’
‘Dat vond ik ook. Onder andere omstandig­heden zou ik het hebben afgedaan als een onbenullige kwestie van inheems bijgeloof en had ik mijn schouders opgehaald. Maar het probleem was dat een groeiend aantal mensen hem begon te geloven. En zijn claim leidde tot grote irritatie bij het lokale religieuze gezag, met wie wij tot op zekere hoogte gedwongen waren samen te werken. De rust in de provincie stond op het spel.’
‘Wat was uw uitspraak?’
‘Ik heb bevolen om hem op de gebruikelijke wijze te laten executeren.’
‘En is die straf ook uitgevoerd?’
‘Natuurlijk is die straf uitgevoerd. Mijn orders werden altijd stipt opgevolgd. Hij is gestorven aan het kruis op de berg Golgotha en ergens daar in de buurt begraven.’
‘Tot zover de onsterfelijkheidsclaim van deze zogenaamde zoon van god.’
‘Dat zou je zeggen. Maar Palestina is een merkwaardige provincie. Bepaalde vormen van religieuze halsstarrigheid zijn onuitroeibaar en dreigen de werkelijkheid te vervormen op een manier die rationeel bestuur bijzonder bemoeilijkt. Er werd beweerd dat hij op de derde dag uit de dood is opgestaan. Ik heb zijn graf laten controleren en het bleek inderdaad leeg. Zijn stoffelijk overschot was verdwenen. We hebben het nooit teruggevonden. En er waren steeds meer mensen die beweerden dat ze hem hadden gezien en dat hij zelfs de verwondingen aan zijn handen en enkels had laten zien. Zo dreigde zijn onsterfelijkheid op een paradoxale manier alleen maar te worden bevestigd door zijn executie.’
‘En geloofde u dat verhaal?’
‘Mijn punt was om u duidelijk te maken voor welke bijzondere problemen ik mij gesteld zag als gouverneur van Palestina. Maar nee, natuurlijk geloofde ik het niet. Het is, om met uw woorden te spreken, een sterk verhaal en daarmee uiteindelijk van geen belang. Ik maak me sterk dat u het ooit zou hebben vernomen als ik het u niet had verteld. En ik ben er zeker van dat het met mijn verscheiden voorgoed zal zijn vergeten.’

De dood van een terrorist

De briljante strategie van een overlever
Het leek allemaal in kannen en kruiken. In cannis crucibusque, zoals ze in Rome zeggen. Nadat de Duitse Bondskanselier Angela Merkel het Italiaanse staatshoofd Giorgio Napolitano had gebeld dat het zo echt niet langer ging en dat de geloofwaardigheid van Italië, Europa, de Unie en de euro op het spel stond, werd Silvio Berlusconi, de laatste democratisch gekozen premier van Italië, afgezet. Uitzinnige menigten omstuwden zijn donkerblauwe regeringslimousine op haar laatste rit door de straten van Rome. ‘Bella ciao,’ zongen ze, het oude lied van de communistisch e partizanen die Italië hadden bevrijd van de fascisten. ‘Bella ciao, bella ciao, bella ciao ciao ciao.’ Het laatste dat Berlusconi zag door het raampje van zijn dienstauto, waren duizenden opgestoken middelvingers. Het was een vernedering, een regelrechte afgang. Berlusconi was niet alleen afgezet, maar definitief uitgerangeerd. Zo leek het.
President Napolitano stelde een technische regering aan onder leiding van Mario Monti, een kleurloze, apolitieke econoom die door iedereen ‘professor’ wordt genoemd. In iets meer dan een jaar heeft hij orde op zaken gesteld. Hij heeft de troep opgeruimd die Berlusconi had achtergelaten. De begroting is min of meer op orde gekomen en het internationale vertrouwen is hersteld. Daar waren draconische, pijnlijke en uiterst impopulaire maatregelen voor nodig, die op groot verzet stuitten bij de Italiaanse bevolking, maar desalniettemin konden rekenen op kamerbrede steun. Zo goed als alle politici van links tot rechts waren het erover eens dat die maatregelen nodig waren, ze waren allang blij dat ze zich, in plaats van te kelderen in de peilingen, konden verschuilen achter de gestrengheid van een echte professor, die zich op zijn beurt niet hoefde te bekommeren om de gunst van de kiezers omdat hij een professor was en geen politicus.
In chaos
Van Berlusconi werd in die dagen niets meer vernomen, behalve een enkele veroordeling hier en daar in een van zijn vele processen, waarop met schouderophalen werd gereageerd omdat iedereen toch wel wist dat hij net zo lang gebruik zou maken van de vele mogelijkheden tot een hoger beroep totdat de zaak zou zijn verjaard. Zijn partij, Volk van de Vrijheid (Pdl, Popolo della Libertà), was in chaos. Zijn opvolger, Angelino Alfano, had niet voldoende overwicht om de rijen gesloten te houden terwijl steeds meer centrumrechtse politici uit nervositeit over de belabberde peilingen hun eigen weg begonnen te kiezen. De historische bondgenoot, de separatistische, populistische en xenofobe Noordelijke Liga (Lega Nord), raakte tegelijkertijd in een vrije val door een reeks schandalen die zelfs de stichter, oprichter, aartsvader en in die kringen heilige Umberto Bossi ertoe dwongen terug te treden. Rechts was in een diepe crisis. En in een moment van onachtzaamheid of paniek was het uitgerekend Alfano die het herenakkoord van de kamerbrede steun aan Monti eenzijdig opzegde, wat onvermijdelijk betekende dat er verkiezingen zouden komen.
Links werd in een zetel naar de overwinning geleid. Ze stonden al royaal in de peilingen en vervolgens konden ze ook nog de kaart spelen dat Alfano en zijn partij zich onverantwoordelijk hadden gedragen door alleen te denken aan het eigenbelang, terwijl links Monti had willen blijven steunen in het belang van Italië. Er werd een monsterverbond gesmeed tussen de Democratische Partij (Pd, Partito Democratico, zeg maar de PvdA van Italië) en GroenLinks (Sel, Sinistra ecologica e libertà) van Nichi Vendola. Hij is een beetje de Paul Rosenmöller van Italië: bevlogen, intelligent, populair en welbespraakt. Daarbij is hij openlijk homoseksueel, wat des te moediger is omdat hij uit het zuiden komt. Sterker nog, hij is de gouverneur van de regio Puglia.
De Pd en Sel organiseerden gezamenlijke voorverkiezingen met het leiderschap van de linkse coalitie als inzet. Voor Vendola was dat vooral een manier om het verbond te bezegelen. Hij zou nooit winnen, dat wist hij zelf ook. Zoals verwacht, viel hij in de eerste ronde af. In de beslissende tweede ronde ging het tussen twee kopstukken van de Pd: de zittende secretaris-generaal Pier Luigi Bersani, een knorrige, oude rassocialist die ook uiterlijk wel wat weg heeft van Joop den Uyl, en Matteo Renzi, de jonge burgemeester van Florence, met een wat vlotter, ondernemingsgezind profiel. Uiterlijk lijkt hij een beetje op Camiel Eurlings. De voorverkiezingen kregen alle aandacht in de media. Bersani won met een overtuigend mandaat. Renzi en Vendola schaarden zich achter hem. Van extreem links tot klassiek links tot centrumlinks stonden ze schouder aan schouder. Het was een perfecte show. Het had onmogelijk beter kunnen uitpakken. Terwijl rechts implodeerde, steeg links naar ongekende hoogten in de peilingen. Alles leek, kortom, in kannen en kruiken. Bersani zou de nieuwe premier van Italië worden.
Geen clown
De eerste game changer kwam kort daarna. Aan de zijlijn van het trainingsveld van zijn club AC Milan zei Berlusconi langs zijn neus weg tegen een handjevol journalisten dat hij daar was om zijn club te helpen en dat hij, hoewel hij liever gewoon fulltime opa zou zijn voor zijn kleinkinderen, desgevraagd bereid was om nog één laatste keer hetzelfde te doen voor Italië wat hij voor zijn club deed. Het nieuws sloeg in als een bom. Berlusconi stelde zich kandidaat. Alfano was net bezig het succesvolle linkse model te kopiëren en ook voor rechts voorverkiezingen te organiseren, maar hij keerde ijlings terug op zijn schreden. ‘Als Hij zich kandideert, hebben voorverkiezingen weinig zin.’ Ze werden afgeblazen. Zo werd Berlusconi uit het niets de kandidaat-premier van centrumrechts.
Voor buitenlanders moet dat onbegrijpelijk zijn. Zij zien Berlusconi als een clown. Met zijn talloze blunders en zijn ‘bunga bunga’-feestjes. Uit de buitenlandse berichtgeving is een beeld ontstaan van een man die totaal niet serieus te nemen valt. Maar dat beeld klopt niet. Berlusconi is geen clown. Hij is een uiterst slimme man met een feilloos politiek instinct. Dat is wat hem zo gevaarlijk maakt.
Een van zijn grootste kwaliteiten is zijn verbaal overwicht. Hij is een groot spreker. Zijn Italiaans is verzorgd en elegant en steekt weldadig af bij het geschreeuw van sommige van zijn collega-politici. Hij heeft de gave van het woord. Hij kan woorden en begrippen annexeren en herdefiniëren. Ook als verklaard tegenstander kun je alleen maar bewondering opbrengen voor die virtuositeit. Een voorbeeld. Toen hij onder vuur kwam te liggen vanwege zijn frivole feestjes, had hij de brutaliteit om te zeggen: ‘Wij zijn nu eenmaal de partij van de liefde. Die anderen, die daar problemen mee hebben, zijn de partij van de haat.’ Nog een voorbeeld. Toen er een paar jaar geleden, toen hij nog premier was, een massademonstratie was in Rome tegen zijn regering, reageerde hij als volgt: ‘Dit laat zien dat we in Italië helaas nog decennia nodig hebben om een waarlijk democratische oppositie te krijgen.’ Het was even brutaal als geniaal. Berlusconi gebruikte het succes van een buitenparlementaire actie van de oppositie om het begrip democratie voor zichzelf op te eisen. En en passant schetste hij het beeld van een soort natuurlijke situatie die minstens decennia zou duren, waarin hij regeert en de oppositie oppositie voert. Bovendien ging er de suggestie van uit dat hij niets liever zou willen dan een constructieve samenwerking met de oppositie, maar helaas zuchtend moest concluderen dat dat onmogelijk was omdat zij niet democratisch zijn. Dat was uiteraard allemaal retoriek. Maar briljante retoriek.
Veroordeeld
Maar wacht eens even. Berlusconi is toch onlangs veroordeeld? Ja, hij heeft vier jaar celstraf gekregen voor belastingfraude bij zijn bedrijf Mediaset. Maar die straf zal hij nooit uitzitten, want hij gaat in hoger beroep en tegen de tijd dat de hogere rechter tot een uitspraak komt, zal de zaak zijn verjaard. En in de rechtzaak over de minderjarige escort Ruby Rubacuori worden zo veel vertragingsstrategieën toegepast dat er in geen geval een uitspraak zal zijn vóór de verkiezingen.
De gedachte dat deze rechtszaken een hernieuwde politieke carrière onmogelijk zouden maken of zelfs maar zouden bemoeilijken, is een Nederlandse gedachte. Berlusconi gebruikt ze paradoxaal genoeg als een van de speerpunten van zijn campagne. Sterker nog, hij presenteert zijn veroordeling als belangrijkste reden voor zijn terugkeer. Zijn redenering is dat de rechtelijke macht in Italië in handen is van communisten en ander links gespuis. Zij is niet onafhankelijk, zoals zou moeten, maar een instrument van links om democratisch gekozen politici van rechts ten val te brengen. Dat hij zelf is veroordeeld, is het sluitende bewijs dat hij gelijk heeft. Want een onafhankelijke rechter zou hem nooit hebben veroordeeld. En daarom ziet hij zich gedwongen om tegen zijn zin terug te keren als politiek leider. Hoewel hij niets liever zou willen dan genieten van zijn welverdiende pensioen, ziet hij helaas geen andere mogelijkheid dan zich opnieuw verkiesbaar te stellen met het doel de rechtelijke macht te hervormen, die een bedreiging vormt van de democratie. Hij doet het voor het land. Uit verantwoordelijkheidsbesef.
Berlusconi heeft de democratie misschien een slechte naam gegeven, maar ook dat werkt in zijn voordeel. Het gevolg is dat de overgrote meerderheid van de Italianen tot de conclusie is gekomen dat de politiek niet deugt. En in dat klimaat kun je net zo goed stemmen op een charmante schurk die tenminste weet hoe hij voor zichzelf kan opkomen. Misschien is dat wel precies wat Italië nodig heeft, zo hoor je ze denken. Het zijn sowieso allemaal zakkenvullers. Laten we dan maar stemmen op een zakkenvuller die althans een bedrijf kan runnen. Daar worden we allemaal beter van. En veel Italianen houden van Berlusconi, al was het maar omdat ze graag zo zouden willen zijn als hij.
Glijmiddel
Desalniettemin maakten Bersani en de zijnen zich aanvankelijk geen zorgen. Bersani hoorde het nieuws over de kandidatuur van Berlusconi toen hij in Libië was, waar hij bij wijze van voorschot op zijn zekere overwinning alvast de staatsman liep uit te hangen. ‘Als dat de uitdaging is,’ zo zei hij, ‘dan zullen we die aangaan.’ Met glimmende oogjes voegde hij daaraan toe: ‘Eerlijk gezegd verheug ik mij er erg op.’ Hij had recht van spreken. Zijn solide linkse blok was in de peilingen superieur.
Maar toen kwam de tweede game changer. En ik denk dat Bersani noch Berlusconi die hadden zien aankomen. Monti stelde zich kandidaat. Hij had altijd gezegd dat hij dat niet zou doen, maar toen deed hij het toch. Met een onafhankelijke civiele lijst, die zich pontificaal nestelde in het politieke midden. De eerste die daarbovenop sprong, was Pier Ferdinando Casini, de leider van de Christendemocratische Unie (Udc, Unione di democristiani), de verkruimelde restanten van de ooit zo machtige christendemocratische partij, die ondanks hun geringe aantal zetels af en toe een sleutelrol voor zichzelf weet op te eisen als glijmiddel tussen verschillende coalities. Een beetje zoals het CDA bij ons. Casini profileert zich al jaren als de vertegenwoordiger van het gematigde centrum en van de ene op de andere dag had hij opeens een voorname bondgenoot. Hij zat een paar dagen te glunderen op alle televisiezenders. Bersani, die zich had voorbereid op een tweestrijd met Berlusconi, was zichtbaar uit het veld geslagen. Hij had geen antwoord. En Berlusconi was subliem. Met het uiterst verfijnde politieke instinct dat hem zo kenmerkt, lanceerde hij onmiddellijk een geniale tweetrapsraket. Zijn antwoord op de kandidatuur van Monti was dat hij zich niet langer kandidaat stelde als premier maar onder Monti wilde dienen als minister van Economische Zaken. Hij presenteerde zich als vertegenwoordiger van de Coalitie van Gematigden, als alternatief voor het extreemlinkse programma van de communist Vendola, die zoals we allemaal wisten, een bondgenoot was van Bersani.
Geniaal. Daarmee had hij iedereen in de verdediging gedrukt. Opeens was hij Berlusconi de Gematigde, de Bescheidene, die niet op macht uit is, maar het land samen met Monti wil dienen en beschermen tegen de rode rakkers, de perfide vrienden van Vendola. Monti en Vendola gaan niet samen. Vendola was een van de weinigen die oppositie heeft gevoerd tegen de regering Monti. En Berlusconi speelde hen met speels gemak tegen elkaar uit. Daarmee dwong hij iedereen om kleur te bekennen. Monti moest afstand nemen van Berlusconi. Natuurlijk moest hij dat, dat wist Berlusconi zelf ook heel goed. Berlusconi was Monti’s voorganger, de man wiens troep hij had opgeruimd. Maar daarmee werd Monti onvermijdelijk in de armen van Vendola gedreven, een van zijn felste opponenten. Het was een uiterst ongemakkelijke positie. Vendola zei ronduit dat hij een coalitie met Monti nooit zou steunen en dat hij vertrouwde op de loyaliteit van Bersani aan een gezamenlijk, uitgesproken links programma, waar ze beiden voor hadden getekend. En Monti sloeg aan het modderen. Hij zei dat hij na de verkiezingen met elke gematigde partij zou willen praten, ook met de partij van Berlusconi, maar dat samenwerking met Berlusconi persoonlijk uitgesloten was. Het kwam weinig overtuigend over.
Boemerang
De positie van Bersani was het ongemakkelijkst. Het monsterverbond met Vendola, dat ooit zo’n goed idee leek, kwam als een boemerang terug in zijn gezicht. Hij voorzag dat de linkse coalitie het met zo’n sterke kandidaat in het centrum niet op eigen kracht zou gaan redden. Hij zou Monti nodig hebben voor een meerderheid. Je hoefde geen groot politiek analist te zijn om dat te beseffen. Maar hij kon zijn bondgenoot Vendola niet verraden. Dat zou die zo succesvol verlopen voorverkiezingen met terugwerkende kracht tot een toneelstukje maken. En hij had de samenwerking bezegeld met zijn handtekening. Hij had zelfs een groepsfoto laten maken. Het was geen optie om daarop terug te komen. Dan zou hij volledig geïsoleerd komen te staan en veel te kwetsbaar worden voor aanvallen van beide vleugels. Maar als hij te stellig zou blijven vasthouden aan zijn bondgenootschap met Vendola, zou hij Monti in de armen drijven van Berlusconi. Bersani begon nog getergder te kijken dan hij altijd al doet. En ook hij sloeg aan het modderen. Hij zei dat hij vierkant achter zijn linkse coalitie bleef staan, maar dat er na de verkiezingen wellicht sprake zou kunnen zijn van een andere situatie. Wederom weinig overtuigend.
Maar ook Vendola begon te beseffen dat het allemaal niet volgens plan verliep. Dat plan was om als kleinere partij sterker uit de verkiezingen te komen en na de zekere overwinning van het linkse blok samen met Bersani te gaan regeren. Hij zou vicepremier worden. Hij zou het homohuwelijk legaliseren. Maar toen Berlusconi zich kandidaat stelde, zag hij dat de campagne steeds meer een tweestrijd begon te worden tussen de grote rechtse en linkse partijen. Zijn partij werd in de peilingen leeggegeten door strategische stemmers die ten koste van alles wilden voorkomen dat Berlusconi nogmaals aan de macht zou komen. De kandidatuur van Monti versterkte dat effect alleen maar, want daarmee werd een stem op Vendola in de ogen van strategische kiezers bijna een stem op Berlusconi. De enige manier om Berlusconi te verslaan was in hun ogen om aan te sturen op een coalitie van Bersani en Monti en daarvoor zou een stem op Vendola averechts werken.
Onemanshows
En zo is van de aanvankelijke zelfverzekerdheid in het linkse kamp niets meer over. Ze staan nog net vóór in de peilingen, maar daar is alles dan ook mee gezegd. De voorsprong krimpt met de dag.
En intussen is Berlusconi op televisie. Dag en nacht. Het helpt daarbij zeker dat hij de helft van alle televisiezenders in zijn bezit heeft. Je kunt je televisie niet aanzetten of je ziet hem. Je bent bijna teleurgesteld als hij er een keer niet is. Hij is altijd goed gekleed, elegant, redelijk, charmant en welbespraakt. Zijn Italiaans is prachtig. Daar kan de mompelende chagrijn Bersani nog een puntje aan zuigen. Zijn gebaren zijn bestudeerd, verfijnd en uiterst effectief. Vroeger priemde hij altijd met de wijsvinger van zijn rechterhand. Die was zijn toverstaf waarmee hij het volk vervoerde. Tegenwoordig zit hij meestal met een pen en een opgevouwen document in zijn handen alsof hij net vóór de uitzending nog even een concreet plan heeft uitgewerkt dat Italië en de Italianen zal redden van de ondergang.
Hij kan campagne voeren als geen ander. Hij bombardeert de media met zichzelf en hij is zo charismatisch dat mensen er geen genoeg van krijgen. Zelf kiezers die hem haten, kijken graag naar zijn onemanshows omdat er altijd iets te beleven valt. Hij bepaalt de agenda. Terwijl zijn tegenstanders nog amechtig naar lucht happen om schande te spreken van zijn meest recente ridicule voorstel, heeft hij al weer een nieuw schokkend plan gelanceerd. En hij is altijd concreet. Hij schetst geen vage vergezichten, maar doet beloften. Hij zal de gehate onroerendgoedbelasting op het eerste huis afschaffen. Hij heeft een deal gesloten met de Zwitsers om dat zelfs voor het afgelopen jaar terug te betalen, voor gepensioneerden aan het loket van het postkantoor in contanten en voor families in de vorm van een bankoverschrift, ondertekend door Silvio Berlusconi persoonlijk. Bersani en Monti wijzen er keer op keer op dat dat loze beloften zijn, fabeltjes, sprookjes, zand in de ogen van de kiezers, maar daarmee bereiken ze alleen maar dat zij steeds vervelender overkomen, als oude zeurkousen die het feestje komen verpesten.
Die zogenaamde clown Berlusconi heeft zich in de luttele maanden sinds hij zich kandidaat heeft gesteld omhoog gevochten van een uitgerangeerde en uitgejouwde ex-politicus tot spelbepaler. De campagne die bij voorbaat kansloos leek, heeft hij volledig naar zijn hand gezet. Dat dwingt, ook bij zijn tegenstanders, bewondering af. Hij is geen clown. Hij is een buitengewoon intelligent en geraffineerd politicus.
En hij zou nog kunnen winnen ook, verdomd als het niet waar is. Het zou een nipte overwinning zijn en vervolgens zal hij niet kunnen regeren omdat Monti dat niet wil. Er is eigenlijk maar één uitkomst denkbaar: ongeacht de uitslag zal Bersani met Monti gaan regeren. Anderzijds weet je het maar nooit. De grootste fout die je kunt maken is Berlusconi onderschatten.
Een grappig detail ten slotte is dat Bersani en Berlusconi op dezelfde dag jarig zijn. Bersani is geboren op 29 september 1951, Berlusconi op dezelfde dag van het jaar 1936. Ze hebben dus dezelfde horoscoop. Dat maakt het voor de Italiaanse astrologen deze keer bijzonder lastig om de verkiezingsuitslag te voorspellen.
foto’s ©Gianni Cipriano/OnOff Picture

Berlusconi de Bescheidene

Reisspecial – Overgeleverd aan de sterren

Reisgidsentest: Ligurië
Het is een bekend gegeven. Terwijl je op vakantie bereid bent om je welverdiende rust eraan op te offeren om nauwgezet alle attracties met drie en twee sterretjes in de reisgids na te lopen en elk museum en elke kerk te bezichtigen die op de stadsplattegrond staat aangegeven, neem je zelden de moeite om datzelfde te doen in de stad waar je woont. Je denkt altijd dat dat nog wel eens komt. Tot je op een gegeven moment merkt dat het er nooit van is gekomen.
In de achttien jaar dat ik in Den Haag heb gewoond, is het er nooit van gekomen om het Vredespaleis te bezichtigen of Panorama Mesdag. In de tweeëntwintig jaar dat ik in Leiden heb gewoond, ben ik nooit in Naturalis geweest en in de Lakenhal kwam ik ook alleen maar toevallig een keer omdat ik daar een tentoonstelling moest openen. In Amsterdam ben ik wel eens een keer doelbewust, als toerist in eigen land, vermomd met een pruik met lang haar en een plaksnor in een rondvaartboot gestapt. Ik moet zeggen dat het een eyeopener was. Ik had nooit gedacht dat het zo’n indrukwekkende ervaring zou zijn. Maar het Anne Frankhuis is er bijvoorbeeld nooit van gekomen. En in Madame Tussauds ben ik evenmin ooit geweest.
Elke duistere steeg
Sinds ruim vier jaar woon ik het grootste deel van de tijd in Genua, de hoofdstad van Ligurië in het hart van de Italiaanse Riviera. De voornaamste reden was, afgezien van het feit dat ik verliefd ben geworden op die stad, dat ik het plan had opgevat om een grote roman te schrijven waarin het enorme middeleeuwse labyrint van de oude stad van Genua een cruciale rol zou spelen als metafoor voor het verdwalen in de fantasie van een beter leven elders, een droom die ik als luxe-immigrant deel met al die verschoppelingen uit Senegal en Marokko die zich als ratten in het labyrint verbergen omdat ze niet de juiste papieren hebben. Die roman is inmiddels af. Hij heet La Superba en verschijnt in februari. Maar ik ben er nog steeds, want ik ben alweer begonnen aan een tweede Genuese roman.
Ik heb in de jaren dat ik hier ben veel research gedaan. Daardoor durf ik te zeggen dat ik Genua erg goed ken, althans het oude centrum. Anderzijds is research voor een roman iets anders dan het bezoeken van toeristische attracties. Sterker nog, het is bijna tegengesteld. En daarom doet zich in bijna zelfs nog verhevigde vorm dezelfde situatie voor als bij de steden in Nederland waar ik heb gewoond: ik ken elke duistere steeg van het labyrint, ik weet waar de hoeren zich ophouden en waar de travestieten zijn, ik ken de luguberste illegale nachtclubs, maar museumbezoek is er nooit echt van gekomen, zullen we maar zeggen. Laat staan dat ik ooit al die idyllische plekken heb bezocht aan de Riviera die Noord-Europeanen al minstens een eeuw lang in pure vervoering brengen. Daarvoor was ik hier niet.
Mailadressen en prijsindicaties
Omdat januari de maand is waarin veel Nederlanders hun zomervakantie plannen, vroeg Vrij Nederland mij een aantal reisgidsen te testen en te vergelijken. Omdat reisgidsen belangrijk zijn. Omdat veel toeristen zich voor de duur van hun vakantie volledig laten leiden door de sterretjes en tips van hun reisgids. Mijn onderzoeksgebied zou Ligurië zijn, de streek die ik zo goed ken. Maar eigenlijk ken ik die streek dus helemaal niet zo goed. En precies datgene waar de toeristen voor komen, heb ik altijd links laten liggen. Anderzijds maakt dat me misschien wel de ideale proefpersoon. Ik kan voor het oude centrum van Genua zien wat de gidsen vergeten te vermelden, ik ken de tips die Genuezen elkaar geven voor uitstapjes buiten de stad, maar voor het overige moet ik mij volledig door de gidsen laten leiden.
Een van de belangrijkste functies van een reisgids is dat je er zin van krijgt om op reis te gaan. In dit opzicht is de Eyewitness gids (Capitoolgids) onovertroffen. Met al die schitterende illustraties, kadertjes en geile opengewerkte tekeningen is de gids zelf een avontuur. Hij is goed geschreven, in een heldere no-nonsensestijl. Hij is ook het uitgebreidst, al is de vergelijking een beetje oneerlijk omdat hij volledig is gewijd aan de kust van Ligurië, terwijl de andere gidsen een veel groter gebied bestrijken. De Michelingids en de ANWB-gids ontlopen elkaar niet zoveel wat betreft vormgeving en opzet. Ze zien er vooral erg degelijk uit, alsof ze de bange toerist vertrouwen willen inboezemen. De Trottergids is qua vormgeving een prul. Grijze letters op grijs wc-papier. Geen enkele illustratie, afgezien van een enkel kaartje of klimaatgrafiekje. En hij is ook nog eens de duurste. Hij biedt daarentegen wel heel erg veel praktische informatie over waar we moeten eten, drinken, slapen, parkeren, winkelen en ijsjes moeten kopen, alles zo compleet mogelijk, met adressen, telefoonnummers, websites, mailadressen en prijsindicaties. Op mij had dat een averechts effect. Als je je kennelijk zo goed moet informeren voordat je ergens een bordje pasta of een glaasje prosecco bestelt, is de lol er al bij voorbaat af.
Maar het belangrijkste is natuurlijk wat je aan je gids hebt als je ter plaatse bent. Daarvoor ging ik op reis. Maar Ligurië is te groot om in z’n geheel te overzien. Zelfs in een hyperactieve doe-vakantie van een maand zou het je niet lukken om alles te zien. Daarom besloot ik steekproeven te nemen.
Wat de streek te bieden heeft, valt onder te verdelen in drie categorieën: steden, zee en bergen. Maar omdat ik zag dat het bergachtige binnenland van Ligurië nauwelijks aan bod kwam in de gidsen, liet ik die laatste categorie schieten. Voor de eerste categorie was Genua natuurlijk mijn steekproef. Voor het kustgebied wilde ik eigenlijk naar de beroemde Cinque Terre, maar het was januari en bij slecht weer zijn de beroemde wandelpaden soms afgesloten, simpelweg omdat ze dan te gevaarlijk zijn. Of ze zijn niet afgesloten en dan zijn ze pas echt gevaarlijk. Overigens waarschuwen de reisgidsen vooral voor de drukte van het zomerseizoen. De Trotter en de Michelingids zijn de enige die met zoveel woorden zeggen dat de wandeling op sommige stukken erg lastig kan zijn.
Al met al besloot ik tot een alternatief. In plaats van wandelen in Cinque Terre zou ik gaan wandelen in Nervi. En als idyllisch kustplaatsje zou ik Camogli bezoeken en een excursie per boot maken naar het klooster van San Fruttuoso. Dat laatste was een slecht idee, maar dat wist ik toen nog niet.
Vieze stinkstad
Genua is, zeker voor Italiaanse begrippen, geen toeristische stad. Hoewel het veel te bieden heeft, heeft het geen absolute topattractie zoals de Rialtobrug, het Colosseum, de dom van Florence of de Pietà van Michelangelo, die iedere wereldburger minstens één keer in zijn leven op de foto moet hebben gezet. Daarom laten de meeste Japanners, Chinezen en Amerikanen het links liggen op hun grand tour door Italië. En, zoals de ANWB-gids de stad introduceert: ‘Onbekend maakt onbemind.’ Bovendien heeft Genua onder veel toeristen een slechte naam omdat ze het alleen kennen van de veerhaven waar ze de boot hebben genomen naar Corsica of Sardinië of omdat ze er alleen over de snelweg langs zijn gereden. Vanuit dat perspectief lijkt het een vieze, industriële stinkstad. De Trottergids zegt dat zelfs met zoveel woorden: ‘De belangrijkste haven van Italië, met hypermoderne installaties en een industriegebied dat de hele stad omringt en waar maar geen einde aan lijkt te komen. Kortom, op het eerste gezicht is er niet veel aan. Toch is Genua best een bezoek waard’ (mijn cursivering).
Argeloze toerist
Ik deed net alsof ik mijn auto had geparkeerd in de buurt van de oude haven en posteerde mij als argeloze toerist op het plein aan het water. Wat moest ik gaan zien? De Michelingids geeft maar aan twee attracties drie sterretjes: het aquarium en de Via Garibaldi. Het aquarium lag aan het plein waar ik stond, dus dat was makkelijk te vinden. Maar ik kwam natuurlijk niet naar een historische stad om die onmiddellijk de rug toe te keren en naar vissen te gaan staan kijken. De Via Garibaldi, de pronkstraat van Genua, die nog door Rubens is getekend, is ‘een van de mooiste straten van Italië’, volgens Michelin. Maar hoe kwam ik daar? Ik weet dat wel, maar de argeloze toerist die ik speelde stond met zijn handen in zijn haar. Het is namelijk nog helemaal niet zo makkelijk. Als ik het kaartje bestudeerde, was het duidelijk dat ik die enge nauwe steegjes in moest, maar na drie straathoeken zou het duidelijk zijn dat dat kaartje waardeloos was en ik zou hopeloos zijn verdwaald.
De ANWB-gids vergeet het aquarium helemaal te vermelden. Het staat niet eens aangegeven op het kaartje. In plaats daarvan werd ik gelijk op drie stadswandelingen gestuurd. De eerste leek te volstaan, want die voerde langs wat volgens de ANWB de twee enige bijzondere attracties zijn van Genua: twee palazzi op de Via Garibaldi en de kathedraal. Dat zijn de enige bezienswaardigheden met één enkel rood sterretje, niet eens het maximum. Het eerste wat de gids vermeldt over de indrukwekkende kathedraal, een van de bijzonderste gebouwen die ik ooit heb gezien, is het volgende: ‘Het plein is te klein of de kerk te groot. De verhoudingen kloppen in ieder geval niet en het is dan ook bijna onmogelijk om de indrukwekkende gevel in zijn geheel op de foto te krijgen.’ Altijd wat te klagen, die ANWB.
Bij de Trottergids moet ik mij eerst door vele pagina’s informatie worstelen over bussen, campings, autoverhuur, hotels, eten, drinken en winkelen, voordat mij wordt verteld wat er eigenlijk te zien is in Genua. Er zijn drie attracties met het maximum van drie trottertjes: afgezien van het aquarium en de Via Garibaldi krijgt ook het Palazzo Reale de hoogste onderscheiding van bezienswaardigheid. Maar echt zin om op ontdekkingstocht te gaan kreeg ik niet. De Trotter was eigenlijk een droge opsomming van informatie en weetjes (aangekondigd met het woord ‘weetje’). Verder moest ik het doen met coördinaten die refereerden aan locaties op een suf zwart-witkaartje.
Als ik mij als argeloze toerist door een van deze drie reisgidsen had laten leiden, had ik een uiterst veilig en weinig memorabel bezoek aan Genua afgelegd. En ik zou helemaal hebben gemist wat de grootste, belangrijkste en spannendste attractie is van de stad: het uitgestrekte middeleeuwse labyrint van steegjes van de oude stad. Juist die vieze straatjes waar de gidsen je zo behoedzaam omheen loodsen, vormen de magie van Genua.
De Eyewitness is de enige die dat begrijpt. Die stuurt je direct het doolhof in. En pas nadat we daar een enorme hoeveelheid aan verborgen pleintjes, kerkjes, kloosters en musea hebben gezien, veel meer dan in de andere drie gidsen zelfs maar wordt vermeld, worden we gewezen op het bestaan van het aquarium, waarna een uitgebreide sectie volgt over de palazzi van Via Garibaldi. Alleen met deze gids zou mijn bezoek aan Genua werkelijk het avontuur zijn geworden dat het verdient te zijn.
Onooglijke kantine
Mijn vriendin, die in Nederland woont, kwam mij opzoeken voor de feestdagen. Op 4 januari, een schitterend zonnige vrijdag die aanvoelde als een lentedag, besloten we om de trein te nemen naar Nervi, een pittoresk vissersdorpje dat inmiddels aan Genua is vastgegroeid, maar niets van zijn charme heeft verloren. Het is een van de plekken waar Genuezen zelf het trotst op zijn en waar ze zelf graag mooie lentedagen doorbrengen. De voornaamste attractie is de passeggiata, de wandelpromenade die is aangelegd tussen de rotsen en de zee en waar je uren kunt wandelen in een ansichtkaart van blauwe zee, palmen, agaven, klippen en spectaculaire rotsformaties. Het is, in een ander seizoen, ook de mooiste plek in de buurt van Genua om te zwemmen. En op die vrijdag stelde Nervi ons niet teleur. Het had zelfs nog een adembenemende zonsondergang in petto die de hele baai van Genua tot aan Punto Chiappa in een zinderende gloed zette.
Toen we terugkwamen, pakten we de reisgidsen erbij om te controleren of ons uitstapje volgens hen wel geldig was. Als we alleen de ANWB-gids hadden gehad, waren we nooit op het idee gekomen om ernaartoe te gaan. De passeggiata wordt ter nauwer nood genoemd. Het enige wat erover wordt gezegd, is dat je er vanzelf komt als je richting zee loopt. De andere gidsen doen het beter. De Trottergids noemt de promenade ‘prachtig’, maar begint daarna onmiddellijk over waar we moeten drinken, dineren (bij de Halloween? Die onooglijke kantine? Terwijl het beroemdste restaurant van Nervi daar vlak naast ligt?), ijsjes eten en waar de nachtdisco’s zijn. Michelin geeft de boulevard zelfs twee sterretjes. De Eyewitnessgids is wederom de uitgebreidste en meest enthousiasmerende. Hij rept van ‘een van de mooiste panorama’s van Italië’.
Dat je er in de zomer zo mooi kunt zwemmen, wordt nergens verteld. Dat blijft het geheim van ons Genuezen.
Kan zo op de foto
Mijn tweede steekproef van een pittoresk, typisch Ligurisch stadje aan zee werd nog een heel avontuur. Ik had besloten om naar Camogli te gaan. Ik had er al veel over gehoord en het werd in de reisgidsen ook nadrukkelijk aangeprezen. Volgens de ANWB behoort dit havenstadje ‘tot de schilderachtigste van Ligurië’. Het krijgt zelfs een rood sterretje. Michelin geeft het twee sterren. Ook de Eyewitness is enthousiast. De Trottergids noemt het ‘een van onze favoriete plekken aan de kust!’ waarbij het uitroepteken niet wordt geschuwd. Kortom, dat wou ik wel eens zien.
Ik nam de stoptrein van Genova Brignole richting La Spezia en stapte uit op het station van Camogli. Daar bestudeerde ik mijn reisgidsen wat beter om te begrijpen wat ik eigenlijk moest gaan zien in dat kennelijk zo pittoreske stadje. Dat was eigenlijk nog niet zo duidelijk. Er werden nauwelijks specifieke attracties genoemd. Maar dat was in dit geval geen enkel probleem. Ik liep naar beneden in de richting van de zee en kwam vanzelf in het centrum uit en bij de boulevard met de arcades. Het was inderdaad allemaal angstaanjagend pittoresk. Echt mooi. Maar echt. Kan zo op de foto. Ik slenterde wat rond en ging toen ergens iets drinken om in mijn reisgidsen te kijken wat er nog meer te doen was.
In de Eyewitnessgids hoefde ik de pagina maar om te slaan om een fraaie overzichtstekening te krijgen van het Schiereiland van Portofino en om in één oogopslag te zien wat de beide sterattracties waren: naast Portofino zelf was dat het dertiende-eeuwse Benedictijnse klooster van San Fruttuoso, ingeklemd in een baai met steile rotsen en alleen te voet of met de boot te bereiken. Er stond een foto bij die mij inspireerde. Ik had erover gehoord. Het was een van de belangrijkste voorbeelden van Romaanse kloosterarchitectuur. Met de boot zou het een half uurtje zijn vanuit Camogli. Ik controleerde of de andere gidsen dat ook een goed idee vonden. De ANWB noemde het ‘een aanrader’ en gaf ook aardig wat relevante historische informatie. Michelin vermeldde de abdij terloops en gaf haar een enkel sterretje. In de Trottergids kon ik San Fruttuoso aanvankelijk niet vinden. Het stond niet in het register. Uiteindelijk vond ik een korte vermelding, weggestopt tussen de opsomming van de bars, restaurants, ijscomannen en nachtdisco’s van Portofino, zonder dat er gewezen werd op het historische belang van die plek.
Steile bergpaden
De boot had ik snel gevonden. Het was een klein bootje met een twintigtal zitplaatsen in de kajuit en wat banken op het achterdek. Er waren nog wat meer toeristen, waaronder een groep kinderen, maar het was niet druk. Ik ging buiten zitten, want het was niet koud en ik wilde van het uitzicht genieten. De zee leek kalm. Dat was kennelijk niet altijd het geval, want overal waren opvallend rood gekleurde emmertjes opgehangen. Om mee te hozen, dacht ik.
We waren nog geen twintig meter uit de kust of de boot begon vervaarlijk te stampen en te rollen. En hoe verder we op open zee kwamen, hoe heftiger het werd. Water sloeg over de boeg. De kinderen begonnen te gillen. En net toen ik besloot dat het misschien toch een beter idee zou zijn om binnen te gaan zitten, sloeg er een ijskoude zilte golf over het achterdek. Doorweekt strompelde ik de kajuit in. En daar zag ik waarvoor al die rode emmertjes werkelijk waren bedoeld. Zo goed als alle kinderen hadden er een van het haakje gehaald om in te kotsen.
Ik ben zelden zo blij geweest om vaste grond onder mijn voeten te voelen als toen de boot aanlegde in de baai die onder andere omstandigheden oogverblindend mooi zou zijn geweest en ik strompelend aan land ging. Ik had zin om mij te warmen bij het haardvuur met een enorm glas grappa, maar de beide restaurants aan weerzijden van het klooster waren gesloten. Ik was er buiten het seizoen. Er zat niets anders op dan de beroemde, weergaloos schone abdij te gaan bezichtigen. Maar ik kon er niet echt van genieten. Voor iemand met een natte jas was het klooster vooral middeleeuws koud en weergaloos tochtig. En het ergste was dat ik bij voortduring heel erg liep te beseffen dat ik ook nog terug moest.
Ik bestudeerde mijn reisgidsen om te kijken of er een alternatief was voor de boot. Ze zeiden dat je te voet naar Portofino kon. De Eyewitness­gids was degene die mij ervoor behoedde om dat daadwerkelijk te doen door als enige te vermelden dat het ging om een wandeling over steile bergpaden die minstens anderhalf uur zou duren. De Eyewitnessgids stopte ik terug in mijn tas. De andere drie liet ik daar achter.
Toen ik op de steiger stond te wachten op de boot, begon de avond te vallen. Ik merkte dat het wat harder was gaan waaien. Met knikkende knieën ging ik aan boord. De terugreis was nog erger dan de heenreis. Ik zal u de details besparen. Maar ik had deze keer ook zelf een rood emmertje nodig. Kijk, dacht ik al kotsend, voor dit soort heel erg praktische dingen waarschuwen ze je dan niet in de reisgidsen, terwijl dat eigenlijk het enige is dat je echt van tevoren had willen weten.
‘ANWB Goud: Noord-Italië’, een uitgave van de ANWB (2011), 430 p., € 19,95 
‘De groene gids: Noord-Italië’ (een vertaling van 
‘Le Guide Vert’ van Michelin), Lannoo (2011), 545 p., € 22,50
‘Eyewitness Travel: The Italian Riviera’ (in het Nederlands beschikbaar onder de naam Capitool reisgidsen), Dorling Kindersley Publishers (2011), 224 p., € 18,50
‘Trotter: Noordwest-Italië’ (een vertaling van ‘Le Guide du Routard’), Lannoo (2012), 376 p., € 24,99

Overgeleverd aan de sterren; SPECIAL REIZEN

Essay / De empathie van een schrijver
Op 24 augustus aanstaande wordt de uitspraak verwacht van de Noorse rechter in de zaak tegen Anders Behring Breivik, die ervan wordt verdacht een bomaanslag te hebben gepleegd in de regeringswijk van Oslo en een bloedbad te hebben aangericht in het zomerkamp van de jeugdafdeling van de sociaal-democratische Noorse Arbeiderspartij op het eiland Utøya, waarbij in totaal 77 mensen om het leven kwamen. Dat was op vrijdag 22 juli 2011. Breivik was toen tweeëndertig jaar oud. Sindsdien is de wereld nog twee keer opgeschrikt door vergelijkbare bloedbaden. Op vrijdag 20 juli 2012 werd het publiek van een middernachtelijke premièrevoorstelling van de Batman-film The Dark Knight Rises in het Century Movie Theatre in Aurora in de Amerikaanse staat Colorado opgeschrikt door een gemaskerde man die traangasgranaten de zaal in wierp en vervolgens met twee verschillende vuurwapens op het publiek begon te schieten. Er waren twaalf doden en 58 gewonden te betreuren. De enige verdachte is de vierentwintigjarige James Eagan Holmes. Hij is kort na de aanslag gearresteerd en bevindt zich in verzekerde bewaring in afwachting van zijn proces. Op zondag 5 augustus 2012 drong de veertigjarige Wade Michael Page gewapend de tempel binnen van een kleine sikh-gemeenschap in de Amerikaanse staat Wisconsin. Hij ging naar de keuken waar op dat moment het voedsel voor de eredienst werd bereid en schoot zes mensen dood en verwondde twee sikhs en een politieagent. Ook hijzelf kwam bij de aanslag om het leven. De politie opende het vuur op hem, maar de FBI heeft bekendgemaakt dat het fatale schot van hemzelf afkomstig was.
De ander
Hoewel er jaarlijks een veelvoud aan slachtoffers te betreuren valt ten gevolge van aanslagen in Kabul of elders in Afghanistan, waarover kleine, obligate nieuwsberichtjes verschijnen in de kranten, haalden deze drie moordpartijen wereldwijd de voorpagina&#8217;s. Wat ze gemeen hebben is dat er in alle drie de gevallen sprake was van een eenling die uit het niets, zonder enige waarschuwing, opdook met een geweer in zijn hand. In alle drie de gevallen drong hij binnen in een omgeving die veilig werd geacht: een jeugdkamp op een eiland, een bioscoop en een sikh-tempel. In alle drie de gevallen werd er schijnbaar zonder aanleiding een bloedbad aangericht onder onschuldige slachtoffers die niets anders hadden misdaan dan dat ze toevallig op het verkeerde moment op de verkeerde plaats waren. Dat maakt de drie slachtingen in onze ogen manifestaties van het Pure Kwaad. En anders dan bij al die enge anonieme talibanstrijders, kreeg het Kwaad in deze drie gevallen een gezicht. En het was een blank gezicht. Het zou ons eigen gezicht kunnen zijn. En het kwaad kreeg drie keer een naam die onze eigen naam zou kunnen zijn: Breivik, Holmes, Page.
Geen van drieën is officieel veroordeeld, maar zij hebben het gedaan, daarover bestaat geen twijfel. Onze twijfels en vragen zijn van een geheel andere aard. Die gaan over het motief. En over de vraag of het misschien niet verstandig zou zijn om iets te doen om te voorkomen dat zulke gekken gewoon aan geweren kunnen komen. Want gekken zijn het. Wie in koelen bloede het vuur opent op onschuldige burgers moet wel een psychopaat zijn. Toch? Dat is toch niet normaal? Dan zit er toch een steekje aan je los? Ga ons niet vertellen dat dat niet zo is. Of dat dat op zijn minst complexer ligt. En ga ons vooral niet vertellen dat deze drie moordenaars normale, weldenkende mensen zijn, die eigenlijk veel meer op ons lijken dan ons lief is. Dat zou werkelijk verontrustend zijn. Wij kunnen het Kwaad alleen verdragen als wij het van onszelf kunnen dissociëren. Als we kunnen zeggen dat het Kwaad de ander is, die anders is dan wij. Als we kunnen voortleven in de waan dat het een uitzondering betreft, een daad van een zonderling, en dat normale mensen zoals wij zoiets nooit zouden doen. Maar hoezeer lijkt het gezicht van het Kwaad eigenlijk op ons spiegelbeeld? Daar liggen onze grootste twijfels en meest prangende vragen.
Hyperintelligent
Van de drie voldoet James Eagan Holmes het meest aan het geruststellende, stereotype beeld van de zonderling. Hij is een nerd. Hij heeft computercodes geschreven voor biologische experimenten. Hij is afgestudeerd in neurologie met de hoogste cijfers. Hij behoorde tot de top-één procent van de studenten van zijn universiteit. Een jaar geleden is hij begonnen aan onderzoek voor een proefschrift. Maar begin dit jaar ging er iets mis. Zijn studieprestaties gingen achteruit. In het voorjaar scoorde hij buitengewoon matig bij een groot overzichtstentamen. Begin juni zakte hij voor een belangrijk mondeling examen. Diezelfde middag heeft hij een geweer gekocht.
Hij is geobsedeerd door Batman. Zijn kamer in zijn studentenhuis hing vol met Batman­posters. Hij identificeerde zich met The Joker, het gezicht van het Kwaad in de Batmanfilms. Een maand voor de schietpartij wilde hij lid worden van een schietvereniging. Hij had een mailtje gestuurd. De eigenaar van de club, Glenn Rotkovich, belde hem om een afspraak te maken, maar hij kreeg de voicemail. Het voicemailbericht was ingesproken met een stem die The Joker probeerde te imiteren. Rotkovich beschreef het voicemailbericht als &#8216;bizarre, freaky, guttural, spoken with a deep voice, incoherent and rambling&#8217;. Hij gaf zijn personeel de opdracht om hem te waarschuwen als Holmes zich ooit zou melden bij de schietclub. Maar hij heeft zich daar nooit laten zien. Op de dag van het bloedbad had hij zijn haar rood geverfd, om meer op The Joker te lijken. Bij zijn arrestatie zei hij tegen de politie dat hij The Joker was.
Toen hij werd voorgeleid voor de rechter, maakte hij een verdwaasde, afwezige indruk. Hij heeft de rechter geen seconde aangekeken. Volgens zijn advocaten is hij geestesziek en hoewel de aanklagers dat betwisten, lijkt het moeilijk tegen te spreken.
Maar wat is geestesziek? Holmes is klaarblijkelijk een uiterst intelligent man. Als je met topscores afstudeert in neurologie, kun je geen halvegare zijn. Wat bracht hem dan tot zo&#8217;n extreme daad? Het blijft gissen, want zelf weigert hij zich vooralsnog uit te laten over zijn motieven. Maar met de empathie van een schrijver lukt het me misschien om mij in hem te verplaatsen. Als ik een personage van hem zou maken, zou ik zijn zonderlinge kant minimaliseren. Ik zou zijn eenzaamheid benadrukken. Hij is hyperintelligent en gevoelig en begin dit jaar is er iets misgegaan. Hij draaide zich steeds meer vast in een obsessie. Het kan van alles zijn. Een meisje. Of juist de ontdekking dat hij niet van meisjes houdt. Of ook iets schijnbaar onbenulligs. Iemand die iets onhandigs heeft gezegd. Iemand die hem heeft ontvriend op Facebook. Ik noem maar iets. Het was iets waardoor zijn toch al wankele zelfbeeld werd gekrenkt. En wat het ook was, het heeft hem in een cirkelredenering gebracht waar hij niet meer uit kwam. Juist vanwege zijn intelligentie en gevoeligheid. Hij begon zijn studie te verwaarlozen en de slechte resultaten waren desastreus voor zijn toch al gekwetste zelfbeeld. En in al zijn eenzaamheid was er niemand die hem kon corrigeren. Hij heeft moeite met de rol die hij moet spelen op het toneel van de wereld. Hij weet niet wie hij is of hij weet dat wel, maar houdt niet van degene die hij is. Daarom leent hij een fictieve rol, zoals zoveel mensen doen. De rol van The Joker geeft hem houvast, spelregels, een gezicht, zekerheid, al die dingen die hij niet heeft wanneer hij James Holmes is. En op het moment van de schietpartij, wanneer hij zo dicht bij het grote scherm is dat hij bijna in de film is en daadwerkelijk doet wat The Joker zou doen, valt hij volledig samen met zijn rol. Het is een bevrijding geweest. Het is het eerste en enige moment geweest dat hij werkelijk gelukkig was.
Ben je dan geestesziek? Die vraag boeit me niet. In plaats van een label op zijn voorhoofd te plakken ter geruststelling van ons allen, vind ik het oneindig veel interessanter om te proberen hem te begrijpen.
Filmrechten
Natuurlijk deed de schietpartij in Aurora de oude discussie weer oplaaien over de vraag of gewelddadige films een inspiratie zijn voor geweld en zo ja, of we daar dan niet iets aan zouden moeten doen. Dat is een vervelende en zinloze discussie. Geweld maakt sinds de oertijd deel uit van ons bestaan en is sinds Homerus onderdeel van onze kunstzinnige uitingen. Dat een enkeling zich af en toe een beetje te veel identificeert met een gewelddadige held, is ook van alle tijden. En wat willen we dan? Een steriele, roze wereld waarin we alleen nog maar mogen kijken naar de onschuldige comedy&#8217;s die ze in vliegtuigen vertonen? Een geglazuurde, glimlachende wereld van ontkenning? Daar zou ik pas echt moordlustig van worden. En bovendien kan het geen kwaad om te benadrukken dat het meestal andersom is. De Slag om Arnhem was niet geïnspireerd op de film A Bridge Too Far. Geweld in films veroorzaakt geen geweld in de wereld, het is het geweld in de wereld dat filmmakers inspireert. En waarschijnlijk zijn de filmrechten voor het verhaal van James Holmes en de schietpartij in Aurora al aan Hollywood verkocht.
Wade Michael Page is de minst interessante van de drie. Hij is een flat character. Hij was een oud-militair. In 1992 trad hij in dienst van het leger. In 1998 werd hij oneervol ontslagen wegens &#8216;patronen van wangedrag&#8217;. Hij had problemen met alcohol. Hij was een racist. Tatoeages op zijn lichaam bevestigen dat. Sikhs worden in de Verenigde Staten vaak verward met moslims. Het is allemaal een te voorspelbaar verhaal. Een oud-militair blijft altijd een militair in het diepst van zijn gedachten. Zijn oneervolle ontslag heeft hem diep gekrenkt. Hij raakte aan lagerwal door de drank. Hij besloot een einde aan zijn leven te maken en zijn zelfmoord een beetje op te fleuren met een handjevol lijken van vieze vuile moslims die hij zijn hele leven al had gehaat. Zo zouden ze hem tenminste nog herinneren. Zo zou hij bewijzen dat hij altijd een eervol soldaat is geweest en gebleven, die het blanke ras beschermt tegen zijn vijanden.
Overtuiging
De meest verontrustende van de drie is Anders Behring Breivik. Zijn aanslag in Oslo en massaslachting op Utøya was een weldoordachte en goed voorbereide daad van een rationeel en intelligent man die handelde uit politieke motieven. In zijn ogen is Europa in oorlog met de islam. Het is een metafoor die ook door Geert Wilders veelvuldig met graagte is gebezigd. De sociaal-democratie is voor Breivik een soort vijfde colonne, die de islam van binnenuit helpt. Wilders heeft ook wel eens soortgelijke dingen gezegd over de PvdA of over links in het algemeen, en Breivik trok uit die analyse een consequentie die Wilders vooralsnog niet heeft getrokken en, eerlijk is eerlijk, expliciet heeft veroordeeld: als we in oorlog zijn, is het gebruik van geweld helaas onvermijdelijk.
Breivik is geen gestoorde gek. Dat maakt hem zo verontrustend. Wilders noemde hem in zijn eerste reactie waarin hij zich distantieerde van de zijn daad een &#8216;psychopaat.&#8217; Het is comfortabel om hem zo weg te zetten, zeker voor Wilders, omdat het ons ontslaat van de plicht om na te denken over de motieven. De waarheid is veel ongemakkelijker: Breivik is een intelligente, rationele man die weldoordacht heeft gehandeld vanuit een heldere, samenhangende, goed beredeneerde ideologie, die bovendien in een periode van vele jaren uiterst gedetailleerd is uitgewerkt in een omvangrijk manifest dat via internet valt te raadplegen. Met die ideologie kun je het oneens zijn. Op vrijwel elk punt vallen valide tegenwerpingen te maken. Maar je kunt niet zeggen de het waanideeën zijn van een krankzinnige. Ik heb gedoceerd aan de Leidse Universiteit. Als ik Breiviks werkstuk als scriptie zou moeten beoordelen, zou ik het moeten beoordelen op grond van interne coherentie, correct brongebruik en de validiteit van de argumentatie, niet op grond van de vraag of ik het al dan niet eens ben met de eindconclusie en als ik het zo zou beoordelen, zou ik mijzelf denk ik gedwongen zien een hoog cijfer toe te kennen.
In zekere zin is Breivik zelfs rationeler en intelligenter dan Wilders. Of in elk geval, zijn publieke uitingen zijn dat. Dat valt het meest op wanneer je hun beider internetfilms met elkaar vergelijkt. Fitna is weinig meer dan een aaneenschakeling van beelden van enge moslims. Het is pure populistische bangmakerij. De film van Breivik zit veel beter in elkaar. Hij biedt historisch perspectief, duiding, analyse en oplossingen. Die oplossingen zijn gewelddadig en daarmee verwerpelijk. Maar vanuit Breiviks perspectief niet. Hij analyseert de huidige situatie als een staat van oorlog en in een oorlog is geweld toegestaan en zelfs onvermijdelijk.
Zo wilde Breivik ook voor de rechter verschijnen: als strijder voor de vrije, christelijke, westerse wereld, in uniform. Breivik heeft ook geen spijt van zijn daad. Hij zei dat het verschrikkelijk was om al die onschuldige kinderen dood te schieten, maar spijt had hij niet. Het was onvermijdelijk. Zij waren de toekomst van de sociaal-democratische partij en daarom waren ze vijanden. Het moest gebeuren.
Er zijn veel mensen die zeggen dat hij dus juist precies daarom een gestoorde gek is. Omdat geen enkel normaal, gezond mens in staat zou zijn om de trekker over te halen in het gezicht van een kind. Je zou met evenveel recht kunnen beweren dat Breivik het tegendeel bewijst. Maar in ieder geval is dat domweg het punt niet. Alsof het iets oplost om hem een gek te noemen. In plaats van hem voor ons eigen comfort onder te brengen en weg te stoppen in een categorie waartoe wij niet behoren, is het heel veel interessanter en noodzakelijker om na te denken over de vraag wat een intelligent en weldenkend mens ertoe kan brengen om de stap te zetten naar het gebruik van geweld. Soldaten op het slagveld zijn niet krankzinnig. Zij handelen uit een overtuiging. Net zoals de extreem-linkse terroristen van de Rote Armee Faktion of van de Brigate Rosse in de jaren zeventig handelden uit een overtuiging toen ze besloten dat geweld helaas onvermijdelijk was. Wie zegt dat iemand die besluit om geweld te gebruiken per definitie een gek is, ontslaat zichzelf van de plicht om na te denken over de overtuiging die dat besluit heeft gerechtvaardigd. Dat is gevaarlijk. Want daarmee hoeven we ook niet langer na te denken over de factoren die die overtuiging hebben gevoed. We moeten massamoordenaars niet voor gek verklaren, we moeten ze proberen te begrijpen. Niet om hun daden te rechtvaardigen, maar om te leren.

Begrijp de massamoordenaar

Essay / Economie
Toen in 1989 de Muur viel, werd dat gevierd als de definitieve eindzege van het kapitalisme. De ineenstorting van het Sovjetimperium werd gezien als het ultieme bewijs voor de langgekoesterde hypothese dat een communistisch systeem per definitie niet kan functioneren. Omdat het fascisme, het ideologische spiegelbeeld van het communisme, vierenveertig jaar eerder al was begraven onder de ruïnes van Berlijn, werd de deconfiture van het communisme beschouwd als het einde van de grote politieke ideologieën als zodanig. Het overwinnende politiek-economische systeem van het zogenaamd Vrije Westen werd en wordt gekenmerkt door een afwezigheid van elke vorm van ideologie. Het was en is gebaseerd op de pluriformiteit van een parlementaire democratie in combinatie met economisch liberalisme. De wetten van de vrije markt waren voor westerse politici bijna zo absoluut als natuurwetten. Het zou nutteloos en dom zijn om ze aan banden te willen leggen of tegen hen in te willen gaan. Marktwerking bleek uiteindelijk na het failliet van het fascisme en het communisme de meest betrouwbare en welbeschouwd de enige garantie voor voorspoed, welvaart en rechtvaardigheid. Zo werd toen gedacht. Sommigen spraken zelfs in termen van het einde van de geschiedenis. Het wereldwijde duizend­jarige rijk van onbelemmerde vrijhandel was aangebroken.
Illusie
Van dat duizendjarig rijk hebben we precies twintig jaar kunnen genieten. Twintig jaar na de val van het communisme staat het kapitalisme aan de rand van de afgrond. Sinds 2008 tuimelen we van de ene crisis in de andere, elke nieuwe crisis is erger dan de vorige en het einde lijkt nog lang niet in zicht. Sterker nog: het ergste moet nog komen. Onze politici en financiële beleidsmakers doen hun uiterste best om zich van hun meest optimistische zijde te laten zien in de hoop de markten daarmee in slaap te sussen en het consumenten­vertrouwen niet nog meer te schaden, maar de waarheid is dat de hele boel op instorten staat. Iedereen met enig verstand van de materie die ik de afgelopen maanden heb gesproken, is uiterst pessimistisch. De kans dat Griekenland het gaat redden, wordt ingeschat op nihil. Dat de schuldencrisis vervolgens overslaat naar Spanje is zo goed als zeker, waarna het op zijn minst hoogstwaarschijnlijk is dat ook Frankrijk in de grootst mogelijke problemen komt. En dan is het afgelopen met de euro, dat zal duidelijk zijn. Dit alles gaat gepaard met dramatische gevolgen voor de materiële welstand van miljoenen burgers en niet alleen in de getroffen landen, maar overal in de eurozone.
In Nederland wanen we ons relatief veilig achter de dijken van onze triple-A-status. We verkeren in de illusie dat we in geval van nood altijd nog terug kunnen naar onze goede oude, keiharde gulden en sommigen denken dat we dan zelfs beter af zullen zijn. Maar het gaat niet om de valuta. Waar het wel om gaat, zijn bijvoorbeeld onze pensioenfondsen. Ongeacht of die nou in euro&#8217;s of in guldens rekenen, zullen veel fondsen niet meer aan hun verplichtingen kunnen voldoen. Ik heb geen expert gesproken die daaraan twijfelt. Dat betekent nogal wat. Dat betekent dat het geld dat wij hebben gespaard voor onze oude dag en dat we zo braaf bij de fondsen hebben ondergebracht zodat het ons rendement zou opleveren, niet meer kan worden uitgekeerd. Sorry. &#8216;Maar het is ons eigen geld. We willen het terug.&#8217; Helaas. Dat geld is er niet meer. Het is geïnvesteerd in allerhande complexe financiële producten die niets meer waard zijn. &#8216;En dus? Wat moeten we dan? Armoe lijden?&#8217; Er zit helaas niets anders op. Huis verkopen misschien. Maar de huizenmarkt is nu al ingestort. Welbeschouwd is het niet eens een markt meer, omdat de prijzen dalen terwijl de hypotheeklasten stijgen, wat ontwikkelingen zijn die elkaar versterken. En dan zitten we ook nog met een gapende leegstand van kantoren. Sommigen vinden het een goed idee om daar woningen van te maken. We kunnen ons voorstellen wat voor invloed dat zal hebben op de huizenprijzen.
Terwijl we ons in onze dromen veilig wanen zodra we eenmaal van die spilzieke Grieken zijn verlost, wonen we straks in huizen die we niet meer kunnen betalen en evenmin kunnen verkopen, zonder uitzicht op pensioen, met een onbetaalbare zorg. En dat in een krimpende economie waarin iedereen steeds minder te besteden heeft, waardoor er steeds minder werkgelegenheid is. Omdat de staat steeds minder belastingen vermag te innen, wordt ook elke vorm van sociale zekerheid steeds onhoudbaarder. Dat komt niet door de Grieken of door de euro. Het zijn de ijzeren wetten van de markt. En tenzij we ons van die ijzeren wetten bevrijden, is er geen houden aan.
Kettingreactie
De experts denken dat het gebeurt, dus gebeurt het ook. Het is een selffulfilling prophecy. Je kunt ook speculeren op dalende koersen, verlies en faillissementen. Daarmee kun je veel geld verdienen. Omdat iedereen denkt dat de boel failliet gaat, wordt er daarop gespeculeerd. Degenen die bepalen of de boel al dan niet failliet gaat, zijn de speculanten zelf. Die zouden wel gek zijn dat niet te laten gebeuren, want er is veel geld mee gemoeid. Hoe meer speculanten er zo over denken, hoe zekerder het is dat het ook gebeurt, waardoor des te meer speculanten er net zo over gaan denken, zodat het nog zekerder wordt dat het gebeurt. Dat is kapitalisme in een notendop.
De huidige crisis is geen tijdelijk ongemak dat we met de tanden op elkaar wel zullen overwinnen. Zij is de oorzaak van de volgende crisis, die op haar beurt de volgende zal veroorzaken. De verschillende met elkaar samenhangende financiële en economische crises die sinds 2008 over elkaar heen buitelen, zijn inherent aan het kapitalistische systeem. Het zijn geen onschuldige schommelingen van de markt die door de werking van de markt op termijn vanzelf wel weer worden gecorrigeerd, het is een fundamentele systeemcrisis. Zoals het nu gaat, zo gaat het niet langer, daar is iedereen het wel zo&#8217;n beetje over eens. Al die honderden miljarden die we in noodfondsen pompen, leveren ons hooguit een paar maanden uitstel van executie op. Ze zijn geen werkelijke oplossing. We moeten het fundamenteel anders gaan aanpakken.
En we waren gewaarschuwd. De huidige economische ontwikkelingen zijn met angstaanjagende precisie voorspeld. Al bijna anderhalve eeuw geleden. Karl Marx refereerde met zijn &#8216;kritiek van de politieke economie&#8217; in de eerste plaats aan de situatie in Engeland vlak na de industriële revolutie, maar zijn analyses van de fundamentele tekortkomingen van het kapitalistische systeem zijn in deze tijden relevanter dan ooit. De eindfase van het kapitalisme wordt volgens Marx ingeluid door een kettingreactie van financiële en economische crises. Ze worden steeds heviger en ze volgen elkaar ook steeds sneller op. Dat is precies wat we nu zien. Marx zegt dat de winsten privaat zijn, terwijl de verliezen worden afgewenteld op de publieke zaak. Dat is exact wat er nu gebeurt. Al die bankiers mogen de winst die ze jarenlang hebben gemaakt zelf houden en als hun omvallende banken moeten worden gered van een faillissement, komt dat ten laste van de belastingbetaler.
Dan is er ook nog de beroemde accumulatietheorie van Marx, die zegt dat een kapitalistisch systeem de opeenhoping van kapitaal bevordert. De rijken worden rijker en de armen armer. &#8216;Al die miljarden euro&#8217;s vallen heus niet van de aarde af,&#8217; hoorde ik een vrachtwagenchauffeur een keer zeggen in een poging om de crisis te relativeren. Hij had gelijk. We doen altijd net alsof de markten een soort natuurverschijnsel zijn. De markten veroorzaken de crisis en daartegen moeten we ons wapenen zoals we ons met de Deltawerken hebben gewapend tegen springvloed en westerstormen. Maar de markten, dat zijn mensen. Een kleine groep speculanten wordt stinkend rijk van de crisis. Dat is waar al die miljarden blijven die niet van de aarde afvallen. Een natuurverschijnsel kun je niet verbieden, maar schadelijk gedrag van mensen wel. Als de markten in staat zijn om te doen wat ze doen, als ze omwille van onbelemmerde zelfverrijking complete soevereine staten naar de ratsmodee kunnen helpen met concrete gevolgen voor miljoenen en miljoenen burgers, dan is dat misschien wel een heel erg goede reden om die markten te verbieden.
Individuele vrijheid
Liberalisme is een groot goed. Het zo vaak misbruikte woord vrijheid verwijst naar datgene wat in elk politiek systeem het allerhoogste streven zou behoren te zijn. Uiteindelijk is dat de enige taak en de heilige plicht van elke overheid: de individuele vrijheid van haar burgers te garanderen en de voorwaarden te scheppen waardoor elk individu de mogelijkheid heeft zich maximaal te ontplooien en zijn leven in te richten zoals hij wil. Om de vrijheid van allen te waarborgen, dient de vrijheid aan banden te worden gelegd, maar wel zo min mogelijk.
Datgene wat als enige dient te worden ingeperkt, is de vrijheid van het ene individu om de vrijheid van een ander in te perken. Gedrag dat anderen schaadt en daarmee een inbreuk vormt op hun vrijheid, moet worden verboden. Daarom hebben we burgers de vrijheid ontnomen om een ander de keel door te snijden of te bestelen, tegen het verkeer in te rijden, het huis van de buurman in de brand te steken en nog zo wat dingen. Die inperkingen van onze vrijheid vinden wij totaal vanzelfsprekend en terecht, want ze garanderen de vrijheid van anderen.
Hoewel liberalisme voor velen een synoniem is voor de vrije markt, moet er een scherp onderscheid worden gemaakt tussen cultureel liberalisme en economisch liberalisme. De vrijheid om te zijn, te worden, te denken, te geloven en te zeggen wat je wilt, is niet hetzelfde als ongelimiteerde vrijhandel. De individuele vrijheid van zelfontplooiing valt niet samen met de vrije markt. Integendeel. Dat is wat we in deze tijden aan den lijve ondervinden. De vrije markt schaadt de belangen van burgers en vormt daarmee een inbreuk op hun individuele vrijheid. Dat is wat een verbod rechtvaardigt en noodzakelijk maakt. Maar dat betekent natuurlijk nogal wat. Een dergelijk verbod op ongelimiteerde vrijhandel impliceert in feite de afschaffing van het kapitalisme. Het systeem dat daarvoor in de plaats komt, zal hoe dan ook gekenmerkt worden door een in hoge mate door de staat geleide economie en laten we dat dan maar gewoon communisme noemen. Dat is precies de ontwikkeling die Marx voor ogen stond. Maar daar schrikken we van. Want communisme is wel het laatste wat wij willen. We hadden net twintig jaar geleden geconcludeerd dat het niet werkte. Com­mu­nis­me associëren wij met apparatsjiks die de economie om zeep helpen met hun vijfjarenplannen met armoede en hongersnoden als gevolg.
Maar we moeten niet bang zijn voor een staatsgeleide economie. De staat is geen politbureau. In een democratie zijn wij zelf de staat. En wat kan erop tegen zijn om na alle ellende die de vrije markt ons heeft bezorgd de economie ten lange leste in eigen hand te nemen? Welk bezwaar kun je in hemelsnaam maken tegen de gedachte om economische ontwikkelingen te onderwerpen aan democratische controle in plaats van ze volledig over te laten aan gewetenloze speculanten die op niets anders uit zijn dan zelfverrijking?
Klassieke slogan
Dat is ook de reden waarom het niet waar is dat de val van de Muur en de ineenstorting van het Sovjetimperium heeft bewezen dat communisme niet werkt. Dat was geen communisme. Alle zogenaamd communistische staten die in de twintigste eeuw hebben bestaan en de paar die nu nog bestaan, waren en zijn totalitaire regimes. Volgens de klassieke slogan van Marx wordt communisme gekenmerkt door het feit dat de productiemiddelen in handen zijn van het volk. Maar in geen van al die zogenaamd communistische staten was dat het geval. Het volk had helemaal niets te zeggen. Wat de val van de Muur heeft bewezen, is dat dictatuur niet werkt. Het ware communisme, dat per definitie democratisch is, is nog nooit in de geschiedenis uitgeprobeerd.
Er was natuurlijk ook nog nooit een democratisch draagvlak voor. Maar dat is op dit moment aan het veranderen. De Occupy-beweging is een eerste voorbode voor een toenemend protest tegen de ongelimiteerde vrijhandel. De beweging is uiterst interessant, omdat zij spontaan is en van onderaf komt, zoals de opstand van het proletariaat die Marx voor de negentiende eeuw had gepland. De Occupy&#8217;ers zijn weinig efficiënt en ze weten niet hoe het dan wel moet, maar van één ding zijn ze zeker en dat is dat het zoals het nu gaat, niet meer gaat. Dit sentiment zal in de komende tijd, naarmate de gevolgen van de crisis steeds pijnlijker voelbaar worden voor individuele burgers, alleen maar steeds breder worden gedeeld. Als de pensioenen niet meer kunnen worden uitgekeerd en als niemand zijn huis nog kan verkopen, kan dat rap gaan. Reken maar dat dan een breed gedeelde overtuiging postvat onder alle lagen van de bevolking dat we alles fundamenteel anders moeten gaan aanpakken.
In een democratisch communistisch Europa zou ik persoonlijk best graag willen wonen. Misschien moeten we het maar eens proberen.

Een democratisch communistisch Europa

De machtigste literator
Begin 2009 zocht ik Gerrit Komrij op in Portugal omdat ik hem mocht interviewen ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag. Een van de meest in het oog springende objecten in de woonkamer van het landhuis waar hij met zijn vriend Charles woonde, was een schandalig grote breedbeeld flatscreen televisie die de hele dag aan stond op een Nederlandse zender. Op een gegeven moment kwam er zo&#8217;n zielig programma voorbij, Vermist, waarin familieleden of vrienden die elkaar decennialang uit het oog waren verloren, elkaar met dank aan de vlijtige redactie voor het oog van de camera huilend in de armen vielen. Het geluid stond uit. Gerrit en Charles verzorgden live de nasynchronisatie, waardoor de uitzending aanzienlijk aan amusementswaarde won, dat moet gezegd. En toen het was afgelopen, zei Gerrit grinnikend: &#8216;Ja, er is een hoop ellende in de wereld. Maar je moet er wel oog voor hebben.&#8217;
Grinniken vanwege de ellende in de wereld, dat was Komrij ten voeten uit. En dan was het ook nog eens ellende die hij met groot plezier en venijnige virtuositeit zelf had veroorzaakt met zijn valse nasynchronisatie. Want wat er op de televisie te zien was, was een ontroerend moment van intens geluk. Zo was het althans door de programmamakers bedoeld. Maar met dat soort opgedrongen emoties was je bij Komrij mooi aan het verkeerde adres. Want hij had oog voor de ellende. En dat is ironisch, want waar hij vooral oog voor had, was voor de mogelijkheden om die ellende er zelf eens even lekker in te pielen, zoals je een roze koek verpest door je duim even in het glazuur te duwen. Maar het is ook weer niet ironisch, omdat hij er oog voor had dat het roze glazuur nep is en dat er werkelijk een hoop ellende onder schuilgaat. En al met al is die uitspraak een kwaadaardig glanzend paradoxje, een malicieuze omkering van het cliché, een geïmproviseerd meesterwerkje van goedgehumeurde misantropie en vooral heel erg grappig. Althans dat vond ik. En dat vind ik nog steeds.
Charmante spijbelaar
De eerste keer dat ik Komrij ontmoette, was op 8 februari 2000. Hij kreeg die dag een eredoctoraat van de Leidse Universiteit uitgereikt. Ik werkte daar toen nog en was bij de plechtigheid in de Pieterskerk. Ik herinner mij de openingszin van zijn dankwoord nog levendig: &#8216;Dat komt er nou van als je je als dichter niet op je twintigste verhangt.&#8217; Tijdens de receptie ging ik in de rij staan om hem geluk te wensen met zijn nieuw verworven waardigheid. Ik was toen nog maar net twee jaar eerder gedebuteerd en had nog geen enkele naam gemaakt in de literaire wereld, behalve dan dat ik voor de grap campagne had gevoerd voor de verkiezingen van de eerste Dichter des Vaderlands en dat ik dankzij mijn trouwe vrienden en kennissen uit het niets in de toptien terecht was gekomen. Komrij had die verkiezingen gewonnen. Hij was net twee weken daarvoor gekroond tot de eerste Dichter des Vaderlands.
Toen ik aan de beurt was om hem te feliciteren, stelde ik mij aan hem voor. &#8216;Ah,&#8217; zei hij lachend, &#8216;ben jij dat! Dankzij jou was het allemaal bijna toch nog goed gekomen, maar helaas is het anders gelopen.&#8217;
Later op de avond zat ik met een groepje Leidse vrienden en Amsterdamse collega&#8217;s die waren blijven hangen in café De Burcht. Tot onze stomme verbazing kwam Komrij op een gegeven moment binnenlopen, helemaal alleen, zonder universiteitsbestuurders of andere begeleiders. Hij had het capeje dat hem ten teken van zijn eretitel in de Pieterskerk was toebedeeld nog steeds om zijn schouders. Het was een uur of tien. Het officiële galadiner dat te zijner ere elders in de stad plaatsvond, kon nog niet afgelopen zijn. Hij was ertussenuit geknepen. Hij liep naar de bar, bestelde een witbier en kwam bij ons zitten. &#8216;Ik heb het niet zo op hoogwaardigheidsbekleders,&#8217; zei hij. &#8216;En nu ik er zelf één ben, mag ik dat zeggen.&#8217;
Op die avond maakte ik voor het eerst echt met hem kennis, met die charmante spijbelaar die met de glimmende oogjes van een kwajongen waarlijk kon genieten van de solidariteit van een plukje drinkebroeders en bentgenoten en als dank daarvoor alles wat er zoal ter sprake kwam gniffelend van een boosaardig commentaar voorzag. En pas na sluitingstijd, rond een uur of vier, dook hij de nacht in om terug te lopen naar zijn hotel. Het capeje had hij nog steeds om zijn schouders. In de jaren die daarop volgden, kwam ik hem vaak tegen. Hij was een graag geziene gast op de vele poëziefestivals en ik werd daar ook steeds vaker voor uitgenodigd. Het was nooit moeilijk om hem te lokaliseren. Vóór en na zijn eigen voordracht zat hij honkvast aan de centrale tafel van de artiestenfoyer of van de centrale bar van het festivalterrein met een glas witbier voor zijn neus, omringd door dichters. Hij zat daar niet als een pasja te midden van zijn hovelingen, maar als iemand die genoot van het gezelschap en zich oprecht amuseerde terwijl hij het gezelschap op zijn beurt amuseerde met zijn brille. Zo scherp en zo meedogenloos als hij op papier kon zijn, zo hartelijk was hij in het echt. Hij wilde met iedereen praten. Nou ja, met bijna iedereen. Voor niemand voelde hij zich te groot. Nou ja, voor bijna niemand. En soms ging het ook wel eens mis. Dan liep hij goedgeluimd op iemand af om een praatje te maken, terwijl hij was vergeten dat hij diegene een paar maanden eerder in een of ander stukje tot op zijn sokken had afgebrand. &#8216;O. Dus u wilt helemaal niet met mij praten? Hmm. U weet niet wat u mist.&#8217; Hij was altijd de allerlaatste om op te breken en naar zijn hotel te gaan. Zoals hij vanachter zijn bureau menige deadline tot het uiterste heeft opgerekt, deed hij datzelfde aan de cafétafel met sluitingstijden.
Schoolreisje
In 2007 werden we beiden uitgenodigd voor de Vlaamse literaire tournee van Saint Amour, samen met de Nederlanders Tommy Wieringa en Christiaan Weijts en de Vlamingen Tom Lanoye en Saskia de Coster. Twee weken lang logeerden we in het Antwerpse Hilton om elke dag om een uur of vijf met een bus af te reizen naar een theater. En wanneer we na middernacht terugkwamen in Antwerpen en werden afgezet bij ons hotel, sprong Komrij als een jonge hond als eerste de bus uit om ons bijkans huppelend voor te gaan op weg naar de dagelijkse afterparty in de Witzli-Poetzli, De Muze of De Pelikaan. Het was een heerlijke tijd. Het was een schoolreisje. Het was rock-&#8216;n-roll. En dat kwam vooral door Komrij. Hij was zowel de godfather van het gezelschap als de grote animator en sfeerbepaler. We voerden gesprekken tot diep in de nacht, over poëzie en literatuur, wat vooral inhield dat we zo goed als dagelijks de hele Nederlandse literatuur in alfabetische volgorde moesten doornemen, van Robert Anker tot Joost Zwagerman, waarbij vooral werd stilgestaan bij de smakelijke weetjes en de recente roddels. Allengs werden de gesprekken persoonlijker. Maar ook dan kruidde hij de conversatie met het zout van zijn ironie en de venijnig scherpe pepertjes van zijn paradoxen. Tijdens die twee weken in Antwerpen zijn we echte vrienden geworden. Het gebeurde slechts op één van al die avonden dat hij sluitingstijd niet haalde. Tot verbijstering van het hele gezelschap stond hij al om een uur of twee op om naar het hotel te gaan. Hij verontschuldigde zich. Hij had die middag een interview gehad met Jeroen Vullings voor dit weekblad. Hij was moe. &#8216;Als je je ziel blootlegt, is het makkelijk. Maar als je alles moet verzinnen&#8230;&#8217;
Ook die uitspraak tekent hem. Hij had de reputatie zichzelf nimmer bloot te geven en zich altijd te verschuilen achter een complex spel van maskerades en hij was zelf altijd de eerste om die reputatie te bevestigen. Niet alleen in de vele interviews die hij heeft gegeven. Het overgrote deel van zijn gedichten gaat precies daarover. Iemand die hem niet goed heeft gekend, zou kunnen denken dat die eigenschap persoonlijk contact en vriendschap in de weg zou kunnen staan. Voor een deel was dat ook zo. Hij hield zijn kwetsbaarheid verborgen. Ik neem het hem postuum bijna kwalijk dat hij mij als vriend nooit op enige manier iets heeft laten merken van zijn rap verslechterende gezondheid en dat het nieuws van zijn overlijden voor mij daardoor een complete schok was. Anderzijds is het misschien egoïstisch van mij om zo te denken. Hij wilde zijn vrienden niet belasten met zijn zorgen tenzij hij een mogelijkheid zag om hen met een kwinkslag om die zorgen te laten lachen. En ik begreep hem. Ik begreep dat zich achter al zijn maskers niemand schuilhield omdat hij al zijn maskers waarlijk was. Zijn geest was te lenig en te levendig om zich te beperken tot één enkele bloedserieuze persoonlijkheid. Zijn dubbelzinnigheid was zijn oprechtheid. Die ironisch glimmende pretoogjes waren de spiegels van zijn ware ziel. Ik heb mij, ook al was ik voor Lucebert en hij tegen, altijd ten zeerste aan hem verwant gevoeld.
Volslagen serieus
Wat weinigen buiten het literaire milieu beseffen, is dat hij de machtigste was. Hij leek een buitenstaander, die vanuit het verre Portugal met een verrekijker naar het Nederlandse literaire wereldje keek en dat was een imago dat hij zelf graag koesterde, al was het maar om strategische redenen. Maar hij kende iedereen en hij kende iedereen persoonlijk. En dan heb ik het niet alleen over zijn collega&#8217;s, de dichtertjes en de schrijvers, de stamgasten van café De Zwart, de wannabe&#8217;s en de arrivé&#8217;s &#8211; hij kende iedere uitgever, iedere medewerker op elke uitgeverij, ieder meisje achter elke balie, iedere journalist in Nederland en België, iedere recensent, drukker, vormgever, corrector, iedere boekhandelaar en iedere filiaalchef van De Slegte. En hij was een strateeg, iemand die speelde op alle borden van de Zeven Schaken. Zo heette zijn stamkroeg in Antwerpen. Die verwijzing wou ik er ook even in frummelen. Sorry. Maar het is wel waar. Een mailtje hier in combinatie met een vriendelijk knikje daar vermocht mediamagnaten ten val brengen. Ronald Dietz ligt daar nog steeds wakker van. En met hem vele anderen.
In het oude weekblad HP/De Tijd publiceerden ze elk jaar tijdens de Boekenweek de Literaire Pikorde, een ranglijst van de machtigste personen in de literaire wereld. Die werd altijd aangevoerd door een uitgever, meestal Robbert Ammerlaan. Als die jongens van HP/De Tijd werkelijk serieus hadden willen zijn, had Komrij elk jaar op één gestaan en dat weten ze zelf ook wel. Maar hij heeft zijn macht altijd aangewend voor de goede zaak. Voor de literatuur. Voor de poëzie. Dat hele instituut van Dichter des Vaderlands was aanvankelijk, in 2000, natuurlijk bedoeld als grap. En Komrij de aarts­ironicus leek geknipt voor het ambt.
Maar tot ieders verbazing besloot hij de functie serieus te nemen. Hij stelde zich op als een ambassadeur van de Nederlandse poëzie. Hij richtte de Poëzieclub op en het tijdschrift Awater en publiceerde een gulle remake van zijn beruchte bloemlezing uit 1979, waarin iedere dichter, inclusief notoire vijanden, de plaats kreeg toebedeeld die hem of haar toekwam. &#8216;Komrij wordt mild,&#8217; zeiden ze. &#8216;Sinds hij is bezweken voor de eerbewijzen, wil hij iedereen te vriend houden,&#8217; zeiden ze. Nee. Hij had besloten om zijn machtspositie in te zetten voor een hoger doel. Vanaf het moment dat hij zijn status niet meer hoefde te bevechten door polemisch te zijn, heeft hij zijn positie gebruikt om de status van anderen te bevechten. En dat alles deed hij met de ironische glimlach van iemand die volslagen serieus was.
In Liefde Bloeyende. Maar echt. Het enige dat ik daar nog aan toe te voegen heb, is dat Trou Moet Blycken. Ik herinner me een van die vele avonden. We hadden het over het onderscheid dat je soms moet maken tussen werk en een persoon. Dat iemand die kutgedichtjes schrijft toch best een aardig mens zou kunnen zijn en vice versa. &#8216;Dat probleem heb ik nou nooit,&#8217; zei Komrij. &#8216;Al mijn vrienden schrijven het ene prachtboek na het andere.&#8217; Hij begon te grinniken. &#8216;En als dat niet zo is, zijn ze niet langer mijn vrienden.&#8217; Hij keek mij heel even aan met zijn lachende oogjes om te controleren of ik wel had begrepen hoe gevaarlijk de landmijn was die hij in dat laatste zinnetje had gelegd.
Ik heb een lieve, valse, trouwe vriend verloren. We mailden nooit, belden nooit en we spraken nooit af. Dat was ook niet nodig. We zouden elkaar toch altijd wel weer tegenkomen op het een of andere Tuinfeest of in de een of andere Wintertuin en we zouden elkaar vanzelf treffen aan de bar, hij met een witbier en ik met een La Chouffe, en dan zou het goed zijn tot diep in de nacht. Dat dat nu niet meer zo is, doet mij veel verdriet.
Zie ook vn.nl/komrij

Lieve, valse, trouwe vriend

Vakantieoord in aanbouw
Er bestaat een Duits mopje. En dat gaat als volgt. Als Amerikanen een trein kapen, komen ze met veel vertoon van lange geweren de trein binnenstormen terwijl ze zo hard mogelijk roepen dat ze de trein hebben gekaapt. Als Engelsen dat doen, komen ze met elegante, verzilverde pistooltjes en op een gepast moment zal de leider van de operatie de geachte reizigers er via de intercom beleefd van op de hoogte stellen dat de trein tot zijn spijt is gekaapt, met excuses voor het ongemak. En als Duitsers een trein kapen, doen ze dat als volgt. Ze gaan geduldig in de rij staan voor het loket om een kaartje te kopen. En vervolgens tonen ze desgevraagd hun vervoersbewijzen om aan te tonen dat de trein van hen is.
Gelya vertelde mij dit mopje. Zoals zij het vertelde, was het veel grappiger, dat moet ik toegeven. Dat was op zaterdag 19 mei, in een barretje vlak bij het treinstation van Pisa. Ze was net twee uur eerder geland op het vliegveld. Ik was met de trein uit Genua gekomen. Haar Duitse vriendin Christina had haar dat mopje verteld. En de reden waarom ze het mij vertelde, was dat we op het punt stonden om de taxi te nemen naar Castelfalfi. Zij als mijn fotografe, ik als haar schrijver.
Castelfalfi is een typisch Toscaans dorpje zoals we ons Toscaanse dorpjes het liefst voorstellen: een paar rijen huisjes in terracottatinten op een heuvelkam, met een romaans kerkje en een middeleeuwse burcht, omringd door golvende landerijen met wijnstokken en olijfbomen en hier en daar een eenzame cipres of populier, ongerept, verlaten en vervallen. Het maakt deel uit van de gemeente Montaione, in de provincie Firenze, aan de rand van de Chiantistreek waar Toscane op haar Toscaanst is. Het ligt in de driehoek tussen Pisa, Florence en Siena, niet ver van Empoli, San Miniato, San Gimignano en Certaldo. Volterra kun je in de verte zien liggen. Ooit woonden hier zo&#8217;n vijfhonderd mensen, die vrijwel allemaal werkzaam waren in de agrarische sector. Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw is het in een rap tempo ontvolkt geraakt. De laatste jaren waren er nog maar twee inwoners over. De huizen en de burcht raakten in verval. De kerk werd gesloten. De olijven werden niet meer geoogst. De wijngaarden raakten overwoekerd.
Sinds 2007 is Castelfalfi Duits grondgebied. Hoe verover je een Toscaans dorpje? De Duitsers hebben het op de Duitse manier gedaan. De Duitse touroperator TUI heeft Castelfalfi inclusief de omringende landerijen voor 250 miljoen euro gekocht van de gemeente Montaione met de intentie om het te restaureren en te transformeren in een toeristenparadijs met appartementen, villa&#8217;s, restaurants, hotels, een congrescentrum en een golfbaan. Het komt in Italië vaker voor dat vervallen erfgoed wordt verkocht aan buitenlandse projectontwikkelaars, maar het project in Castelfalfi is uniek in zijn omvang en complexiteit. We hebben het over een gebied met een totale oppervlakte die zes keer zo groot is als het grondgebied van Monaco. Nooit eerder is er in Europa in de toeristensector zo&#8217;n groot ontwikkelingsproject gestart. De werkzaamheden zijn inmiddels in volle gang. De bedoeling is dat alles in 2014 klaar is. Maar inmiddels is er al genoeg gereed om aspirant-kopers een indruk te geven. Op zaterdag 19 mei werd er voor het eerst een open dag georganiseerd. Gelya en ik gingen kijken.
Kapitaalinjectie
Het was vanaf het station van Pisa een taxirit van veertig minuten. Ik zat met gemengde gevoelens in die taxi. Ik bedoel, laten we wel zijn, wie gaat er nou vrijwillig naar een Duits toeristenparadijs in aanbouw? Bovendien was ik een beetje achterdochtig geraakt door de overweldigende vriendelijkheid die mij ten deel was gevallen toen ik telefonisch contact had gezocht met het hoofdkantoor van TUI in Hannover en met het plaatselijke management in Castelfalfi, en door de gretigheid waarmee zij werkelijk alles in het werk hadden gesteld om onze komst mogelijk te maken. Zij zagen ons als een opening naar de Nederlandse markt, daar wonden ze eigenlijk nauwelijks doekjes om. Hun hooggespannen verwachtingen botsten nogal met mijn scepsis.
Anderzijds was ik wel degelijk geïnteresseerd geraakt in het project. Ik had mijn huiswerk gedaan. Ik had al het documentatiemateriaal dat ze mij uit Hannover en Castelfalfi hadden toegestuurd bestudeerd en ik had de verschillende artikelen over het project gelezen die de afgelopen jaren waren verschenen in de Duitse, Engelse en Italiaanse pers. Daaruit begreep ik dat de overname niet helemaal zonder slag of stoot was verlopen. De gemeente Montaione was natuurlijk buitengewoon geïnteresseerd geweest in de kapitaalinjectie en in de werkgelegenheid die door het project werd gecreëerd. En een tot ruïne vervallen dorpje met twee inwoners was misschien wel idyllisch om te zien, maar daar had uiteindelijk ook niemand wat aan. Anderzijds was er grote angst geweest dat de Duitsers hun groene heuvels zouden volplempen met beton.
Wat ze uiteindelijk over de streep heeft getrokken, was dat het ontwikkelingsplan van TUI een meesterwerk was van respect voor de lokale tradities, ecologisch besef, respect voor het landschap en duurzaamheid. Ook ik was er werkelijk van onder de indruk. Er zou niet worden gebouwd, maar steen voor steen gerestaureerd. Het hele gebied zou autonoom zijn in zijn watervoorziening. De wijngaarden en de olijfboomgaarden zouden worden opgeknapt en er zou met lokale expertise weer wijn en olie worden geproduceerd. Het zou geen gated community worden, integendeel, alles zou in het werk worden gesteld om de lokale bevolking aan te trekken. Zelfs in de Italiaanse pers was er alleen maar lof voor het plan. Het enige negatieve geluid betrof hun eigen onvermogen. Met de typisch Italiaanse mengeling van trots en minderwaardigheidsgevoel werd er geconcludeerd dat hun prachtige erfgoed beter af was in Duitse handen omdat de Italianen zelf niet in staat waren er zo voorbeeldig voor te zorgen als de Duitsers. Daarmee had mijn aanvankelijke scepsis plaatsgemaakt voor oprechte nieuwsgierigheid. Ik was niet op weg naar een Duits toeristenparadijs in aanbouw, maar naar een weldoordacht project dat een complete streek beoogde te reanimeren.
Corrupte makelaar
We stapten uit voor het kantoor waar we werden verwelkomd door Andrew Spence, de sales and marketing director, die zoals zijn naam al deed vermoeden een Engelsman was. Hij zou die dag onze gastheer zijn, al verontschuldigde hij zich bij voorbaat dat het een erg drukke dag voor hem was en dat hij ook nog een paar andere afspraken en verplichtingen had. Maar hij had geregeld dat zijn assistente ons dan van hem zou overnemen.
We waren in het hart van het oude dorpje, in de centrale straat die leidde van de doorgaande weg naar het kasteel. De restauratiewerkzaamheden van de huizen en palazzi waren in een vergevorderd stadium. Het exterieur werd volledig in authentieke stijl hersteld, maar vanbinnen werden ze getransformeerd in luxe drie- of vierkamerappartementen. Het modelappartement, dat we verplicht waren te bezichtigen, was van alle moderne gemakken voorzien. Het had zelfs vloerverwarming, zei Andrew en hij lette er scherp op dat ik dat wel zou noteren in mijn opschrijfboekje. Het was licht en het had een adembenemend uitzicht. Het idee is dat alle appartementen in eerste instantie worden verkocht. De vraagprijs voor de goedkoopste optie ligt net onder de twee ton. Andrew benadrukte meermaals dat dat voor Toscaanse begrippen een erg faire prijs is. Het management van het resort kan assisteren bij de financiering en de juridische procedures. De nieuwe eigenaars kunnen kiezen uit een keur aan servicepakketten. Andrew somde alle opties op. Als ze er zelf niet zijn, wordt het huis voor hen beheerd, onderhouden en desgewenst verhuurd.
Een van de belangrijkste vragen die ik tijdens mijn bezoek beantwoord wilde zien, was waarom iemand die zich een huis in Toscane kan veroorloven, ervoor zou kiezen om het hier te kopen, in dit Duitse nep-Toscane in plaats van zelf ergens in een echt dorp een echt huis te kopen. Een van de antwoorden op die vraag begon daar tot mij door te dringen.
Een van mijn lievelingsprogramma&#8217;s in Nederland is Een huis onder de zon. Volgens mij is het oorspronkelijk een serie van de BBC, een documentairereeks over noorderlingen die hun droom waarmaken en een huis kopen in Italië, Spanje, Portugal, Griekenland of een ander mediterraan paradijs met palmen en altijd blauwe luchten. Ze vallen in handen van een corrupte lokale makelaar. Ze kopen uiteindelijk voor veel te veel geld een bouwval omdat ze verliefd zijn geworden op het uitzicht. &#8216;En je leeft maar één keer,&#8217; had de makelaar gezegd. Dat was wat hen betreft de spijker op zijn kop. En vervolgens gaat het natuurlijk helemaal mis. Ze spreken de taal niet. Ze kunnen de plaatselijke verordeningen niet lezen. Afspraken met de aannemer worden niet nagekomen. De corrupte makelaar beantwoordt zijn telefoon niet meer. En zelfs als het uiteindelijk goed gaat, hebben ze er problemen mee om iemand te vinden die voor hun huis zorgt wanneer ze in het noorden zijn. De verhuur besteden ze uit, maar daarbij worden ze afgezet. De tussenpersoon gaat er met het geld vandoor. En als ze terugkomen, blijken de huurders het huis in chaos te hebben achtergelaten. Ze weten niet meer wie ze kunnen vertrouwen.
Castelfalfi is de droom voor iedereen die angst heeft voor die nachtmerrie. Je doet zaken met landgenoten in je eigen taal en je landgenoten regelen alles voor je. Als je een loodgieter nodig hebt, hoef je niet zelf te bellen met een onbetrouwbare Italiaan. En je kunt met een gerust hart terug naar het noorden, want je weet dat je huis in goede handen is.
Duits luxegetto
Andrew leidde ons verder rond door het dorp. In de burcht zal een toprestaurant gevestigd worden, alsmede een kokschool en een kunstopleiding. &#8216;Ik zou er natuurlijk het liefste allemaal appartementen van maken,&#8217; zei Andrew, &#8216;maar helaas heeft de gemeente ook allerlei eisen.&#8217; Ik vroeg hem of de samenwerking met de gemeente moeizaam was. Hij ontweek de vraag, zoals hij hem later op de dag nog een paar keer ontweek toen ik hem in andere bewoordingen opnieuw stelde. Hij wilde wel toegeven dat de volledig autonome watervoorziening van het terrein een eis was geweest van de gemeente. &#8216;Dat was een bijzonder lastige opgave voor onze ingenieurs en een enorme investering. Zie je die boerderij daar in de verte? Achter die heuvel wordt een waterzuiveringsinstallatie gebouwd die het mogelijk maakt om het afvalwater van de appartementen en de hotels te hergebruiken voor de irrigatie van de golfbaan.&#8217;
We gingen naar beneden langs de oude kasteeltuin met bomen die honderden jaren oud moesten zijn. Achter de heg werd het zwembadcomplex aangelegd. &#8216;Er was hier vroeger altijd al een openbaar zwembad, dat erg populair was bij de lokale bevolking. Wij breiden het uit en maken er echt iets prachtigs van. Het mooiste zwembad van Europa. Maar we willen dat het een openbaar zwembad blijft. Italianen uit de omgeving kunnen straks gewoon net als vroeger een kaartje kopen en hier komen zwemmen. Dat is een van onze manieren om de lokale bevolking bij Castelfalfi te betrekken en te voorkomen dat het een Duits luxegetto wordt. Zoals we in de dorpsstraat ook winkeltjes willen die door Italianen worden gerund, en een wekelijkse markt die veel mensen uit de omgeving zal trekken.&#8217; En de kerk? &#8216;Daarvoor zijn we overgeleverd aan de bisschop van Volterra en dat is een man die niet denkt in termen van maanden of jaren maar in termen van millennia.&#8217; En wat zou je daarvan willen maken, van die kerk? &#8216;Eigenlijk zouden we het liefste zien dat het weer een functionerende kerk zou worden. Maar daarvoor heb je een parochie nodig.&#8217; Ik zag aan hem dat hij twijfelde aan de haalbaarheid van dat plan en dat hij er het liefste appartementen van zou maken, maar dat dat helaas nooit zou worden goedgekeurd door de gemeente.
Plaatselijke vinoloog
Bij het restaurant Il rosmarino was de wijnproeverij inmiddels in volle gang. Het was tenslotte al na twaalven. Het terras zat vol met aspirant-kopers. Ik begaf me onder hen, luisterde wat gesprekken af en maakte hier en daar een praatje om uit te vinden wat voor mensen zij waren. Hoewel er volgens het officiële documentatiemateriaal dat mij was toegestuurd ook grote belangstelling bestond in Engeland, Amerika en Scandinavië, waren het allemaal Duitsers. Rijke Duitsers. Van een zekere leeftijd. De kinderen waren in elk geval het huis uit en de meesten waren gepensioneerd. Velen droegen golfbroeken. Ze praatten vooral over golf. &#8216;Da stand ich ja am Tee des Neunten, &#8230;&#8217;
En toen ontmoette ik de eerste Italiaan van de dag. Hij heette Marco. Ik praatte Italiaans met hem. Hij was een man van de streek, hoorde ik aan zijn accent. Hij was verantwoordelijk voor de wijnstokken. Jarenlang had hij hier in de omgeving op wijngaarden gewerkt, maar sinds een paar jaar was hij samen met een plaatselijke vinoloog aangesteld om de wijnproductie van Castelfalfi opnieuw op gang te brengen. Hij vertelde dat het een moeizaam proces was geweest. De wijngaarden lagen er destijds slecht bij en ze lagen ook op de verkeerde plekken. Hij had de wijnstokken verplaatst en nieuwe aanplant gerealiseerd. Inmiddels zaten ze op een capaciteit van zo&#8217;n zestienduizend flessen per jaar. In het begin moest er nog geld van TUI bij, maar inmiddels konden ze bijna op eigen benen staan. Hij liet mij drie verschillende soorten proeven van de Chianti van Castelfalfi. &#8216;Het is natuurlijk wel een beetje jonge wijn,&#8217; zei hij verontschuldigend.
Andrew moest gasten begeleiden naar de golfclinic. Anderen namen deel aan de groepsexcursie naar San Gimignano. Het terras van Il rosmarino stroomde leeg. Gelya en ik werden achtergelaten in het gezelschap van Andrews assistente. Zij bood ons een lunch aan. &#8216;Er zijn flink wat celebreties hier vandaag,&#8217; zei ze, &#8216;captains of industry en mediasterren. Ze lijken elkaar ook allemaal te kennen. Zag je hoe ze allemaal bij elkaar aan tafel gingen zitten?&#8217;
Haar naam was Susanne. Ze was een prachtige jonge vrouw. Ze was Duits, maar ze woonde in Florence, vanwege haar Italiaans vriendje. Ze sprak perfect Italiaans en Engels. &#8216;Ik las over dit project in een Duitse krant en toen heb ik gesolliciteerd. Maar ze hebben me niet aangenomen omdat ik Duits ben, maar omdat ik in de streek woon. Ze werken graag met mensen uit de omgeving.&#8217;
Tijdens de lunch praatten we over de belangrijkste vraag en dat was de vraag naar authenticiteit. Ze was intelligenter en openhartiger dan Andrew. &#8216;Architectonisch is de authenticiteit gegarandeerd. Daar zijn we werkelijk heel precies in, ook omdat de gemeente dat van ons eist. Ik sprak met klanten die het terras een beetje groter zouden willen of een raam zouden willen verplaatsen, maar dat moet allemaal langs de welstandscommissie van de gemeente Montaione. Ze werken niet al te snel en ze vinden lang niet alles goed. Andrew heeft daar vaak moeite mee, maar ik denk dat de gemeente gelijk heeft en ik kan het ook uitleggen aan klanten. Ik bedoel: als je rijk bent, wil dat nog niet zeggen dat je een goede smaak hebt.&#8217;
&#8216;Maar mensen die hier komen wonen, komen die ooit een echte Italiaan tegen?&#8217;
&#8216;We willen die winkeltjes en de markt. En dan is er de grote aantrekkingskracht van het openbare zwembad. Daar is heel veel belangstelling voor in de omgeving. Maar weet je wat het is, Ilja? Veel klanten met wie ik spreek, vinden dat helemaal geen goed idee. &#8220;Wij willen onze rust,&#8221; zeggen ze. &#8220;Waarom zouden we schreeuwende Italianen moeten toelaten in ons zwembad?&#8221; Snap je wat ik zeg?&#8217;
Hoorbare ontroering
Andrew leidde ons rond in zijn auto over de onverharde wegen van de uitgestrekte landerijen die TUI had gekocht. Hier en daar moesten we uit de auto stappen en over hekken klimmen om een ontwikkelingsproject van nabij te aanschouwen. &#8216;Dit is de best georganiseerde bouwput van Europa,&#8217; zei Andrew met hoorbare ontroering in zijn stem toen we stopten bij een groot landhuis dat werd gerestaureerd en dat binnenkort zou worden opgeleverd voor een vraagprijs van vier miljoen euro. &#8216;Zie je dat? Elke steen is genummerd. Elke steen stoppen we terug waar hij was. Venetianen doen dat. Die weten wel wat van restaureren.&#8217;
Uiteindelijk kwamen we aan bij de golfbaan. Ik heb geen verstand van golf, maar ik had mijn huiswerk gedaan en ik had gelezen dat golfmagazines hogelijk opgeven van deze links. &#8216;Hier komen ze voor,&#8217; zei Susanne. &#8216;Dit is onze voornaamste aantrekkingskracht.&#8217; Ik moest toegeven dat de golfbaan perfect was aangelegd, in die zin dat ik hem nauwelijks zag. Hier en daar stond een blauw vlaggetje tussen de heuvels. Hier en daar stond een Duitser in een ruitjesbroek. Maar voor de rest was dit uitgestrekte golfparadijs perfect geïntegreerd in het landschap. Ik vroeg Andrew of hij wist wat Winston Churchill ooit had gezegd over golf. Dat het de perfecte manier is om een mooie wandeling te verpesten. Hij kon er niet echt om lachen. De golfbaan was te belangrijk voor zijn inkomen.
In elke bar in Italië kun je bier bestellen in twee formaten: piccola of media. Een birra media is een halve liter. Aan de bar van het opvallend sobere clubhuis van de golfclub tapten ze ook birra grande. Nog zo&#8217;n voorbeeld van hoe de Duitse cultuur het Italiaanse aanbod kan verrijken. Ik werd voorgesteld aan Martin Schlüter, de grote baas van Castelfalfi. Maar hij had eigenlijk geen tijd voor mij, want hij stond net op het punt om een paar balletjes te gaan slaan met zijn technisch manager.
Gelya ging samen met Susanne te voet terug naar het dorp om nog een paar foto&#8217;s te maken. Andrew bracht mij terug met de auto. Herhaaldelijk stopte hij om zelf met zijn pocketcameraatje een foto te maken van het landschap. &#8216;Jouw fotografe heeft mij geïnspireerd. Dit is zo mooi. Dit is zo&#8217;n mooi project, Ilja.&#8217; Hij meende het. Ik hoorde het aan zijn stem. Hij was verliefd. &#8216;Als ik het geluid van bulldozers en betonmolens hoor, ben ik gelukkig.&#8217;
Voordat het diner en dansfeest zou losbarsten in de kasteeltuin, had ik nog even een uurtje voor mijzelf. Ik was alleen op het terras van Il rosmarino en dat kwam goed uit, want ik wilde de eigenaar spreken. Zijn naam was Maurizio. Hij was merkbaar opgelucht dat hij Italiaans mocht praten. We maakten grappen over de vrouwen die mij in de steek hadden gelaten en dat dat la storia della mia vita was. En toen vroeg ik hem: &#8216;Maurizio, wat vind je er eigenlijk van?&#8217;
&#8216;Waarvan?&#8217;
&#8216;Van Castelfalfi, van dit hele project, van al die Duitsers.&#8217;
Hij antwoordde met een brede glimlach. &#8216;Ik werk,&#8217; zei hij verontschuldigend.

Toeristen, dat zijn altijd de anderen

Kijken, kijken, niet zien

Van oorlog en liefde: een heldendicht

Johan Cruijff (1947-2016)

Alleen de doden zijn hier welkom

Eindelijk echt een beroemde dichter

Sterke verhalen: Ilja Leonard Pfeijffer

De dood van een terrorist

Berlusconi de Bescheidene

Berlusconi de Bescheidene

Reisspecial – Overgeleverd aan de sterren

Overgeleverd aan de sterren; SPECIAL REIZEN

Begrijp de massamoordenaar

Een democratisch communistisch Europa

Lieve, valse, trouwe vriend

Ein birra grande in Toscane