Uitgeschooft

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Opnieuw relevant

Fidan Ekiz

Can Dündar is vastberaden: ‘We moeten het volk de waarheid vertellen’

<div class="lead">
<p class="tekst">Fidan sprak met Tilly, die ze kent via Facebook. Tilly viel op door de hippie foto&#8217;s die ze plaatste op haar pagina. Foto&#8217;s uit andere tijden, &#8216;je deelde alles met elkaar, de jongeren van nu zijn veel materialistischer&#8217;.</p>
</div>
<p class="tekst">Ergens in mijn tienerjaren kreeg ik belangstelling voor de jaren zestig en de hippietijd. De Flower Power-beweging, de Summer of Love, Woodstock. Het is een gemythologiseerd tijdperk; de werkelijkheid is minder eenduidig. Drugsexcessen, bandeloos gedrag, vrije seks, escapisme tegen een achtergrond van de Vietnamoorlog, rassenrellen. Desondanks blijf ik een romantisch beeld houden van die jaren: dat van jonge revolutionairen die zich met bloemen, liefde en muziek verzetten tegen cynisme, materialisme, militarisme. In elk geval stónden ze ergens voor. Wíj moeten onze jongeren nu activeren om te gaan stemmen. Dus ja, soms verlang ik daarom naar een tijd waarin ik nog niet eens bestond.</p>
<p class="tekst">‘Dat romantische beeld klopt óók. Je hebt veel gemist,’ zegt Tilly van Tuinen. Zij was er wel bij. Tilly en ik zijn ooit bevriend geraakt op Facebook. Ze viel op door de foto’s die ze online plaatste. Prachtige foto’s uit de jaren zestig waarop ze staat afgebeeld met lange blonde lokken en vlechten langs haar gezicht. Ze had iets weg van Marianne Faithfull, dezelfde grote ogen met diezelfde onschuldige blik. Veel foto’s zijn gemaakt op Terschelling, onder meer bij café ’t Spyntje, waar ze werkte in de horeca en waar ze haar man Bert (inderdaad: baard en lange haren) ontmoette.</p>
<p class="tekst">Tilly groeide op in een gezin met vijf kinderen. Haar moeder komt uit een katholiek gezin in Zuid-Limburg, haar vader kwam uit Leeuwarden, zijn moeder uit Harkema, Friesland. ‘De Friese Wouden. Oude veenkoloniën. Er groeide niks. Van oudsher een armoedig gebied. Ruig volk. Daar wonen messentrekkers, wordt nog steeds wel gezegd. Mijn vader was een heel bescheiden, intelligente man. Hij heeft de hbs gedaan. Om de armoede te ontvluchten, verhuisde een deel van de familie van zijn moeder naar Geleen. Een tante van hem kwam naast mijn moeder te wonen. Bij een familiebezoek werden ze verliefd, maar ze mochten niet met elkaar omgaan. Mijn vader was een “heiden”. Voor mijn moeder ging hij in de leer bij meneer pastoor en deed een poging om in de mijnen te werken, zoals haar hele familie. Het werd niks. Op zijn eerste werkdag in de mijnen zag hij een kompel een been kwijtraken. Dus maakte hij ten einde raad mijn moeder maar zwanger en toen moesten ze wel trouwen.’</p>
<h5>Verstoten</h5>
<p class="tekst">De moeder van Tilly werd verstoten uit de gemeenschap, dus verhuisde het pasgetrouwde stel eerst naar Leeuwarden, later naar Alkmaar. ‘Voor mijn vader was dat een <em>escape</em>. Hij was 21, zij pas 17. Toen mijn moeder 25 was, had ze al vijf kinderen gebaard. Moet je je voorstellen, in die tijd had je geen Pampers, geen wasmachine, geen ijskast. We haalden kolen uit het kolenhok met een kit. Bij mijn opa en oma in Leeuwarden was geen wc, weet ik nog. Er was een hûske waar een ton in stond die werd opgehaald door de zogeheten “tonnenman”. Mijn oma gaf die man altijd een sigaar opdat hij rustig door de gang liep zonder te morsen.’</p>
<p class="tekst">Het moet zwaar zijn geweest voor haar moeder, beseft Tilly. Zodra begin jaren zestig de anticonceptiepil werd geïntroduceerd, werd die – ondanks haar katholieke achtergrond – met gejuich onthaald. Thuis werd niks aan het geloof gedaan, dat wilde de vader van Tilly niet. Haar moeder protesteerde nooit. ‘Mijn vader was met zijn hbs een <em>catch</em> voor de dochter van een mijnwerker.’ Maar toen haar vader overleed, hing het huis binnen een mum van tijd vol met kruisen en rozenkransen. Moeder ging ook weer naar de kerk. Tilly: ‘Een Limburger, daar haal je het geloof niet uit.’</p>
<p class="tekst">In 1964 ging het gezin naar Leeuwarden, waar de vader van Tilly oorspronkelijk vandaan komt. ‘Ik vond het daar vréselijk. De hel. De onderliggende dorpen vond ik leuk, maar Leeuwarden? Ik vond de mensen onaardig, ze liepen tien jaar achter de feiten aan. Kijk, wij wonen nu in Groningen. Ík kan bijvoorbeeld weinig begrijpen van dat hele gedoe rond Zwarte Piet. Als mensen er last van hebben, dan kap je toch gewoon met die Zwarte Piet. Wat geeft dat nou? Friezen voelen zich altijd buitengesloten. Ze hebben zich altijd afgescheiden gevoeld van de rest van Nederland. Het zijn nationalisten, hè.’ ‘Het zijn de Catalanen van Nederland,’ zegt haar man Bert lachend.</p>
<figure id="post-380660 media-380660" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/01/24172340_10203841001342932_382345266_n.jpg_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/01/24172340_10203841001342932_382345266_n.jpg_preview-320x207.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/01/24172340_10203841001342932_382345266_n.jpg_preview-640x414.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Tilly en Bert toen ze net verkering hadden. ‘De jongeren van nu zijn veel materialistischer. Onze zoon begrijpt niet waarom we nooit veel hebben gespaard, maar wij zijn van de generatie “geld moet rollen”. De debatten zijn verhard. Wat zei Jan Terlouw ook weer? We moeten van alles en hebben nauwelijks nog tijd om te praten en te luisteren naar elkaar.’</figcaption></figure>
<h5>Aids bestond nog niet</h5>
<p class="tekst">Vanaf haar vijftiende liep Tilly constant van huis weg. ‘Ik was een notoire wegloper. Mijn ouders wisten niet wat ze met me aan moesten. Leeuwarden benauwde me. Ik organiseerde liever demonstraties om de Indianen in Zuid-Amerika te helpen. Liftend ging ik naar Amsterdam.’ Waar leefde ze dan van? ‘Je had niks nodig. Mensen gaven je niet alleen een lift, maar ook geld, eten en een slaapplek. Je deelde alles met elkaar. Amsterdam vond ik geweldig. Het was een mooie tijd, de tijd van vrede en hoop. Nog voor de destructieve heroïne-epidemie.’ Ze geeft toe, die vrijheid ging soms ver: ‘Iedereen sliep met iedereen. Aids bestond nog niet.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Er was maar één radiozender. We hoorden allemaal hetzelfde.</q>‘We beseften toen niet in wat voor fantastische tijd we leefden,’ zegt Tilly, ‘en hoe uitzonderlijk het was dat er zoveel goede muziek werd gemaakt. The Velvet Underground, Bob Dylan, The Doors, Neil Young, The Who, Cuby and the Blizzards. Muziek verbond. Er was maar één radiozender. We hoorden allemaal hetzelfde, en we hoorden ook lang niet alles. De jongeren van nu zijn veel materialistischer. Wij zijn tevreden in ons huis vol platen en boeken. Onze zoon begrijpt niet waarom we nooit veel hebben gespaard, maar wij zijn van de generatie “geld moet rollen”. De debatten zijn verhard. Wat zei Jan Terlouw ook weer? We moeten van alles en hebben nauwelijks nog tijd om te praten en te luisteren naar elkaar.’ Wat Tilly het meeste mist, is het idealisme dat er in de jaren zestig en zeventig was. ‘Onze kleinzoon moet nog drie worden. Soms denken we: hoe moet die jongen later verder?’</p>
<div class="info-box-shadow">
<p class="tekst">Fidan is elke maand op zoek naar <a href="https://www.vn.nl/auteur/fidan-ekiz/" target="_blank">verborgen verhalen</a>.</p>
</div>


‘Wij beseften niet dat we in een fantastische tijd leefden’

<div class="lead">
<p class="tekst"><span class="06_Bijschrift_kopje">‘Ook neven, nichten, achterneven en achternichten zijn familieleden waar je een hechte band mee hebt in de Portugese cultuur,’ zegt Alex. </span>We zaten samen op de school voor journalistiek en zitten nu allebei in een scheiding. Zijn vrouw ging zich ergeren aan dingen die anders, Portugees, waren aan Alex. De verschillen die ooit zo interessant waren en de geliefden verbonden, vervreemdden nu juist.</p>
</div>
<p class="tekst">We ontmoeten elkaar in een cafeetje in Deventer. Het is bijna twintig jaar geleden dat we elkaar voor het laatst zagen. Hij heeft foto’s meegenomen, gemaakt tijdens het introductiekamp van de School voor Journalistiek in Utrecht. De klas van 1995. Een knappe jongen kijkt in mijn camera. Alexandre Nunes Roque. Die dagen voelden als het begin van een nieuw leven met nieuwe mensen en nieuwe herinneringen. Ik voelde me zo vrij, zo gelukkig. Het had te maken met het onbekende: de honger naar avontuur, nieuwe emoties, nieuwe vriendschappen, de toekomst. We dronken totdat de zon opkwam en spraken over wat komen zou: ‘Wie zullen we worden?’ Alex was een denker en een romanticus. Hij antwoordde: ‘Ik denk dat het zal gaan zoals bij mijn vader. Als dat lukt, heb ik het goed gedaan.’</p>
<p class="tekst">We deelden dezelfde achtergrond: kind van gastarbeiders, een migratiegeschiedenis gevuld met heimwee en verlangen. Over de emigratie van zijn Portugese vader naar Nederland in 1966 had Alex tijdens onze studietijd een verhaal geschreven: ‘Antonio heeft twee truien en een jas aangedaan. Nog steeds kan hij de trillingen van zijn lichaam niet in bedwang houden.’</p>
<h5>Een mooie jonge vrouw</h5>
<p class="tekst">Daar zitten we dan, op een vrijdagmorgen. Alex is nu vader en ik moeder. Beiden zitten we in een scheiding. Herkenning van verdriet verlicht de eenzaamheid. Alex is getrouwd. Ze leerden elkaar twaalf jaar geleden kennen. Het begin van een liefdesverhaal tussen een Portugees-Nederlandse jongen uit Den Haag en een mooie jonge vrouw uit Twente. Getrouwd in een wit kerkje in Vilar, Portugal, waar zijn ouders ook waren getrouwd. Een sprookje. Ze kregen drie kinderen. Alex houdt nog zielsveel van haar. De breuk was niet zijn keuze. Wat was het wel? ‘Cultuurverschillen toch, denk ik.’ Hij moet er zelf om lachen. ‘Kan je dat geloven? Ik ben hier geboren, spreek accentloos Nederlands. Portugal en Nederland hebben een vergelijkbare culturele en religieuze achtergrond, dacht ik altijd. Mijn vrouw en ik delen hetzelfde katholieke geloof. Dan kom ik er na 42 jaar achter dat ik blijkbaar toch anders ben en dat ik mij m’n hele leven heb aangepast aan mijn omgeving.’</p>
<h5>Temperamentverschil</h5>
<p class="tekst">De Portugese cultuur is traditioneler dan Alex altijd had gedacht. Ook hij bleek traditioneler. ‘Ik wilde het doen zoals mijn vader. Een echte pater familias. Dat wilde ik voor mijzelf ook. Dat is misschien niet van deze tijd, het is bijna archaïsch. Mijn vader deed alles voor zijn familie. Dat stond op de eerste plaats: hard werken, verantwoordelijkheid, respect, familie. Zelf kwam hij op de laatste plaats. Zijn eigen ik offerde hij op. Net zoals mijn moeder trouwens. Wat dat betreft vind ik dat ik mijn vader en moeder heb teleurgesteld. Het hele concept familie is anders in de Portugese cultuur. Niet alleen ouders en broers en zussen, maar ook neven, nichten én achterneven en achternichten zijn familieleden waar je een hechte band mee hebt.’<br />
Zonder dat dit direct een probleem opleverde in zijn huwelijk, was het wel een fundamenteel verschil dat de harmonie thuis sluipend aantastte. Iets is anders, maar je kunt het niet benoemen, concreet maken en bespreken. Ik herken wat Alex zegt uit mijn eigen (interculturele) huwelijk. Een ander kenmerkend punt dat hij noemt, is het temperamentverschil: ‘Als ik met stemverheffing sprak, dacht zij dat ik woedend was. Ja, ik reageer heftig, maar dat is zo weer voorbij. Zo ging dat thuis bij mijn ouders ook. We gooiden het eruit en dan weer verder. Nu stond alles stil. Dagen van gezwijg en wrok volgden. Je gaat aan jezelf twijfelen. Om zulke reacties te voorkomen, ging ik mij aanpassen. Opkroppen. Twentenaren houden zich in.’</p>
<figure id="post-372221 media-372221" class="align-none"><img srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/11/23414627_1406253882821090_1016139123_n_preview-320x319.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/11/23414627_1406253882821090_1016139123_n_preview-640x639.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Alex als kind, en zijn familie.</figcaption></figure>
<p class="tekst">Zijn vrouw ging zich ergeren aan dingen die anders, Portugees, waren aan Alex. Alles wat bij hem hoort. ‘Fado, het Portugese levenslied, is niet zomaar muziek voor mij. Ik kan oprecht huilen als ik een goede fado hoor. Ik voel het echt in mijn botten, in het diepst van mijn vezels. Soms moet ik aan mijn vader denken, soms aan mijn moeder, soms aan mijn vrouw die het niet begrijpt of voelt. Vaak moet ik ook aan Portugal denken. Niet alleen aan de grote dingen, zoals de landschappen, de hoge kliffen, de woeste zee, maar juist ook de kleine dingen. Die regenbui tijdens dat mooie gesprek met een nicht, terwijl je Portugese espresso dronk met een pastel de nata. Madredeus heeft niet voor niets een liedje genaamd “Coisas Pequenas”: “Kleine Dingen”.’</p>
<p class="tekst">De verschillen die ooit zo interessant waren en de geliefden verbonden, vervreemdden nu juist. ‘Ik gaf liefde, maar kreeg geen ware liefde terug. Ze deed echt haar best, maar je best moeten doen in de liefde is een slecht teken. Als het er is, komt het vanzelf. “Ik houd niet meer van je, ik wil scheiden,” zei ze. Ik schrok me kapot. Alles had ik opgeofferd voor de liefde: ik verliet Den Haag voor Twente, ik verliet mijn sociale omgeving en mijn professionele netwerk. Hier zit ik dan: ik moet terug naar Den Haag, heb een gat in mijn cv, mijn zelfvertrouwen ligt op de bodem van de put en het is me niet gelukt om het gezin bij elkaar te houden. Wat heb ik in godsnaam gedaan, denk ik steeds. Ik heb niet alleen mijn ouders teleurgesteld, maar ook mijn schoonouders. En misschien nog erger: ik heb mijn vrouw teleurgesteld én mijzelf.’</p>
<p class="tekst">De herfstzon morst met licht. Alex kijkt roerloos naar buiten. Op zoek naar verloren tijd en ondefinieerbaar geluk. Sprakeloos, troostend. We zijn groot geworden, maar hoeven ons niet groot te houden. De stilte wordt onderbroken door de serveerster. Kom, we bestellen nog een koffie. De toekomst wacht wel.</p>


Fidan en haar studievriend Alex: alles opgeofferd voor de liefde

<div class="lead">
<p class="tekst">Fidan groeide op in een hechte Turkse gemeenschap. Alles daarbuiten was een vreemde wereld. Vandaar haar fascinatie voor autochtone Nederlandse families en hun familieleven.</p>
</div>
<p class="tekst">Wanneer je opgroeit in een dorp, binnen de Turkse gemeenschap, dan mis je meer van Nederland dan je meemaakt. Alles buiten mijn eigen leefomgeving was mij lang onbekend. Het leven elders in het land, en bij autochtone Nederlandse families, heeft me dus altijd gefascineerd: hoe ging het bij hen thuis? Mijn honger naar het antwoord op die vraag houdt nooit op en wordt beantwoord door al die mensen die mijn levenspad kruisen en bij wie ik binnen mag kijken.</p>
<p class="tekst">Zo ontmoette ik jaren terug Hans Heesen. Geboren en opgegroeid in Zutphen, 58 jaar, docent aan de Filmacademie in Amsterdam. Samen met Jos Stelling schreef hij scenario’s voor films als <span class="Cursief">No Trains No Planes</span> en <span class="Cursief">Duska</span>. Ik had hem al een tijd niet gezien toen ik op Facebook zag dat zijn vader was overleden.</p>
<p class="tekst">‘Mijn vader is overleden. Ik had hem al 17 jaar niet meer gezien, toen ik hem een paar maanden terug opzocht in het verzorgingstehuis waar hij de laatste twee jaar woonde. Hoe dement hij op dat moment ook al was, zijn ogen spogen vuur zodra hij begreep wie ik was: zijn vermaledijde zoon. Praten kon hij niet meer, maar zijn blik zei alles. (…) Zo lang het leven voortging, duurde de woede voort, en het onverzoenlijk gelijk. Ik hoop dat hij nu eindelijk rust en vrede vindt.’</p>
<p class="tekst">Een maand later overleed zijn moeder.</p>
<p class="tekst">‘Vanmiddag is mijn goede, lieve moeder overleden. Vrijdag zou ze 86 worden. Op de een of andere manier wist ze er altijd het beste van te maken, soms tegen de verdrukking in. Zelfs de laatste dagen in het ziekenhuis nog, toen haar bewustzijn al steeds verder weg raakte. Op de vraag van een verpleger, eergisteren, of ze wist waar ze was, antwoordde ze heel stellig: “Ja.” Om er met een lichte aarzeling aan toe te voegen: “In een hotelletje?” Ik hoop dat ze lekker uitrust, maar ik ga haar vreselijk missen!’</p>
<p class="tekst">Na de dood van zijn ouders begon Hans verhalen te schrijven. ‘Het was de bedoeling dat ik één verhaal zou schrijven. Het werden er zeven.’ Op de dag dat ik hem spreek, wordt het huis van zijn moeder leeggehaald.  ‘Opgroeien in Zutphen eind jaren zestig was een tijd van hokjes,’ zegt hij. Er waren zeven voetbalclubs: een protestantse, een katholieke enzovoort. Mijn moeders wereld, als kind, was niet groter dan 15 vierkante kilometer. Toen haar zus naar Zuid-Afrika emigreerde, waren ze er vast van overtuigd dat ze elkaar nooit meer terug zouden zien. Ik weet nog toen er voor het eerst een groep Molukkers bij ons op school kwam. Dat vond ik geweldig. Alsof de grenzen ineens opengingen. Een soort wijds perspectief. De wereld werd groter.’</p>
<p class="tekst">Zijn moeder was huisvrouw, zijn vader werkte bij het Zuiveringsschap. Het was geen gelukkig huwelijk. Ze kregen drie kinderen. De oudste, Marja, verongelukte toen ze 14 was. Onderweg naar school werd ze op haar fiets aangereden door een vrachtwagen. Hans was toen 11. ‘Ik werd uit de klas gehaald door het schoolhoofd. De rest heb ik verdrongen. Mijn ouders wisten zich geen raad van verdriet. Dat was meteen het einde van het gezin.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Het is wonderlijk dat onze levens zo sterk beïnvloed worden door onze ouders.</q>Hans denkt dat zijn vader vóór de dood van zijn dochter van plan was geweest het gezin te verlaten, maar dat hij uit plichtsbesef is gebleven. ‘Hij ervoer ons gezin als een gevangenis met ons als cipiers. Wij verpestten zijn leven door er te zijn. Toen ik 40 was, merkte ik dat ik daar nog steeds onder leed. Daarom confronteerde ik hem ermee. Hij had niets te zeggen, gaf geen krimp. Toen besloot ik dat het voorbij was.’</p>
<h5>De verdrietige periode van haar leven</h5>
<p class="tekst">Hoe ging zijn moeder verder na de dood van haar eerstgeborene? ‘Ik vroeg het haar twee jaar geleden. Ze antwoordde dat het verdriet alleen maar heftiger was geworden. Toen het gebeurde, was ze een vrouw van 39 met nog twee kinderen. Voor ons moest ze wel door. Toen wij ouder werden en ze niet meer voor ons hoefde te zorgen, kwam alles opnieuw keihard binnen. Hartverscheurend vond ik het om dat te horen.’ Hierover schrijft Hans in een van zijn verhalen:</p>
<p class="tekst">‘Mijn moeder was 28 toen ze mij kreeg. Ik hoorde dus bij de verdrietige periode van haar leven. Daar kon ik niets aan veranderen, maar ik wilde graag horen over de tijd dat haar leven nog goed en hoopvol was. Haar jeugd in Eefde. De verhalen die ze daar af en toe over verteld had, waren voornamelijk zintuiglijke herinneringen, aan de stof van een bepaalde zondagse jurk, aan de smaak van de kersen die ze plukten in de tuin, aan de muziek die uit het eerste transistorradiootje schalde dat in huis kwam, aangeschaft toen haar zusje Stien drie maanden lang het bed moest houden met een gipsen spalk om haar heupafwijking te corrigeren. Water haalde je uit de pomp. De oven werd gestookt op takkenbossen. Het graven van het Twentekanaal, dat Eefde van Zutphen scheidde, bracht twee arbeiders, jongens nog, in huis tegen kost en inwoning. De tram stopte voor de deur. Op Nieuwjaarsdag vervoerde die hen naar de IJsselkade, vanwaar het te voet verder ging naar Voorstonden om opa en opoe gelukkig nieuwjaar te wensen. Het was een wereld die zij achter zich liet toen ze de brug overstak om te trouwen, en die voorgoed was verdwenen.’</p>
<figure id="post-370477 media-370477" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/11-Fidan-zwaai_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/11-Fidan-zwaai_preview-320x222.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/11-Fidan-zwaai_preview-640x444.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/10/11-Fidan-zwaai_preview-1280x887.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Marja, kort voor haar dood. Onderweg naar school werd ze op haar fiets aangereden door een vrachtwagen. Hans was toen 11. &#8216;Ik werd uit de klas gehaald door het schoolhoofd. De rest heb ik verdrongen. Mijn ouders wisten zich geen raad van verdriet. Dat was het einde van het gezin. Foto: privéarchief Hans Heesen.</figcaption></figure>
<p class="tekst">Met de dood van zijn moeder besefte Hans hoe hij jarenlang haar pijn met zich heeft meegedragen. ‘Wij hadden als kinderen ons eigen verdriet, maar ook dat van onze moeder erbij. Dat begreep ik pas nadat ze was overleden. Ineens was dat heftige gevoel verdwenen.’</p>
<p class="tekst">Ik blijf het wonderlijk vinden dat onze levens zo sterk beïnvloed worden door onze ouders. Die wetenschap maakt mij als moeder soms angstig: doe ik het wel goed? Ik vraag Hans hoe dat nu voor hem is.</p>
<p class="tekst">‘Weet je, Fidan,’ zegt hij, ‘als je meemaakt dat iemand zomaar van het ene op het andere moment verdwijnt, ben je daarna altijd een beetje op je hoede. Van iemand houden wordt dan nogal gevaarlijk.’</p>
<p class="onderschrift"><span class="06_Bijschrift_kopje">Hans Heesen met zijn zusjes. </span>De oudste, Marja, verongelukte toen ze 14 was. Rechts Marja kort voor haar dood. Onderweg naar school werd ze op haar fiets aangereden door een vrachtwagen. Hans was toen 11. ‘Ik werd uit de klas gehaald door het schoolhoofd. De rest heb ik verdrongen. Mijn ouders wisten zich geen raad van verdriet. Dat was meteen het einde van het gezin.’</p>


Fidan Ekiz op zoek naar verborgen verhalen: ‘Ik droeg haar pijn met me mee’

<div class="lead">
<p class="tekst">Maartje Gerretsen is een van Fidan Ekiz&#8217; meest dierbare vrienden. Als klein meisje verloor ze haar broertje, op vakantie. &#8216;Nu heb ik voor het eerst ruimte om het verlies te verwerken. Dat kon niet. Ik moest overleven.&#8217;</p>
</div>
<p class="p1"><span class="s1">Het was mijn eerste dag op De School Voor de Journalistiek. In een volgepropte aula aan de Ravellaan in Utrecht werden onze namen omgeroepen: ‘Fidan Ekiz en Maartje Gerretsen.’ Of we ons wilden melden bij de afdeling financiële administratie. Mijn hart klopte in mijn keel. Ik moest mijn studie zelf betalen en had die maand geen rode cent op mijn rekening. ‘Zo zeg, we worden nu al van school getrapt,’ zei Maartje, terwijl we de zaal uitliepen. Tijdens die wandeling werden we vriendinnen. Ik verheugde me er altijd op om haar weer te zien. Ze fleurde mijn dag op. Met Maartje aan mijn zijde voelde ik me minder onzeker op school.</span></p>
<p class="p1"><span class="s1">Maartje was opgegroeid in het Gooi, maar woonde sinds een paar jaar in Amsterdam. Ze was een tikkeltje rebels, authentiek, ongelofelijk eerlijk, slim, geestig en vooral opvallend zorgzaam. Alsof ze me wilde beschermen tegen de boze wereld. We grapten vaak dat ik zo ‘Amish’ was: bleu, opgegroeid in een dorp bij Rotterdam, een beetje wereldvreemd. Maartje had veel gezien en meegemaakt. Dat wist ik vanaf het moment dat ik haar ontmoette. In die opgewekte blauwgroene ogen schuilde ook droefheid. Dat intrigeerde me. Soms was ze ineens afwezig, alsof ze vertrok naar een andere, ondoorgrondelijke wereld. </span><span class="s1">Ze wilde alles weten over mijn Turkse familie en mijn culturele achtergrond. De twee werelden waarin ik leefde, fascineerden haar. </span><span class="s1">Omdat het in de gemeenschap waarin ik opgroeide niet zo vanzelfsprekend was dat ik op mezelf woonde, reisde ik dagelijks zes uur heen en terug voor school. Totdat mijn ouders Maartje ontmoetten. Ze waren dol op haar. Steeds vaker bleef ik bij haar thuis slapen, totdat ik zowat bij haar woonde. Heel bijzonder vond Maartje dat vertrouwen. Ze was duidelijk op zoek naar erkenning, liefde en aandacht.</span></p>
<figure id="post-367502 media-367502" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/IMG_2267.jpg_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/IMG_2267.jpg_preview-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/IMG_2267.jpg_preview-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/IMG_2267.jpg_preview-1280x960.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Maartje en Fidan.</figcaption></figure>
<h4 class="p1"><span class="s1">Een vlindernetje</span></h4>
<p class="p1"><span class="s1">Maartje was acht toen haar twee jaar jongere broertje Stijn overleed. Het gezin was op vakantie in Frankrijk. ‘We hadden geluncht in een café in Auxerre. Mijn moeder was even weg om iets te halen. Wij gingen met mijn vader op een bankje aan de boulevard zitten. Stijn had voor zijn verjaardag een vlindernetje gekregen. Hij vroeg me of ik meeging guppy’s vangen. Ik wilde mijn vader helpen bij het schrijven van ansichtkaarten. Stijn ging alleen weg en kwam nooit meer terug.’</span></p>
<p class="p1"><span class="s1">Een zoekactie werd op touw gezet voor het vermiste jongetje. Overal werd gezocht. Ook in de rivier de Yonne. ‘Twee duikers doken om en om het water in. Intussen zag het zwart van de mensen op de boulevard en op de brug over het water. Twee uur na zijn vermissing werd Stijn gevonden. Een oudere vrouw met een lange rok en grijs haar pakte Stijn over van de duiker en legde hem neer.&#8217;</span></p>
<p class="p1"><span class="s1">&#8216;Ik zag het allemaal gebeuren. Mijn vader was er toen niet bij, mijn moeder werd meteen meegenomen naar het café waar we eerder hadden geluncht. Ze was helemaal verdoofd. Ook ik werd weggetrokken bij het water, maar keek achterom en zag Stijn levenloos in de armen van die vrouw. In het café ben ik heel lief opgevangen door de eigenaar en Nederlandse vakantiegangers. Later hoorde ik dat Stijn nog is gereanimeerd. Hij had al zo lag in het water gelegen, het was zinloos, maar je probeert alles&#8230; Voordat Stijn werd weggereden in een ambulance, heb ik mijn broertje nog gezien. Dat is het laatste beeld. Hij lag er vreedzaam bij. Heel koud. Maar zo mooi. “Stijn, slaap je?” vroeg ik.&#8217;</span></p>
<p class="p2"><span class="s1">&#8216;Kinderen laten toe wat ze zelf aankunnen. Ik wist dat Stijn dood was en miste hem ontzettend. Het gevoel van verlies was zo immens groot. Maar ik durfde niet over hem te praten, al spoorden mijn ouders me daar wel toe aan. Een kind was uit het gezin weggerukt. Ik wilde ze niet nog meer verdriet geven; ik wilde het niet nog erger maken. We hadden een poes, ‘Streepje’, daar praatte ik tegen. Vaak keek ik naar de wolken die voorbijdreven, in de hoop om Stijn op een wolk te zien.’</span></p>
<p class="p2"><span class="s1">De dood van Stijn was verschrikkelijk traumatisch, en wat daarna gebeurde was in de herinnering van Maartje heel heftig. Het gezin viel uit elkaar. Haar vader kon niet met het verdriet omgaan. ‘Ik kon het verlies niet verwerken, omdat ik niet in een omgeving zat waar ik me veilig voelde. Als kind voel je een enorme loyaliteit naar je ouders, ook wanneer dat onterecht is. Onbewust ging ik in de overlevingsstand en sloot mezelf af.’   </span></p>
<h4 class="p1"><span class="s1">Door het vuur</span></h4>
<p class="p1"><span class="s1">Nadat haar ouders waren gescheiden, bleef de schuldvraag. Die werd nooit uitgesproken, maar beheerste wel het leven van Maartje en haar ouders. ‘Ik voelde mij schuldig: als ik met Stijn was meegegaan, had alles misschien voorkomen kunnen worden. Maar ik voelde ook dat mijn vader mij schuldig achtte. Dat heeft hij jaren later ook toegegeven. Doordat hij zijn aandacht aan mij moest geven, kon hij niet op Stijn letten. Maar ik was nog zo klein. Tegelijkertijd weet ik dat hij zich schuldig voelt. Zijn strijd tegen dat schuldgevoel en tegen mij overschaduwde mijn verdriet voor Stijn. De dood van mijn broertje heb ik al die jaren niet kunnen verwerken. Pas nu ik 40 ben, lukt het beetje bij beetje.’</span></p>
<p class="p1"><span class="s1">Het zwaarste was, zei Maartje altijd, dat ze haar leven nooit zou kunnen delen met haar broertje. Vriendschappen zijn misschien daarom wel zo belangrijk voor haar. ‘Ze gaat voor je door het vuur,’ zei haar beste vriendin Manon ooit tegen mij. Maartje ziet Manon en mij als haar bloedeigen zussen, en mijn familie als een tweede familie. Dat verklaart waarom ik altijd voel dat ze voor me wil zorgen: wie je liefhebt, wil je beschermen.</span></p>
<p class="p1"><span class="s1">Ik zag haar door de jaren worstelen met het verlies van haar broertje, de strijd met haar vader. Ze viel, stond op, viel weer, maar krabbelde altijd weer op. We verloren elkaar soms uit het oog, maar we vonden elkaar altijd weer terug. Beetje bij beetje zag ik het lijden afnemen. Ze werd een succesvol programmamaker en een heel lieve moeder.</span></p>
<p class="p1"><span class="s1">‘De dood van Stijn krijgt steeds meer een plekje. </span><span class="s1">Nu ik zelf twee zoontjes heb, ben ik er heel erg mee bezig. Een van mijn zoontjes is geboren op de verjaardag van Stijn. Ongelofelijk is dat. Ik zie er ook iets moois in. Een onverklaarbaar teken. Nu heb ik voor het eerst ruimte om het verlies te verwerken. Dat kon niet. Ik moest overleven. Eigenlijk heb ik dat na de dood van mijn broertje altijd gedaan: overleven. Ik denk erover om een film over Stijn te maken. Een film vol liefde voor mijn broertje. Stijn verdient het om heel mooi herinnerd te worden.’</span></p>
<div class="info-box">
<figure id="post-367504 media-367504" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/maartje-en-stijn-in-de-wei_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/maartje-en-stijn-in-de-wei_preview-320x472.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/09/maartje-en-stijn-in-de-wei_preview-640x945.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Maartje en Stijn in de wei.</figcaption></figure>
<p class="onderschrift"><span class="06_Bijschrift_kopje">Boven: Maartje Gerretsen, rechts met Fidan, links met haar broertje Stijn. </span>‘Zijn dood heb ik al die jaren niet kunnen verwerken. Ik voelde mij schuldig: als ik met Stijn was meegegaan, had alles misschien voorkomen kunnen worden. Maar ik voelde ook dat mijn vader mij schuldig achtte. Tegelijkertijd voelde hij zich ook schuldig. Zijn strijd tegen dat schuldgevoel en tegen mij overschaduwde mijn verdriet om Stijn. Pas nu ik 40 ben, lukt het beetje bij beetje zijn dood te verwerken.’</p>
</div>


Fidan Ekiz over haar vriendin Maartje, die nog klein haar broertje Stijn verloor

<div class="lead">
<p class="tekst"><span class="06_Bijschrift_kopje">Fidans vriendin Gülsüm studeerde af aan de Toneelacademie en ging reizen, ook al wilden haar Turkse ouders dat niet</span>. Waar een wil is, is een weg.</p>
</div>
<p class="tekst">We leerden elkaar kennen op de basisschool in Rozenburg, onder de rook van Rotterdam. Ik was rustig, timide en verlegen, Gülsüm was uitgesproken, eigenzinnig en stoutmoedig. Een mooi meisje met een karakteristiek gezicht, een Barbra Streisand-neus, dikke wenkbrauwen en felgroene ogen.</p>
<p class="tekst">Haar ouders waren net als de mijne begin jaren 70 als gastarbeiders naar Nederland gekomen. Het gezin kwam in een straat achter ons te wonen, in de ‘Turkenbuurt’. Gülsüm en ik konden uren praten over onze families, school en toekomst. We waren bang dat onze ouders zomaar konden besluiten terug te keren naar Turkije. In de zomervakanties dacht ik: misschien zie ik haar nooit meer. Het was vaak genoeg voorgekomen dat klasgenootjes niet meer terugkeerden. De gedachte daaraan maakte me misselijk van heimwee. Maar we bleven.</p>
<p class="tekst">Ik had bewondering voor mijn nieuwe vriendin. Ze had een enorme drang naar vrijheid en onafhankelijkheid. Van het geloof moest ze niks hebben. ‘Ik vond dat de islam mij werd opgelegd. Ik associeerde het met alles wat mij werd ontnomen en verboden. Later begreep ik dat het niet alleen ging om dogma’s, maar vooral over cultuur, traditie, rituelen, conservatisme, onwetendheid. Alles werd op een hoop gegooid met het geloof: “de islam staat het niet toe”. Uitgepraat was je,’ zegt ze nu.</p>
<h5>Haar wereld stortte in</h5>
<p class="tekst">Gülsüm en ik groeiden op in een wereld waarvan we nog niet begrepen hoe ver die van Nederland afstond. Pas toen de tijd van zorgeloos buitenspelen voorbij was en onze leeftijdgenoten gingen stappen en verkering kregen, beseften we hoe afgesloten wij leefden. De tentakels van de sociale controle hielden ons gevangen in een angstige gemeenschap. Onze ouders wilden ons beschermen, maar we begrepen nooit precies waartegen. In het dorp gingen spookverhalen rond over kinderen die de ‘wijde wereld’ ingingen en op het slechte pad raakten. Mijn ouders wisten zich enigszins los te maken van de invloeden van de gemeenschap. Mijn zus en ik waren een van de eerste Turkse jongeren die buiten Rozenburg, in Spijkenisse, naar de middelbare school mochten. Wij móésten studeren, zodat we een beter bestaan konden opbouwen in dit land. Het geroddel namen ze voor lief. Maar Gülsüm mocht na de basisschool niet meer verder leren. Haar wereld stortte in. Ook die van mij. Turkse meisjes die ouder waren dan wij trouwden, kregen kinderen en bleven thuis. Een van die meisjes was de zus van Gülsüm. Dat mocht mijn beste vriendin niet overkomen. Zij had ambities, dromen, idealen. Samen zouden we de wijde wereld intrekken. Ik vreesde dat we uit elkaar zouden groeien. Thuis huilde ik dagenlang om het naderende afscheid. Uiteindelijk ging haar vader akkoord: Gülsüm mocht naar school. In Rozenburg, waar alleen een mavo was.</p>
<p class="tekst">De beperkingen golden niet voor de twee broers van Gülsüm. ‘Mijn zus wilde eigenlijk ook verder leren. Zij mocht alleen de huishoudschool doen. Mijn vader wilde dat ze ging trouwen. Ik wilde dat niet. Na de mavo moest ik hem weer overtuigen om door te leren. Ik won. Het werd een opleiding tot winkelbediende in Spijkenisse, want verder van huis mocht ik niet. Maar het was tenminste iets.’ Daarna wist ze hem weer over te halen om door te leren; ze voltooide een hbo-opleiding cultureel maatschappelijke vorming. Toen kwam de volgende stap – een grote: ze wilde op zichzelf gaan wonen. In die tijd, in onze gemeenschap, was dat zoiets als een eerste stap op de maan. ‘Mijn vader was er kapot van. Hij kon het echt niet aan. Hij wist niet beter dat zijn dochter bij hem onder één dak zou wonen totdat ze trouwde.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Onze ouders wilden ons beschermen; we begrepen nooit precies waartegen.</q>Toen Gülsüm 26 was, ging ze uit huis. De bekoelde relatie tussen vader en dochter herstelde zich na een tijd, als een wond die heelt. ‘Hij ondervond telkens dat mij vrijlaten niet het einde van de wereld betekende.’</p>
<p class="tekst">Mij fascineerde hoe Gülsüm en haar zus leefden, samen in één huis, onderdeel van één familie, en toch apart. Naarmate Gülsum stappen richting haar vrije toekomst zette, raakte ze verder verwijderd van haar zus. Ze begrepen elkaars wereld niet meer. Ik heb de zus weleens gevraagd hoe het voelde dat Gülsüm zich wist vrij te vechten. Ze kreeg een verdrietige blik in haar ogen: ‘Zo ging het nu eenmaal. Gülsüm is het gelukt, mij niet.’</p>
<p class="tekst">Bijzonder aan Gülsüm is dat ze niet zoals veel meisjes in haar situatie koos voor een breuk met haar familie. Ze houdt van haar ouders en wilde hen meenemen in haar reis naar persoonlijke vrijheid. Eigenlijk bevrijdde ze hen zo ook. Haar vader overwon zijn angsten, emancipeerde in zekere zin: hij vertrapte de dogma’s die hij van huis uit had meegekregen. Gülsüm zag dit toen niet, zegt ze; zij voelde vooral de steun van anderen. Zoals Bram, haar buurman. ‘Hij liet mij zien wie ik was en wie ik kon zijn. Hij luisterde naar mij. Daar was vrijheid die ik thuis niet had. Hij was een troostende tweede vader en bleef dat totdat hij vorig jaar overleed.’</p>
<p class="tekst">Gülsüm studeerde af als regisseuse aan de Toneelacademie in Maastricht. Haar moeder, zus en vrienden waren bij de diplomauitreiking; voor haar vader was die nog een brug te ver. Haar moeder was heel trots. Dit was de beste toneelacademie van Nederland en haar dochter was daar onderdeel van. Gülsüm ging reizen, dook in spirituele boeken en bouwde zo verder aan haar innerlijke kracht. ‘Mijn vader zoekt nu meer toenadering en steun bij mij. Mijn vechtlust en kracht waar hij zich altijd tegen verzette, laat hij nu toe. Ik zie nu dat hij die kant van mij altijd heeft gewaardeerd, maar hij kon het niet toelaten: hij moest altijd de sterkere zijn.’ De relatie met haar zus verbeterde. ‘We kunnen nu door onze verschillende werelden heen prikken, elkaar emotioneel opzoeken en toelaten dat we elkaar weer vinden omdat we het allebei willen. De mist is opgetrokken.’</p>
<p class="tekst">Wanneer ik zie hoe jonge generaties Turken en Marokkanen in Nederland klagen dat ze geen gelijke kansen krijgen in dit land, denk ik altijd aan Gülsüm. Waar een wil is, is een weg. Wat zij op eigen kracht voor elkaar heeft gekregen, maakt mij soms nederig.</p>


Onze ouders wilden ons beschermen, maar we begrepen nooit goed waartegen

<div class="lead">
<p class="tekst">Fidan Ekiz keerde ondanks bedreigingen terug naar Istanboel. En daar verloor ze haar hart weer aan Turkije en zijn inwoners.</p>
</div>
<p class="tekst">De laatste keer dat ik in Istanboel was, rende ik met een televisieploeg voor een waterkanon en de Turkse ME uit tijdens een demonstratie. We waren daar om te filmen voor onze documentaireserie <span class="Cursief">De Pen &amp; het Zwaard</span>, over journalisten die strijden voor de waarheid in landen waar machthebbers hen tot zwijgen proberen te brengen.</p>
<p class="tekst">Wat ik in Turkije aantrof, heeft me tot op de dag van vandaag niet meer losgelaten. Ik sprak collega’s die gedwongen zelfcensuur toepasten; die geïntimideerd werden; die op staande voet waren ontslagen; die bang waren om opgepakt te worden. Het hartverscheurendst vond ik de angst tussen collega’s onderling. Een journalist bij de grote krant <span class="Cursief">Hürriyet</span> keek gedurende ons interview angstig om zich heen. Later waarschuwde hij me om hem niet meer te mailen voor zijn én mijn eigen veiligheid. Het was volgens hem ook verstandig om even weg te blijven uit Turkije. Toen ik na de uitzending werd bedreigd, besloot ik zijn advies maar op te volgen. Ook speelde ik toen voor het eerst met de gedachte om mijn Turkse paspoort op te geven zodat ik niet onder de Turkse (straf-)wetgeving val. Dat bleek niet zo makkelijk als ik dacht.</p>
<p class="tekst">Net toen ik het wilde laten zitten, volgde de Turkse couppoging afgelopen zomer en de nasleep ervan op Nederlandse bodem. Mijn kritiek op de Turkse president Erdogan en de Turks-Nederlandse relschoppers in Rotterdam leidde dit keer zelfs tot doodsbedreigingen. Maar hoe groter de afstand tussen mij en Turkije, des te groter mijn drang om alsnog te gaan. En dat deed ik dan ook deze maand.</p>
<h5>Steeds achterdochtiger.</h5>
<p class="tekst">Nerveus sta ik in de rij op het Atatürk vliegveld in Istanboel. ‘Waarom heeft u een visum? Heeft u geen Turks paspoort,’ vraagt de douanebeambte. ‘Verlopen,’ antwoord ik. ‘Oké. Dan zoek ik uw Turkse identiteitsnummer op.’ Ik wil weten waarom dat nodig is. ‘De noodtoestand is van kracht in Turkije. Wist u dat niet?’ Ik vraag me af of dit een strikvraag is. ‘Mevrouw Fidan (in Turkije wordt de voornaam gebruikt), we doen een extra controle,’ vervolgt hij. ‘Mag ik de naam van uw moeder en uw vader? Hun geboorteplaats?’ Ik beantwoord netjes alle vragen, maar word steeds achterdochtiger.</p>
<p class="tekst">Kort voor mijn vertrek kreeg ik een vreemd bericht van Twitter, in het Turks, over ‘het schenden van hun regels’. Een paar dagen eerder nog een Turkse mail, zogenaamd van de Turkse inlichtingendienst, waarin ik werd gewaarschuwd om weg te blijven uit Turkije. Ik maakte een foto van de berichten en stuurde die naar Turks-Nederlandse vriendinnen met wie ik een groeps-chat ben begonnen. We zochten elkaar op omdat we dezelfde zorgen delen over het land van onze ouders. ‘Als je problemen hebt, sla dan meteen alarm, Fidan. Wij zorgen ervoor dat alles in werking wordt gesteld hier.’ Terwijl de douanebeambte in zijn computer zoekt, kijk ik op mijn iPhone en open de Twitter-groeps-chat met de vriendinnen. Paraat om zo nodig alarm te slaan.</p>
<p class="tekst">De douanebeambte kijkt me aan. ‘Mevrouw Fidan, ik doe u een gunst.’ Mijn hart klopt in mijn keel. ‘Ik geef u uw Turkse identiteitsnummer. Dan hoeft u geen visum meer te kopen. Dit scheelt u heel veel tijd bij uw consulaat in Nederland.’ ‘Oh.’ Ik bedank hem. Hij slaat mijn paspoort dicht en geeft het terug. ‘Welkom, mevrouw Fidan.’ Door de grote brok in mijn keel kan ik niet antwoorden. Met tranen in mijn ogen loop ik door de poortjes. Ik voel me verward: opgelucht, vrij, boos, schuldig en verdrietig tegelijk. Ik heb Turkije zo erg gemist. Waarom kwam ik niet eerder? En hoe kunnen mensen mij, ondanks mijn liefde voor dit land, verwijten een landverrader te zijn, alleen maar omdat ik kritisch ben op de leider van dit land?</p>
<h5>Wat is er gebeurd?</h5>
<p class="tekst">Buiten het vliegveld haal ik diep adem en snuif de lucht op die ik zo goed ken van de talloze vakanties die ik als kind doorbracht in dit land. De geur van verbrand hout, maisvelden en iets zoets wat ik nooit thuis kan brengen. ‘Welkom!’ hoor ik weer. Deze keer van de taxichauffeur die me vraagt waar ik naartoe moet. ‘Naar huis,’ antwoord ik met nog steeds die brok in mijn keel. De chauffeur moet lachen. ‘En waar is dat?’ Ik moet naar Kadiköy, waar mijn zusje woont. Op de autoradio klinkt Ibrahim Erkal, een bekende Turkse zanger die onlangs is overleden aan een hersenbloeding. ‘Was u fan van hem?’ vraag ik de chauffeur. ‘Heel erg. We komen uit dezelfde streek,’ zegt hij.</p>
<p class="tekst">Hij vertelt mij hoe jong de zanger nog was, dat hij net een kindje had gekregen. Ik weet ineens weer waarom ik ooit als journalist naar Turkije ben verhuisd. Zulke gesprekken met volstrekte vreemden geven mij een groot gevoel van vrijheid. We kletsen honderduit. Over muziek, Turkse soaps, politiek, de mislukte staatsgreep, de noodtoestand en het nagenoeg ingestorte toerisme. ‘Een paar jaar terug was het booming. We kwamen om in het werk. Nu jagen we op vliegen,’ klaagt de chauffeur. Hij vraagt mij waarom Nederlanders wegblijven. ‘Zo zonde. Ze vonden Turkije altijd prachtig, de mensen vriendelijk. Wat is er gebeurd?’ Ik weet niet waar ik moet beginnen.</p>
<figure id="post-363340 media-363340" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/07/Unknown-13_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/07/Unknown-13_preview-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/07/Unknown-13_preview-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/07/Unknown-13_preview-1280x1280.jpg 1280w" alt="" /><figcaption><span class="06_Bijschrift_kopje">Sporen van de politieke instabiliteit en onveiligheid zie ik op het eerste gezicht alleen op de gevels, die zijn volgekalkt met politieke leuzen. </span> Foto: Fidan Ekiz</figcaption></figure>
<p class="tekst">In de dagen die volgen, verlies ik weer mijn hart aan Istanboel, Turkije en aan deze mensen. Het is alsof ik nooit ben weggeweest. Herinneringen aan de jaren dat ik hier woonde komen boven. Het leven in Turkije is altijd mooi en zwaar tegelijkertijd, bitter en zoet. Op het eerste gezicht zie je niks van alle ellende. Maar als je langer met mensen praat, proef je de angst. De naam van Erdogan of diens aartsvijand Gülen spreken ze fluisterend uit. Waar ze ook staan, iedereen die ik spreek is heel onzeker over de toekomst.</p>
<p class="tekst">Als ik Istanboel weer verlaat, heb ik een besluit genomen. Ik geef mijn Turkse nationaliteit níét op. De band die ik heb met het land van mijn ouders is voor altijd. Tot de dood ons scheidt. Ik neem het zoals het is.</p>


Waarom ik mijn Turkse nationaliteit níét opgeef

<div class="lead">
<p class="tekst">Terwijl Fidan haar Turkse nationaliteit op gaf, verhuisde haar zus vanuit Nederland naar Turkije. Op hetzelfde moment dat de (politieke) instabiliteit en onveiligheid toenamen.</p>
</div>
<p class="tekst">In 2011 maakte ik de documentaire <span class="Cursief">Ik zie een verre reis</span>, over de groeiende groep jonge Turken die weg wil uit Nederland. Ik volgde mijn tien jaar jongere zus Ferian, geboren en getogen in Nederland. Turkse jongeren zoals zij voelen zich steeds meer aangetrokken tot Turkije. Ze volgen de Turkse media, en uiteindelijk willen ze het liefst definitief naar Turkije. Zo ook mijn zusje. Ik heb nog geprobeerd haar tegen te houden. Ze moest beseffen dat ze nooit helemaal zou kunnen aarden in Turkije, daarvoor is ze te Hollands. Ik kan het weten, want ik heb zelf jarenlang in Istanboel gewoond. Zoveel heimwee naar huis, naar Nederland, als toen heb ik nooit meer gehad. Toch waagde mijn zus de grote stap. Ze woont nu al twee jaar in Turkije, in de meest roerige periode die het land sinds jaren doormaakt. Deze maand is ze even terug in Nederland om, naar eigen zeggen, bij te komen van Turkije. ‘Soms snak ik zo erg naar de Hollandse nuchterheid. Heerlijk. Je had gelijk toen je zei dat we Hollandser zijn dan we denken.’</p>
<h5>Een enkeltje Turkije</h5>
<p class="tekst">Haar avontuur begon twee jaar geleden met een sollicitatie bij Turkish Airlines, dat eens in de zoveel tijd stewardessen werft. Turks-Nederlandse dames die dromen van een enkeltje Turkije, slaan dan hun slag. Mijn zusje meldde zich aan met een vriendin. De sollicitatieprocedure bleek één grote modellenscout. Haar vriendin werd meteen afgekeurd vanwege een tatoeage. Ferian werd net als alle andere jonge vrouwen van top tot teen gekeurd: gewicht, lengte, haar (extensions zijn verboden), littekens. ‘Een meisje dat te dun werd bevonden, dronk de hele dag water om aan het vereiste gewicht te voldoen. Anderen waren weer te dik. Het stond me heel erg tegen.’</p>
<p class="tekst">Maar toen diende zich een andere kans aan. Mijn zus kon meteen beginnen bij een internationale bank in Istanboel. Binnen vijf dagen pakte ze haar spullen. Mijn moeder kon het niet bevatten. Ging ze echt voorgoed weg, zo snel? Ik stelde haar gerust. ‘Binnenkort is ze weer terug.’ Ik had het fout.</p>
<p class="tekst">Totdat ze een eigen woning had, woonde Ferian bij onze tante in Istanboel. ‘Ik vond die beginperiode heel zwaar. In Turkije telt het recht van de sterkste. Ik was die zorgeloze leuke vakanties gewend. Drie maanden heb ik zonder meubels gewoond. Salarissen werden niet altijd op tijd uitbetaald. Ik werkte me een slag in de rondte.</p>
<h5>Twee bomaanslagen</h5>
<p class="tekst">Terwijl mijn zus een nieuw leven begon in Istanboel, namen de (politieke) instabiliteit en onveiligheid in het land toe. Turkije, in gevecht met zowel Islamitische Staat (IS) als met de Koerdische afscheidingsbeweging PKK, is al anderhalf jaar doelwit van bloedige aanslagen. Ferian ontsnapte op het nippertje aan twee bomaanslagen bij het stadion van de voetbalclub Besiktas. Kort nadat ze het stadion had verlaten, volgde de eerste bomexplosie. ‘Ik had het zo vaak gezien op televisie, angstige mensen die rennen voor hun leven. Nu zag ik het van dichtbij. Heel eng.’ Iedereen sprong op de laatste veerboot naar de Aziatische kant van de stad, waar Ferian woont. ‘Het was alsof we op de Titanic stonden. Ik kon alleen maar aan mama denken, aan hoe ongerust ze moest zijn. Ik was onbereikbaar, mijn telefoon was uitgevallen.’</p>
<h5>Oppassen met kritiek</h5>
<p class="tekst">Tijdens de mislukte coup afgelopen zomer dacht mijn zus er voor het eerst over om definitief terug te keren naar Nederland. ‘Ik ben niet bang uitgevallen, maar toen was ik echt doodsbang. Mijn huisgenote belde en zei dat ik snel extra inkopen moest doen: “Er wordt een staatsgreep gepleegd!” Eerst dacht ik dat ze een grap maakte. Even later hoorde ik de buurman roepen dat we het gebouw moesten verlaten: “We worden gebombardeerd!” Het waren geluidsbommen, maar het huis schudde op zijn grondvesten. Buiten vormden zich meterslange rijen voor de bank. Mensen sloegen aan het hamsteren. Vanuit mijn raam zag ik woedende mannen, met stokken en lange messen richting de Bosporusbrug gaan. Intussen bleven F16’s overvliegen. Op advies van mijn huisgenote heb ik alle gevoelige boeken over Erdogan verstopt. Ik bleef maar naar mijn Nederlandse paspoort staren. Ik moest weg, maar hoe. Vlak achter mijn huis staat het gebouw van de Turkse staatsomroep waar coupplegers live binnenvielen en een verklaring lieten voorlezen. Het was de langste nacht van mijn leven. Dit is het dan dacht ik, vanavond ga ik dood.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Ik bleef maar naar mijn Nederlandse paspoort staren. Ik moest weg.</q>Sinds de mislukte staatsgreep is in Turkije de noodtoestand van kracht en zijn tienduizenden mensen opgepakt op verdenking van betrokkenheid bij de couppoging. Meer dan honderdduizend mensen zijn op non-actief gezet. ‘Mijn vrienden vinden me soms te naïef,’ zegt mijn zus. ‘Ze zeggen dat ik moet oppassen met kritiek op de macht. Ik let nu wel iets meer op wat ik schrijf op sociale media, maar dat valt me zwaar, want er zitten zoveel onschuldig mensen vast die ik wil steunen. Wij horen en lezen over die arrestaties. Maar het gebeurt allemaal buiten ons zicht. Wat je wel ziet, is hoe religie steeds meer in de samenleving sluipt. De afkeurende blikken wanneer je in een korte rok loopt; de beperkingen in het uitgaansleven; het verbod op alcoholverkoop na tienen. Stilletjes groeit de invloed van de islam.’</p>
<p class="tekst">Binnenkort gaat mijn zusje terug naar Istanboel. Ik ga mee voor een paar dagen. Sinds de couppoging ben ik niet meer in Turkije geweest. Dat is me afgeraden, omdat ik werd bedreigd nadat ik mij kritisch had uitgelaten over president Erdogan, de mislukte coup en de nasleep daarvan op Nederlandse bodem. Ik besloot toen om mijn dubbele nationaliteit op te geven zodat ik niet onder de Turkse (straf-)wetgeving val als ik daar zou worden opgepakt. Al sinds enige tijd probeer ik mijn Turkse paspoort in te leveren, maar dat wil nog niet zo vlotten. Ferian komt voorlopig niet terug naar Nederland, ondanks de heimwee.</p>


‘Dit is het dan. Vanavond ga ik dood’

<div class="lead">
<p class="tekst">Fidan Ekiz ging naar het consulaat om afstand te doen van haar Turkse nationaliteit. ‘Ik wil gewoon ergens een handtekening zetten en dat alles is geregeld.’</p>
</div>
<p class="tekst">Een bezoek aan het Turkse consulaat staat bij Turkse Nederlanders bekend als een crime. Je bent een halve dag kwijt aan wachten, wachten en nog eens wachten. ‘Nummer 364!’ De vermoeide baliemedewerker vraagt me iets. Hij zit achter het glas. Ik kan hem nauwelijks verstaan. ‘Kunt u wat harder praten,’ vraag ik. Hij slaakt een diepe zucht en drukt op een knop. ‘Mevrouw, ik vroeg hoe ik u kan helpen.’</p>
<p class="tekst">Zijn stem echoot door de bomvolle wachtkamer.</p>
<p class="tekst">Omdat iedereen in de wachtkamer nu meeluistert, doe ik een poging om hard te fluisteren.</p>
<p class="tekst">‘Eh, ik wil graag mijn Turkse paspoort inleveren.’</p>
<p class="tekst">‘Is het verlopen, mevrouw?’</p>
<p class="tekst">‘Ja, maar daar gaat het niet om.’</p>
<p class="tekst">‘Dat maakt niet zoveel uit, hoor, als u maar een geldige <span class="Cursief">kimlik</span> (id-kaart) heeft.’</p>
<p class="tekst">‘Nee, wacht, u begrijpt het niet. Ik wil afstand doen van mijn Turkse nationaliteit.’ (Stilte.)</p>
<p class="tekst">‘U wilt de Turkse nationaliteit niet meer?’</p>
<p class="tekst">(De vraag echoot nog een paar keer na. Geroezemoes in de wachtkamer.) Ik zie aan zijn gezicht dat hij me wil vragen naar de reden. Hij doet het niet. Misschien omdat hij de afkeurende blikken om mij heen ziet. Dat moet wel. Ik voel de ogen prikken in mijn rug.</p>
<p class="tekst">Omdat ik niet nóg harder kan fluisteren, druk ik mijn gezicht nu half tegen het glas.</p>
<p class="tekst">‘Eh, dat klopt. Wat moet ik doen?’</p>
<p class="tekst">De man kijkt me zwijgend aan.</p>
<p class="tekst">‘Nu weet ik het. U bent toch die journalist.’</p>
<p class="tekst">(Nog meer geroezemoes. ‘Ik zei het toch,’ zegt iemand. ‘Zij is die Erdogan-hater.’)</p>
<h5>‘De verraders bevinden zich onder ons’</h5>
<p class="tekst">Mijn kritiek op Erdogan wordt me door veel Turken niet in dank afgenomen. Tijdens de rellen bij het consulaat eerder dit jaar werd ik daar nog eens mee geconfronteerd. ‘Onze vijanden, de verraders, bevinden zich onder ons,’ zei een demonstrant die me vol afschuw aankeek. De confrontatie daar begon met een woordenwisseling tussen mij en een van de demonstranten en liep uit op een verbaal gevecht met bijna tien man. ‘Ik weet wel wie jij bent,’ zei een van hen, een jonge man met een Turkse vlag om zijn nek. ‘Ik zie je regelmatig op televisie. Je slijmt je in bij de Nederlanders.’ ‘O ja, hoe dan?’ vroeg ik. ‘Door je af te zetten tegen Erdogan.’ ‘Oké. Zeg je dat ook over de Turkse oppositieleider Kilcdaroglu? Slijmt hij zich ook in bij de Nederlanders?’ Het was even stil. ‘Hoe bedoel je dat?’ vroeg de man. ‘Wat ik bedoel is: wat is dat toch met die eeuwige kritiek over nestbevuiling en landverraders. Waarom mag ik van jou geen andere mening hebben?’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Open je ogen. Nederland spuugt jou op een dag ook uit.</q></p>
<p class="tekst">Een andere man mengde zich in de discussie: ‘Omdat het niet de juiste is! Erdogan is wat goed is voor ons. Ook voor jou, open je ogen. Nederland spuugt jou op een dag ook uit.’ Een ander vroeg: ‘Waar kom je eigenlijk vandaan?’ ‘Samsun,’ zei ik. ‘Goede mensen komen daar vandaan,’ zei een oudere man verbaasd. ‘Moedig. Rechtvaardig.’ Hij schudde zijn hoofd. ‘Waar is jouw gevoel voor rechtvaardigheid? Zie je niet hoe Nederland met ons, de Turken, omgaat? Mijn hele leven heb ik me kapot gewerkt in de haven. Jouw vader waarschijnlijk ook.’ De sfeer verzachtte wat. ‘Meneer, wij zullen elkaar nooit begrijpen,’ zei ik. ‘U kunt zich niet voorstellen dat ik van het land van mijn ouders houd. Heel veel zelfs.’ Zijn ogen stonden nu droevig. ‘Nee, dan begrijp ik u inderdaad niet. Ik begrijp er zelfs níks van.’</p>
<h5>‘Straks zetten ze je het land uit!’</h5>
<p class="tekst">Diezelfde verbazing zie ik terug bij de baliemedewerker in het consulaat. ‘Maar wilt u ook afstand doen van uw rechten, bijvoorbeeld uw erfrecht in Turkije? Als u die rechten wilt behouden, dan kunt u de blauwe kaart aanvragen. Dat moet u weten.’ Ineens besef ik dat ik veel niet weet. Bijvoorbeeld of mijn zoon bij zijn geboorte automatisch de Turkse nationaliteit heeft gekregen. ‘Waarschijnlijk wel,’ zegt de man. Kan hij in de toekomst worden opgeroepen voor de Turkse dienstplicht, ook wanneer ik zo’n blauwe kaart heb?</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">De muren beginnen op me af te komen. Weg hier.</q></p>
<p class="tekst">Op veel van mijn vragen kan de medewerker niet antwoorden. ‘Dan moet je naar de derde verdieping.’ Ook daar zitten mensen moedeloos te wachten totdat ze aan de beurt zijn. Met tegenzin trek ik een nummertje. Terwijl ik wacht, raak ik bevangen door verdriet. Ik denk aan de dag dat ik mijn Nederlandse paspoort kreeg. Tot mijn vijftiende stond ik op het Turkse paspoort van mijn ouders en had ik een verblijfsvergunning. Bij het ophalen van mijn Nederlandse pas leverde ik die in. Toen mijn vader dat hoorde, raakte hij half in paniek: ‘Straks zetten ze je het land uit!’ Ik was verbijsterd: mijn vader geloofde dus niet dat het Nederlanderschap mij een permanente verblijfsstatus zou geven. Nu nóg niet, blijkt. Toen ik hem vertelde dat ik afstand zou doen van mijn Turkse nationaliteit, zei hij geschrokken: ‘Als ze je hier op een dag niet meer willen, waar moet je dan heen?’ ‘Maar pa, mensen vluchten nu juist uit Turkije naar Europa, omdat ze in Turkije niet meer vrij kunnen zijn. Het is andersom.’ ‘Dat is zo, maar toch. Je weet nooit wat er in de toekomst gebeurt. Je ziet de angst voor moslims hier.’ ‘Ben je bang?’ vroeg ik hem. Dat was het niet. ‘Ik ben op mijn hoede. Jij moet ook voorbereid zijn op alles, mijn kind. De wereld verandert snel.’</p>
<p class="tekst">Ik wist niet wat te antwoorden. Ik heb alleen maar vragen. Daarom zit ik hier nu te wachten. Ik wil gewoon ergens een handtekening zetten en dat alles is geregeld. Ik wil geen vragen stellen, ik wil geen vragen beantwoorden, ik wil niet nadenken over al deze dingen waarom ik nooit heb gevraagd. Even later geef ik het op. De muren beginnen op me af te komen. Weg hier. Ik ren zo snel als ik kan de trappen af naar beneden.<br />
Buiten ben ik weer gewoon Fidan. Dochter en moeder. Geen nummer en geen nationaliteit. Heel even, daar op de stoep van het consulaat, Turks grondgebied in Nederland, voel ik me bevrijd. Vrij.</p>


‘Zij is die Erdogan-hater’, klinkt het geroezemoes

<div class="lead">
<p class="tekst">Het debat over Turkse Nederlanders lijkt alleen maar te polariseren, vooral na de rellen over het referendum. Het is hoog tijd voor een luider gematigd geluid.</p>
</div>
<p class="tekst">Toen ik me in 2003 – het jaar dat Erdogan aan de macht kwam – in Istanboel vestigde als correspondent, ontmoette ik collega Erdal Balci. Erdal woonde toen al jaren in Turkije en schreef onder meer voor <em>Trouw</em>. Terwijl wij schreven over de ontwikkelingen in het land van onze (voor)ouders, zagen we Nederland veranderen. Na de publicatie van Paul Scheffers essay ‘Het multiculturele drama’ in 2000, de terroristische aanslagen van 11 september 2001 en de moord op Pim Fortuyn in 2002 veranderde het Nederlandse politieke klimaat en laaide het publieke debat over integratie en immigratie hoog op. Ik vond wat er gebeurde in mijn geboorteland uitermate interessant. Het imago van het tolerante Nederland stond ineens onder druk, het ideale beeld van een multiculturele samenleving was ontmaskerd en de stille onvrede wakker geschud.</p>
<h5>Belazerd en machteloos.</h5>
<p class="tekst">In 2007 besloot ik om terug te keren. Erdal bleef in Turkije. Hij was toen nog hoopvol over het land dat een nieuwe koers leek te gaan varen onder het bewind van Erdogan. Zodra hij aan de macht was, zette Erdogan de luiken wagenwijd open naar het Westen. Hij was voornemens om in rap tempo hervormingen door te voeren om te voldoen aan de voorwaarden van de EU. De maatregelen waren bij lange na niet afdoende, maar het was een goed begin.</p>
<p class="tekst">Zo hoopvol als Erdal destijds was over Turkije, zo hoopvol was ik toen over Nederland. Als journalist, documentaire- en opiniemaker probeerde ik telkens weer nuance aan te brengen in de beeldvorming over migranten. In het gepolariseerde Nederland is dat niet eenvoudig, maar juist daarom zo belangrijk. Toen onlangs rellen uitbraken over het referendum in Turkije, had ik het gevoel dat alles wat ik, en velen met mij, proberen op te bouwen in dit land kapot werd gemaakt door die relschoppers voor het consulaat. Ik voelde me belazerd en machteloos. Op Twitter en Facebook zag ik van alles voorbijkomen over de ‘kut-Turken’ in Nederland. ‘Zet ze op de trein,’ schreef een anonieme twitteraar. Ik en al die andere seculiere Turkse Nederlanders die niks te maken willen hebben met die nationalistische relschoppers stonden erbij en keken ernaar. Ik schreef erover in mijn column in het <em>Algemeen Dagblad</em>: ‘Wij zijn het spuugzat om in die spagaat te worden gedwongen waarin ook wij rekenschap moeten afleggen over onze loyaliteit aan Nederland – waar niks mis mee is – omdat we worden meegesleurd in de onheilspellende duistere wereld waarin Erdogan een god is en Nederland een land van “fascisten en nazi’s”.’</p>
<figure id="post-354985 media-354985" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/HH-64003772_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/HH-64003772_preview-320x207.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/HH-64003772_preview-640x414.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/04/HH-64003772_preview-1280x828.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Betogers in Rotterdam betuigen steun aan Erdogan. Foto: Peter Hilz/HH</figcaption></figure>
<p class="tekst">Een jaar geleden sprak ik Erdal, die inmiddels ook terug is in Nederland, weer. Ik interviewde hem voor mijn documentaireserie <span class="Cursief">De Pen &amp; Het Zwaard</span> over de inperking van de Turkse persvrijheid. Erdal vertelde dat zijn grote liefde voor Turkije voorbij is: ‘Voor de grap zei ik altijd dat ik, als correspondent, Turkije naar de EU schreef. Inmiddels is de situatie in Turkije verschrikkelijk. Ik had geen zin om het land nu bij wijze van spreken naar het fascisme te schrijven. Ik vond het beter voor mijn kinderen om naar Europa te gaan.’ Wat mij het meest raakte, is dat Erdal zich bedrogen voelde door Erdogan die ‘iedereen’ zo lang op het verkeerde been had gezet door de schijn op te houden dat Turkije een modern en Europees land zou worden. Toen bleek dat de helft van de Turkse bevolking ondanks de autocratische koers die Erdogan nu vaart achter hun leider blijft staan, was het ‘klaar’ voor Erdal.</p>
<p class="tekst">Ik denk de laatste tijd vaak na over mijn gesprek met hem. Waarom zijn wij als journalist emotioneel zo betrokken bij Turkije en Nederland? Voor een groot deel heeft het, denk ik, te maken met dat je je thuis wilt voelen omdat je houdt van je land. Dat gevoel is blijkbaar geen vanzelfsprekendheid, geen vastigheid, maar gebouwd op onzekerheid, omdat het afhankelijk blijft van externe factoren die wij niet kunnen ‘controleren’.</p>
<h5>Bedreigd door nationalistische Turken</h5>
<p class="tekst">In 2011 maakte ik de documentaire <span class="Cursief">Ik zie een verre reis</span> over de groeiende groep jonge Turken die weg wil uit Nederland. Ik wilde de film maken omdat ik het verontrustend vind dat de jongste generatie Turkse Nederlanders zich in toenemende mate afzondert van de Nederlandse maatschappij. Ik ontdekte dat de tragiek erin schuilt dat deze jonge Turken tussen wal en schip belanden. Want ook in Turkije kunnen ze nooit aarden. Daarvoor zijn ze te Hollands. Het valt ze te zwaar om te wennen aan een cultuur die ze vooral kennen van de onbezorgde vakanties.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Ze vallen tussen wal en schip, want ook in Turkije kunnen ze nooit aarden.</q>Ik heb eerder nooit echt last gehad van dat gevoel van ontheemdheid. Dat veranderde toen ik na mijn kritische column over de Turkijerel werd bedreigd door nationalistische Turken. Intussen werd in Nederland (alweer) de discussie gevoerd over het verbieden van de dubbele nationaliteit. Ik heb een verlopen Turks paspoort dat ik niet gebruik. Sinds het draaien van <span class="Cursief">De Pen &amp; Het Zwaard,</span> waarin we kritisch zijn over Erdogan, leek het me onverstandig om bij een volgend bezoek als ‘Turkse onderdaan’ het risico te lopen opgepakt te worden. Vooral met de anti-Nederlandse sfeer die daar nu hangt. Daarom besloot ik mijn Turkse paspoort in te leveren. Nou, dat bleek niet zo eenvoudig. Er komt nogal wat bij kijken: verzoekschriften, uitleg, toestemming vanuit Ankara. Voor het eerst heb ik het gevoel dat ik ‘vastzit’.</p>
<p class="tekst">Ik krijg veel bijval van Turkse Nederlanders die, tegen wil en dank, verantwoordelijk worden gehouden voor de positie en het imago van een hele gemeenschap. Steun komt ook van autochtone Nederlanders die blij zijn dat de ‘gematigde’ Turkse Nederlanders zich laten horen. Maar we moeten onze stem veel harder laten horen. Ik wil niet blijven steken in een debat dat niet verder gaat dan ‘terug naar eigen land’ en het ‘afschaffen van de dubbele nationaliteit’.</p>


Voor het eerst ontheemd

<div class="lead">
<p class="tekst">Ooit streden Zara en Ali in Iran voor hun politieke idealen. Nu hebben ze alleen nog hun verhaal en het wonder dat ze nog leven.</p>
</div>
<p class="tekst">Samen zaten ze bij de dissidentenbeweging in het Iran van de jaren tachtig, Zara (56) en haar man Ali (54). Zara werd twee keer opgepakt, onder meer in 1988. Beide keren werd ze gemarteld en veroordeeld tot de doodstraf. Ze was begin twintig. Haar vader had connecties binnen het regime en wist haar vrij te krijgen. Nu nog heeft ze nachtmerries.</p>
<p class="tekst">We zitten in hun schoonheidssalon R&amp;S Beauty in Rotterdam. ‘De Iraanse inlichtingendienst was vroeger heel agressief, gewelddadig. Nu maken ze het land van binnenuit kapot.’ Ali kijkt naar Zara. Die knikt instemmend terwijl ze in haar koffie roert en zegt dan: ‘Eigenlijk hebben ze ons ook kapot gemaakt.’</p>
<p class="tekst">In 1993 ontvluchtten Zara en Ali Iran met hun kinderen van 3 en 1. Eerst naar het noorden van Iran, van daaruit met de auto naar de Armeense hoofdstad Jerevan. ‘De mensen hadden niets daar. Er was alleen armoede. Net als zij verhongerden we bijna,’ zegt Ali. De eerste twee dagen zaten ze in een hotel, daarna in een huisje waar ze het regelmatig zonder elektriciteit en water moesten stellen. ‘Elke dag vroegen we de smokkelaars wanneer we zouden vertrekken.’</p>
<p class="tekst">Uitgeput en kilo’s afgevallen vertrok de groep twee maanden later richting Moskou. ‘Daar zijn de smokkelaars die een visum zouden regelen er met onze paspoorten en de helft van ons geld vandoor gegaan. We hadden 7.000 dollar per persoon betaald. Veel Iraniërs strandden onder dezelfde omstandigheden in Moskou. Natuurlijk weet je dat de kans dat je belazerd wordt groot is, maar je wilt het zó graag. Uiteindelijk kwamen we in contact met smokkelaars die aan valse papieren konden komen. Met Azerbeidzjaanse neppaspoorten zijn we toen met de trein naar Bulgarije vertrokken. In Polen zouden ze dan visa regelen voor Duitsland.’</p>
<p class="tekst">Aangekomen in Warschau, waar ze tickets kochten naar Berlijn, gaven ze hun papieren en geld aan de smokkelaars. Dat was nodig om visa voor Duitsland te regelen. Ali: ‘Samen met een groep andere vluchtelingen namen we de nachttrein naar Berlijn. Die avond kon ik niet slapen. Ik had een slecht voorgevoel. Om twee uur ’s nachts ging ik kijken bij de smokkelaars. Mijn hart stond stil. Ze waren verdwenen met onze papieren en ons geld. Ik sloeg alarm.’ Het was drie uur ’s nachts, de vrouwen stonden te huilen, de mannen waren in paniek. ‘Wat heb ik gedaan,’ dacht Ali. Die vraag zou hem nog lang kwellen gedurende hun reis.</p>
<p class="tekst">Kort na zonsopgang stapte de groep uit toen de mannen zagen dat vlakbij de Duitse grens werd gecontroleerd. ‘We hebben gerend voor ons leven. Alles achtergelaten. Ons dochtertje huilde aan een stuk door omdat ze haar pop had laten liggen in de trein.’ Het was november, tien graden onder de nul. De kinderen waren ziek, ze hadden diarree en uitslag van de kou. Ze moesten dertig tot veertig kilometer lopen naar de grens. Ali: ‘De kou. Mijn god, de kou was verschrikkelijk. Ik voel het nu nog. Eten was er niet. De meesten hadden geen cent meer.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Ze haalden het. Duitsland. Ali, Zara en hun kinderen waren vrij.</q>Een van de mannen, de Iraanse Hasim, was een grote steun voor ze. ‘Een boom van een man was het. Hij sprak goed Russisch. Mijn god, wat een goede man. Hij warmde onze kinderen één voor één op. Hij beschermde mijn gezin. Ik zal hem nooit meer vergeten.’</p>
<h5>Doorgaan betekende zelfmoord</h5>
<p class="tekst">De reis naar de Duitse grens werd noodgedwongen afgebroken. Doorgaan betekende zelfmoord. Het gezin en de andere vluchtelingen keerden terug naar Warschau. Daar leefden ze dagenlang op straat. Ali: ‘Om te overleven gingen we stelen. Zigeuners gaven ons te eten. Dagenlang spraken we donkere mensen aan in de hoop dat ze uit Iran kwamen en ons konden helpen. Net toen we het hadden opgegeven en besloten terug te keren naar Iran, kwam ik twee mannen tegen, een Palestijn en een Algerijn. Ze dachten dat ik een bedelaar was. Zo zag ik er ook uit. Toen ze hoorden dat ik Frans sprak, had ik hun aandacht. Ik vertelde ons verhaal. Radeloos was ik. En toen gebeurde er iets wat ik nooit had verwacht: ze boden hun hulp aan. Voor niets. Dol van vreugde rende ik naar de anderen, aan de andere kant van het station. Die geloofden mij niet. Ze dachten dat ik hallucineerde.’ Half fluisterend: ‘Om half twaalf die dag zaten we in de trein.’</p>
<p class="tekst">In Gubin bij Polen stapten ze uit en werden ze door smokkelaars die bevriend waren met hun redders naar een huisje gebracht. ‘Die douche en het eten, het was paradijs. Echt páradijs, weet je het nog, Zara?’</p>
<p class="tekst">Daar, in dat huisje, wachtten ze totdat ze verder konden. Dat kon volgens de smokkelaars pas als de weersomstandigheden verder verslechterden, zodat het zicht beperkt werd. Ze mochten tijdens de vlucht immers door niemand worden opgemerkt. Na een paar dagen werd het gezin met de anderen in een auto tot vlakbij de Duitse grens gereden, waar ze te voet verder moesten. Vier kilometer nog. Ali: ‘We waren zo bang om gezien te worden. Het sneeuwde, we zagen geen hand voor ogen.’</p>
<p class="tekst">Ze haalden het. Duitsland. Ali, Zara en hun kinderen waren vrij. ‘Ik keek naar de hemel. Ineens leek de zon te schijnen. Of droomde ik dat? Ik weet het niet meer. Het enige wat ik wist, was dat mijn gezin in veiligheid was. Ik was dankbaar, dankbaar. Vanuit Berlijn kwamen we met ons gezin in Nederland terecht. Er werd ons gevraagd of we wat te eten hadden en hoe de gezondheid van de kinderen was. We waren weer mensen. Begrijp je? Mensen. We hadden het gered. Het was een wonder.’</p>
<p class="tekst">Een wonder was het echt, zegt Ali. ‘Die Algerijn en die Palestijn waren geen gewone mensen. Ik herinner me nog goed hoe ze eruit zagen. Er gaat geen dag voorbij dat ik niet aan ze denk. Wij waren onderweg naar de vrijheid onze kinderen bijna kwijtgeraakt. Daar ben ik zo vaak bang voor geweest. Die mannen hebben het leven van mijn gezin gered. Dat waren geen mensen. Het waren engelen.’</p>
<div class="info-box">
<p class="onderschrift">Zara (nu 56), die in Iran rechten studeerde, wilde altijd het liefst journalist worden. Haar man Ali (nu 54) besloot in Nederland geneeskunde te studeren en werd kinderarts.</p>
</div>
<div class="info-box">
<p class="onderschrift">Meer van Fidan Ekiz? Neem <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank">de nieuwsbrief van Vrij Nederland</a>.</p>
</div>


‘We waren weer mensen. Begrijp je?’

<div class="lead">
<p class="tekst">Het Nederland van Fidans schoonouders verdwijnt langzaam maar zeker. &#8216;Mijn hoogbejaarde schoonmoeder is voor haar zoons de laatste schakel naar het verleden: een eeuw aan herinneringen, ervaringen, kennis lief en leed.&#8217;</p>
</div>
<p class="tekst">Elke keer als ik bij mijn schoonouders kom, valt mijn oog op de bijbeltekst die in de studeerkamer van mijn middels overleden schoonvader aan de muur hangt: ‘Ik ben het licht der wereld. Wie mij volgt, heeft op zijn weg geen duisternis te vrezen, maar zal het licht des levens bezitten.’ De schoonheid en de betekenis ervan ontroeren me.</p>
<p class="tekst">Ik had een zwak voor mijn schoonvader: een vriendelijke, verstrooide en geestige intellectueel. Hij was dominee, een protestant die begon tussen de katholieken in Brabant. Zijn hele werkzame leven bracht hij door met het helpen van mensen. Stapels plakboeken met bedankkaartjes herinneren aan die jaren. Ik kan uren doorbrengen met bladeren door die albums die zijn gevuld met herinneringen van dankbare mensen, en met het bekijken van de zwart-witfoto’s uit het verleden van mijn schoonouders. Het is een blik in een andere wereld.</p>
<p>Het gezin woonde in van die imposante dorpspastorieën met grote tuinen en reusachtige zolders. Mijn schoonmoeder klaagt nu nog steen en been dat die huizen niet te verwarmen waren. Via Domburg, aan de duinen van Zeeland, belandden ze in de Veenkoloniën, in Hoogezand-Sappemeer, waar voor een predikant, zo stel ik mij voor, veel veldwerk viel te verrichten onder de arbeiders van de scheepswerven en de aardappelmeelfabrieken. Na nog een periode in Zeeland gingen mijn schoonouders met emeritaat. Ze keerden terug naar het noorden, naar Eelde. Mijn schoonmoeder wilde dicht bij Friesland wonen, waar ze vandaan komt en nog familie en kennissen heeft.</p>
<figure id="post-348137 media-348137" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8624.JPG_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8624.JPG_preview-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8624.JPG_preview-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8624.JPG_preview-1280x1280.jpg 1280w" alt="" /><figcaption><strong>&#8216;Het is de eenzaamheid waartoe een domineesgezin is veroordeeld.&#8217;</strong> De generatie van mijn schoonouders staat voor een Nederlandse werkelijkheid die langzaam verdwijnt. Zij lieten mij &#8211; opgegroeid in een Turks arbeidersgezin, in een andere tijd &#8211; kennis maken met een geschiedenis die ik niet kende, een wereld die voor mij tot dan toe verborgen was geweest.</figcaption></figure>
<p class="tekst">Zij en haar man hadden een heel verschillende achtergrond. Zijn familie kwam oorspronkelijk uit Leiden, zijn vader was aannemer en de kinderen gingen een intellectuele kant op. Mijn schoonmoeder kwam uit een plattelandsmilieu en werd onderwijzeres: voor een meisje geboren in 1924 in die wereld het hoogst haalbare. Ze komt uit een familie van doorzetters en, naar eigen zeggen, ‘stijfkoppen’. Mijn schoonmoeder is inderdaad een doorzetter en bovenal direct en eerlijk. Ik houd daarvan. Ze zegt je gewoon waar het op staat, zonder er doekjes om te winden. Heel Turks, vind ik. Maar het schijnt Fries te zijn.</p>
<h5>Afstand</h5>
<p class="tekst">Dat sterke karakter hield haar staande toen ze de zwaarste tijd van haar leven doormaakte: het verlies van een kind. Ze vertelde ons er soms over. Bedaard, maar met een stem die haar verborgen emoties verried. Haar dochter zou deze maand 51 jaar zijn geworden. Maar ze leefde slechts vijf uur, in die pastorie in Domburg. Een kort leven dat alleen door de ouders kan worden herinnerd en naverteld. ‘Mijn man had het er natuurlijk zeer moeilijk mee, maar hij moest verder met zijn werk. Ik bleef achter met de zorg voor twee kleine kinderen. Onze families zaten ver weg en er was weinig steun vanuit de gemeenschap. Dat had waarschijnlijk te maken met de afstand die destijds nog bestond tussen dorpelingen en notabelen. Toen beleefde ik het soort eenzaamheid waartoe je als domineesgezin soms bent veroordeeld.’</p>
<figure id="post-348139 media-348139" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8620.JPG_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8620.JPG_preview-320x214.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8620.JPG_preview-640x428.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/IMG_8620.JPG_preview-1280x857.jpg 1280w" alt="" /></figure>
<h5>Weggestopt leed</h5>
<p class="tekst">19 januari 1965. Het was tegen de ochtend, buiten vroor het licht. Mijn schoonmoeder had hoge koorts. Na een zware bevalling voelde ze dat iets niet klopte. De dorpsdokter, een flamboyante huisarts die op z’n Solex bij de patiënten langsging, schatte de situatie – waarschijnlijk was er sprake van zwangerschapsvergiftiging – te licht in. Het kostte het pasgeboren meisje haar leven. Ik citeer uit de herinneringen van mijn schoonmoeder: ‘In een andere situatie, met een andere arts en in een andere tijd, had ze waarschijnlijk nog geleefd.’</p>
<p class="tekst">Een lange stilte begon. De dood van het kindje werd, zoals vaker in die generatie, vooral zwijgend verwerkt. Ik heb me weleens afgevraagd of mijn schoonmoeder zichzelf door die verschrikkelijke ervaring noodgedwongen heeft aangeleerd om haar pijn weg te stoppen.</p>
<p class="tekst">Haar verdriet werd voor mij voor het eerst zichtbaar toen ik zelf hoogzwanger was van ons zoontje. Mijn schoonmoeder, die op bezoek was, liep de kinderkamer in waar de babywieg stond – zo’n vintage bedje uit de jaren zestig – en zakte bijna door haar knieën. We moesten haar ondersteunen. Uit haar snelle ademhaling klonk zoveel weggestopt leed. Daarna kwamen de tranen.</p>
<p class="tekst">Mijn schoonvader sprak er nooit over in de jaren dat ik hem heb gekend. Ik had hem graag gevraagd naar die zwarte periode uit hun leven. Was hij wel bij machte geweest zijn vrouw voldoende te ondersteunen? Ik durfde het niet te vragen. Ons contact ging vooral over de massa’s kennis waarover hij beschikte, over van alles en nog wat. Toen ik pas was begonnen als correspondent in Turkije vertelde hij mij alles over het vroege christendom in Antiochië. Ondanks zijn hoge leeftijd was hij nog altijd scherp en nieuwsgierig.</p>
<p class="tekst">Ik heb veel van mijn schoonouders geleerd. Hun huis in Eelde is voor mij een soort museum, gevuld met boeken, tekeningen, schilderijen, een enkele bijbeltekst aan de wand en een prachtige piano.</p>
<div class="lead">
<p class="tekst"><q class="pull-left">De dood van een kindje werd vooral zwijgend verwerkt</q></p>
</div>
<p class="tekst">Ik, een Turks-Nederlandse uit een gastarbeidersmilieu, geboren in de jaren zeventig, een vrouw met een islamitische achtergrond, trad daar een Nederland binnen dat ik nog niet kende. Een wereld waarin herinneringen aan de oorlog levend werden gehouden, waarin de jaren van de wederopbouw nog doorschemeren en christelijke naastenliefde geldt als vanzelfsprekend.</p>
<p class="tekst">Mijn hoogbejaarde schoonmoeder is voor haar zoons de laatste schakel naar dat verleden: zij vertegenwoordigt een eeuw aan herinneringen, aan ervaringen, kennis, lief en leed. Als zij er niet meer zal zijn, betekent dit ook voor mij het afscheid van een Nederland dat langzaam maar zeker ophoudt te bestaan. Ik zie het als het loslaten van een hand, die mij meenam de vaderlandse geschiedenis in. Een mooie, warme en bovenal liefdevolle hand.</p>


Fidan Ekiz en het Nederland van haar schoonouders: ‘een blik in een andere wereld’

<div class="lead">
<p class="p1">Fidan Ekiz is meeverzekerd bij Diyanet, de Turkse uitvaartorganisatie die de begrafenis ín Turkije regelt. Maar is het wel zo logisch dat zij daar in een familiegraf begraven wordt? Het levert een serieus dilemma op.</p>
</div>
<p class="tekst">Mijn moeder werd gebeld om met spoed naar Turkije te komen. Haar jongste broertje was overleden. Het was de vraag of ze er op tijd zou zijn. De islam schrijft immers voor dat de teraardebestelling binnen 24 uur moet gebeuren. Een dode moet volgens de islamitische rituelen worden gewassen en zo snel mogelijk op een moslimbegraafplaats worden begraven.</p>
<p class="tekst">Toen mijn moeder, gedrogeerd met kalmeringspillen, in het vliegtuig stapte, was ik onderweg van Istanbul, waar ik destijds werkte, naar Samsun, de geboorteplaats van mijn ouders, in een poging de begrafenis bij te wonen.<br />
Ook ik dreigde niet op tijd te komen. Hemel en aarde bewoog ik om mijn familieleden ervan te overtuigen nog een dag te wachten. Tevergeefs.</p>
<p class="tekst">Huilend en half schreeuwend om boven het lawaai van de dorpelingen uit te komen, riep de oudste broer van mijn moeder door de telefoon: ‘Fidan, we dragen hem nu. De kist. We brengen hem weg. Alles wordt bepaald door het lot. Je moeder zal het begrijpen.’ Ik hoor nu nog de machteloosheid en het besef van schuld in de stem van mijn oom.</p>
<p>Toen mijn moeder aankwam, was het huis van mijn tante gevuld met rouwenden. Iedereen boog het hoofd. Het gehuil stopte. Mijn moeder vroeg eerst kalm naar haar overleden broertje, Aydin. Daarna begon ze om hem te roepen. Ze was te laat. Het was hartverscheurend.</p>
<p>Ik was woedend. Waarom hadden ze niet nog een dag gewacht? Waarom had mijn moeder haar broertje niet een laatste keer kunnen zien? ‘Fidan, de doden mag je niet laten wachten in deze wereld. Dan lijden ze,’ zei mijn tante.</p>
<h5>Alleen van de zomervakanties</h5>
<p class="tekst">Ik was begin twintig toen ik dit meemaakte. Na de dood van mijn oom dacht ik voor het eerst serieus na over wat er met mij gebeurt wanneer ik kom te overlijden. Ik kan al die islamitische regels wel onzin vinden, maar wanneer ik overlijd, word ik – op papier – linea recta naar het familiegraf in Turkije gevlogen. We zijn immers allemaal meeverzekerd bij Diyanet, de Turkse islamitische uitvaartorganisatie die de repatriëring én de begrafenis regelt.</p>
<p class="tekst">Toen ik dit besefte, schrok ik, want dat wil ik helemaal niet. Maar ik beëindigde mijn verzekering niet. Als mijn ouders en de rest van de familie in Turkije worden begraven, lig ik straks hier in mijn uppie op de begraafplaats in Rozenburg, dacht ik. Die gedachte alleen al maakte me zo verdrietig dat ik besloot om er even niet meer over na te denken. En laat dat nou juist de reden zijn waarom veel van mijn generatiegenoten, ondanks hun twijfels, straks alsnog met een enkeltje Corendon naar Turkije vliegen.</p>
<p>Toen ik jaren terug uit nieuwsgierigheid op onderzoek uitging, vroeg ik aan vrienden en kennissen of ze echt in Turkije begraven willen worden. Ze schrokken van mijn vraag, want geen van hen had er bij stilgestaan hoe verdrietig en vreemd het is te worden begraven in een land dat ze alleen kennen van de zomervakanties. Ver weg van de mensen met wie ze in Nederland opgroeiden. Hun familieleden, vrienden en collega’s kunnen toch niet allemaal naar Turkije vliegen voor de begrafenis? En hoe moeten mensen hun graf dan bezoeken? Ze wisten het niet, ik ook niet. We besloten de dood te verdringen. De antwoorden konden nog wel even wachten. Tijd zat.</p>
<p>Mijn generatie heeft nu kinderen. Dit geeft voor veel Turks-Nederlandse vrienden, ook voor mij, de doorslag om na onze dood in Nederland te blijven. Maar zo eenvoudig is dit nog niet. Diyanet regelt op verzoek, als uitzondering, begrafenissen in Nederland. Maar moslimgraven mogen niet worden geruimd, zoals dit gebeurt bij algemene graven in Nederland. En er zijn onvoldoende moslimbegraafplaatsen. Alhoewel niet praktiserend, hechten de meeste Turkse Nederlanders die ik ken wel aan een islamitisch graf. Ze weten niet beter.</p>
<p>Nog moeilijker wordt het wanneer partners ieder iets anders willen. Een vriendin van mij wil hier worden begraven, ‘in het land waar mijn kinderen opgroeien’, terwijl haar man absoluut in het familiegraf in Turkije wil liggen.</p>
<h5>Het lot, mijn kind</h5>
<p class="tekst">Los van de emotionele twijfels en wensen speelt er nog iets anders mee: steeds meer seculiere Nederlandse Turken hebben moeite met het omstreden imago van Diyanet, het Turkse Presidium voor Religieuze Zaken. De uitvaartorganisatie is slechts een onderdeel van het Turkse overheidsorgaan. Ongeveer de helft van de Turkse moskeeën in Nederland is verbonden aan Diyanet en wordt dus gefinancierd en van imams voorzien vanuit Turkije. Deze inmenging – de lange arm – vanuit Ankara had wat mij betreft allang gestopt moeten worden.</p>
<p>Turken die Diyanet voorheen beschouwden als een neutrale uitvaartorganisatie, zagen hoe de Turkse president Recep Tayyip Erdogan tijdens de mislukte staatsgreep afgelopen juli moskeeën inzette voor politiek gewin. Erdogan liet muezzins, die via luidsprekers oproepen voor het gebed, de burgers oproepen om de straat op te gaan.</p>
<p>Mijn generatie staat, kortom, voor een serieus dilemma.</p>
<div class="figure--left">
<figure id="post-346431 media-346431" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/12/Vijf-eeuwen-10.jpg_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/12/Vijf-eeuwen-10.jpg_preview-320x319.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/12/Vijf-eeuwen-10.jpg_preview-640x639.jpg 640w" alt="" /></figure>
</div>
<p>Ik legde mijn bezwaren onlangs voor aan mijn moeder. ‘Ma, er zal nooit één familiegraf komen. Landen zullen onze graven scheiden. En jullie zitten elk jaar een aantal maanden in Turkije, straks missen wij jullie begrafenis nog, net zoals jij die van jouw broertje miste. Wij en de kleinkinderen zullen dan ook jullie graf niet vaak kunnen bezoeken.’</p>
<p>Mijn moeder viel stil, ze keek me eerst geschrokken en toen verdrietig aan. ‘Dat is dan het lot, mijn kind. Of, zoals ik het nu noem, de tragiek van het migrantenbestaan.’ Ik hoorde de machteloosheid in haar stem.</p>
<p class="onderschrift">‘Op een dag vliegen we definitief terug naar huis,’ zegt mijn moeder. ‘In een kist. Turkije wordt onze laatste rustplaats.’ De generatie van mijn ouders vindt het vanzelfsprekend dat hun kinderen net als zij in Turkije worden begraven. Bij onze geboorte meldden zij ons aan bij de islamitische uitvaartverzekering. Maar willen wij niet liever in Nederland worden begraven? Mijn generatie staat voor een dilemma.</p>
