18-04-2009
Door Ingrid Harms

Het succes van zijn tv-serie Van Moskou tot Magadan heeft hem verrast, want hij had geen idee hoe dat moest, televisie maken. Jelle Brandt Corstius (1978), journalist te Moskou, over de gevaren en geneugten van een ‘overgebleven land’. En over die ándere Brandt Corstius. ‘Mijn vader is toch niet echt rusland-proof.’

‘Ik had geen idee, geen plan, geen carrièreplanning. Een jaar geleden wist ik niet dat ik een serie zou maken voor de VPRO. Twee jaar geleden had ik geen idee dat ik een boek zou schrijven. Vier jaar geleden had ik niet in mijn hoofd correspondent te worden. Misschien moet ik daar eens over nadenken. Of juist niet.’

Vorige maand was hij even over: Jelle Brandt Corstius (1978), freelance journalist te Moskou, Rusland-correspondent voor Trouw, zoon van Hugo, broer van Aaf, en sinds kort vooral bekend als maker van de veelgeprezen serie documentaires Van Moskou tot Magadan, uitgezonden door de VPRO.

Hij reisde ver weg van de hoofdstad, naar de middeleeuws georganiseerde landjes van de Kaukasus met hun ruwe hofmakerijen, trok in ijzige sneeuwkou langs overlevenden van sovjetstrafkampen, sprak met montere jongelui in Khanti-Mansiysk, booming oliestad in Siberië, en met toekomstloze dorpsbewoners elders, luisterde naar het verhaal van Nina, een tot blindheid toe mishandelde Kalmukse vrouw, dronk grote wodka’s met blije Osseten, ontmoette een moeder en later, duizenden werst daarvandaan, een oma van meisjes die stierven in de lagere school van Beslan. Met de Poesjkin reciterende conductrice in de trein van het zuidelijke Vladikavkaz naar Moskou kwam een mooi einde aan de opmerkelijke reisverslagen. Opmerkelijk ook door de interviewer zelf: een lange, rustige, vriendelijke jongen, die in charmant Russisch met Nederlandse directheid zijn vragen stelde. ‘Goedendag! Wij komen uit Nederland en hebben gehoord dat hier ruimteafval neerkomt. Weet u waar? Kunt u ons de weg wijzen, alstublieft?’

Beroerd Russisch
Hij stelt voor af te spreken bij de Italiaan onder in de Openbare Bibliotheek bij het Centraal Station van Amsterdam. ‘Daar hebben ze de lekkerste pizza’s van Nederland.’

Het laptopje gaat dicht en 1 meter 92 schiet beleefd overeind. Hij is een beetje beduusd van de juichende ontvangst van zijn reisdocumentaires. ‘Dat geldt ook voor het boek (Rusland voor gevorderden, genomineerd voor de Bob den Uyl Prijs – IH). Ik heb er nooit over gedacht een boek te gaan schrijven. Ik stuurde mails naar vrienden over wat ik zoal meemaakte op reis. Dingen die ik niet voor de krant kon gebruiken maar die wel interessant zijn. Iemand heeft ze naar de uitgeverij doorgestuurd en daar zeiden ze: laten we er een boek van maken. Dus ik zette al die mails bij elkaar en maakte er een boek van.

Vervolgens was er iemand van een televisieproductiebedrijf. Die las mijn boek en dacht: daar zit televisie in. Hij belde me op: wil je een tv-serie maken. Ik zei: “Ik heb geen idee hoe dat moet” en zei ja. Omdat ik dacht: daar hoor ik toch niks meer van. Drie maanden later belde hij weer: we hebben het verkocht aan de VPRO. Toen moest ik echt een serie maken.’

Zijn wenkbrauwen trekken samen als hij terugdenkt aan het begin. ‘Een ramp. Ik wilde naar huis. Ik kon het helemaal niet. Maar na een paar weken ging ik het leuk vinden. Juist omdat ik geen idee heb hoe dat moet, televisie maken, had ik niet verwacht dat mensen er zo positief over zouden zijn. Ik vind het leuk, hoor. Het programma zal best goed zijn. Maar het zegt volgens mij ook iets over de Nederlandse televisie op dit moment, dat mensen er zo over juichen: het zegt dat er meer leuke programma’s nodig zijn. De enige kwaaie mails die ik krijg, kwamen van slavisten. Dat ik beroerd Russisch spreek en het land door het slijk haal. Het eerste valt wel mee en het laatste is niet mijn bedoeling.’

Hij lijkt verlegen, klinkt laconiek en gedecideerd tegelijk als hij verdergaat: ‘Ik denk dat ik zo’n programma ook wel zou kunnen maken in Indonesië of België, bij wijze van spreken. Het gaat om de manier waarop je mensen interviewt en de onderwerpen die je kiest. De persoon die je interviewt, staat altijd centraal. Die moet zich op zijn gemak voelen. Af en toe vind ik het prima om in beeld te zijn, als er maar een reden voor is. Niet om iets uit te leggen. Laat die mensen dat maar doen. De kijkers zijn ook niet dom, die hoef je niet alles te vertellen.

De Kaukasus bijvoorbeeld: daar kun je drie uur over praten en nog steeds is het ingewikkeld. Als je niet te veel uitlegt en gewoon laat zien, kunnen mensen zelf hun conclusies trekken of er iets van vinden. Onze laatste aflevering hebben we helemaal in de trein gedraaid, van de Kaukasus terug naar Moskou, een reis van zevenendertig uur. Ik moet eraan denken vanwege een bepaald moment: ik sta in een bar met een man. Het gaat over alcoholisme en de barvrouw vertelt dat Russische mannen vaak erg zwak zijn en met zuipen proberen alles te vergeten. Die man is stomdronken en zegt: voel dan aan mijn spierballen! Ik ben hartstikke sterk! Terwijl hij bijna omvalt. Dat zegt genoeg. Je hoeft niet door te gaan met: je bent dronken. Of die vrouw erbij betrekken. Ik kneep in zijn spierballen en dat was het. Mensen hoeven zich niet per se belachelijk te maken, ik wil dat ze zich tonen.’

De mensen in je films maakten geen bange indruk.
‘Russen in die uithoeken zijn niet zo bang. Sterker nog: ze willen vaak heel graag hun verhaal vertellen, maar de Russische media komen nooit langs. Ik heb bewust gekozen voor kleinere plaatsen en dorpen, de randen van Rusland. Daar zijn mensen minder panisch. Als je naar de grote steden gaat, stuit je vaker op de oude angst. Die zit er echt nog wel. In Oekraïne zijn mensen een stuk opener. In de Baltische landen ook. Het is lastig te zeggen hoe dat komt. Een probleem van Rusland is dat het zich nooit van iets onafhankelijk heeft verklaard. Het is gewoon wat er is overgebleven, net als de mensen. Een beetje een negatieve vorm van identiteit. Dat is, denk ik, een groot probleem. Anderen hebben een land gewonnen, zij hebben alleen maar land verloren. Zij hebben dat verleden geërfd, terwijl de anderen er zich tegen kunnen afzetten.’

Hoe ben je eigenlijk in Rusland verzeild geraakt?
‘Het is begonnen met een reis naar Oekraïne, in 2000. Ik zou naar Italië gaan met mijn vriendin, maar het raakte uit. Midden in de nacht had ik een vriend aan de lijn. Hij had geen plannen, ik ook niet. Laten we naar Odessa gaan, zei hij. Ik had geen flauw idee waar het lag. Tot die tijd, ik was tweeëntwintig, had ik aardig wat gereisd, maar zoiets als Odessa had ik nog nooit meegemaakt. Het was alsof ik in een ander universum terechtkwam. Ik viel van de ene verbazing in de andere. Regels waren regels, hoe absurd en onpraktisch ook. Wij lachten ons tranen. Bij terugkeer wilde ik er meer van weten. Ik ben Karel van het Reve gaan lezen, en naast mijn studies Geschiedenis en Journalistiek heb ik er Russisch bij genomen. Later hoorde ik via via van een mogelijkheid bij Trouw. Inmiddels was ik natuurlijk ook verliefd geworden op een Russisch meisje. Ik had haar in Petersburg leren kennen. In 2005 ben ik naar Moskou gegaan.

Wat me ook aantrok, waren de mensen. Ze hebben een enorme levenslust, leven heel intens. De kans dat je een ongeluk overkomt, is daar veel groter dan hier. Of je drinkt je dood, of er gebeurt iets verschrikkelijks. Ik denk dat veel van wat ik waardeer in Russen, zoals vindingrijkheid en gastvrijheid, uit nood geboren is. Het zijn maximalisten, Russen. Het is alles of niets. Het poldermodel is niet tot Rusland doorgedrongen.’

Het klinkt gedurfd: bij ‘Trouw’ kwam een plaats vrij voor een correspondent. Je solliciteerde en mocht naar Moskou.
‘De eerste jaren waren moeilijk. Ik had nog nooit voor een krant geschreven, Moskou was nieuw en ik verdiende net genoeg om te overleven. Het was ook helemaal niet leuk. Ik zat nog helemaal in de Nederlandse modus. Dus als dingen tegenzaten, begon ik enorm te schelden en kwaad te worden. Dat heb ik na een jaar wel opgegeven.

Ik was ook verbaasd dat Trouw mij toen aannam. Maar Rusland is een land waarin veel mensen geïnteresseerd zijn, alleen niet om te wonen of te werken. Ik zat eerst in een buitenwijk, helemaal in het zuiden, bijna aan het eind van de metrolijn. In een smoezelig eenkamerappartementje. Als ik de deur uitliep, lag er een dronkenlap in het trappenhuis of op de overloop. Het was er tamelijk naar, maar stapje voor stapje ben ik dichter bij het centrum gekomen. Vanaf het begin vond ik het toch het fijnst om rond te reizen. Moskou is niet zo’n leuke stad. Als voetganger sta je daar helemaal onderaan de voedselketen. Je moet voortdurend onder wegen door. De mensen zijn er ontzettend onvriendelijk. Elke vier, vijf weken moest ik er even uit.’

Je praat in de verleden tijd.
‘Ik ga stoppen met het correspondentschap. Ik blijf voor Trouw werken, maar op een andere manier. Hopelijk maak ik nog een serie over Rusland voor de VPRO; ik heb het gevoel dat het nog niet af is. Maar het is tijd voor iets nieuws. De tv-serie en ook de boeken hebben me zelfvertrouwen gegeven – dat had ik niet zo. Ik wil ook van Rusland af, ik wil geen Rusland-deskundige worden. Ik heb iets met Rusland, maar dat wil niet zeggen dat ik niets heb met de rest van de wereld. Ik wil meer journalistieke reisverhalen maken. Plaatsen waar de samenleving snel verandert – of het nu ten goede of ten kwade is – vind ik interessant. Binnenkort ga ik eerst maar eens naar Indonesië, voor mij het mooiste land van de wereld. Ik ben daar voor het eerst van mijn leven geëmotioneerd geraakt van natuur. Het wordt een verkapte vakantie: naar Djokjakarta om Indonesisch te leren en naar Atjeh om vrijwilligerswerk te doen. Daar zitten ze nog steeds met de nasleep van de tsunami. Een goede plaats om ook aan de taal te werken en dan: wie weet?

Volgend jaar wil ik weg zijn uit Moskou. Ik ben helemaal niet “gek” op Rusland, ik heb er niet onvoorwaardelijk mijn hart aan gegeven. Het is altijd zo ontzettend onzeker in Moskou. Zo ben ik zeven keer verhuisd omdat de huur ineens werd verhoogd, of de huisbaas was gestoord. Ik heb ook meegemaakt dat ik een aanbetaling had gedaan voor een huis en later te horen kreeg: sorry, iemand anders heeft een hogere aanbetaling gedaan. Onredelijkheid en onzekerheid zijn niet goed voor je geest. Dat heb ik de eerste paar jaar niet doorgehad. Ik ben ook heel ziek geweest. Een zware longontsteking in combinatie met verwaarlozing door een tijdlang slecht eten, denk ik. Ik stond onder de douche, de diarree liep eruit en ineens werd ik blind. Ik zag helemaal niets, ik was zó beroerd en wist zeker: ik krijg nooit meer één letter op papier. Toen ben ik buiten westen geraakt. Uiteindelijk kwam Marina, mijn vriendin, thuis en belde een dokter.

Ik heb niet goed op mezelf gelet, de laatste jaren. In mijn werk, maar ook in de liefde. Ik dacht altijd aan de ander, hoe ik de ander blij kon maken. Je vergeet jezelf en pikt zo veel shit omdat je dat nu eenmaal kunt. Dat merkte ik bij het draaien ook, dat ik soms te veel meeleef met de mensen. De tranen rolden me soms over de wangen, en dat maakt het loodzwaar. Daarom: ik moet gewoon weg uit dit land.’

Je wist het van te voren: ontberingen en overleven.
‘Het werk is natuurlijk gewoon eenzaam. Ik heb geen kantoor, geen plek om heen te gaan, ik werk thuis. Ga op reportage, kom thuis, zit thuis. Tot ik onrustig word en het ijsberen begint. Dan moet ik weg, op reis. Kennelijk heb ik dat nodig. Ik dacht voortdurend: dit overleef ik wel, dit kan ik wel. Nooit: wat wil ik nu eigenlijk? Wat vind ik leuk? Dat heb ik altijd gehad. Terwijl je het leven zo veel aangenamer kunt maken. Daar ben ik me de laatste tijd meer bewust van.’

Peinzend neemt hij een slok vruchtensap. Dan vertelt hij, treurig, opgelucht en wankel tegelijk: ‘Mijn vriendin, of bijna ex, gaat nu weg, uit huis. Het lukte gewoon niet met ons. We hebben het honderd keer geprobeerd. Op een gegeven moment is het de laatste keer geweest. Als je dan toch doorgaat, neem je jezelf niet serieus. Ik heb er nu vrede mee. Denk ik. Het waren wel vier jaar, met Marina. Kom ik ooit iemand anders tegen?’

Je bent eenendertig, dat móét lukken.
Meteen monter, maar niet helemaal gerustgesteld switcht Brandt Corstius naar andere, voor hem minder zware zorgen. ‘Ik ben nooit bang geweest. Mijn standaarden zijn gestaag omlaag gegaan daar. Ik had bij voorbeeld een vliegtuigstandaard: ik wilde alleen in Boeings en Airbussen vliegen. Toen kwam de Toepolev 154 erbij, toen de Toepolev 134 en nu vlieg ik alleen niet in Antonovs. Hoewel: ook dat verschuift. De Jak is het ergst. Ik kijk vaak naar statistieken, hoe vaak iets neerstort. Niet dat daar veel van te zeggen is. Vorig jaar is er een Boeing neergestort met een dronken piloot. Het is er sowieso gevaarlijk. In Noord-Ossetië was de politie ons hotel binnengevallen en zijn wij gearresteerd omdat we in het grensgebied met Georgië aan het draaien waren. We werden met de hele ploeg opgepakt. Ik dacht alleen: zo is het nu eenmaal. Op de een of andere manier komen we wel weer vrij. Ze hadden ook alle banden geconfisqueerd. Dat was vrij problematisch. En er hing vijf jaar deportatie boven ons hoofd. De baas van de politie bleek uit Beslan te komen en vond ons materiaal mooi. Dat is Rusland weer. Uiteindelijk komt alles goed.’

Je hebt altijd veel gereisd. Ook met je vader?
‘Thuis was het heel karig allemaal. Dan was er geen toiletpapier, of brood, die dingen vergat mijn vader – mijn moeder overleed toen ik drie was. Maar we gingen wel vaak op vakantie. Elke winter naar een warm oord, ver weg. Daar ben ik heel blij om, dat mijn vader zo reislustig was. Waren we in Londen, zei ik, midden in de nacht: ik wil nu wel in een dubbeldekker zitten. Gingen we naar buiten en eindeloos rondrijden, boven in de bus. Dat heeft wel invloed gehad op mijn liefde voor reizen. Wij, de kinderen, maakten apart reizen met onze vader. Hij en ik op de fiets, doen we nog steeds. Door Nederland of Duitsland.

Ik heb met mijn vader ook een reis naar Siberië gemaakt. Dat is een groot drama geworden. Mijn vader is toch niet echt Rusland-proof. Hij werd steeds kwaad, en hij is vegetariër. Elke avond zat hij achter de gevulde tomaten of een bord met rijst. Ik kan me een moment herinneren, in de trein, dat ik vrij zeker was dat er vlees in het broodje zat, maar het was het enige dat we hadden en ik zag hem het opeten. Ik dacht: nou ja, hij doet of hij het niet weet, in ieder geval ga ik het niet zeggen, eet dat broodje maar op. In Krasnojarsk heeft hij zijn terugvlucht omgeboekt, een week vervroegd. Toen hebben we een fles Sovjetchampagne gekocht en die opgedronken om het te vieren. We hebben ook leuke dingen meegemaakt, maar hij had echt in zijn hoofd: Karel van het Reve, een treinreis in je pyjamaatje en alles is leuk. Hij had speciaal een pyjama meegenomen. Maar alles was anders. Wel goed dat hij het heeft geprobeerd.’

Lijk je op je vader?
Jelle trekt zijn wenkbrauwen omhoog en lacht. Precies Hugo. Geamuseerd: ‘In ieder geval fysiek. En net als mijn vader heb ik interesse in dingen waarin andere mensen totaal niet geïnteresseerd zijn. Woordjes die je om kunt draaien, rondkijken, Rusland misschien. Karel van het Reve. Net als hij ga ik er altijd van uit dat wat iemand zegt wel eens niet waar kan zijn. Ik ben goed in rondkijken, maar slecht in het reconstrueren van gesprekken. Mijn zus Merel, die in Amerika woont, kan dat heel goed. Ik kan ook slecht verhaaltjes verzinnen. Daar is mijn zus Aaf weer heel goed in. Eh… Mijn vader. Ik ben niet zo autistisch als hij. Hoop ik. Nee, dat ben ik niet. Hij is toch niet zo handig met mensen. Ik vond het wel grappig als bij ons thuis de telefoon ging. Hij nam altijd op met: “Hallo.” Wat in Rusland trouwens heel normaal is, maar goed. Vroeg de beller: met wie spreek ik? Zei hij: dat moet jij weten, jij belt mij. Vervolgens hing hij vaak gewoon op.

Hij had ook helemaal geen vrienden, had daar ook geen behoefte aan. Er waren bij ons nooit gewoon mensen over de vloer. Dus als de bel ging, was het de belastingman of zo. Pas later, toen ik in Amerika studeerde, heb ik doorgekregen hoe je vriendschappen sluit en waarom het belangrijk is om niet voortdurend ruzie te maken. Heel basale dingen die wij eigenlijk nooit hebben geleerd. Wat ik nog altijd heel moeilijk vind, is in je eentje op een feestje zijn of mensen voor het eerst ontmoeten. Mijn zusjes hebben dat ook. Hij was er altijd, maar hij werkte ook altijd. Dat gaf spanning. Hij ramde zo hard op zijn toetsenbord; in bed hoorde ik altijd dat getonktonktonk. Op de cadans van dat geram viel ik in slaap. Hij deed zijn best. Hij had er ook niet om gevraagd om drie kinderen alleen op te voeden. Wij waren heel zelfstandig. Vanaf mijn twaalfde was ik al aan het koken. Eens in de week, voor het gezin. Dat vind je dan heel vanzelfsprekend.

Gelukkig, denk ik, heb ik nog wat genen van mijn moeder, die veel socialer was, een feestbeest, losbandig. Dat zit er bij mij ook wel in. Ik weet zeker dat alles anders was geweest als mijn moeder nog had geleefd. Er zijn nog boodschappenlijstjes bewaard waarop staat hoe veel drank ze bestelde voor feestjes. Dat waren echt grote gebeurtenissen. Zij vond het ook prima, denk ik, zoals het was: die man van mij is helemaal gek van zijn werk, ik ben gek op kinderen, we passen bij elkaar. Het ging haar om ons. Kinderen.

Ik heb helemaal geen herinneringen aan mijn moeder. Wel veel verhalen over haar gehoord. Er is een boek gemaakt, door familie en vrienden. Dat is fijn. Niet zo lang geleden vonden we een cassettebandje met haar stem erop. Die had ik nooit gehoord. Ze klonk toch anders dan ik me had voorgesteld.

Er werd thuis niet veel over mijn moeder gesproken. Niet omdat het niet kon. Het was een beetje een zelfopgelegd taboe. Praten over gevoelens of over haar kwam gewoon niet in me op. Ik vraag wel eens naar praktische dingen: had ze een rijbewijs? Rookte ze eigenlijk? Niet heel wezenlijke dingen en al helemaal niet over de periode dat ze zo ziek was. Er is meer in iemands leven dan die ziekte. Dat heeft me nooit zo geïnteresseerd. Ze is dood. Hoe je het ook wendt of keert.
Ik miste heus wel een moeder, maar een moeder, niet Tatje. Als je geen eigen herinneringen hebt… Ik denk dat het gemis en het verdriet daarover zich op andere manieren uit. Ik lig ‘s nachts niet te huilen om mijn moeder, maar ik kan nooit echt blij zijn. Niet echt genieten. Ik ben nooit tevreden.’

Oude dictators
Aarzelend gaat hij verder: ‘Het enige wat ik mijn vader kwalijk neem, is dat ik toen ik achttien was thuis niet meer welkom was. Op ons achttiende moesten we het huis uit. En dat was heel strikt. Ik heb de hele zomer in Groningen gezeten, de universiteit was nog niet eens begonnen, maar ik kwam het huis níét meer in. Dat was heel moeilijk. Mijn leven was omgegooid en ik had geen basis om op terug te vallen. Iedereen ging in vakanties terug naar zijn ouders, behalve ik. Ik had nog de sleutels van het huis, en we hebben ook een huis in Parijs waar mijn vader meestal zat, maar dan was je toch stíékem in je ouderlijk huis. Dat was niet fijn. Ik heb een keer een feest gegeven, juist omdat het niet mocht natuurlijk, en een lijstje gemaakt hoe ik alles precies terug moest zetten. Zo gezegd zo gedaan. Toen belde mijn vader me op: je bent in het huis geweest. Ik ontkende. Had ik op de televisie dat lijstje laten liggen!

Ik ben laatst gevraagd voor dat programma Vaders en Zonen van de VPRO. Alleen al het idee dat ik met mijn vader over gevoelens zou praten en ook nog eens voor de tv! Dat vond ik zo geestig.’

Heel raar die associatie, grijnst hij, maar het valt hem écht even in: ‘We zijn alledrie dol op films waarin een overleden moeder een belangrijk gegeven is. Vooral films over alleenstaande vaders en kinderen. We hebben allemaal ook een zwak voor oudere gemene mannen. Milosevic, bijvoorbeeld. Ceaucescu vond ik ook zo zielig. Als je die beelden van zijn einde ziet. Aaf en ik hebben altijd medelijden met oude dictators die van hun voetstuk zijn gevallen.’

Je hebt je eerste boek aan je moeder opgedragen. Waarom?
Hij denkt even na. ‘Aan de ene kant was het praktisch. Niemand kan er iets op tegen hebben.’ Lacht. ‘Het is intuïtief gebeurd. Ik zat te schrijven en toen stond er: voor mama. Ik weet het niet, maar ik ben wel ietsje… het heeft ook met Rusland te maken. Ik ben niet gelovig opgevoed en wil niet zeggen dat ik geloof in het hiernamaals, maar ik sluit het niet meer uit. Er is best een kans dat ze wél daarboven zit en als het zo is, is het leuk dat ze het ziet. Je weet maar nooit. Ik denk ook vaak: wat zou mama nu hebben gezegd? Over de situatie met Marina bij voorbeeld. Dan vraag ik haar om advies. Dat helpt me. Het is een paar jaar geleden begonnen dat ik haar ‘s nachts wel hoorde praten. Eerst dacht ik: ik ben eindelijk doorgedraaid, maar misschien is het een manier om ermee om te gaan. Nu geeft ze me adviezen. Daarom is het ook niet zo gek om dat boek aan haar op te dragen. Ze zit in mijn hoofd, in veel hoofden. Van iedereen die mijn moeder heeft gekend. Maar ik heb haar niet gekend en dat is jammer.’

De dubbel-dvd ‘Van Moskou tot Magadan’ verschijnt eind april en kost € 24,95.
‘Rusland voor gevorderden’ (185 p., € 15,75) en ‘Kleine landjes’ (170 p., € 14,95) zijn verschenen bij Prometheus.

Meer over Jelle Brandt Corstius op www.jellebc.nl

Gerelateerd