Jouw huis, mijn huis

Columns van de week

Hannah Prins en Amber Wiznitzer

Opnieuw relevant

Ingrid Harms

Cas Enklaar: ‘Ik voel me al heel lang oud’

<div class="lead">In 2009 schreven Rudie Kagie en Ingrid Harms deze reportage over het verborgen leven van de rovende kunstboekhouder, die vandaag in hoger beroep een 4,5 jaar cel tegen zich hoorde eisen.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het beukende basritme dat de vloer in de Amsterdamse cocktailbar Njoy doet trillen, mag dan fnuikend zijn voor de diepgang van de gesprekken, bevorderlijk voor de omzetsnelheid is het wel.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een bodempje mojito doet hier zowat een tientje, maar de in overwegend zwarte merkkleding gestoken clientèle kan zich een kleinigheid veroorloven. Na sluitingstijd van de club communiceren vaste puberbezoekers met elkaar via de vriendensite Hyves, waar in mei dit jaar Y. Tallih zich afvroeg: &#8216;Hevy mann, waar zijn Ashwin en Ramon op dit moment? Stuur me via privé-bericht als je nog iets over hun weet aub.&#8217;
Waar Ashwin (16) en Ramon (14) uithangen, zou iedereen wel willen weten &#8211; de politie voorop. Maar beide broers staan in tegenstelling tot hun vader Clemens K. niet op de opsporingslijst van Interpol. Stel dat hij op maandag 15 juni in het land was geweest, dan zou Clemens K. de cocktaillounge ongetwijfeld hebben bezocht om een rondje te geven ter gelegenheid van zijn veertigste verjaardag. Hij werd met zekere regelmaat aan de bar gesignaleerd en liet zich tegenover zijn zoons en hun vriendenschaar van zijn gulle kant zien. Y. Tallih laat via Hyves weten dat hij alleen voor geld met Vrij Nederland over zijn verdwenen maten wil praten. Een ontmoeting in zijn favoriete cocktailbar wimpelt hij af: &#8216;Nou ik heb cocktails genoeg gedronken iets van 30 of zo allemaal betaald door clemens en daar doe ik het dus niet voor.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>Hele nachten moet K. thuis achter de computer in de weer zijn geweest met overboekingen</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Clemens K. zag tussen half januari en begin maart dit jaar kans om 15,5 miljoen euro weg te sluizen van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst (BKVB) waar hij als hoofd financiën op de loonlijst stond. Het duurde even voordat de megafraude aan het licht kwam, maar toen was de creatieve boekhouder al vertrokken. He took the money and ran.
Ziekmelding 
Het is ongebruikelijk dat een functionaris zoveel vrijheid van handelen krijgt. Zo was Clemens K. gemachtigd om zonder toestemming van de directie bedragen tot liefst vijftigduizend euro over te boeken. Alleen al naar een kleine vestiging van de Raiffeisenbank in Waidring, een dorpje in Tirol, maakte hij in de maand februari tweehonderddrie keer een halve ton over: 10.150.000 euro in totaal. Hele nachten moet hij daar thuis achter de computer mee in de weer zijn geweest. Ook stortte hij twee miljoen op de rekening van de zelfstandig gevestigde &#8216;schuldhulpverlener&#8217; Albert de W. uit Kerkrade.
De zaak kwam aan het rollen nadat de Tiroler bankemployés op 26 februari het Bundeskriminalamt inschakelden. Nooit eerder hadden ze een transactie met zoveel nullen achter het eerste cijfer zien binnenkomen. Toen zich vervolgens op 3 maart drie mannen aan het loket vervoegden om vierenhalve ton in contanten op te nemen, stond de politie ze bij wijze van spreken achter de deur op te wachten. De Duitse klanten weigerden zich te legitimeren. Toen ze aanstalten maakten om te vertrekken, werden ze door de politie aangehouden. Omdat geen geld was opgenomen en niets ten laste kon worden gelegd, stonden ze even later weer buiten.
Ze konden trouwens ook geen geld meenemen, de rekening was al geblokkeerd. Op dat moment zat het hoofd financiën officieel &#8216;ziek&#8217; thuis in Amsterdam. Het was niks voor hem om niet op zijn werk te verschijnen. Zijn stipte naleving van afspraken wordt tot op de dag van vandaag geprezen. Ook nadat de merkwaardige transacties bij het fonds bekend werden, bleef de integer geachte Clemens in eerste instantie boven elke verdenking staan. Sterker nog, toen hij begin maart niet verscheen op zijn afspraak met de accountants ging geen alarm af. K. werd gebeld op zijn mobiel met de vraag waar hij bleef. Hij maakte zich er met een smoes en excuses vanaf.
Dezelfde dag waarop in Tirol de bank door de drie mysterieuze Duitsers werd bezocht, had de hardwerkende Clemens een afspraak met accountants van een andere kunstinstelling waar hij als financieel administrateur bij betrokken was. Wederom kwam hij niet opdagen. Achteraf werd duidelijk waarom: ook bij de Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) plunderde hij de rekening, in dit geval voor 310.418,25 euro. Pas toen de stichting naar het Fonds belde, rees een vermoeden van een financiële catastrofe. SKOR beveiligde onmiddellijk de eigen bankrekening.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>K. wordt &#8216;loyaal&#8217; en &#8216;precies&#8217; genoemd: &#8216;Het was een redelijk idealistische jongen&#8217;</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Pas twee dagen later, een week nadat de Oostenrijkse recherche de Nederlandse collega&#8217;s had ingeseind over de vermeende miljoenenzwendel, werd Clemens K. officieel als verdachte aangemerkt. Toen de politie hem wilde horen, was de vogel al gevlogen. Dezelfde dag ging er een internationaal opsporingsbericht uit. Twee weken later, op 18 maart, werd beslag gelegd op zijn bezittingen. Het huis was leeg. Clemens K. en zijn zonen, mogelijk ook zijn Thaise vriendin en hun baby, waren verdwenen.
Plichtsgetrouw 
De vijfentwintig medewerkers van het museaal gehuisveste BKVB aan de Amsterdamse Brouwersgracht reageerden verbijsterd. Zoals alle beleidsmedewerkers en de directie had Clemens K. er zijn eigen kamer. Hij wordt &#8216;loyaal&#8217; en &#8216;precies&#8217; genoemd. Voordat hij bij het Fonds kwam werken, diende hij een aantal jaren de Mondriaan Stichting. Hij werd daar aangenomen door Melle Daamen, de huidige directeur van de Amsterdamse Stadsschouwburg. &#8216;Het was een redelijk idealistische jongen,&#8217; herinnert Daamen zich. &#8216;Hij was boekhouder bij Dirk van den Broek geweest, maar vond de sfeer daar te commercieel. De heren Van den Broek zaten elke week de resultaten van alle filialen te bekijken. Clemens was in mijn tijd zeker geen bourgondiër.&#8217;
Over zo&#8217;n sympathieke kerel die veel mensen goed meenden te kennen, zouden anekdotes te over moeten zijn. Maar verder dan dat hij altijd goedlachs en belangstellend was, gaan de verhalen niet. &#8216;Een mooie, saaie, rustige jongen, die het eigenlijk nooit over kunst had,&#8217; volgens een collega. Zijn plichtsgetrouwheid viel op: zelfs in het weekend zat hij op kantoor. Dat hij dan vaak de jongens meenam, werd toen heel zorgzaam gevonden. Achteraf bleek dat Clemens K. werk en privé juist strikt gescheiden hield. Zijn sociale leven speelde zich hoofdzakelijk buitenshuis af. Zijn omgeving reageerde met stomheid geslagen toen Het Parool over een Thaise liefdesbaby begon. Deze gewone jongen uit Amsterdam-Noord bleek een veel groter raadsel dan iedereen dacht.
Sinistere details 
Terwijl de Amsterdamse kunstwereld achter de schermen in rep en roer was en menig betrokken manager slecht sliep, wist de recherche &#8216;in het belang van het onderzoek&#8217; de zaak maandenlang stil te houden. Dagblad De Limburger had op 15 mei de primeur. &#8216;Fraude bij kunstfonds&#8217;, meldde pagina één. Bij het fonds BKVB was een dag eerder al paniek uitgebroken toen het regionale dagblad gebeld had om commentaar. De website van de instelling werd haastig aangepast en er kwam een kort bericht over de fraude. De PVV van Geert Wilders eiste onmiddellijk een spoeddebat.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>Het kunstfonds raakte verstrikt in een mysterie met verdwenen miljoenen en een lijk</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De Limburgse journaliste (&#8216;een gunstige wind bracht mij dit verhaal&#8217;) deed ingewijden rillen van schrik toen ze sinistere details over het vergrijp van de boekhouder onthulde. Van de twee miljoen euro die hij naar de dubieuze &#8216;schuldhulpverlener&#8217; uit Kerkrade had overgemaakt, bleek deze meer dan een ton te hebben doorgeboekt naar drie anderen. Onder hen de 41-jarige Ronald Noteboren uit Schinnen en die was inmiddels dood. Zijn levenloze lichaam werd eind februari net over de Belgische grens gevonden. Hoofd en handen waren afgehakt. Loretta, de vriendin van het slachtoffer, zegt aan de telefoon dat ze er niks van begrijpt. &#8216;Ron was geen crimineel. Ik heb hem nooit over meneer Clemens K. gehoord. Dat geld was niet voor Ron, die jongen had nog geen dubbeltje.&#8217; Waarom haar vriend uit de weg geruimd werd, is ook haar een tergend raadsel. En zo raakte het veruit belangrijkste kunstenfonds van Nederland ineens verstrikt in een internationaal mysterie met verdwenen miljoenen en een in stukken gesneden lijk. &#8216;Een drama,&#8217; zegt directeur Lex ter Braak. &#8216;We zijn compleet aangeslagen.&#8217;
Duikvakantie 
Nu politie, justitie en collega&#8217;s eendrachtig de kaken op elkaar klemmen in deze zaak, zit er voor een beroepsmatig geïnteresseerde niets anders op dan ter plaatse poolshoogte te gaan nemen. De speurtocht begint benoorden het IJ. Vanaf de pont is het een kwartiertje fietsen naar de straat van Clemens K., Diopter. Het is mooi wonen daar, heel wat meer op stand ook dan in de afbraakflats in de buurt. Hoewel ook Diopter niet meer is wat het was. Te grote auto&#8217;s leiden tot opgetrokken wenkbrauwen bij verontruste buurtgenoten: &#8216;Het is niet allemaal eerlijk geld hier.&#8217; Een onderwijzeres van basisschool &#8216;t Wespennest werd om de hoek vermoord door haar man.
</div>
<figure id="post-9373 media-9373" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/06/8387cfeb-5c26-4424-b372-7ba2a90f5f34_clemenshuis.jpg" alt="K.'s woonhuis in Amsterdam-Noord. Foto: Hans van den Bogaard" /><figcaption>K.&#8217;s woonhuis in Amsterdam-Noord. Foto: Hans van den Bogaard</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
De eengezinswoning van Clemens K. ziet eruit als een vesting. Aan de buitenkant valt niet te controleren of iemand thuis is. Het onkruid schiet tussen de tegels omhoog. Onder een afdakje staat een rode jongensfiets weg te roesten. De gordijnen zijn dicht, maar dat zijn ze volgens de buren al een hele tijd. &#8216;De sleutels van deze woning zijn af te halen aan het hoofdbureau politie,&#8217; luidt een handgeschreven krabbeltje achter de glazen voordeur. Een berg post op de mat verraadt langdurige afwezigheid van de bewoners.
De buren zeggen ongeveer hetzelfde als de collega&#8217;s: Clemens K. wordt omschreven als een vriendelijke man, maar contact hield hij af. Boom van een vent, &#8216;fotomodel knap&#8217;, half lang, golvend zwart haar, vaak een ringbaardje. Sportief. Clemens en zijn jongens deden aan Thais kickboksen. Ze gingen ook wel op duikvakantie. Bezoek werd nooit gesignaleerd, afgezien van af en toe een Thaise vrouw. Misschien dat er meer dan één Aziatische vriendin was, dat kunnen de buren niet met zekerheid zeggen. In de krant stond iets over een baby, maar die hebben ze niet gezien en nooit gehoord.
Begin dit jaar trok het tot dan toe onopvallende eenoudergezin een paar keer de aandacht. Zo kwam op een avond de politie aan de deur na een melding van huiselijk geweld. Een vrouw ging vreselijk te keer; gek, meestal maakt een man stennis, maar hier waren de rollen omgedraaid. Kort daarna werd Clemens K. niet meer in de buurt gezien. Ashwin en Ramon woonden er nog wel, maar kwamen soms in het holst van de nacht met de taxi thuis, al dan niet in gezelschap van jongere vriendjes. Amper een half uurtje waren ze binnen, of ze vertrokken weer met slaande taxideuren. &#8216;Wat zijn dat voor ouders?&#8217; vroeg een buurvrouw zich af. Toen de schoolinspecteur zich daarvan kwam vergewissen, woonden de spijbelaars er niet meer.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>&#8216;Het lijkt wel of er wapens worden afgeleverd,&#8217; opperde een alerte buurman.</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Minstens zo merkwaardig was de leverantie van langwerpige kisten waarvan omwonenden zich afvroegen wat erin zat. &#8216;Het lijkt wel of er wapens worden afgeleverd,&#8217; opperde een alerte buurman. Of neem de verhuiswagen die in alle vroegte voor de deur stond, van een bedrijf dat gespecialiseerd is in internationaal transport. Het inladen van de kisten werd begeleid door een oudere man die wel vaker in de buurt van het huis opdook. Toch raar dat Clemens K. in de drie jaar dat hij er woonde, er nooit aan toekwam om de naambordjes van de vorige bewoners Peter en Wilma weg te halen. Zijn naam ontbreekt ook in het telefoonboek. Hij waakte over zijn privacy, zozeer zelfs dat zijn ex-collega&#8217;s vaststellen dat er nauwelijks foto&#8217;s zijn waar Clemens herkenbaar op staat. In netwerksites als Hyves, LinkedIn en Facebook was hij naar eigen zeggen niet geïnteresseerd. Achteraf lijkt het erop dat hij zijn verdwijning al langer aan het voorbereiden was.
Bij de koop van zijn huis gaf hij een postadres op, tien minuten fietsen van Diopter. Omdat ook hier geen telefoonnummer van bekend is, zit er niets anders op dan brutaalweg aanbellen. De deur van de flat zoemt gastvrij open. In het trapgat verschijnt een lange grijze man die enigszins beduusd vraagt in welk verband we naar Clemens K. informeren. Hij wordt schielijk aan zijn arm weer naar binnen getrokken door een vrouw, vermoedelijk zijn echtgenote, die bozig roept: &#8216;Weg! Wég! Ik wil dat u weggaat! We willen er niks mee te maken hebben. Ik zijn moeder? Pff! Er zijn genoeg K.&#8217;s in het telefoonboek. Ga daar maar kijken. Weg nu!&#8217;
Chantabel 
Op naar de voormalige echtelijke woning dan maar, richting sportpark Buikslotermeer, ook in Amsterdam-Noord. Na een tochtje langs dichtgetimmerde etagewoningen en een aan diggelen geslagen telefooncel is het opnieuw een verademing om tussen fleurige sierbeplanting van een proper woonerf te staan. &#8216;Ashwin, Ramon, Rosita&#8217;, staat op het naambord, maar na aanbellen wordt niet opengedaan. Het briefje dat in de bus glijdt met het verzoek contact op te nemen blijft onbeantwoord. Na de scheiding was Rosita K. op dit adres blijven wonen. Ze werkte als ambtenaar op het Amsterdamse stadhuis, maar nam ontslag, volgens zeggen zonder zicht op een andere baan.
Vlak voordat ze spoorloos verdwenen, zouden Ashwin en Ramon op school en in de buurt stoer hebben verteld dat ze gingen verhuizen naar Moskou voor het werk van hun vader. Misschien heeft dat te maken met Olaf K., een broer van Clemens. Deze woont al jaren in de Russische hoofdstad, waar hij bij het internationale verhuizingen- en transportbedrijf Voerman werkt. Hij is daar niet aan de telefoon te krijgen en beantwoordt evenmin e-mails. Eerder verzorgde hij de digitale verwerking van visa voor Nederlandse ambassades, onder andere in Moskou.
Dan is er nog een broer, Gerben, met adressen in Friesland en Amsterdam, toevallig ook boekhouder in de kunstsector. Hij reageert evenmin op het verzoek om een gesprek.
Als een echte sportieveling reed Clemens K. op de fiets naar werk en sportschool. Dat er thuis een BMW stationcar uit de 5-serie voor de deur stond, wisten collega&#8217;s en vrienden niet. Op de zonnige woning rust een hypotheek van ruim drie ton. Omdat allerminst uitgesloten is dat de verdachte bij het fonds BKVB en SKOR meer heeft gefraudeerd dan tot nu toe bekend, is voor 22 miljoen beslag op zijn bezittingen gelegd.
Fervente hyvers 
De altijd zo perfectionistische (&#8216;op het bureaucratische af&#8217;, volgens een collega) Clemens K. was een eind op weg bij het plegen van zijn perfecte misdaad. Hij had alles goed geregeld, tot in de puntjes voorbereid en liet vrijwel geen sporen na. Toch gingen een paar dingetjes mis. Oostenrijkse banken stonden altijd bekend om hun klantvriendelijke bejegening van witwassers. Maar zoals directeur Brunschmid van de Raiffeisenbank in Waidring in de Kronen Zeitung opmerkte: &#8216;Ondanks het bankgeheim waardoor Oostenrijk wel eens wordt vergeleken met Burkina Fasso, bewijst de ontdekking van dit bedrog dat onze controlemechanismen efficiënt zijn en functioneren.&#8217;
De grote vraag is natuurlijk wat Clemens K. bezielde toen hij zijn miljoenenfraude pleegde. Volgens sommigen kan het niet anders of hij is psychisch de weg kwijtgeraakt. Het laatste half jaar was hij er niet echt bij met zijn gedachten, leek het. Op recepties en feestjes waar hij als lid van de familie nooit verstek liet gaan, kwam hij ineens niet meer. Volgens anderen moet hij op de een of andere manier chantabel zijn geraakt. Misschien is hij in handen van een bende gevallen, mogelijk is er een link naar Thailand, of leidt het spoor toch naar Rusland, waar de jongens over spraken. Iedereen die wij spreken is er in elk geval van overtuigd: hij is geen crimineel.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>Van de 15,5 miljoen verduisterde euro is waalf miljoen weer terecht</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het is moeilijk voor te stellen waar ter wereld een vader met twee pubers zich jarenlang ongemerkt schuil zou kunnen houden. Onduidelijk is ook of zijn Thaise vriendin en de zuigeling zich ook in dit gezelschap bevinden. Zowel Ramon als Ashwin waren fervente Hyvers. VN&#8217;s digitaal bedreven documentaliste slaagde erin in het vriendennetwerk van de jongens binnen te dringen. Ze ontving al gauw berichten als: &#8216;Wat is het voordeel als ik u informatie ga verstrekken dat ten strengste verboden is en waarom zou ik mijn vrienden naaien voor u weekblad u heeft er voordeel mee geboekt en dan ben ik een slechte vriend.&#8217;
Binnen een dag was de toegang tot de virtuele vrienden- en familiekring geblokkeerd voor ongewenste bezoekers. Het zal ze moeilijk vallen, maar Ramon en Ashwin zijn vast slim genoeg om vanuit hun schuilplaats niet te internetten. Ze weten ook wel dat zij dan traceerbaar zouden zijn.
Natuurlijk beperken twee meereizende zoons de mogelijkheden voor een voortvluchtige. Maar de perfecte misdaad is hoe dan ook mislukt. Van de 15,5 miljoen verduisterde euro is inmiddels twaalf miljoen terecht. Toch een beetje slordig voor een hoofd financiën die bij het gerenommeerde kunstenfonds nooit een steek liet vallen. Wordt vervolgd.
</div>

Rudie Kagie

De miljoenenroof van Clemens K.

<div class="lead">Onder de slachtoffers van vlucht MH17 van Malaysian Airlines ook Joep Lange, een wereldberoemd onderzoeker naar aids en voormalig president van de International Aids Society. In ons blad kwam hij ook verschillende keren aan het woord.</div>
<div class="wpg-element kader">
Oud-redacteur Ingrid Harms over haar ontmoetingen met Joep Lange:
“De eerste keer dat ik Joep Lange ontmoette was toen ik in 1987 een maand lang verbleef in de aids-kliniek van het AMC voor een reportage. Aids was toen nog een ziekte zonder enig uitzicht, vandaar de titel van het verhaal: Prognose Nul. Joep Lange werkte daar toen al. Het was een lieve dokter, zeer begaan met zijn patiënten. Hij ging door roeien en ruiten voor zijn mensen. Het was nooit een glamour-arts, hij trad niet op de voorgrond. We hebben een gezamenlijke vriend, een van de langst levende HIV-geïnfecteerden van Nederland. Joep heeft verschillende keren zijn leven weten te redden door steeds weer met nieuwe medicijnen te komen als het heel slecht ging. Joep was niet alleen een zachtmoedige viroloog en een pijler onder de aids-bestrijding, maar ook een geweldige diplomaat, die iedereen om de tafel wist te krijgen en die geld wist los te praten bij mensen als de Clintons en anderen voor zijn projecten. Hij had net een kliniek geopend in de Birmese hoofdstad Rangoon. Hij verdiende voor al zijn werk een standbeeld in plaats van een massagraf in de Oekraïne.”
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Het interview van Ingrid Harms met Joep Lange uit 2003</h3>
&#8216;Ja, welke kaartjes zal ik nu eens geven,&#8217; peinst Joep Lange (1954). Uit een bureaula, een boekenkast, een werktas en tenslotte uit een mooi zwart mapje tovert hij vijf visitekaartjes te voorschijn. &#8216;Ik heb er nog meer, hoor, vooral mijn Thaise is indrukwekkend, met olifantjes erop!&#8217; Dat komt van pas bij de voorbereidingen van de internationale aidsconferentie van 2004, te houden in Bangkok. Eens in de twee jaar organiseert de International Aids Society, een club van gerenommeeerde wetenschappers en hiv-aidsbehandelaars dit wereldcongres, steeds in een ander land. President is Joep M.A. Lange.
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-19699 media-19699" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/07/b530d496-65a0-4953-ade6-33a40c24e0d9_Joep-Lange.png" alt="Foto: Michiel van Nieuwkerk" /><figcaption>Foto: Michiel van Nieuwkerk</figcaption></figure>
</div>
 PharmAccess International zet zich in om in ontwikkelingslanden de peperdure aidsmedicijnen tegen lagere prijzen binnen te halen. Voorzitter: prof.dr. Joep M.A. Lange, MD, Phd. Daarnaast leidt hij het Nationaal Aids Therapie Evaluatie Centrum, is hij hoofd van de wetenschappelijke adviesgroep van het International Antiviral Therapy Evaluation Center. En als prof.dr. J.M.A. Lange is de internist hoogleraar inwendige geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam en behandelt hij ook nog patiënten. Niet veel, geeft hij meteen toe, daartoe ontbreekt hem domweg de tijd. Lange &#39;zit veel in vliegtuigen&#39;, vergadert op hoog niveau op alle continenten. Zijn Nederlandse basis bevindt zich in een sober noodgebouwtje achter het AMC in Amsterdam-Zuidoost. Hij vindt het prima, zijn kamertje is functioneel en lekker rustig, aan het eind van de gang en het raam kan gewoon open.
In 1986 maakte Lange zijn eerste grote werkreis. Naar Mexico City, waar een van zijn patiënten ernstig ziek geworden was. Lange: &#39;Ruud, zijn vriend, belde. Zijn partner, van oorsprong Mexicaan, wilde niet weg uit Mexico, en deed de raarste dingen. Gaf kapitalen uit en was niet aanspreekbaar. Of wij iets konden ondernemen? Ik wist meteen: ik kan ze niet in de steek laten, ik vond ze ook aardig. Je was in die tijd heel close met de patiënten. Het was een gruwelijke ziekte, je kon zo weinig doen. Ruud troonde me mee naar het huis van vrienden die hem uit het peperdure hotel waar hij zijn intrek had genomen, hadden weten te lokken. Daar zat hij: psychotisch, met zware diarree, tegenover een hele muur opgetaste dozen Chanel 5, gekleed in een witte bruidsjurk, onzin uitkramend. Hij had een aidsmedicijn uitgevonden, zei hij. Met mensen die niet eersteklas reisden, ging hij al helemaal niet, no way, mee. Het moest dus tegen zijn zin. Precies in die periode was daar het wereldkampioenschap voetbal, in het hotel op het vliegveld waar wij de nacht moesten doorbrengen, logeerde het Spaanse nationale team, dus overal politiecordons en beveiliging. Bluffend en wapperend met &#8220;gekochte&#8221; doktersattesten en uitreispapieren hebben we ons in het vliegtuig naar Schiphol weten te werken. Steeds als hij begon te bewegen, gaf ik hem een shot. De medepassagiers verdachten ons van zwaar criminele activiteiten. Die Mexicaanse jongen is allang overleden, maar zijn vriend is nog steeds een patiënt van mij. Ruud mag mij altijd bellen en als het nodig is, zal ik het weer doen.&#39;
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Ik heb veel aan aids te danken, ik ben een van de weinigen die er vet van worden&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Als internist in opleiding zag Lange veel patiënten. Dat werd minder toen hij betrokken raakte bij het laboratoriumonderzoekswerk van Jaap Goudsmit. &#8216;Die tijd in het lab is een wel heel dierbare periode geweest. Uiteindelijk begint het allemaal daar. De verbinding tussen de klinische en de laboratoriumgeneeskunde is van het grootste belang, dat wordt hier onderschat, ook in de academische ziekenhuizen. In de Verenigde Staten heeft een beetje academische internist zijn eigen lab, maar in Europa is iedereen gericht op het afbakenen van de eigen territoria.&#8217;
Begin jaren negentig kon Lange bij de WHO aan de slag. Vanuit Genève zette hij klinisch onderzoek op naar manieren om tbc en andere opportunistische infecties bij aidspatiënten in ontwikkelingslanden goedkoop en efficiënt te behandelen en voorkomen. &#8216;Ik heb heel veel aan aids te danken,&#8217; zegt hij eerlijk. &#8216;Heel veel mensen worden er mager van, ik ben een van de weinigen die er vet van worden. In de beginjaren waren er maar weinig mensen die zich ermee bezighielden, dus je was al gauw prominent. Daarnaast werden er succesjes geboekt. In tal van meer gevestigde vakgebieden is geen sprake van spectaculaire vindingen en ben je als jong onderzoeker een van de velen. Hoe vaak mensen me niet gewaarschuwd hebben me niet met hiv en aids bezig te houden. Dat wordt helemaal niks, daar bereik je niets mee. De gewone wereld is vreselijk, maar de artsenij is net zo benepen. Dat heeft alles te maken met de karakterverpestende opleiding.
De afbraak van het Nederlands aidsonderzoek is deels het gevolg van kinnesinne geweest. De Amsterdamse cohortstudies, bijvoorbeeld, waren een perfecte manier van onderzoek, met zijn vervolgstudies. Het geld was er, het dwong ons om samen te werken, dat bleek heel productief. Midden jaren negentig waren we nog goed voor een groot artikel in Science over onze successen. Het geld voor dit soort onderzoek is nagenoeg verdwenen.
Het stoort me dat Nederland niet trots is op de dingen waarmee je scoort in de wereld. We liepen voorop en dat heeft te maken met de mensen die zich er destijds voor inzetten. Rond 1996 is de afbraak begonnen, toen de combinatietherapieën opkwamen en aids ineens een &#8220;normale&#8217; ziekte werd genoemd. Er komt nu een Europees platform voor de bestrijding van tbc, aids en malaria. Nederland zou twintig miljoen euro bijdragen die eerst bestemd waren voor Nederlands onderzoek in ontwikkelingslanden, in het bijzonder Afrika. Maar nu wordt dat bedrag wereldwijd uitgesmeerd.&#8217;
Hoofdschuddend: &#8216;Nederland is een van de grootste donoren van de WHO. We hebben er nog nooit iemand aan de top gehad. De WHO zou experts moeten hebben die vijf jaar van hun leven het beste geven wat in hun vermogen ligt en dan vervangen worden door nieuwe krachten. Maar zo gaat het niet. Je verdient er veel, betaalt geen belasting, reist met een blauw paspoort: een vruchtbare voedingsbodem voor een behoudende bureaucratie. En als je bijna geen doorstroming hebt, raak je je expertise kwijt. Een ramp voor de wereldgezondheidszorg.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Ik werk te veel, maar ik verdom het om &#8216;s avonds thuis niet in een roman te lezen
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Toen ik er ging werken, in 1992, was ik volstrekt onaangepast, ik begreep de codes niet, deed verkeerde dingen. Je krijgt er brieven van gekken uit de hele wereld. Op mijn eerste werkdag vond ik stapels van die onzin op mijn bureau. In de prullenbak ermee. Aan het eind van de dag werd ik bij mijn baas geroepen. Het was wél de bedoeling dat ik die mensen serieus antwoordde. De secretaresse had me verraden. Twee dagen later moest ik op stel en sprong naar Brazilië. Daar was een nieuw aidsmedicijn uitgevonden. Ik zag dat de &#8220;ontdekking&#8221; volstrekte nonsens was. Niets mee te maken, zei de leiding, je gaat. Brazilië is een belangrijk land voor ons. Nee, het absurdisme van deze organisaties is niet voor te stellen.&#8217;
Lange heeft het vaak over &#8216;spelletjes&#8217;, mandaten, gerontocratieën en karakterbederf. Niet cynisch of bitter, meer vanuit een gedrevenheid, met een mengeling van spot en toorn. &#8216;Ik kan er niet aan wennen dat posities belangrijker zijn dan problemen,&#8217; zegt hij. Beslist: &#8216;Ik leg me er ook niet bij neer.&#8217;
Zijn sterk ontwikkelde weerzin tegen starre structuren en benepen bevoogding heeft vast iets te maken met zijn Limburgse achtergrond, werp ik op. Hij moet er een beetje om lachen, maar memoreert met graagte zijn eerste aanvaringen met het gezag. Geboren in een dorp in de oostelijke mijnstreek, later verhuisd naar &#8216;de stad&#8217;: Heerlen.
&#8216;Mijn vader was mijnwerker en als jongen al anti-katholiek geworden, toen zijn moeder op jonge leeftijd stierf. Als misdienaar kon hij dat niet rijmen met God. Mijn moeder was wel gelovig. Het compromis thuis was dat ik wél naar de katholieke school mocht, maar geen misdienaar en ook niet bij de padvinderij ging. De lagere school werd door paters franciscanen geleid, in hun bruine pijen en onsmakelijke sandalen. We zaten daar met alleen jongens. Ik herinner me dat ik eens een verschikkelijke draai om mijn oren heb gekregen van de pastoor, toen ik in mijn onschuld vertelde dat mijn zusje naar de openbare bibliotheek ging omdat daar veel meer boeken waren dan in die van hem.
Op mijn twaalfde verhuisden we naar Den Briel. Mijn vader voelde aankomen dat de mijnen gingen sluiten. Die emigratie is mijn redding geweest. Het was meteen al een openbaring dat de geschiedenis van de Tachtigjarige Oorlog daar op school heel anders onderwezen werd. Al heb ik het in de begintijd wel moeilijk gehad. Zoals wij vroeger de paar &#8220;Hollandse&#8221; kinderen in Heerlen pestten, werd ík nu gepest, omdat ik anders sprak en uit het zuiden kwam.&#8217;
Waarom begon hij ooit aan die &#8216;karakterverpestende&#8217; medicijnenstudie? Met twinkelende ogen:&#8217;Ik wilde schrijver worden, uit een soort romantisch idee. Maar hoe? Bertolt Brecht had een jaar medicijnen gestudeerd, Tsjechov en Slauerhoff waren arts, dus leek het me geen slechte basis. Toen ik mijn eerste tentamen deed en onvoldoendes haalde, ben ik heel erg mijn best gaan doen. Als er iets is wat ik niet wil, is het wel falen. Zo kreeg ik er zowaar aardigheid in. Ik ben gewoon een burgermannetje, maar de literatuur is mijn grote liefde gebleven. Literatuur houd je op de been, in alles. Mijn leven is ongelooflijk veranderd, Heleen en ik hebben vijf kinderen, maar vooral door het werk: e-mail en gsm maken dat ik bijna geen excuus meer heb om niet te werken. Ik werk te veel, maar ik verdom het om &#8216;s avonds thuis niet in een roman te lezen. Dan mis ik maar een deadline.
Een leuke kant van aids is dat de ziekte zo veel aspecten heeft. Ik lees meer en meer non-fictie: geschiedenis, politiek, vooral boeken over Afrika, economie, public health, biografieën. Je krijgt te maken met al die mensen die het voor het zeggen hebben. Daarom zit ik nu ook op Franse les: omdat ik regelmatig in francofoon Afrika kom. Ik wil weten waarom dingen niet werken. Het mag dan een spelletje zijn, maar daarvoor vind ik het allemaal te ernstig. In de nabije toekomst sterven er minimaal veertig miljoen, serieuze schattingen spreken al van tachtig miljoen, mensen aan aids. Dat betekent een ontwrichting van de wereldorde, de economie, de ontwikkeling, de veiligheid. Alleen de wereld zelf kan dat probleem oplossen.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In 2010 spraken Tomas Vanheste en Maurits Martijn met vier pioniers in de strijd tegen aids. Onder hen ook Joep Lange. <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Vier-Nederlandse-toponderzoekers-over-dertig-jaar-aids.htm" class="normal" title="Vier Nederlandse toponderzoekers over dertig jaar aids">Lees het interview hier</a>.
</div>

Joep Lange (1954 – 2014)

Rijksmuseum in renovatie
In december 2003 begon het Rijks­museum de grootste verbouwing en vernieuwing in zijn geschiedenis. Niet lang daarvoor had het zijn tweehonderdjarig jubileum en voorlopig afscheid gevierd met de majestueuze tentoonstelling Glorie van de Gouden Eeuw. Toen de objecten en kunstschatten waren weggehaald maar de slopers nog niet binnen waren, vroeg de Rijksgebouwendienst fotografe Wij­nanda Deroo het interieur van het lege gebouw vast te leggen. De Nederlandse Deroo (1955) woont Upstate New York, maar voor haar foto’s van interieurs en landschappen, verlaten ruimtes en gebouwen bereist ze de wereld. In Arnhem opgeleid tot schilder koos zij de fotografie als middel voor haar ‘portretten zonder personen’. Of ze nu in Mexico werkt, in Nederland, Indonesië, New York, Berlijn of Praag: wie eenmaal werk van haar heeft gezien, herkent een Deroo daarna onmiddellijk. In zwart-wit of kleur, ze lijkt altijd de bewegingloze stilte van de allereerste aanblik vast te leggen, of misschien juist die van de allerlaatste, die van het afscheid. Alsof ze de ruimte betrapt en ziet wat een ander ontgaat. ‘Ik wil de kijker de ruimte intrekken, er bijna in laten stappen,’ zei ze ooit in Vrij Nederland. Dat doet ze met haar schildersoog, beschikbaar licht en technische camera. ‘Ik voeg niets toe en haal niets weg.’
Gek van dat metselwerk
Een eervolle opdracht, het Rijks, vond Deroo. Nerveus makend ook. ‘Ik mocht er twee weken rondlopen. Mijn idee vooraf om in zwart-wit te werken heb ik snel laten varen. De kleuren waren daarvoor te belangrijk. Vervaagd, de muurschilderingen zo mooi beschadigd. De mobiele hangwanden van de laatste tentoonstelling, in prachtig felle kleuren stonden er nog. Daar móést ik mee werken. Die twee weken waren een afgerond project. De foto’s zijn later tentoongesteld in The New Rijksmuseum, het houten gebouwtje naast het museum. Maar toen ik daar was, dacht ik meteen al: niet stoppen! Het leek mij bijzonder om dat proces, de metamorfose, te volgen. Het museum dat langzaam teruggebracht werd naar Cuypers. Hoe de ruimtes tot op het bot werden ontmanteld en afgepeld, nieuwe lagen en kleuren tevoorschijn kwamen. Schilderingen, ornamenten. Zoals de oorspronkelijke eregalerij zich toonde. Dat dit gigantische gebouw zich ging openbaren.
In het begin vond ik het erg ingewikkeld. In de loop der jaren waren er zo veel tussenruimtes, gangetjes en hokjes gemaakt, het was een labyrint. Alles leek wel aan elkaar geplakt. Later, naarmate het strippen vorderde, werd het makkelijker en zag je hoe bijzonder het in elkaar zit. Alles is er symmetrisch, zeer degelijk, heel religieus ook. Een kathedraalachtige bouw. Net als het Centraal Station in Amsterdam.’
Deroo kreeg toestemming om door te gaan. Jaar na jaar kwam ze terug en werkte ze verder aan haar verhaal van de metamorfose. Van de legerscharen arbeidskrachten en restaurateurs zijn op haar foto’s slechts hun werktuigen en sporen te zien. Het zijn klassieke stillevens, soms bijna abstracte schilderijen.
‘Veel van wat ik heb gefotografeerd is inmiddels niet meer te zien,’ vertelt Deroo telefonisch vanuit New York. ‘De muurschildering die nu in Vrij Nederland staat bijvoorbeeld, is weg. Hij kán ooit terug, maar is weggewerkt. Wegens ruimtegebrek. Bij de onttakeling waren ook alle oorspronkelijke ramen opengemaakt. Een aantal is later weer afgedekt. Al dat licht is niet goed voor kwetsbare werken. Wanden zijn later grijs en zwart gespoten. Mooi. Hoe hoger je komt, verdieping na verdieping, steeds lichter wordt het grijs. Je wordt anders ook wel gek, hoor, van dat metselwerk van Cuypers. Er zijn maar weinig mensen die hebben gezien wat ik heb kunnen zien. Met mijn foto’s kan ik het nu vertellen.’
Zwarte doos
Zelf had Deroo, uiteraard, het verlangen hier ooit een boek van te maken. Toen kwam het verzoek van het Rijksmuseum: een uitgave met een selectie van honderd foto’s. Zou dat niet mooi zijn, ter gelegenheid van de heropening? Het fotoboek van Deroo is bijna klaar. Irma Boom, veelgelauwerd vormgever en verantwoordelijk voor de huisstijl van het vernieuwde Rijksmuseum, maakte er een kunstwerk op zich van. Op haar bureau aan de Amsterdamse Koninginneweg pakt Boom een ingenaaide en opengesneden proef uit de bijbehorende zwarte doos. Het formaat is kloek, het losse omslag zwart (‘de huiskleur van het museum’) met zilveren opdruk. Op de korte inleiding van directeur Wim Pijbes na geen tekst. Wél meer dan tweehonderd pagina’s foto’s. Uitklapbladen tonen de Eregalerij in verschillende stadia en verschijningsvormen, ertussendoor verrassen indexpagina’s met rijke reeksen afdrukken, chronologisch per jaar gekozen, afgewisseld met grotere beelden, twee aan twee. Vernuftig en helder van opzet, met niet te nadrukkelijk beeldrijm, is het een boek om steeds opnieuw in te willen kijken. Boom is uitgesproken trots op het resultaat. ‘Ik werk al twintig jaar voor het Rijksmu­seum, heb er van alles gedaan, maar dit is mijn eerste boek voor het museum. Terwijl ik boekontwerper ben!’
Toen ze Deroo ontmoette, wilde ze om te beginnen álles zien. ‘Dat wil ik altijd. Ik moet weten waar we mee werken. Het waren,’ lacht ze, ‘dus héél veel foto’s. Zo zijn al snel de indexpagina’s ontstaan, waarop je de ontwikkelingen per jaar ziet. In 2004 was het nog een en al kleur, het jaar daarop was dat veelal al weg. Door die chronologische reeksen kleinere beelden krijg je grip op het geheel. Ik ben dol op beeldrijm, Wijnanda minder, maar ik heb me toch aardig kunnen uitleven in beeldcombinaties. Dat vind ik ook de kick. Je moet die pagina’s willen omslaan. Dus als ik verschillende lichtpartijen kan associëren, abstracties kan versterken, vind ik dat prachtig.’ Met spiedend oog bladert ze door de versgedrukte pagina’s. ‘Het is die specifieke abstractie die zij ziet. Haar foto’s zijn zó precies gekaderd, niets hoefde afgesneden. Ik heb er een handje van in te willen zoomen of andere uitsneden te maken; hier hoefde ik niets aan te doen. Dit waren de foto’s. En het museum zal er nóóit meer zo uitzien. Je gelooft straks je ogen niet als je ziet hoe het museum is veranderd.’
‘Rijksmuseum Wijnanda Deroo’, paperback, nai010, € 29,50; gelimiteerde oplage van 100 exemplaren, genummerd in doos en met gesigneerde afdruk: € 1500.
Een selectie van twintig foto’s is van 6 april tot en met 11 mei te zien in de tentoonstelling ‘Wijnanda Deroo: Het lege museum’, Wetering Galerie, Lijnbaansgracht 288, Amsterdam, vr-za, 13-18 uur

De openbaring

<div class="wpg-element paragraph">
Ze was ooit zingende serveerster, maar staat inmiddels in alle grote operahuizen van de wereld. Sopraan Eva-Maria Westbroek, nu te zien in ‘Les Troyens’.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Eva! Wake up! You&#8217;re not working in the pizza place anymore!&#8217; roept haar Amerikaanse agente soms uit als Eva-Maria Westbroek weer eens bijkans verbaasd is als ze gevraagd wordt voor een rol. Na haar conservatoriumopleiding duurde het jaren voor ze succesvol auditie deed, en in die tijd werkte ze als zingende serveerster in een operarestaurant. &#8216;Serveren kon ik niet, maar met mijn stem had ik aardig succes.&#8217; Inmiddels is ze tot ver in 2015 volgeboekt en zingt ze als primma donna voor uitverkochte zalen. Zoals de Grote Zaal van het Amsterdamse Concertgebouw, waar ze onlangs de titelrol zong in de concertante uitvoering van Alfredo Catalani&#8217;s opera La Wally. Als ze verschijnt, zwelt het applaus aan, voeten trappelen op de houten vloer. Het rode haar los uitwaaierend over de schouders van haar zwartfluwelen lange jurk maakt zij met verlegen, verraste blik een revérence voor ons allemaal. Westbroeks Wally zorgt voor kippenvel en tranen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Twee weken eerder. Met het haar rommelig omhoog, de schouders opgetrokken in een North Face-donsjack waaronder een spijkerbroek en stevige gympen, stapt Westbroek (1970) de lunchroom aan het Haagse Anna Paulownaplein binnen. Na een stevige espresso verkassen we naar het tijdelijke onderkomen van Westbroek en haar man, tenor Frank van Aken, die bij de Opera van Frankfurt zingt. Hun onlangs gekochte herenhuis, om de hoek van het met cd&#8217;s, grammofoonplaten, boeken, foto&#8217;s en vleugel volgestouwde appartementje, wordt verbouwd. Op de roodfluwelen bank, tussen partituren en muziekboeken, laptop en andere zaken, ligt Ruby, een bevallige Cavalier King Charles spaniël, te dommelen.
U weet nu al dat u in 2015 Tristan en Isolde zingt, in Bayreuth. &#8216;Daar word ik heel zenuwachtig van, soms. Tegelijkertijd vind ik het erg leuk.&#8217; Ze pakt haar agenda erbij. &#8216;Na Les Troyens bij De Nederlandse Opera ga ik in mei naar San Francisco, repeteren en in juni première van Die Walküre. Dan Salzburg: Elektra. In september debuteer ik in Wenen, met Forza del destino, in de Staatsoper. In oktober première in Frankfurt, waar Frank en ik het Wälsungenpaar zijn in Die Walküre. En tussendoor &#8211; what was I thinking? &#8211; vlieg ik naar Londen, voor Tannhaüser-repetities. December Tannhaüser-première, met Kerst de Wesendonck Lieder in Amsterdam. Dan ga ik, ook in Londen, de wereldpremière doen van Anna Nicole, een nieuwe opera van Mark-Anthony Turnage. Over Anna Nicole Smith, ooit Playmate van het jaar, getrouwd met een oude miljardair. Het liep slecht met haar af. Ik ben al een keer naar de sportschool gegaan, want Anna Nicole Smith was natuurlijk wel een superstoot. In maart ga ik naar New York en op 17 april 2011 maak ik mijn debuut in The Met, in de Walküre.&#8217;
Westbroek gaat de Wagner-kant op, schrijven muziekjournalisten. Ferm: &#8216;Zeker niet! Ik ga Isolde doen, ik blijf Sieglinde doen en Tannhaüser, maar verder ga ik niet. De Wagner-rollen zijn heel extreme partijen en in mijn optiek best gevaarlijk. Ze doen het tegenovergestelde van wat Verdi met je doet: Verdi houdt je slank, heel erg op legato. Bij Wagner zijn het vooral brede middenstemmen met plotse superhoge noten. Dat vind ik gewoon link voor mij. Ik ben bang dat mijn stem er inflexibel van wordt en ook korter.&#8217;
&#8216;Tristan en Isolde,&#8217; vervolgt ze vurig, &#8216;is een droom. Die ga ik niet alleen in Bayreuth doen, maar eerder al, in Dresden. Met mijn man! Het was zijn droom om die opera met mij te zingen. Ik dacht altijd: Isolde? Nee hoor. Te zwaar. Toch ben ik heel intensief gaan luisteren en nu zeg ik: och, wat is het mooi. Verslavend mooi. Dat wil ik gewoon een keer gedaan hebben. En helemaal met Frank. We kunnen heel goed samen zingen. De komende tijd doen we een paar producties samen en dat is hartstikke leuk. Anders zie je elkaar gewoon nooit.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph-quote">
<blockquote>
&#8211; Ik dacht altijd: Isolde? Nee hoor. Te zwaar.
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het dagelijkse wel en wee van familie en vrienden maakt u niet mee. &#8216;Soms heb ik het echt moeilijk. Maar ik kan het steeds beter,&#8217; beslist ze flink. &#8216;Het belangrijkst is, het klinkt misschien banaal, dat de plek waar je zit gezellig is. En schoon. Het fijnst is als ik de hond bij me heb. Dan heb ik wat te doen. Ik ga altijd einden wandelen. In Parijs heb ik zo een heleboel mensen leren kennen, dametjes met hondjes. Dat zijn vriendinnen geworden. Elke ochtend om zeven uur gingen die honden met elkaar spelen, op de kade. En de dametjes heb ik meegenomen naar de generale. Ik maak makkelijk contact, maar soms zit je in een cast waarvan iedereen erg op zichzelf is. Dat heb ik zelf ook wel. In Brussel heb ik voornamelijk binnen gezeten, lezen en niksen. Ik was erg moe van vorig jaar.&#8217;
Echt in paniek raakte ze het jaar daarvoor. Een paar dagen voor de première van Die Walküre in Londen met Plácido Domingo, werd bij Franks zoontje uit zijn eerste huwelijk, Benjamin, een hersentumor geconstateerd. Hij moest met spoed worden geopereerd, in Groningen. Westbroek kon op slag niet meer zingen en wilde maar één ding: onmiddellijk naar Nederland. &#8216;De hele familie heeft me toen bezworen dat het voor iedereen het beste was als ik níét kwam. Ik zou alleen maar zitten huilen, daar, in het ziekenhuis. De mensen in Covent Garden wisten niet wat ze met me aan moesten. Ik was helemaal van de kaart. Ze waren allerliefst voor me en ik heb me met alle macht ingeprent: zingen is wat ik kan doen. Ik móét het doen. Ik had veel steun aan de muziek. Heel gek, dat muziek je ergens overheen kan helpen. Domingo was zo&#8217;n schat. Ik zong mijn eerste paar tonen, op het toneel, hij stond achter me en fluisterde: &#8220;You&#8217;re doing great&#8221; en het ging. Hij had een prachtige kaart voor me gemaakt, met een heel verhaal erop, voor Benjamin. Ook later vroeg hij altijd hoe het met hem ging. Gelukkig is het goed afgelopen.&#8217;
Ze vindt zichzelf een echte spinto. Volgens de boeken: jugendlich-dramatisch, sopraan met een volle lyrische stem die tot dramatische hoogtepunten kan worden gebracht. Westbroek: &#8216;Het heeft te maken met je persoonlijkheid en kracht. Waar je goed in bent en wat je leuk vindt om te doen.&#8217; Voor een stem als de hare, weet ze, is het funest om heel lichte dingen te zingen. &#8216;Dat kan ik helemaal niet. Ik heb eens Donna Anna gezongen (in Mozarts Don Giovanni, IH). Dat was geen feest. Het is voor mij gewoon tien keer zo moeilijk om het verantwoord te doen. Het past totaal niet bij mijn fysiologie. Ik ga het dan klein maken en knijpen. Vroeger dacht ik: dat moet ik toch kunnen? Nee, zeg ik nu. Ik hoef het niet te kunnen van mezelf.&#8217;
Gaat uw stem nog veranderen? &#8216;Er kan van alles mee gebeuren. Als je ongelukkig bent, kun je het domweg niet meer. Ik moet gewoon geen zorgen hebben en niet ongelukkig worden. Maar ik ben nooit tevreden. Ik heb nooit naar een opname van mezelf geluisterd en gedacht: o, wat goed. Er zijn altijd zeker tien punten waarvan ik vind: dat kon beter, dat moet beter.&#8217;
Studeren doet ze voornamelijk zelf. Aan lessen heeft ze niet zo&#8217;n behoefte. &#8216;Ik heb Frank, die mijn stem zó goed kent en die ik honderd procent vertrouw. Hij heeft altijd wel een advies. Soms bevangt me het idee: ik kan het helemaal niet meer. Als ik van de ene rol naar de andere moet switchen, kan dat zorgen voor echte crises. Puur omdat mijn stem dan in een bepaalde versnelling staat en je ineens ergens anders moet zijn, veel hoger of juist lager, of in een andere taal. Dat gaat niet zomaar.&#8217;
Hoe hoog kunt u eigenlijk? &#8216;Hoe hoog? Nou, de hoge C, pff, die vind ik nog altijd spannend. Het ligt eraan hoe het geschreven is. Er zijn hoge C&#8217;s of hoge B&#8217;s, dat lijken wel Q&#8217;s! Ik heb Kaiserin gezongen in Die Frau ohne Schatten, dat gaat tot een D. Ik heb peentjes gezweet. Het was ontzettend moeilijk, maar zulke gave, opwindende muziek. Richard Strauss is een meesterlijke componist voor stemmen. De Puccini van het Duitse. Mijn hoge D kwam er mooi wél uit. En ook een Cis, die ik lang moest aanhouden. Het heeft met durf te maken.&#8217;
De operawereld ligt voor u open. Bent u nu ook kieskeuriger in uw ja&#8217;s en nee&#8217;s? &#8216;Ik ben niet iemand die zegt: ik wil dit en ik wil dat! Ik zeg: O, leuk! En dan doe ik het. Maar dat is een verkeerde houding. Ik moet beter weten wat ik precies wil. Daar werk ik nu aan.&#8217; Verontschuldigend: &#8216;Ik heb te veel de houding van: Goh! Ze willen me hebben! Enig! Ik vind alles altijd leuk. Dat moet natuurlijk niet. Er zijn mensen met wie ik beter werk, door wie ik zelf beter word.&#8217;
Zoals regisseur Martin Kusej, die u in een bad met bloed liet liggen in Schrekers Die Gezeichneten? Ze schatert: &#8216;Heel erg! Maar ik vond het ook heel erg goed. Het was niet leuk en ik voelde me op een gegeven moment verschrikkelijk beroerd. Mijn personage had een hartziekte en ik kreeg, echt waar, hartritmestoornissen. Zo had ik me ingeleefd. Terwijl ik in dat bloedbad lig, word ik ook nog verkracht. Schokkend.&#8217;
U zingt liefst tragische heldinnen, in uw huis zie ik overal foto&#8217;s en platen van zangers en zangeressen uit de tijd van de 78-toerenplaten. Zijn zij een inspiratiebron? &#8216;Totaal. Totaal. Ik vind die stemmen allemaal zo ongelooflijk eigen. Ligt het aan mij? Verheerlijk ik hen een beetje te veel, of is er tegenwoordig een andere trend? Luister eens naar opera-cd&#8217;s van nu. Als je die vergelijkt met zangopnamen van vroeger, dan hoor je echt expansie van een stem, de impact die die stemmen gehad moeten hebben in een zaal. Nu wordt alles glad en mooi gemaakt. Daarmee haal je ook een hele hoop diepte weg. Het is perfectie. Als ik denk: jeetje, wat knap, heb ik afstand. Ik word niet in het diepst van mijn ziel geraakt. Wat wél gebeurt door iemand die durft, zoals Callas. Die elke keer aan het eind van La Traviata de noot crackte. Die hoge A. Ze zei: kom op zeg, ik ga dood aan de tbc en ik zit in dat verhaal. Dan haal ik die noot niet. Ik vind het gaaf als je dat zo doet. Het is totale overgave die je hoort, die gaat door alle ruis heen en dan word ik mega geraakt. Zo zou ik willen zingen, maar ik kan het niet. Ik weet niet hoe ze het deden. Ik denk toch dat in die tijd het doel anders was: meer emotie. Beleving. Daar gaat het mij ook om.&#8217;
Prominent in de portrettengalerij is de Italiaanse prima donna Renata Tebaldi. Wat heeft Tebaldi waardoor u haar zo bewondert? &#8216;Toen ik haar voor het eerst hoorde, kreeg ik overal kippenvel, tranen sprongen in mijn ogen. Ik vind die stem zó mooi.&#8217; Een diepe zucht. &#8216;Het legato, elke keer als ik luister, nog steeds&#8230; Ik vind haar een soort medium. Callas was eenmalig. Die kan zó iets overbrengen, dat is extreem, in dramatiek. Maar Tebaldi raakt mij meer. Wat ook meespeelt: ik houd gewoon heel erg van Puccini en Tebaldi is bij uitstek een Puccini-vrouw.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph-quote">
<blockquote>
&#8211; Pas toen ik had voorgezongen voor een agente die wel iets in mij zag, gebeurde er iets.
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Na het conservatorium ging u vliegend van start en toen ging het mis. Kunt u verklaren waarom uw audities niet leidden tot contracten? &#8216;Die slechte tijd heeft nog lang geduurd, van 1996 tot 1999. Ik liep tegen muren op en verloor mijn zelfvertrouwen. Ik stuurde bandjes van mezelf rond, meldde me voor internationale wedstrijden, kwam niet eens door de selectie of werd al na de eerste ronde uitgeschakeld. Het werd steeds erger. Van een kennis had ik de naam en het adres van een oude Italiaanse operazangeres gekregen: Iris Adami Corradetti, Puccini- en Strauss-heldin. Die durfde ik echt niet te bellen! Ik kende haar uit The Last Prima Donnas: mijn lievelingsboek, mijn bijbel. Lang geleden gekregen van Frank. Daar zat ik altijd wegdromend in te lezen. Het staat vol interviews met operasterren waar je nooit meer van hoort, van begin twintigste eeuw tot de jaren vijftig. Ik vond Corradetti gaaf. Ze moest zelf heel erg huilen als ze optrad. Dat herken ik wel. Toen ik weer eens naar tien audities was geweest en alle keren had gehoord dat het helemaal niets was en ik beter wat anders kon gaan doen, zei Frank: nu ga ik bellen. En ik vertrok naar Padua. Corradetti was van 1903, een kleine, sterke dame. Ze woonde in een museumachtig huisje met overal foto&#8217;s en partituren met aantekeningen erop. Ze had nog steeds veel leerlingen. En ze had een pianiste: Bliss Johnston. Die was lange tijd assistent-dirigent van Richard Bonynge en had gewerkt met Sutherland en Pavarotti. Een beetje een vaag type, Amerikaans, tikje wereldvreemd. Getrouwd met de liefde van haar leven, een timmerman uit een dorp verderop. Corradetti en Johnston hoorden mijn stem. Ze zeiden: &#8220;Hier hebben we een echte Norma.&#8221;&#8216;
Norma, uit Bellini&#8217;s gelijknamige opera, is een loodzware partij. Bijna niemand kan het, durft het. &#8216;We hebben keihard en goed gewerkt, en toen zei Bliss: kom nu naar mij, dan gaan wij aan de slag. Ze was echt geniaal. Wat heb ik veel aan die vrouw gehad. Ik werd zo nu en dan wel hysterisch, want in dat dorp was helemaal niets, twee kilometer lopen voor een cappuccinootje. Maar ze was heel inspirerend. In haar muzikaliteit, haar grondigheid en technische adviezen, die in wezen om heel kleine dingen gingen. Bliss vertelde hoe de jonge Pavarotti werkte. Hij pakte een paar zinnen, juist niet de moeilijkste, en die deed hij dan driehonderd keer achter elkaar. Tot het helemaal vloeide, totaal limpid was, transparant. Zo heb ik het dus ook geleerd. Zo train je je spieren. Mijn stem was door al dat werkloos zijn een beetje log geworden. Bliss Johnston is een sleutelfiguur in mijn ontwikkeling geweest.&#8217;
Succesvolle audities deed Westbroek nog altijd niet, maar ze kreeg wel lol in het zingende serveerster zijn in operarestaurant Pasta e Basta in Amsterdam. &#8216;Pas toen ik had voorgezongen voor een agente die wel iets in mij zag, gebeurde er iets. Zij liet mij auditeren in Berlijn, bij de Komische Oper, voor Verdi&#8217;s Don Carlos. Ik vond het zulke mooie muziek, had toch niets te verliezen en dacht: ik ga hier gewoon staan en ervan genieten. Dat ik op dít podium, in dít theater, dít mag zingen!&#8217; Ze kreeg de rol. Na dit succesdebuut liet de agente haar voorzingen bij de Staatsoper in Stuttgart, voor een van de Walkuren. &#8216;Ik was zó nerveus. Zo&#8217;n mooi, beroemd theater met zulke goede zangers en zulke bijzondere ensceneringen. Dat ik daar tussen zat! Meteen vroegen ze me voor meer en het jaar erop kwam ik in vaste dienst. Daar, aan de Staatsoper, heb ik vijf jaar gezongen. Het is een heel goede leerschool en start van mijn carrière geweest. Zeker voor mijn persoonlijkheid. Er zijn mensen die meteen op een troon zijn gezet en de druk van platencontracten en sterrenstatus kunnen dragen. Angela Gheorghiu en Anna Netrebko bijvoorbeeld zie je steeds grote dingen doen en geweldig blijven zingen. Dat moet je maar aankunnen.&#8217;
Waarom zou u dat niet kunnen? &#8216;Ik denk altijd dat ik sowieso niets kan! Ik begrijp het zelf ook niet, die onzekerheid. Ik kom uit zo&#8217;n leuk gezin. Lieve ouders, altijd gesteund en gestimuleerd. Het is nu iets minder, maar deep down denk ik nog steeds: nu word ik ontslagen. Misschien is het ook wel een goede drijfveer. Zo blijf ik scherp. Ik denk nooit dat het goed is. Die omhoogschrijverij en jubel beangstigen me een beetje. I can&#8217;t live up to it, weet je wel. Ik wil genieten, met het publiek, met de dirigent en de regisseur. Ik wil niet steeds het gevoel hebben: ja, maar jij bent zo goed! Joh, ga weg! Ik wil gewoon lekker zingen en klaar.&#8217;
Blijft de vraag of u ooit Norma gaat zingen. Ze weifelt. &#8216;Ik heb lang gedacht: laat maar gaan. Het is een van de meest demanding rollen die er zijn. Ik weet niet goed of mijn stem er echt geschikt voor is. Als ik het wil doen, zou ik er nu wel mee moeten beginnen om die loopjes uit Norma onder de knie te krijgen. En ik denk ook: je moet niet alles willen kunnen. Het is al een enorm geheen-en-weer om van die Wagners naar Verdi te gaan. Bellini gaat nog een paar stappen verder. Maar het houdt me soms wel uit de slaap.&#8217;
</div>

Sopraan Eva-Maria Westbroek: ‘Ik wil gewoon lekker zingen’

Opera / Sopraan Eva-Maria Westbroek
&#8216;Eva! Wake up! You&#8217;re not working in the pizza place anymore!&#8217; roept haar Amerikaanse agente soms uit als Eva-Maria Westbroek weer eens bijkans verbaasd is als ze gevraagd wordt voor een rol. Na haar conservatoriumopleiding duurde het jaren voor ze succesvol auditie deed, en in die tijd werkte ze als zingende serveerster in een operarestaurant. &#8216;Serveren kon ik niet, maar met mijn stem had ik aardig succes.&#8217; Inmiddels is ze tot ver in 2015 volgeboekt en zingt ze als primma donna voor uitverkochte zalen. Zoals de Grote Zaal van het Amsterdamse Concertgebouw, waar ze onlangs de titelrol zong in de concertante uitvoering van Alfredo Catalani&#8217;s opera La Wally. Als ze verschijnt, zwelt het applaus aan, voeten trappelen op de houten vloer. Het rode haar los uitwaaierend over de schouders van haar zwartfluwelen lange jurk maakt zij met verlegen, verraste blik een revérence voor ons allemaal. Westbroeks Wally zorgt voor kippenvel en tranen.
Twee weken eerder. Met het haar rommelig omhoog, de schouders opgetrokken in een North Face-donsjack waaronder een spijkerbroek en stevige gympen, stapt Westbroek (1970) de lunchroom aan het Haagse Anna Paulownaplein binnen. Na een stevige espresso verkassen we naar het tijdelijke onderkomen van Westbroek en haar man, tenor Frank van Aken, die bij de Opera van Frankfurt zingt. Hun onlangs gekochte herenhuis, om de hoek van het met cd&#8217;s, grammofoonplaten, boeken, foto&#8217;s en vleugel volgestouwde appartementje, wordt verbouwd. Op de roodfluwelen bank, tussen partituren en muziekboeken, laptop en andere zaken, ligt Ruby, een bevallige Cavalier King Charles spaniël, te dommelen.
U weet nu al dat u in 2015 Tristan en Isolde zingt, in Bayreuth.
&#8216;Daar word ik heel zenuwachtig van, soms. Tegelijkertijd vind ik het erg leuk.&#8217; Ze pakt haar agenda erbij. &#8216;Na Les Troyens bij De Nederlandse Opera ga ik in mei naar San Francisco, repeteren en in juni première van Die Walküre. Dan Salzburg: Elektra. In september debuteer ik in Wenen, met Forza del destino, in de Staatsoper. In oktober première in Frankfurt, waar Frank en ik het Wälsungenpaar zijn in Die Walküre. En tussendoor &#8211; what was I thinking? &#8211; vlieg ik naar Londen, voor Tannhaüser-repetities. December Tannhaüser-première, met Kerst de Wesendonck Lieder in Amsterdam. Dan ga ik, ook in Londen, de wereldpremière doen van Anna Nicole, een nieuwe opera van Mark-Anthony Turnage. Over Anna Nicole Smith, ooit Playmate van het jaar, getrouwd met een oude miljardair. Het liep slecht met haar af. Ik ben al een keer naar de sportschool gegaan, want Anna Nicole Smith was natuurlijk wel een superstoot. In maart ga ik naar New York en op 17 april 2011 maak ik mijn debuut in The Met, in de Walküre.&#8217;
Westbroek gaat de Wagner-kant op, schrijven muziekjournalisten.
Ferm: &#8216;Zeker niet! Ik ga Isolde doen, ik blijf Sieglinde doen en Tannhaüser, maar verder ga ik niet. De Wagner-rollen zijn heel extreme partijen en in mijn optiek best gevaarlijk. Ze doen het tegenovergestelde van wat Verdi met je doet: Verdi houdt je slank, heel erg op legato. Bij Wagner zijn het vooral brede middenstemmen met plotse superhoge noten. Dat vind ik gewoon link voor mij. Ik ben bang dat mijn stem er inflexibel van wordt en ook korter.&#8217;
&#8216;Tristan en Isolde,&#8217; vervolgt ze vurig, &#8216;is een droom. Die ga ik niet alleen in Bayreuth doen, maar eerder al, in Dresden. Met mijn man! Het was zijn droom om die opera met mij te zingen. Ik dacht altijd: Isolde? Nee hoor. Te zwaar. Toch ben ik heel intensief gaan luisteren en nu zeg ik: och, wat is het mooi. Verslavend mooi. Dat wil ik gewoon een keer gedaan hebben. En helemaal met Frank. We kunnen heel goed samen zingen. De komende tijd doen we een paar producties samen en dat is hartstikke leuk. Anders zie je elkaar gewoon nooit.&#8217;
Het dagelijkse wel en wee van familie en vrienden maakt u niet mee.
&#8216;Soms heb ik het echt moeilijk. Maar ik kan het steeds beter,&#8217; beslist ze flink. &#8216;Het belangrijkst is, het klinkt misschien banaal, dat de plek waar je zit gezellig is. En schoon. Het fijnst is als ik de hond bij me heb. Dan heb ik wat te doen. Ik ga altijd einden wandelen. In Parijs heb ik zo een heleboel mensen leren kennen, dametjes met hondjes. Dat zijn vriendinnen geworden. Elke ochtend om zeven uur gingen die honden met elkaar spelen, op de kade. En de dametjes heb ik meegenomen naar de generale. Ik maak makkelijk contact, maar soms zit je in een cast waarvan iedereen erg op zichzelf is. Dat heb ik zelf ook wel. In Brussel heb ik voornamelijk binnen gezeten, lezen en niksen. Ik was erg moe van vorig jaar.&#8217;
Echt in paniek raakte ze het jaar daarvoor. Een paar dagen voor de première van Die Walküre in Londen met Plácido Domingo, werd bij Franks zoontje uit zijn eerste huwelijk, Benjamin, een hersentumor geconstateerd. Hij moest met spoed worden geopereerd, in Groningen. Westbroek kon op slag niet meer zingen en wilde maar één ding: onmiddellijk naar Nederland. &#8216;De hele familie heeft me toen bezworen dat het voor iedereen het beste was als ik níét kwam. Ik zou alleen maar zitten huilen, daar, in het ziekenhuis. De mensen in Covent Garden wisten niet wat ze met me aan moesten. Ik was helemaal van de kaart. Ze waren allerliefst voor me en ik heb me met alle macht ingeprent: zingen is wat ik kan doen. Ik móét het doen. Ik had veel steun aan de muziek. Heel gek, dat muziek je ergens overheen kan helpen. Domingo was zo&#8217;n schat. Ik zong mijn eerste paar tonen, op het toneel, hij stond achter me en fluisterde: &#8220;You&#8217;re doing great&#8221; en het ging. Hij had een prachtige kaart voor me gemaakt, met een heel verhaal erop, voor Benjamin. Ook later vroeg hij altijd hoe het met hem ging. Gelukkig is het goed afgelopen.&#8217;
Ze vindt zichzelf een echte spinto. Volgens de boeken: jugendlich-dramatisch, sopraan met een volle lyrische stem die tot dramatische hoogtepunten kan worden gebracht. Westbroek: &#8216;Het heeft te maken met je persoonlijkheid en kracht. Waar je goed in bent en wat je leuk vindt om te doen.&#8217; Voor een stem als de hare, weet ze, is het funest om heel lichte dingen te zingen. &#8216;Dat kan ik helemaal niet. Ik heb eens Donna Anna gezongen (in Mozarts Don Giovanni, IH). Dat was geen feest. Het is voor mij gewoon tien keer zo moeilijk om het verantwoord te doen. Het past totaal niet bij mijn fysiologie. Ik ga het dan klein maken en knijpen. Vroeger dacht ik: dat moet ik toch kunnen? Nee, zeg ik nu. Ik hoef het niet te kunnen van mezelf.&#8217;
Gaat uw stem nog veranderen?
&#8216;Er kan van alles mee gebeuren. Als je ongelukkig bent, kun je het domweg niet meer. Ik moet gewoon geen zorgen hebben en niet ongelukkig worden. Maar ik ben nooit tevreden. Ik heb nooit naar een opname van mezelf geluisterd en gedacht: o, wat goed. Er zijn altijd zeker tien punten waarvan ik vind: dat kon beter, dat moet beter.&#8217;
Studeren doet ze voornamelijk zelf. Aan lessen heeft ze niet zo&#8217;n behoefte. &#8216;Ik heb Frank, die mijn stem zó goed kent en die ik honderd procent vertrouw. Hij heeft altijd wel een advies. Soms bevangt me het idee: ik kan het helemaal niet meer. Als ik van de ene rol naar de andere moet switchen, kan dat zorgen voor echte crises. Puur omdat mijn stem dan in een bepaalde versnelling staat en je ineens ergens anders moet zijn, veel hoger of juist lager, of in een andere taal. Dat gaat niet zomaar.&#8217;
Hoe hoog kunt u eigenlijk?
&#8216;Hoe hoog? Nou, de hoge C, pff, die vind ik nog altijd spannend. Het ligt eraan hoe het geschreven is. Er zijn hoge C&#8217;s of hoge B&#8217;s, dat lijken wel Q&#8217;s! Ik heb Kaiserin gezongen in Die Frau ohne Schatten, dat gaat tot een D. Ik heb peentjes gezweet. Het was ontzettend moeilijk, maar zulke gave, opwindende muziek. Richard Strauss is een meesterlijke componist voor stemmen. De Puccini van het Duitse. Mijn hoge D kwam er mooi wél uit. En ook een Cis, die ik lang moest aanhouden. Het heeft met durf te maken.&#8217;
De operawereld ligt voor u open. Bent u nu ook kieskeuriger in uw ja&#8217;s en nee&#8217;s?
&#8216;Ik ben niet iemand die zegt: ik wil dit en ik wil dat! Ik zeg: O, leuk! En dan doe ik het. Maar dat is een verkeerde houding. Ik moet beter weten wat ik precies wil. Daar werk ik nu aan.&#8217; Verontschuldigend: &#8216;Ik heb te veel de houding van: Goh! Ze willen me hebben! Enig! Ik vind alles altijd leuk. Dat moet natuurlijk niet. Er zijn mensen met wie ik beter werk, door wie ik zelf beter word.&#8217;
Zoals regisseur Martin Kusej, die u in een bad met bloed liet liggen in Schrekers Die Gezeichneten?
Ze schatert: &#8216;Heel erg! Maar ik vond het ook heel erg goed. Het was niet leuk en ik voelde me op een gegeven moment verschrikkelijk beroerd. Mijn personage had een hartziekte en ik kreeg, echt waar, hartritmestoornissen. Zo had ik me ingeleefd. Terwijl ik in dat bloedbad lig, word ik ook nog verkracht. Schokkend.&#8217;
U zingt liefst tragische heldinnen, in uw huis zie ik overal foto&#8217;s en platen van zangers en zangeressen uit de tijd van de 78-toerenplaten. Zijn zij een inspiratiebron?
&#8216;Totaal. Totaal. Ik vind die stemmen allemaal zo ongelooflijk eigen. Ligt het aan mij? Verheerlijk ik hen een beetje te veel, of is er tegenwoordig een andere trend? Luister eens naar opera-cd&#8217;s van nu. Als je die vergelijkt met zangopnamen van vroeger, dan hoor je echt expansie van een stem, de impact die die stemmen gehad moeten hebben in een zaal. Nu wordt alles glad en mooi gemaakt. Daarmee haal je ook een hele hoop diepte weg. Het is perfectie. Als ik denk: jeetje, wat knap, heb ik afstand. Ik word niet in het diepst van mijn ziel geraakt. Wat wél gebeurt door iemand die durft, zoals Callas. Die elke keer aan het eind van La Traviata de noot crackte. Die hoge A. Ze zei: kom op zeg, ik ga dood aan de tbc en ik zit in dat verhaal. Dan haal ik die noot niet. Ik vind het gaaf als je dat zo doet. Het is totale overgave die je hoort, die gaat door alle ruis heen en dan word ik mega geraakt. Zo zou ik willen zingen, maar ik kan het niet. Ik weet niet hoe ze het deden. Ik denk toch dat in die tijd het doel anders was: meer emotie. Beleving. Daar gaat het mij ook om.&#8217;
Prominent in de portrettengalerij is de Italiaanse prima donna Renata Tebaldi. Wat heeft Tebaldi waardoor u haar zo bewondert?
&#8216;Toen ik haar voor het eerst hoorde, kreeg ik overal kippenvel, tranen sprongen in mijn ogen. Ik vind die stem zó mooi.&#8217; Een diepe zucht. &#8216;Het legato, elke keer als ik luister, nog steeds&#8230; Ik vind haar een soort medium. Callas was eenmalig. Die kan zó iets overbrengen, dat is extreem, in dramatiek. Maar Tebaldi raakt mij meer. Wat ook meespeelt: ik houd gewoon heel erg van Puccini en Tebaldi is bij uitstek een Puccini-vrouw.&#8217;
Na het conservatorium ging u vliegend van start en toen ging het mis. Kunt u verklaren waarom uw audities niet leidden tot contracten?
&#8216;Die slechte tijd heeft nog lang geduurd, van 1996 tot 1999. Ik liep tegen muren op en verloor mijn zelfvertrouwen. Ik stuurde bandjes van mezelf rond, meldde me voor internationale wedstrijden, kwam niet eens door de selectie of werd al na de eerste ronde uitgeschakeld. Het werd steeds erger. Van een kennis had ik de naam en het adres van een oude Italiaanse operazangeres gekregen: Iris Adami Corradetti, Puccini- en Strauss-heldin. Die durfde ik echt niet te bellen! Ik kende haar uit The Last Prima Donnas: mijn lievelingsboek, mijn bijbel. Lang geleden gekregen van Frank. Daar zat ik altijd wegdromend in te lezen. Het staat vol interviews met operasterren waar je nooit meer van hoort, van begin twintigste eeuw tot de jaren vijftig. Ik vond Corradetti gaaf. Ze moest zelf heel erg huilen als ze optrad. Dat herken ik wel. Toen ik weer eens naar tien audities was geweest en alle keren had gehoord dat het helemaal niets was en ik beter wat anders kon gaan doen, zei Frank: nu ga ik bellen. En ik vertrok naar Padua. Corradetti was van 1903, een kleine, sterke dame. Ze woonde in een museumachtig huisje met overal foto&#8217;s en partituren met aantekeningen erop. Ze had nog steeds veel leerlingen. En ze had een pianiste: Bliss Johnston. Die was lange tijd assistent-dirigent van Richard Bonynge en had gewerkt met Sutherland en Pavarotti. Een beetje een vaag type, Amerikaans, tikje wereldvreemd. Getrouwd met de liefde van haar leven, een timmerman uit een dorp verderop. Corradetti en Johnston hoorden mijn stem. Ze zeiden: &#8220;Hier hebben we een echte Norma.&#8221;&#8216;
Norma, uit Bellini&#8217;s gelijknamige opera, is een loodzware partij. Bijna niemand kan het, durft het. &#8216;We hebben keihard en goed gewerkt, en toen zei Bliss: kom nu naar mij, dan gaan wij aan de slag. Ze was echt geniaal. Wat heb ik veel aan die vrouw gehad. Ik werd zo nu en dan wel hysterisch, want in dat dorp was helemaal niets, twee kilometer lopen voor een cappuccinootje. Maar ze was heel inspirerend. In haar muzikaliteit, haar grondigheid en technische adviezen, die in wezen om heel kleine dingen gingen. Bliss vertelde hoe de jonge Pavarotti werkte. Hij pakte een paar zinnen, juist niet de moeilijkste, en die deed hij dan driehonderd keer achter elkaar. Tot het helemaal vloeide, totaal limpid was, transparant. Zo heb ik het dus ook geleerd. Zo train je je spieren. Mijn stem was door al dat werkloos zijn een beetje log geworden. Bliss Johnston is een sleutelfiguur in mijn ontwikkeling geweest.&#8217;
Succesvolle audities deed Westbroek nog altijd niet, maar ze kreeg wel lol in het zingende serveerster zijn in operarestaurant Pasta e Basta in Amsterdam. &#8216;Pas toen ik had voorgezongen voor een agente die wel iets in mij zag, gebeurde er iets. Zij liet mij auditeren in Berlijn, bij de Komische Oper, voor Verdi&#8217;s Don Carlos. Ik vond het zulke mooie muziek, had toch niets te verliezen en dacht: ik ga hier gewoon staan en ervan genieten. Dat ik op dít podium, in dít theater, dít mag zingen!&#8217; Ze kreeg de rol. Na dit succesdebuut liet de agente haar voorzingen bij de Staatsoper in Stuttgart, voor een van de Walkuren. &#8216;Ik was zó nerveus. Zo&#8217;n mooi, beroemd theater met zulke goede zangers en zulke bijzondere ensceneringen. Dat ik daar tussen zat! Meteen vroegen ze me voor meer en het jaar erop kwam ik in vaste dienst. Daar, aan de Staatsoper, heb ik vijf jaar gezongen. Het is een heel goede leerschool en start van mijn carrière geweest. Zeker voor mijn persoonlijkheid. Er zijn mensen die meteen op een troon zijn gezet en de druk van platencontracten en sterrenstatus kunnen dragen. Angela Gheorghiu en Anna Netrebko bijvoorbeeld zie je steeds grote dingen doen en geweldig blijven zingen. Dat moet je maar aankunnen.&#8217;
Waarom zou u dat niet kunnen?
&#8216;Ik denk altijd dat ik sowieso niets kan! Ik begrijp het zelf ook niet, die onzekerheid. Ik kom uit zo&#8217;n leuk gezin. Lieve ouders, altijd gesteund en gestimuleerd. Het is nu iets minder, maar deep down denk ik nog steeds: nu word ik ontslagen. Misschien is het ook wel een goede drijfveer. Zo blijf ik scherp. Ik denk nooit dat het goed is. Die omhoogschrijverij en jubel beangstigen me een beetje. I can&#8217;t live up to it, weet je wel. Ik wil genieten, met het publiek, met de dirigent en de regisseur. Ik wil niet steeds het gevoel hebben: ja, maar jij bent zo goed! Joh, ga weg! Ik wil gewoon lekker zingen en klaar.&#8217;
Blijft de vraag of u ooit Norma gaat zingen.
Ze weifelt. &#8216;Ik heb lang gedacht: laat maar gaan. Het is een van de meest demanding rollen die er zijn. Ik weet niet goed of mijn stem er echt geschikt voor is. Als ik het wil doen, zou ik er nu wel mee moeten beginnen om die loopjes uit Norma onder de knie te krijgen. En ik denk ook: je moet niet alles willen kunnen. Het is al een enorm geheen-en-weer om van die Wagners naar Verdi te gaan. Bellini gaat nog een paar stappen verder. Maar het houdt me soms wel uit de slaap.&#8217;
‘Les Troyens’, geregisseerd door Pierre Audi, is te zien in Het Muziektheater, Amsterdam, 4 april t/m 2 mei 2010, www.dno.nl

‘Ik wil gewoon lekker zingen’

‘Praat ik te hard? Kan ik me voorstellen’

Reportage / De miljoenenroof van een kunstboekhouder / De bijna-perfecte misdaad van Clemens K.
Het beukende ?basritme dat de vloer in de Amsterdamse cocktailbar Njoy doet trillen, mag dan fnuikend zijn voor de diepgang van de gesprekken, bevorderlijk voor de omzetsnelheid is het wel. Een bodempje mojito doet hier zowat een tientje, maar de in overwegend zwarte merkkleding gestoken clientèle kan zich een kleinigheid veroorloven. Na sluitingstijd van de club communiceren vaste puberbezoekers met elkaar via de vriendensite Hyves, waar in mei dit jaar Y. Tallih zich afvroeg: &#8216;Hevy mann, waar zijn Ashwin en Ramon op dit moment? Stuur me via privé-bericht als je nog iets over hun weet aub.&#8217;
Waar Ashwin (16) en Ramon (14) uithangen, zou iedereen wel willen weten &#8211; de politie voorop. Maar beide broers staan in tegenstelling tot hun vader Clemens K. niet op de opsporingslijst van Interpol. Stel dat hij op maandag 15 juni in het land was geweest, dan zou Clemens K. de cocktaillounge ongetwijfeld hebben bezocht om een rondje te geven ter gelegenheid van zijn veertigste verjaardag. Hij werd met zekere regelmaat aan de bar gesignaleerd en liet zich tegenover zijn zoons en hun vriendenschaar van zijn gulle kant zien. Y. Tallih laat via Hyves weten dat hij alleen voor geld met Vrij Nederland over zijn verdwenen maten wil praten. Een ontmoeting in zijn favoriete cocktailbar wimpelt hij af: &#8216;Nou ik heb cocktails genoeg gedronken iets van 30 of zo allemaal betaald door clemens en daar doe ik het dus niet voor.&#8217;
Clemens K. zag tussen half januari en begin maart dit jaar kans om 15,5 miljoen euro weg te sluizen van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst (BKVB) waar hij als hoofd financiën op de loonlijst stond. Het duurde even voordat de megafraude aan het licht kwam, maar toen was de creatieve boekhouder al vertrokken. He took the money and ran.
Ziekmelding
Het is ongebruikelijk dat een functionaris zoveel vrijheid van handelen krijgt. Zo was Clemens K. gemachtigd om zonder toestemming van de directie bedragen tot liefst vijftigduizend euro over te boeken. Alleen al naar een kleine vestiging van de Raiffeisenbank in Waidring, een dorpje in Tirol, maakte hij in de maand februari tweehonderddrie keer een halve ton over: 10.150.000 euro in totaal. Hele nachten moet hij daar thuis achter de computer mee in de weer zijn geweest. Ook stortte hij twee miljoen op de rekening van de zelfstandig gevestigde &#8216;schuldhulpverlener&#8217; Albert de W. uit Kerkrade.
De zaak kwam aan het rollen nadat de Tiroler bankemployés op 26 februari het Bundeskriminalamt inschakelden. Nooit eerder hadden ze een transactie met zoveel nullen achter het eerste cijfer zien binnenkomen. Toen zich vervolgens op 3 maart drie mannen aan het loket vervoegden om vierenhalve ton in contanten op te nemen, stond de politie ze bij wijze van spreken achter de deur op te wachten. De Duitse klanten weigerden zich te legitimeren. Toen ze aanstalten maakten om te vertrekken, werden ze door de politie aangehouden. Omdat geen geld was opgenomen en niets ten laste kon worden gelegd, stonden ze even later weer buiten.
Ze konden trouwens ook geen geld meenemen, de rekening was al geblokkeerd. Op dat moment zat het hoofd financiën officieel &#8216;ziek&#8217; thuis in Amsterdam. Het was niks voor hem om niet op zijn werk te verschijnen. Zijn stipte naleving van afspraken wordt tot op de dag van vandaag geprezen. Ook nadat de merkwaardige transacties bij het fonds bekend werden, bleef de integer geachte Clemens in eerste instantie boven elke verdenking staan. Sterker nog, toen hij begin maart niet verscheen op zijn afspraak met de accountants ging geen alarm af. K. werd gebeld op zijn mobiel met de vraag waar hij bleef. Hij maakte zich er met een smoes en excuses vanaf.
Dezelfde dag waarop in Tirol de bank door de drie mysterieuze Duitsers werd bezocht, had de hardwerkende Clemens een afspraak met accountants van een andere kunstinstelling waar hij als financieel administrateur bij betrokken was. Wederom kwam hij niet opdagen. Achteraf werd duidelijk waarom: ook bij de Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) plunderde hij de rekening, in dit geval voor 310.418,25 euro. Pas toen de stichting naar het Fonds belde, rees een vermoeden van een financiële catastrofe. SKOR beveiligde onmiddellijk de eigen bankrekening.
Pas twee dagen later, een week nadat de Oostenrijkse recherche de Nederlandse collega&#8217;s had ingeseind over de vermeende miljoenenzwendel, werd Clemens K. officieel als verdachte aangemerkt. Toen de politie hem wilde horen, was de vogel al gevlogen. Dezelfde dag ging er een internationaal opsporingsbericht uit. Twee weken later, op 18 maart, werd beslag gelegd op zijn bezittingen. Het huis was leeg. Clemens K. en zijn zonen, mogelijk ook zijn Thaise vriendin en hun baby, waren verdwenen.
Plichtsgetrouw
De vijfentwintig medewerkers van het museaal gehuisveste BKVB aan de Amsterdamse Brouwersgracht reageerden verbijsterd. Zoals alle beleidsmedewerkers en de directie had Clemens K. er zijn eigen kamer. Hij wordt &#8216;loyaal&#8217; en &#8216;precies&#8217; genoemd. Voordat hij bij het Fonds kwam werken, diende hij een aantal jaren de Mondriaan Stichting. Hij werd daar aangenomen door Melle Daamen, de huidige directeur van de Amsterdamse Stadsschouwburg. &#8216;Het was een redelijk idealistische jongen,&#8217; herinnert Daamen zich. &#8216;Hij was boekhouder bij Dirk van den Broek geweest, maar vond de sfeer daar te commercieel. De heren Van den Broek zaten elke week de resultaten van alle filialen te bekijken. Clemens was in mijn tijd zeker geen bourgondiër.&#8217;
Over zo&#8217;n sympathieke kerel die veel mensen goed meenden te kennen, zouden anekdotes te over moeten zijn. Maar verder dan dat hij altijd goedlachs en belangstellend was, gaan de verhalen niet. &#8216;Een mooie, saaie, rustige jongen, die het eigenlijk nooit over kunst had,&#8217; volgens een collega. Zijn plichtsgetrouwheid viel op: zelfs in het weekend zat hij op kantoor. Dat hij dan vaak de jongens meenam, werd toen heel zorgzaam gevonden. Achteraf bleek dat Clemens K. werk en privé juist strikt gescheiden hield. Zijn sociale leven speelde zich hoofdzakelijk buitenshuis af. Zijn omgeving reageerde met stomheid geslagen toen Het Parool over een Thaise liefdesbaby begon. Deze gewone jongen uit Amsterdam-Noord bleek een veel groter raadsel dan iedereen dacht.
Sinistere details
Terwijl de Amsterdamse kunstwereld achter de schermen in rep en roer was en menig betrokken manager slecht sliep, wist de recherche &#8216;in het belang van het onderzoek&#8217; de zaak maandenlang stil te houden. Dagblad De Limburger had op 15 mei de primeur. &#8216;Fraude bij kunstfonds&#8217;, meldde pagina één. Bij het fonds BKVB was een dag eerder al paniek uitgebroken toen het regionale dagblad gebeld had om commentaar. De website van de instelling werd haastig aangepast en er kwam een kort bericht over de fraude. De PVV van Geert Wilders eiste onmiddellijk een spoeddebat.
De Limburgse journaliste (&#8216;een gunstige wind bracht mij dit verhaal&#8217;) deed ingewijden rillen van schrik toen ze sinistere details over het vergrijp van de boekhouder onthulde. Van de twee miljoen euro die hij naar de dubieuze &#8216;schuldhulpverlener&#8217; uit Kerkrade had overgemaakt, bleek deze meer dan een ton te hebben doorgeboekt naar drie anderen. Onder hen de 41-jarige Ronald Noteboren uit Schinnen en die was inmiddels dood. Zijn levenloze lichaam werd eind februari net over de Belgische grens gevonden. Hoofd en handen waren afgehakt. Loretta, de vriendin van het slachtoffer, zegt aan de telefoon dat ze er niks van begrijpt. &#8216;Ron was geen crimineel. Ik heb hem nooit over meneer Clemens K. gehoord. Dat geld was niet voor Ron, die jongen had nog geen dubbeltje.&#8217; Waarom haar vriend uit de weg geruimd werd, is ook haar een tergend raadsel. En zo raakte het veruit belangrijkste kunstenfonds van Nederland ineens verstrikt in een internationaal mysterie met verdwenen miljoenen en een in stukken gesneden lijk. &#8216;Een drama,&#8217; zegt directeur Lex ter Braak. &#8216;We zijn compleet aangeslagen.&#8217;
Duikvakantie
Nu politie, justitie en collega&#8217;s eendrachtig de kaken op elkaar klemmen in deze zaak, zit er voor een beroepsmatig geïnteresseerde niets anders op dan ter plaatse poolshoogte te gaan nemen. De speurtocht begint benoorden het IJ. Vanaf de pont is het een kwartiertje fietsen naar de straat van Clemens K., Diopter. Het is mooi wonen daar, heel wat meer op stand ook dan in de afbraakflats in de buurt. Hoewel ook Diopter niet meer is wat het was. Te grote auto&#8217;s leiden tot opgetrokken wenkbrauwen bij verontruste buurtgenoten: &#8216;Het is niet allemaal eerlijk geld hier.&#8217; Een onderwijzeres van basisschool &#8216;t Wespennest werd om de hoek vermoord door haar man.
De eengezinswoning van Clemens K. ziet eruit als een vesting. Aan de buitenkant valt niet te controleren of iemand thuis is. Het onkruid schiet tussen de tegels omhoog. Onder een afdakje staat een rode jongensfiets weg te roesten. De gordijnen zijn dicht, maar dat zijn ze volgens de buren al een hele tijd. &#8216;De sleutels van deze woning zijn af te halen aan het hoofdbureau politie,&#8217; luidt een handgeschreven krabbeltje achter de glazen voordeur. Een berg post op de mat verraadt langdurige afwezigheid van de bewoners.
De buren zeggen ongeveer hetzelfde als de collega&#8217;s: Clemens K. wordt omschreven als een vriendelijke man, maar contact hield hij af. Boom van een vent, &#8216;fotomodel knap&#8217;, half lang, golvend zwart haar, vaak een ringbaardje. Sportief. Clemens en zijn jongens deden aan Thais kickboksen. Ze gingen ook wel op duikvakantie. Bezoek werd nooit gesignaleerd, afgezien van af en toe een Thaise vrouw. Misschien dat er meer dan één Aziatische vriendin was, dat kunnen de buren niet met zekerheid zeggen. In de krant stond iets over een baby, maar die hebben ze niet gezien en nooit gehoord.
Begin dit jaar trok het tot dan toe onopvallende eenoudergezin een paar keer de aandacht. Zo kwam op een avond de politie aan de deur na een melding van huiselijk geweld. Een vrouw ging vreselijk te keer; gek, meestal maakt een man stennis, maar hier waren de rollen omgedraaid. Kort daarna werd Clemens K. niet meer in de buurt gezien. Ashwin en Ramon woonden er nog wel, maar kwamen soms in het holst van de nacht met de taxi thuis, al dan niet in gezelschap van jongere vriendjes. Amper een half uurtje waren ze binnen, of ze vertrokken weer met slaande taxideuren. &#8216;Wat zijn dat voor ouders?&#8217; vroeg een buurvrouw zich af. Toen de schoolinspecteur zich daarvan kwam vergewissen, woonden de spijbelaars er niet meer.
Minstens zo merkwaardig was de leverantie van langwerpige kisten waarvan omwonenden zich afvroegen wat erin zat. &#8216;Het lijkt wel of er wapens worden afgeleverd,&#8217; opperde een alerte buurman. Of neem de verhuiswagen die in alle vroegte voor de deur stond, van een bedrijf dat gespecialiseerd is in internationaal transport. Het inladen van de kisten werd begeleid door een oudere man die wel vaker in de buurt van het huis opdook. Toch raar dat Clemens K. in de drie jaar dat hij er woonde, er nooit aan toekwam om de naambordjes van de vorige bewoners Peter en Wilma weg te halen. Zijn naam ontbreekt ook in het telefoonboek. Hij waakte over zijn privacy, zozeer zelfs dat zijn ex-collega&#8217;s vaststellen dat er nauwelijks foto&#8217;s zijn waar Clemens herkenbaar op staat. In netwerksites als Hyves, LinkedIn en Facebook was hij naar eigen zeggen niet geïnteresseerd. Achteraf lijkt het erop dat hij zijn verdwijning al langer aan het voorbereiden was.
Bij de koop van zijn huis gaf hij een postadres op, tien minuten fietsen van Diopter. Omdat ook hier geen telefoonnummer van bekend is, zit er niets anders op dan brutaalweg aanbellen. De deur van de flat zoemt gastvrij open. In het trapgat verschijnt een lange grijze man die enigszins beduusd vraagt in welk verband we naar Clemens K. informeren. Hij wordt schielijk aan zijn arm weer naar binnen getrokken door een vrouw, vermoedelijk zijn echtgenote, die bozig roept: &#8216;Weg! Wég! Ik wil dat u weggaat! We willen er niks mee te maken hebben. Ik zijn moeder? Pff! Er zijn genoeg K.&#8217;s in het telefoonboek. Ga daar maar kijken. Weg nu!&#8217;
Chantabel
Op naar de voormalige echtelijke woning dan maar, richting sportpark Buikslotermeer, ook in Amsterdam-Noord. Na een tochtje langs dichtgetimmerde etagewoningen en een aan diggelen geslagen telefooncel is het opnieuw een verademing om tussen fleurige sierbeplanting van een proper woonerf te staan. &#8216;Ashwin, Ramon, Rosita&#8217;, staat op het naambord, maar na aanbellen wordt niet opengedaan. Het briefje dat in de bus glijdt met het verzoek contact op te nemen blijft onbeantwoord. Na de scheiding was Rosita K. op dit adres blijven wonen. Ze werkte als ambtenaar op het Amsterdamse stadhuis, maar nam ontslag, volgens zeggen zonder zicht op een andere baan.
Vlak voordat ze spoorloos verdwenen, zouden Ashwin en Ramon op school en in de buurt stoer hebben verteld dat ze gingen verhuizen naar Moskou voor het werk van hun vader. Misschien heeft dat te maken met Olaf K., een broer van Clemens. Deze woont al jaren in de Russische hoofdstad, waar hij bij het internationale verhuizingen- en transportbedrijf Voerman werkt. Hij is daar niet aan de telefoon te krijgen en beantwoordt evenmin e-mails. Eerder verzorgde hij de digitale verwerking van visa voor Nederlandse ambassades, onder andere in Moskou.
Dan is er nog een broer, Gerben, met adressen in Friesland en Amsterdam, toevallig ook boekhouder in de kunstsector. Hij reageert evenmin op het verzoek om een gesprek.
Als een echte sportieveling reed Clemens K. op de fiets naar werk en sportschool. Dat er thuis een BMW stationcar uit de 5-serie voor de deur stond, wisten collega&#8217;s en vrienden niet. Op de zonnige woning rust een hypotheek van ruim drie ton. Omdat allerminst uitgesloten is dat de verdachte bij het fonds BKVB en SKOR meer heeft gefraudeerd dan tot nu toe bekend, is voor 22 miljoen beslag op zijn bezittingen gelegd.
De altijd zo perfectionistische (&#8216;op het bureaucratische af&#8217;, volgens een collega) Clemens K. was een eind op weg bij het plegen van zijn perfecte misdaad. Hij had alles goed geregeld, tot in de puntjes voorbereid en liet vrijwel geen sporen na. Toch gingen een paar dingetjes mis. Oostenrijkse banken stonden altijd bekend om hun klantvriendelijke bejegening van witwassers. Maar zoals directeur Brunschmid van de Raiffeisenbank in Waidring in de Kronen Zeitung opmerkte: &#8216;Ondanks het bankgeheim waardoor Oostenrijk wel eens wordt vergeleken met Burkina Fasso, bewijst de ontdekking van dit bedrog dat onze controlemechanismen efficiënt zijn en functioneren.&#8217;
Fervente hyvers
De grote vraag is natuurlijk wat Clemens K. bezielde toen hij zijn miljoenenfraude pleegde. Volgens sommigen kan het niet anders of hij is psychisch de weg kwijtgeraakt. Het laatste half jaar was hij er niet echt bij met zijn gedachten, leek het. Op recepties en feestjes waar hij als lid van de familie nooit verstek liet gaan, kwam hij ineens niet meer. Volgens anderen moet hij op de een of andere manier chantabel zijn geraakt. Misschien is hij in handen van een bende gevallen, mogelijk is er een link naar Thailand, of leidt het spoor toch naar Rusland, waar de jongens over spraken. Iedereen die wij spreken is er in elk geval van overtuigd: hij is geen crimineel.
Het is moeilijk voor te stellen waar ter wereld een vader met twee pubers zich jarenlang ongemerkt schuil zou kunnen houden. Onduidelijk is ook of zijn Thaise vriendin en de zuigeling zich ook in dit gezelschap bevinden. Zowel Ramon als Ashwin waren fervente Hyvers. VN&#8217;s digitaal bedreven documentaliste slaagde erin in het vriendennetwerk van de jongens binnen te dringen. Ze ontving al gauw berichten als: &#8216;Wat is het voordeel als ik u informatie ga verstrekken dat ten strengste verboden is en waarom zou ik mijn vrienden naaien voor u weekblad u heeft er voordeel mee geboekt en dan ben ik een slechte vriend.&#8217;
Binnen een dag was de toegang tot de virtuele vrienden- en familiekring geblokkeerd voor ongewenste bezoekers. Het zal ze moeilijk vallen, maar Ramon en Ashwin zijn vast slim genoeg om vanuit hun schuilplaats niet te internetten. Ze weten ook wel dat zij dan traceerbaar zouden zijn.
Natuurlijk beperken twee meereizende zoons de mogelijkheden voor een voortvluchtige. Maar de perfecte misdaad is hoe dan ook mislukt. Van de 15,5 miljoen verduisterde euro is inmiddels twaalf miljoen terecht. Toch een beetje slordig voor een hoofd financiën die bij het gerenommeerde kunstenfonds nooit een steek liet vallen. Wordt vervolgd.
Clemens K.
Clemens K. was hoofd financiën van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst (BKVB) in Amsterdam. Dit fonds verstrekt stipendia en subsidies aan beeldend kunstenaars. Jaarlijks heeft het fonds twintig miljoen te besteden.
Clemens K. wist in een maand tijd ruim ?vijftien miljoen euro weg te sluizen. Deze fraude kwam in het voorjaar aan het licht. De onkreukbare boekhouder is sindsdien spoorloos.

Waar is de rovende kunstboekhouder?

Interview sopraan Claron McFadden
Claron McFadden. Als je haar naam googlet, zie je hoe breed haar repertoire en groot haar podium is. Opera, eigentijds muziektheater, recitals, oratoria, muzikale uitstapjes met jazzpianist Michiel Borstlap of fluitist Chris Hinze. Ze treedt op in concertzalen en operahuizen wereldwijd, werkte met grote dirigenten als Kurt Masur, Sir Andrew Davis en Hartmut Haenchen. Ze zong meermalen op het Holland Festival, vaak onder directie van Reinbert de Leeuw. Dit jaar is ze er weer, als Eva in Rob Zuidams opera Adam in ballingschap.
In januari kreeg ze de partituur. &#8216;Ik dacht: oeff! Het is wel heel veel Eva. En behoorlijk ingewikkeld. Dat wordt stress. Een maand later was de eerste reeks repetities met regisseur Guy Cassiers. Het bleek de bedoeling dat we onze partijen kenden. Daar had ik niet op gerekend. Ik heb eerder met Guy gewerkt en dacht dat we workshopachtig zouden beginnen, kijken hoe het werk muzikaal in elkaar zit en zo. Maar het waren hardcore regierepetities! Ik moest proberen de noten in mijn kop te krijgen. Voor mij zijn dat heel veel noten en een heleboel woorden. Ik ben de enige niet-Nederlandstalige van de cast en het oud-Nederlands is pittig. Maar bijna alles hebben we in onze koppen gekregen, op één scène na. De meest ingewikkelde, het moment na de appel. Een soort ruzie tussen Adam en Eva. Heel heavy.&#8217;
Ze zingt, onwaarschijnlijk hoog, met over elkaar tuimelende klanken. En schatert het uit. Kijk, zegt ze en laat me in het rode boek kijken. Noten die als vlooien over de balken springen. Angstaanjagend lastig.
Het is eind april. Tussen optredens en lesgeven &#8211; ze is hoofddocent aan het Amsterdams Conservatorium &#8211; studeert ze elke dag aan haar partij. &#8216;Ik heb trucjes om het goed te krijgen. Luister eindeloos naar de muziekscore op de computer, koop opschrijfboekjes met notenbalken, of indexkaarten. Daarop schrijf ik de passages die ik niet ken. Dat gaat allemaal in mijn tas. Overal waar ik ben, gaat het mee en zo wordt het deel van mijn leven.&#8217;
Studeren kan ze overal. Dat moet ook, want freelancer McFadden is drukbezet. Voor ze de laatste repetitieperiode in gaat &#8211; de première is 5 juni in de Amsterdamse Stadsschouwburg &#8211; zingt ze oude Italiaanse meesters in het KRO Avondconcert live op Radio 4, treedt ze op in Zutphen, zal ze nog afreizen naar Gent en een korte tour door Duitsland en Oostenrijk maken met de Belgische theatermaker Alain Platel. En nauwelijks een week na haar laatste Adam in ballingschap staat ze met het Asko|Schönberg in de Grote Zaal van het Amsterdams Concertgebouw voor de wereldpremière van Canciones del alma, ook van Rob Zuidam. De componist, bekend deadlinewerker, is nog niet klaar, het instuderen baart haar echt zorgen. Het is weer een wereldpremière. Ze heeft geen houvast aan eerdere uitvoeringen. &#8216;Maar ik vind het leuk dat ik degene ben die het voor het eerst doet. Met ouder werk moet ik in een hele rij van mensen proberen toch anders te zijn en met iets eigens te komen dat goed genoeg is. Bovendien is het een mooie gedachte dat iemand iets schrijft voor jou, of geïnspireerd door jou.&#8217;
Ze praat bescheiden, bijna verlegen. Relativerend lachen kan ze ook goed. Thuis, op blote voeten, lijkt ze kleiner dan op het podium, maar de overrompelende uitstraling is dezelfde.
Eenzaam in Amsterdam
Op haar eenentwintigste kwam de studente zang en hobo aan het conservatorium van Rochester, dicht bij de Canadese grens, naar Amsterdam. &#8216;Ik wilde de wijde wereld in. Mijn docent vond Europa de plek voor mij. Ik was zó off the beaten path: deed moderne dingen, oude muziek, zong met een jazzband. Het was duidelijk dat ik niet een klassiek soort zangeres was. Sarah Vaughan was mijn idool. Ik kreeg een beurs van de Rotary Foundation, en ik moest twee landen kiezen met een vreemde taal. Ik vulde Zwitserland in, omdat ik artiesten had ontmoet die daarheen gingen. In diezelfde periode had ik Max van Egmond (bas-bariton en Bachspecialist &#8211; IH) horen zingen. Die kwam uit Nederland. Ik wist waar het lag, verder niets. Ook niet hoe de taal klonk. &#8220;Amsterdam, Nederland&#8221; schreef ik op. Dat werd het. Ik kreeg een smak geld en moest verder zelf alles regelen. School. Taalcursus. Woonruimte.&#8217;
Trots: &#8216;Mijn moeder is nog steeds onder de indruk. Ze vond me zo dapper. Ik kende niemand hier. Onder het eten had ik tegen mijn ouders gezegd: &#8220;Ik heb de beurs gekregen en ik ga weg, voor een heel jaar.&#8221; Boem. Het werd heel stil. Ik woonde nog gewoon thuis.&#8217;
Ze lacht, hoofdschuddend. &#8216;Op 3 juli 1982 kwam ik aan, met twee koffers. In Nederland is alles dicht in de zomer. Huilen. Mijn kamer was op de Willemsparkweg, de bewoners waren met vakantie. Het waren verzamelaars van antiek glas, overal zaten alarmsystemen die afgingen. Ik had een jetlag, werd gek van dat alarm, kon nergens terecht. De achterdeur was op slot, ik kon niet eens in de tuin zitten. In zo&#8217;n situatie, waarin je alleen bent, zeg maar eenzaam, word je óf helemaal gek of je dwingt jezelf bij jezelf naar binnen te gaan. Dan kun je ongelofelijke ontwikkelingen meemaken. Het was een verrijking. Ik begon te groeien. En stelde me vragen als: wie ben ik eigenlijk? Wat wil ik in het leven? Hoe denk ik over dingen? Door mijn eenzaamheid kwam ik daaraan toe. Het was, onverwacht, een heel mooie periode.&#8217;
Ook het conservatorium bleek gesloten. &#8216;Meteen de dag na aankomst belde ik: ik ben aangekomen en wil graag naar liedklas, naar operaklas… Ik werd abrupt onderbroken: het kon niet en mocht niet. &#8220;Je bent te laat. Je had in juni moeten komen. Volgend jaar kun je het weer proberen.&#8221; Maar ik ben maar één jaar hier! Het bleef nee. Wat te doen? Ik mocht de lessen van Max van Egmond volgen, oude muziek bij Jan Boeke en de moderne klas van Harry Sparnaay. Van Jan Boeke heb ik de allerbelangrijkste dingen geleerd over ademhaling en tactus, beweging in de muziek.
Op een dag zei Sparnaay: ik heb een hoge sopraan nodig. Hij dirigeerde het ensemble Der Blaue Reiter in De IJsbreker, de radio zou het uitzenden. Ik kreeg 750 gulden. Een fortuin! Het was een fantastisch stuk van Karel Goeyvaerts, een van zijn Litanies. Ik heb me er volledig in gestort. &#8220;Iedereen&#8221; was er, na dat concert: Lucia Meeuwsen (mezzo sopraan &#8211; IH), Reinbert de Leeuw, Louis Andriessen. En allemaal vroegen ze: wie is dit? Zo is het gegaan. Ik wilde gewoon werken en het maakte me niet zo veel uit wat ik deed. Ik ben begonnen met auditeren, voorzingen. Oude muziek in het buitenland, nieuwe muziek hier. Mooi in balans.&#8217;
Poetsvrouw en automonteur
Ze ging niet terug naar Rochester. &#8216;Dat was wel het plan,&#8217; zegt ze. &#8216;Ik had een vriend. We zouden trouwen, ik zou de moeder van zijn kinderen zijn. Maar na een maand hier wist ik: mijn toekomst ligt in Europa. Dat is nog steeds zo. Ik ben even teruggegaan voor mijn eindexamen. Vanaf mijn jeugd heb ik me daar niet echt thuis gevoeld. Met mijn temperament, esprit en levensfilosofie voel ik me hier beter.&#8217;
Haar ouders en zus wonen nog altijd in Rochester en zeker twee keer per jaar vliegt ze erheen. &#8216;Het is er heuvelachtig, met veel boomgaarden. In de lente is het één seringenpracht, &#8216;s zomers ga ik altijd kersen plukken met mijn familie. Mijn ouders, poetsvrouw en automonteur, kregen vier kinderen. Mijn acht jaar oudere broer is overleden aan leverkanker. Er was nog een dochter, Sharon. Zij is overleden aan longontsteking, niet herkend door de kinderarts. Twee jaar na haar dood ben ik geboren. Als ik verkouden was of keelpijn had, ging mijn moeder meteen met me naar het ziekenhuis. Er was niet zoiets als verborgen verdriet, hoor. Bij ons thuis klonk altijd muziek, vooral vocaal. Mijn vader heeft een mooie stem, mijn goede gehoor heb ik beslist van hem. Voor mijn tiende kon ik geen noten lezen. Ik leerde van luisteren. Nog altijd, als ik stukken uit mijn hoofd moet leren, grijp ik naar de methode van mijn jeugd: ik vraag een cd op, luister en het zit in mijn hoofd. Ik kijk niet eens naar de partituur. Op mijn gehoor vorm ik me het klankbeeld. Dan pas voeg ik de tekst toe. En dan wordt het moeilijk. Ik ben niet zo&#8217;n tekstvrouw!&#8217;
Kleenex erbij
Ze was onder de indruk van de Nederlandse muziekpraktijk en al die opvoeringen van eigentijds werk. Maar de stemmen vond ze &#8216;niet mooi&#8217;. Haar ogen dichtknijpend: &#8216;De zangeressen hadden, denk ik, mooie stemmen gehad, maar door het zingen van hedendaagse muziek, met gillen en brullen, waren ze aangetast. Ik dacht: dat klopt niet. Je moet moderne muziek ook mooi kunnen zingen. Je stem is een lyrisch instrument, al ga je veel op en neer. Als zanger moet je een lijn zien te maken, anders kun je net zo goed een fluit nemen of een trompet. Ik wilde laten horen dat het mooi kon. Dat mensen die naar moderne muziek kwamen luisteren, zouden zeggen: ik snapte het niet, maar vond het wel mooi. Dat is mijn kracht. Het klinkt mooi. Er zit kleur in. En emotie.&#8217;
Ze wordt wel Claron &#8216;Emotion&#8217; McFadden genoemd. Een stem, schreven critici in binnen- en buitenland, met warmte en vlezigheid, als een diamant, scherp als een speerpunt die helder en perfect geplaatst doel raakt. Een zangeres, weten componisten en dirigenten, die nergens voor terugdeinst en zich de lastigste partituren eigen weet te maken. Een zangeres, zeggen liefhebbers, die je kippenvel bezorgt en vaak al door haar verschijning ontroert.
&#8216;Het zijn eeuwenoude emoties,&#8217; zegt ze. &#8216;Dezelfde als die van duizend jaar geleden en over duizend jaar. Liefde, jaloezie, verdriet, woede, pijn. Muziek is een uitdrukking daarvan. Als het over liefde gaat, wil ik liefde horen. Het eerste geluid dat een kind maakt, is: &#8220;Eeeh! bleeeh!&#8221; Alle emoties van een baby komen eruit via de stem. Je leert horen: is hij moe? Verveelt ze zich? Heeft hij honger? Pijn? Ik kan zang niet loskoppelen van die oerkracht.&#8217;
Zelf moet ze uiteraard afstand bewaren. &#8216;Geen sprake van dat ik mijn emoties laat gaan. Er zijn werken waarbij ik me moet wapenen. Zoals Dialogues des Carmélites van Poulenc, misschien wel het mooiste wat ik gezongen heb. In de slotscène moest ik huilen. Ik heb die scène toen thuis keihard gedraaid, Kleenex erbij en janken, janken tot ik erdoor was. Daarna zong ik het meer met een herinnering aan wat ik voelde. Er bleef altijd een moment waarvan ik wist: als ik me hier laat gaan, gaat het mis, kan ik niet meer zingen. Je moet proberen net die grens te vinden. Als ik te veel afstand heb, is het te veilig. Ik heb net weer Crucifixion gezongen van Barber, uit de Hermit Songs. Dat brengt me altijd weer van mijn stuk. Het is prachtig, heel simpel. Gewoon, de kruisiging. Maria en haar kind…,&#8217; ineens zijn er tranen, &#8216;en dan voel ik: mijn moeder is zo ver weg, zo ver van mij.&#8217;
Meteen weer de klaterende schater als ze vertelt: &#8216;Vorig jaar zong ik voor het eerst in de Scala, in een barokopera, La Didone van Cavalli. Ik zei tegen mijn ouders: jullie hebben me nooit in een opera gezien, dit is een hoogtepunt in mijn werk. Dit moeten jullie zien! Het kleine meisje uit Rochester dat de hoofdrol zingt in de Scala van Milaan! Mijn moeder en zus zijn gekomen. Vader bleef thuis. Hij vond het belangrijk dat zij eens samen met haar twee dochters kon zijn. Het was fantastisch. De dag van de première hebben we samen doorgebracht. Om een uur of drie zei ik: ik ga even wat slapen, zie je straks in het theater. &#8216;s Avonds zag ze me als verschijning, een koningin op het toneel. Ze was totaal in shock. En trots. We zijn naar Venetië geweest, ik heb haar mijn leven in Amsterdam laten zien: naar concerten, etentjes, mijn favoriete wijnbar, mijn vrienden. Hier thuis heb ik een feestje gegeven. Iedereen wilde haar leren kennen. Mijn moeder heeft niet eens haar highschool afgemaakt, zo arm waren ze, maar ze is absoluut gevoelig, slim, ingetogen en wijs.&#8217;
Een zwarte&#8230; tja
Ze heeft het wel gehoord, op audities: liever geen zwarte zangeres. &#8216;In het begin van mijn carrière heb ik meegemaakt dat ik niet eens mocht komen auditeren. Ik heb voorgezongen in Bregenz. De dirigent vond het &#8220;geen Italiaanse stem&#8221;. Er was een Lulu nodig in Salzburg. Is zij een zwarte? Dan hoeven we haar niet eens te horen. Een jaar of zes geleden werd ik gevraagd voor een Mélisande. De intendant wilde mij eigenlijk niet horen.&#8217; Met een zuinig mondje imiteert ze: &#8216;&#8221;Een zwarte…. tja… ik heb Barbara Hendricks gehad en je kon toch horen dat ze zwart is. En dat is niet wat wij…&#8221; Ik ben een beetje door haar strot geduwd, dus ze moest mij horen. Ik naar Zwitserland. Het was nadat ik Lulu had gedaan in Glyndebourne, met veel succes en mooie recensies. Ineens was er interesse voor mij. Ik kreeg uitnodigingen van grote huizen om voor te zingen. Wenen onder meer, de Staatsoper. Ik dacht: hier hoor ik helemaal niet thuis. Het ging meestal om repertoire dat ik tien jaar eerder graag had gedaan, maar toen wilden ze me niet omdat ik zwart was. In Wenen wilde ik mijn auditie beginnen met Lulu, dan zou ik een Königin zingen of een Olympia. De intendant vroeg wat ik wilde zingen. &#8220;Een aria uit Lulu? I don&#8217;t want to hear that!!&#8221; O, reageerde ik timide. Ik had moeten zeggen: okay. Tot ziens. Ik hoor hier kennelijk niet. Ik was helemaal uit balans. Ik heb toch nog de eerste aria van Die Königin gezongen, de hoge F ging niet helemaal zoals het moest. Mensen daar presten me door te zetten, ik kreeg vast nog een kans, maar het was afgelopen en klaar voor mij. Die wereld is niet de mijne.&#8217;
Kippenvel
Half mei. In een Amsterdamse studio wordt hard getimmerd, geboord en getakeld aan een reusachtig beeld: een man, op zijn zij, de ruggengraat bloot. &#8216;De Denker&#8217; (naar Rodin) is nog niet klaar. Regisseur Guy Cassiers verontschuldigt zich voor de vertraging. Dirigent Reinbert de Leeuw, McFadden en Jeroen de Vaal (Belial, de slang) beginnen gewoon, met de repetitor aan de vleugel, aan de vierde acte, tweede scène van Adam in ballingschap. De slang zingt verleidelijke noten. Eva geeft zich niet gauw gewonnen, maar je voelt: het zal gebeuren. Haar noten zinderen extatisch: hoger, nog hoger, hoger nog. Daar is het kippenvel. Iedereen valt stil. McFadden lacht: wow!
Andere Holland Festival-aanraders
Bij voorbaat beweren dat het publiek louter &#8216;hoogtepunten&#8217; gaat meemaken, is een tikje voorbarig. Dat maken de toeschouwers zelf wel uit. Maar het moet gezegd: het programma van het Holland Festival is dit jaar uitnodigend en uitdagend. Er zijn niet veel voorstellingen die je ook in het reguliere seizoen zou kunnen zien. Het festival maakt haar naam waar als plek waar spraakmakende producties uit het buitenland te zien zijn, en toont zich tegelijkertijd trouw aan een aantal vaste kunstenaars. De verschillende disciplines lijken mooi in balans, en er zijn bijzondere optelsommen.
Zo is er een vertoning van ABEL GANCEs filmepos J&#8217;accuse, dat opnieuw gerestaureerd is en een nieuwe, live muziekbegeleiding krijgt. Het complete werk van componist EDGAR VARÈSE wordt opgevoerd in de Gashouder, voorzien van projecties van de videokunst-grootmeester GARY HILL. Festivaldirecteur Pierre Audi heeft bij dit videoconcert de hand in het beeld, maar zijn hand is in de hele programmering voelbaar.
Audi combineert een neus voor kwaliteit met het lef om experimenten aan te gaan. Hij confronteert het publiek niet alleen met grote namen, maar haalt mensen uit de subcultuur naar dit podium voor hogere kunst. Er zijn opvallend veel androgyne figuren dit jaar: de travestie-performer STEVEN COHEN brengt ouder werk omdat zijn nieuwste creatie niet sterk genoeg werd bevonden (dat heb je met een avontuurlijke programmering) en de transgendere zanger(es) BABY DEE maakt ook zijn/haar opwachting. En naast de verplichte dosis LOUIS ANDRIESSEN en MAURIZIO KAGEL is er de verrassende verschijning van ANTONY &#038; THE JOHNSONS, die optreedt met het Metropole Orkest in Carré. De zanger met zijn androgyne kopstem combineert een tedere melancholie met een duister gevoel van vergankelijkheid, perfect voor het Holland Festival-thema van dit jaar: &#8216;Serenity &#038; Anxiety&#8217;.
Jaarlijks wordt er zo&#8217;n thema over de programmering geplakt, en dat is deze keer minder vrijblijvend dan voorgaande jaren. De dichotomie van sereniteit en verschrikking zegt ook iets over de aard van wat we te zien krijgen. Er staan ingetogen gebeurtenissen op het programma met veel stilte en met hemelse muziek, zoals Pitié, het vervolg dat choreograaf ALAIN PLATEL en componist/muzikant FABRIZIO CASSOL maakten op hun lyrische liturgie Vsprs. Tegenhanger van deze portie etherische schoonheid is de &#8216;mis van woede en angst&#8217; van de provocerende Oostenrijkse regisseur CHRISTOPH SCHLINGENSIEF, die een akelig intiem verslag van zijn longkanker heeft getransformeerd tot een noodoproep aan God, opgevoerd in een nagebouwde kerk.
Fijn idee dat het Holland Festival voorstellingen brengt waarbij in het buitenland het publiek wegliep. Dat zal vast weer gebeuren bij de ELEVATOR REPAIR SERVICE, de New Yorkse theatergroep die in een eerder Holland Festival een geweldige, ruim zes uur durende opvoering gaf van de complete roman The Great Gatsby. Dit jaar wordt het hele eerste hoofdstuk van William Faulkners The Sound and The Fury uitgesproken. De acteurs hebben een unieke manier van vertellen ontwikkeld, die tussen spelen en voorlezen inzit. Ter geruststelling: zes uur duurt het niet, deze keer.
Marijn van der Jagt
Van 1 t/m 28 juni, op diverse locaties in Amsterdam www.hollandfestival.nl
‘Adam in ballingschap’, 5 t/m 13 juni, Stadsschouwburg, Amsterdam www.hollandfestival.nl, www.claronmcfadden.com.
‘Tijdgenoten’, Asko|Schönberg met Claron McFadden, 18 juni, Concertgebouw, Amsterdam. www.concertgebouw.nl

‘Er zit kleur in mijn stem’

Documentaire / Schetsboekfilm
Zwerfhonden kijken achterbaks in de camera of glippen weg, de staart tussen de poten. Argwanende oma&#8217;s scharrelen rond in de besneeuwde binnenterreinen van eindeloze flatblokken. Scheldend houden ze alles en iedereen in de gaten.
Een jonge vrouw belt aan in een haveloos trappenhuis. Stelt zich voor en vraagt aan de oudere vrouw die open doet of ze zich Boris herinnert. Boris Ryzji, die hier vroeger gewoond heeft. Haar broer. De beroemde dichter. Een buurvrouw denkt mee. Nee. Het gesprek komt op een familie uit dezelfde flat, ook van toen, Van de Kakkerlak. Nu gaat bij de baboesjka&#8217;s een lichtje op. &#8216;Daar heeft mijn broer een gedicht over geschreven,&#8217; zegt Olga Ryzji en begint enthousiast aan de eerste strofen. Dan moet ze huilen. &#8216;Waarom huil je zo, is hij dood?&#8217; schrikken de vrouwen. &#8216;Ja,&#8217; knikt Olga. &#8216;Zo jong nog, wat is er gebeurd?&#8217; &#8216;Zelfmoord. Hij heeft zich opgehangen.&#8217; &#8216;Ach, arme. Wat erg.&#8217;
Dan snijdt het beeld over naar de dichter, die uit het raam van een even troosteloos flatgebouw kijkt, trekkend aan zijn sigaret. Het is een zwart-wit opname uit 2000, gemaakt door de lokale omroep van Jekaterinenburg, miljoenenstad in de Oeral. Ryzji was toen vijfentwintig, getrouwd, vader van een zoon, beroemd en gelauwerd in Rusland en net &#8216;ontdekt&#8217; in het Westen. Een jaar later was hij dood.
De adem stokt je in de keel. Zo dreigend en droef makend begint het documentaire portret dat Aliona van der Horst (Moskou, 1970) van Boris Ryzji, zijn nabestaanden en vrienden maakte. Boris Ryzhy (naar de Angelsaksische spelling) werd bekroond met de Zilveren Wolf Award voor beste documentaire op het IDFA 2008, kreeg de Prijs van het Dutch Directors Guild en werd onlangs in Montreal onderscheiden met de juryprijs voor beste kunstdocumentaire.
&#8216;Die prijzen had ik niet verwacht,&#8217; zegt de maakster. &#8216;Ik dacht: dit wordt een kleine film voor hem, zijn naasten én voor liefhebbers van zijn werk. Van poëzie. Dat is het ook.&#8217;
Poëzie van de straat
Toen ze aan het project begon, stond voor haar vast: Ryzji is géén gewone dichter, het wordt géén standaardportret. &#8216;Ik ging naar die immense industriestad waar ik van ben gaan houden. Met de zus van de dichter op zoek naar oude bekenden in de Staalschrootwijk, de buurt van hun jeugd. Ik had toevallig een super 8-cameraatje bij me. Misschien levert het wat op, hoopte ik en filmde onze tocht. Ik noem de film een schetsboekfilm over een dichter en twee heel introverte mensen: zijn vrouw en zijn zoon. Schetsend en zoekend ben ik doorgegaan. Twee jaar lang.&#8217;
Het portret ademt de poëzie van de schrijver: rauw, smartelijk en teder. Ryzji was naast dichter weliswaar afgestudeerd geofysicus, maar allesbehalve een rustige jongen. Hij was ruig als de buurt waarin zijn vrienden en hij opgroeiden. &#8216;Schuim der Aarde. Bandieten en Poëten&#8217;, in zijn woorden. Daar hoorde het bekende rijtje geweld, alcohol, drugs, depressies, afkicken en vice versa uiteraard bij. Zijn poëzie is van de straat en de grote stad. In rake archiefbeelden, rafelig gefilmde gesprekken en ongewenste ontmoetingen &#8211; met Ryzji&#8217;s stem onder gedurfde slow motion scènes &#8211; laten Van der Horst en vaste cameravrouw Maasja Ooms hopeloosheid en opgewekte treurigheid met elkaar strijden. Met het verhaal van Ryzji vertellen ze ook de geschiedenis van zijn generatie: opgegroeid in de communistische Sovjet-Unie, in het jaar van hun eindexamen stortte de wereldmacht ineen. Swerdlovsk, hart van de zware industrie, ging weer Jekaterinenburg heten en de sterkste werd de baas.
Gemengde reacties
Artjom, Ryzji&#8217;s puberende zoon, filmt met een mobieltje zíjn omgeving. Bij het standbeeld van Lenin: &#8216;Mijn ouders geloofden in hem toen ze klein waren.&#8217; Een bevriende dichter, over hun beider jeugd: &#8216;We hadden een prachtige kindertijd in een fantastisch land en een geweldige toekomst. In 1991 was dat allemaal voorgoed voorbij.&#8217;
Irina, met wie Boris meteen na zijn eindexamen trouwde, zegt: &#8216;We zijn een overbodige generatie. Uit het communisme gesmeten maar niet in deze tijd geland.&#8217; De jaren negentig? Bitter: &#8216;De sterke verslond de zwakke. Ze moordden erop los.&#8217; Op het kerkhof toont ze ons de graven van hun vrienden. Onder de in marmer uitgehakte jongensportretten de data van geboorte en overlijden. Geen van hen heeft de dertig gehaald. Veel jongens werden bodyguards van de maffiosi en kwamen door geweld om het leven, &#8216;de eerste soldaten van de perestrojka&#8217;, noteerde Ryzji.
&#8216;Hij was een goede hooligan,&#8217; vertelt een beroepscriminele kameraad. &#8216;Hij kon iemand een goede knal verkopen.&#8217; Maar: &#8216;Hij hoorde nergens echt bij. Bij de intellectuelen ook niet. Het ging hem te ver om ook in de criminaliteit te gaan.&#8217;
&#8216;Hij leed eraan dat zo veel dierbaren dood waren en hij nog leefde,&#8217; weet een vriend.
&#8216;De pijn van jezelf en die van anderen, dat is te veel,&#8217; zegt Artjom.
&#8216;Ik weet het niet,&#8217; zegt Irina.
Boris Ryzhy krijgt eind dit jaar in Moskou een speciale première op het grote documentaire festival. Van der Horst schudt bedenkelijk het hoofd. &#8216;Ik weet niet of hij daar zo goed zal vallen als hier. De film is in Rusland al in filmhuizen en literaire clubs vertoond en de reacties waren gemengd, zacht gezegd. Of mensen waren kwaad: &#8220;Dat bestaat hier niet! Schande!&#8221; Generatiegenoten zeiden: &#8220;Ja, dit is wat ik ken.&#8221; Zij waren geraakt en geroerd.&#8217;
‘Boris Ryzhy’ wordt uitgezonden door de VPRO in ‘Het uur van de wolf’, vrijdag 1 mei, 22.50 uur, Nederland 2. De heruitgave van Ryzji’s werk verscheen bij Hoogland &#038; Van Klaveren, inclusief dvd van de documentaire, € 29,90

Een goede hooligan

Jelle Brandt Corstius: ‘Ik wil van Rusland af’

Kampioenen in zelfspot

‘Ik ben soms best goed’

Interview / De scenarioschrijfster
Acteur Jaap Spijkers draagt een bruingrijs pak met ruitmotief en lichtbruin overhemd. Zijn gezicht is grauw van kou en uitputting. Hij staat nu bijna bij de treindeur. Om hem heen Molukse jongens, hun geweren in de hand. De executie lijkt onafwendbaar. Het zweet parelt op zijn voorhoofd als hij begint te praten. Voor zijn leven. Maar vooral dat van zijn vrouw en kinderen. Een voor een haalt hij hun foto&#8217;s uit zijn portefeuille. Bij het portretje van jongste dochter Susan zegt hij geëmotioneerd tegen kaper Carlos: &#8216;Kijk, ze is bijna net zo oud als jij. Ze wil heel graag groot zijn, maar ze is nog zo klein dat ze me nodig heeft… En nu is ze me kwijt.&#8217;
Het is een gure novemberdag, eind 2007. In een treinloods van Nedtrain, aan de rand van Utrecht, staat de Hondekop nummer 386. Decor én belangrijke speler in de telefilm Wijster van Paula van der Oest (regie) en Nicolette Steggerda (scenario). Op een monitor achter in de loods kijkt de schrijfster mee. Als Spijkers met trillende handen de foto&#8217;s omhoog houdt, is ze even ontroerd. &#8216;Een kernscène,&#8217; fluistert ze. &#8216;Dit gaat over Ger en mij.&#8217;
Op 2 december 1975, om 10.07 uur, werd in de buurt van het dorp Wijster de stoptrein Groningen-Zwolle (de Hondekop nummer 387) gekaapt door zeven Molukse jongeren uit Bovensmilde. Doel van hun actie: de Nederlandse overheid eindelijk haar belofte na laten komen zich in te zetten voor de Molukse zaak, de vrije Republiek van de Zuid-Molukken (RMS). Dertien dagen duurde de gijzeling; de machinist en twee passagiers werden door de kapers doodgeschoten.
Iedereen die destijds op televisie de beelden van de stilstaande trein met de met kranten afgeplakte ramen in het beijzelde weiland heeft gezien, ziet ze bij het horen van de naam Wijster zó weer voor zich. De eerste treinkaping ter wereld maakt, zoals dat tegenwoordig heet, deel uit van ons collectief geheugen.
Voor het eerst heeft iemand zich nu gewaagd aan een speelfilm over deze gebeurtenis. Nicolette Steggerda (Den Haag, 1959) was zestien in 1975, en woonde in Groningen, in het gezin van Ger en Rietje Vaders en hun twee dochters. Ger Vaders, destijds hoofdredacteur van het Nieuwsblad van het Noorden, zat in de bewuste trein. Meteen na zijn vrijlating schreef hij geschiedenis met zijn minutieuze verslagen van binnenuit. Vaders werd zo vaak over de traumatische gebeurtenis geïnterviewd, dat ook zijn naam er nog altijd mee verbonden is. In Steggerda&#8217;s scenario is hoofdpersoon Rob van der Laan gemodelleerd naar hem. Dochter Susan is de puberende Nicolette zelf.
Hand met een pistool
Voor iemand die de treinkaping van nabij heeft meegemaakt, is het niet zo gek dat ze die geschiedenis gebruikt voor een filmscenario. Toch heeft het toeval daar een flinke hand in gehad. Steggerda was, na jaren regelen, produceren en programma&#8217;s bedenken voor Hilversum en Aalsmeer, toe aan iets anders. Het liefst wilde ze schrijven. Ze meldde zich aan bij de net opgerichte Scriptschool en werd geselecteerd voor de eerste lichting studenten van de vakopleiding scenario. Ze vertelt: &#8216;We moesten elkaar een beetje leren kennen en daarvoor had de leiding wat kennismakingsspelletjes voor ons in petto. Op tafel lagen allemaal foto&#8217;s, onderkant boven. Ieder moest er een pakken, ernaar kijken en naar aanleiding van die foto iets over zichzelf vertellen. Het hoefde niet echt te zijn. Je mocht ook verzinnen. Ik pak een foto, ga zitten, draai hem om: een bruine hand met een pistool erin. Ik dacht: hoe kan dat nou? De andere foto&#8217;s waren van bloemetjes, paardjes, niet zo heftig. Ik kon een lulverhaal ophangen of gewoon het verhaal vertellen: als het iets persoonlijks moet zijn, dan is het dat. Dus ik vertelde. Over Ger. Over die trein. En dat ik zestien was. Iedereen was er stil van. Steeds kwamen ze erop terug. En toen begon het idee bijna organisch te groeien. Paul Bertram, het hoofd van de school, zei: &#8220;Prachtig verhaal. Maar wacht er even mee. Daar ben je nog niet aan toe.&#8221;&#8216;
Voor haar eindexamen schreef Steggerda een script van zestig pagina&#8217;s over de verhouding tussen een vader en een dochter, tegen de achtergrond van de treinkaping. &#8216;In de film van nu zitten nog heel veel dingen uit dat scenariootje van toen, waarop ik ook ben afgestudeerd. Vanaf dat moment was het &#8220;een ding&#8221;. Producenten wilden het hebben.&#8217; Het oorspronkelijke scenario werd ten slotte een script van bijna honderd pagina&#8217;s en is nu een ademstokkend benauwende en roerende film van anderhalf uur. &#8216;Ger heeft mijn afstudeerscenario nog gelezen,&#8217; vertelt ze. &#8216;Daarin was de moeder heel vervelend. Dat vond hij niet zo aardig, maar hij begreep het wel. Maar weer die kaping… daar was hij echt klaar mee. Ik zal ook blij zijn als de film is uitgezonden en alles voorbij is. Ik ben er vanaf 2004 mee bezig. Het was een intens, langzaam proces. Nu is de apotheose nabij en zo is het goed.&#8217;
Zij aan zij met de Molukkers
Ze heeft zich bewust beperkt in haar research voor de film. &#8216;Het boek van mijn vader heb ik gespeld. Dutch Approach, de meesterlijke documentaires van René Roelofs: honderd keer gezien. Wat de kapers geschreven hebben, heb ik ook gelezen, maar ik heb met niemand gesproken. Dat wilde ik niet. Ik moest míjn verhaal durven vertellen. Zo openhartig als Ger in zijn autobiografie over mij schrijft en over zijn liefdesaffaire, zo openhartig ben ik in deze film ook wel.&#8217;
In zijn autobiografische &#8216;psycho-documentaire&#8217; IJsbloemen en witte velden (Anthos, 1989) schreef Vaders zijn leven, meer in het bijzonder de moeilijke momenten daarin, van zich af. In de Tweede Wereldoorlog kwam hij als jongen terecht in Kamp Vught. Tijdens de politionele acties van 1948 vocht hij als soldaat tegen de Indonesische onafhankelijkheidsstrijders, zij aan zij met de Molukkers van het KNIL: de vaders van de latere treinkapers. Uit het boek rijst het beeld op van een intelligente en betrokken, maar ook autoritaire en ijdele man, die zich na elk zelfverwijt weer gauw verontschuldigt, zich beroepend op omstandigheden. Uiterst openhartig schrijft hij over wel en wee in zijn gezin en de liefdesaffaire die hem was &#8216;overkomen&#8217;. Vanwege de spanningen thuis, die weer te maken hadden met Nicolette, zijn pleegdochter. In de film betrapt zij hem met een andere vrouw. En de ochtend waarop hij in de doemtrein zal stappen, stopt zij in de binnenzak van zijn jasje een verlanglijstje voor Sinterklaas: of Sint er voor wil zorgen dat hij voortaan wat vaker thuis is.
Steggerda: &#8216;Toen de kaping aan de gang was, heb ik me ervoor afgesloten, uit zelfbescherming. Misschien dat ik daarom nu met dit verhaal kom. Sommige dingen moeten er toch uit, ooit. Die kaping: het was net of die niet van mij was. Was ook niet helemaal van mij. Wel van mijn zusjes. Het was hún vader en niet die van mij. Mijn vader wás al dood. Nu niet nog een keer alsjeblieft. Dus dat heb ik helemaal weggestopt.&#8217;
Dom geweest
Ze groeide op in Den Haag, als enig kind van ouders die kort na elkaar overleden. &#8216;Mijn moeder was vierenveertig toen ze in verwachting raakte van mij. In die tijd was dat krankzinnig oud. Mijn vader was toen al zesenvijftig. Hij was een oude man met een gleufhoed. Echt Haags. Mijn moeder was keurig, met beeldige jurken aan, slangenleren schoenen en bijpassende tas. Mijn vader werd ziek. Maar dat hij dood zou gaan, werd mij, kind van twaalf, niet verteld. En toen ging ineens mijn moeder dood. Binnen drie dagen gingen mijn ouders dood. Er kwamen familieberaden over mij, oom Ger was daarbij. Waarom ik toen koos voor oom Ger, tante Rietje en mijn twee nichtjes? Ik weet het niet. Ik kende ze amper. Maar ik moest toch wat? En zo was ik ineens in Groningen. Daar zag alles er heel modern uit. Dat vond ik wel gaaf. Met twee van die grote zussen, en oom was journalist. Ik denk dat iedereen zijn best heeft gedaan om het voor mij goed te laten zijn. Maar Ger had zijn vrouw niet betrokken bij zijn besluit mij in huis te nemen en dat is dom geweest. Hij was heel erg bezig met zijn carrière, eigenlijk nooit thuis. Het kenmerkt hem ook, dat hij dat emotioneel niet in de gaten heeft gehad. Vanuit zijn hart heeft hij vast gedacht: dat kind moet gered. Dat heeft hij gedaan, maar daarbij ook de fout gemaakt mij voor te trekken boven zijn eigen dochters. Dat alles is bij tante Rietje in het verkeelde keelgat geschoten. Zij en ik konden niet met elkaar overweg, ook later niet. Ik verstoorde haar gezin. Mede daardoor was ik vanaf mijn twaalfde alleen. Ik had met Ger wel echt een bijzondere band, tot aan zijn dood toe. Als ik ergens mee zat, belde ik hem.
In zijn boek, dat ik pas later goed heb gelezen en waar ronduit bezopen dingen in staan zoals míjn schuld aan zíjn liefdesavontuur, stond wel iets wat me diep heeft geraakt. Toen hij dreigde doodgeschoten te worden, heeft hij met medepassagier Hans Prins gepraat. Ook over mij. Drie jaar geleden is dit met haar gebeurd en het kan toch niet zo zijn, stel dat ze mij doodschieten, hoe moet het dan met dat meisje? Dat gaat niet. Hoe moet zo&#8217;n meisje dan nog verder? Ik heb hem gevraagd of dat gesprek echt zo had plaatsgevonden. Ja, zei hij. Dat is altijd in mijn hoofd blijven zitten. Het is ook een basis voor de film geweest. Hoe kan het allemaal in een mensenleven gebeuren? Het is bijna een film op zich.&#8217;
‘Wijster’, donderdag 29 mei, 20.30 uur, Nederland 3 (VARA)

‘Net of die kaping niet van mij was’

‘Ik ben nog niet uitgeluld in het leven’

Het oog
Het nieuwe werk van Charlotte Dumas (Vlaardingen, 1977) gaat over licht, vorm, rust en de tijgers van schilder Delacroix.
Dit is India. Als bij een tevreden poes voor de kachel piept haar tong naar buiten. Strekt ze zich zo dadelijk weer eens lekker uit? Of heeft ze trek en hoort ze in de verte de verzorger dode paarden en runderen verhakken? Van India weten we dat ze vrijwel blind is en haar dagen slijt in een tijgeropbergoord in Indiana (USA). Er zijn in de Verenigde Staten meer gated communities voor gevaarlijke dieren die niemand meer wil. Ze komen uit dierentuinen, circussen en privébezit. Werden gefokt om te poseren voor portretten met kinderen of beroemdheden. Zagen blije gezichten toen ze jong waren, geld opbrachten en bewondering oogstten in hun luxueuze speeltuinen (denk aan Neverland!). Kortom: van een leven in de etalage naar een nieuwe habitat, ver van de mensen, gedwongen tot nietsdoen.
Charlotte Dumas, ‘Tiger Tiger’, Galerie Paul Andriesse, 5 april t/m 10 mei