De VVD heeft geen idee

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Hans Renders

Jeroen Vullings

Frans Smits, de rebel die geschiedenis weer populair maakte

Op 18 september zal voor de vijfde keer de tweejaarlijkse Nederlandse Biografie Prijs worden uitgereikt. De lijst van inzendingen biedt een mooie gelegenheid de stand van zaken eens op te maken. Wie het begrip ‘biografie’ royaal opvat – denk alleen al aan al die rare boeken die samen met of in opdracht van de gebiografeerde geschreven worden – komt aan minstens twee oorspronkelijk Nederlandse biografieën per week. We zien er zeker een paar over het hoofd, maar voor de Biografieprijs zijn 171 biografieën ingezonden. Wat zijn dat voor boeken en is er een trend in te herkennen?
<h5>Deugdelijk bronnenonderzoek</h5>
Los van wie er zoal gebiografeerd worden, valt al meteen iets op, namelijk de toegenomen ambitie om op basis van deugdelijk bronnenonderzoek te werken. De markt, de lezer, stelt blijkbaar eisen. Er bestaat een toenemende wens, zo niet eis, dat de gereleveerde gebeurtenissen naar een te controleren bron teruggevoerd kunnen worden.
<blockquote>Sinds we in een wereld van alternatieve feiten leven, lijken biografie en journalistiek relevanter dan ooit.</blockquote>
Biografen zijn gebonden aan feiten, maar zij metselen feiten aan elkaar tot een structuur. En voordat je aan zo’n gestructureerd verhaal begint, is het noodzaak de feiten te begrijpen. Op die manier is de biografie geen opeenstapeling van feiten, maar gaat het over de relatie tussen die feiten. De zogenaamde ‘feitenbiografie’ is een eufemisme voor een slechte biografie. Oud-uitgever Martin Ros noemde dat de bever- tegenover de vlinderbiografie: de bever verzamelt feiten en zet die als een boekhouder onder elkaar, de vlinder respecteert de feiten maar denkt uiteindelijk aan het begrip ervan en transformeert ze tot een overtuigend verhaal.

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
 <div class="teaser__content__container">
 <div class="teaser__header">Messcherp en bloedstollend</div>
 
 <div class="teaser__text">Ontvang het hele jaar door onze nieuwsbrief over spannende detectives en de akeligste thrillers.</div>
 </div>

 <div class="teaser__btn__container">
 <div class="teaser__btn">
 <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
 href="/nieuwsbrieven"
 data-ga-category="banner-newsletter-button" 
 data-ga-label="Messcherp en bloedstollend" 
 data-ga-action="clicked">Schrijf je in ></a>
 </div>
 </div>
</div>
Van oudsher bestaat al een nauwe relatie tussen biografie en journalistiek. Niet alleen omdat de lezer onthullingen wil zien, maar ook vanwege de veranderlijkheid van maatschappelijke opvattingen. Wim Hazeu onthulde dat Lucebert op bijna twintigjarige leeftijd hardcore antisemitische ideeën ventileerde. Zouden de reacties twintig jaar geleden hetzelfde zijn geweest? Onno Blom publiceerde onverbloemd over Jan Wolkers’ dwingende intieme omgang met vrouwen. Het werd niet meegenomen in de #MeToo-discussie.
<h5>Het echte verhaal</h5>
Sinds we in een wereld van alternatieve feiten leven, lijken biografie en journalistiek relevanter dan ooit. Hoeveel biografieën van Mata Hari zijn er wel niet geschreven, maar pas nu hebben twee biografen daadwerkelijk het archiefonderzoek aangevat en vertellen op basis van de feiten het echte verhaal? Er vindt na al die jaren een soort correctie plaats, zowel in de betrouwbaarheid van biografieën als in de vertelwijze.
Ook de mogelijkheid van de lezer bepaalde feiten te controleren op internet heeft hier natuurlijk aan bijgedragen. Over Johan Rudolph Thorbecke en Jacob van Lennep is al oneindig veel gezegd, maar nu pas zijn er zowel aantrekkelijk geschreven als grondig geresearchte biografieën van hen verschenen. Er is overigens geen enkele reden om te gaan beweren dat dit ‘definitieve’ biografieën zijn, want elke generatie stelt haar eigen eisen.
<h5>Verzonnen verzetsverleden</h5>
Oorlogsouders van Isabel van Boetzelaar is een actueel voorbeeld van deze tijd waarin de kloof zichtbaar wordt tussen biografieën die leunen op serieus onderzoek en de halfbakken ‘kronieken’,‘memoires’,‘autobiografieën’ of biografische boeken in opdracht. Toen de eerste druk vorig jaar verscheen, werd onmiddellijk opgemerkt door verschillende kranten dat dit familieverhaal over de grootvader van Van Boetzelaer op ‘alternatieve feiten’ berustte.
In plaats van zijn bij elkaar verzonnen verzetsverleden, bleek opa na de oorlog tot levenslang veroordeeld te zijn wegens collaboratie (hij zat er tien jaar van uit). Ook de herziene versie die eerder dit jaar verscheen, rammelt nog aan alle kanten, en dat werd weer grondig (onder meer door Vrij Nederland) in de pers opgemerkt. Je komt er niet meer mee weg om door de familie gecreëerde oorlogsverhalen voor waar de wereld in te slingeren. Dit boek is door de serieuze journalistiek ontmaskerd.
Toch maakt Van Boetzelaar deel uit van een trend, namelijk de biografie, of welke benaming daar ook aan gegeven wordt, door een familielid geschreven. ‘Mijn familie, dat zijn God-zij dank analfabeten,’ zou Willem Elsschot hebben geantwoord, toen hem gevraagd werd hoe zijn familieleden hadden gereageerd op de manier waarop hij ze had geportretteerd in de sleutelroman Pensioen (1937). Vooral als opa of oma nog leeft, ontstaat vaak een moeizame verhouding tussen de biograaf en gebiografeerde. Toch is dat wat in de lijst van de Nederlandse Biografieprijs nu opvalt: biografieën geschreven door een familielid dat zich kritisch opstelt ten opzichte van zijn subject, in plaats van haar of hem onvoorwaardelijk te bewonderen.
<blockquote>Even zo vaak proberen familieleden het op een akkoordje te gooien met de biograaf, waardoor het verhaal van iemands leven kritiekloos wordt opgeschreven.</blockquote>
Zoals in de biografie van Isay Rottenberg, een joodse sigarenfabrikant die in 1932 een fabriek overnam in het Duitse stadje Döbeln. Het boek werd geschreven door zijn kleindochters Hella en Sandra Rottenberg. Zij hebben in hun geschiedenis van de sigarenfabriek nu eens niet de nadruk gelegd op de heldenstatus die grootvader Isay ongetwijfeld in hun ogen had. Juist de manier waarop de sigarenfabrikant te maken kreeg met de steeds moeilijker omstandigheden komt in het boek aan bod. Daardoor stijgt dit verhaal uit boven de particuliere familiegeschiedenis gebaseerd op oncontroleerbare verhalen, en krijgen we een ongewoon beeld van het tegenstrijdige economische beleid van de nazi’s in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog.
<h5>Op een akkoordje</h5>
Als een biografie geschreven wordt door een familielid, heeft de auteur veelal toegang tot archieven die voor de buitenwereld gesloten blijven. Maar even zo vaak proberen familieleden het op een akkoordje te gooien met de biograaf, waardoor het verhaal van iemands leven kritiekloos wordt opgeschreven. Zo zal de advocaat Yehudi Moszkowicz, hoe eerlijk hij ook de val van zijn vader Robert beschrijft, de schimmige wereld die aan deze val ten grondslag lag nooit volledig in kaart brengen.
Historicus Wiebe de Graaf is er wel in geslaagd om in de biografie van zijn overgrootvader, de communist Taco Kuiper, een beeld te schetsen dat boven de persoon in kwestie uitstijgt. De zelfmoord van Kuiper in 1945 wordt door de biograaf in een context geplaatst van een brede groep van mensen die na de Tweede Wereldoorlog het gevoel hadden aan de verkeerde kant van de geschiedenis te staan. De biografie probeert een antwoord te geven op de vraag waarom zoveel intellectuelen in 1945 zelfmoord pleegden.
Zo stijgt ook het aangrijpende boek van Marcel Langedijk over zijn alcoholistische broer uit boven het particuliere verhaal. Eerder is zijn boek een zoektocht naar de motieven van jonge mannen om door euthanasie een einde aan hun leven te maken. Langedijk koos ervoor om het euthanasieproces te beschrijven in de vorm van een reportage, waarin zorgvuldig alle betrokkenen aan het woord worden gelaten, zonder al te diep in te gaan op de motivatie van zijn broer om uit het leven te willen stappen.
Bert Lankester publiceerde een biografie van zijn oudtante, Trien de Haan. De Haan was actief in de radicaal-linkse Vrouwenbond, die in de jaren dertig streed voor de gelijke rechten van man en vrouw. Ondanks haar feministische idealen was De Haan geen gemakkelijke moeder voor haar beide dochters.
<blockquote>Het is geen chauvinisme om te concluderen dat het met de biografie in Nederland helemaal niet zo slecht gaat.</blockquote>
Hoewel Lankester zijn oudtante goed gekend heeft, is hij er toch in geslaagd om iets te laten zien van de geslotenheid van de trotskistische subcultuur, die zij zelfs in het vrouwenkamp Ravensbrück niet opzij kon zetten, toen ze geconfronteerd werd met stalinistische medegevangenen. Kennelijk was het ook in die omstandigheden nog altijd beter om te sterven voor je idealen, dan je lot te moeten delen met je vijanden.
<h5>Verkoop in vrije val</h5>
Het is geen chauvinisme om te concluderen dat het met de biografie in Nederland helemaal niet zo slecht gaat. Daarbij is iets geks aan de hand. Engeland was voor Nederlandse biografen decennialang het voorbeeld: Virginia Woolf, de Bloomsbury Group, de mooie biografieën van Michael Holroyd en Richard Holmes. Van die laatste werd zijn in 1985 verschenen Footsteps in Nederland zelfs een klassieker. Claire Thomas, Jenny Uglow, Hermione Lee en Claire Tomalin (de Britse biografietraditie werd veelal gedragen door vrouwen) publiceerden prachtige biografieën, die goed werden verkocht in Engeland.
Daar is een paar jaar geleden lelijk de klad in gekomen. De verkoopcijfers van biografieën in Groot-Brittannië zijn vanaf 2010 dramatisch gekelderd. Waarom precies is moeilijk te zeggen, maar als je een paar vestigingen van Waterstones in Londen binnenloopt, zie je niet meer zoals voorheen de aparte tafels en planken met biografieën, maar eerder vage boeken met ‘Memoir’, ‘Experience’ en ‘Autobiography’.
Zoals Michael Holroyd het aan het begin van deze neergang in The Guardian zei: ‘While biography is merging with history in the general market place, in academia it is being reinvented as “life writing” and subsumed into sociology.’ Alleen al het woord ‘biografie’, zo gaat Holroyd verder, stoort academici omdat het ‘elitair’ zou zijn en vooral opmerkelijke en beroemde personen in het licht zet: ‘Life writing has a different agenda and concentrates principally on people who belong to and represent categories or classes of people who have been victimised in the past. It offers retrospective justice.’
<blockquote>Het is vast niet zonder reden dat Nineteen Eighty Four van George Orwell sinds de verkiezing van Trump bij Amazon een verkoophit is geworden.</blockquote>
Holroyd, auteur van de tweedelige biografie van Lytton Strachey en van de vierdelige biografie van Bernard Shaw, publiceerde deze observatie in 2009. En inderdaad, de zeer nauwkeurige cijfers van het gerenommeerde databedrijf Nielson BookScan UK laten zien dat de verkoop van biografieën (op die van sportmensen en royaltyfiguren na) vanaf 2010 in een vrije val is terechtgekomen, met een daling van ongeveer 32 procent.
<h5>Bemiddelaars</h5>
Bij de 171 biografieën die voor de Nederlandse Biografieprijs zijn ingezonden, loopt nóg een trend in het oog, namelijk die van de bemiddelaars. Minstens vijftien titels gaan over figuren die een belangrijke rol hebben gespeeld bij de overdracht van feiten en meningen. Wat zegt dat? Dat zal nog moeten blijken, maar het is opvallend dat er zoveel biografieën gepubliceerd worden van uitgevers (Johan Polak, Rob van Gennep, Emanuel Querido), journalisten (Louis Frequin, M.J. Brusse), politici (Max van der Stoel, Marinus van der Goes van Naters) en andere bemiddelaars (Christiaan Snouck Hurgronje, Frederik Ruysch).
Is het toeval dat deze figuren, die op hun manier als gatekeepers van feiten en informatie hebben gefunctioneerd, nu populair zijn onder biografen? Het is vast niet zonder reden dat Nineteen Eighty Four van George Orwell sinds de verkiezing van Trump bij Amazon een verkoophit is geworden. Het besef begint door te dringen dat we de bemiddelaar nodig hebben om te voorkomen waar Orwell zo bang voor was: een wereld waarin ‘The past was erased, the erasure was forgotten, the lie became truth.’
<div class="info-box">
<h5>Longlist</h5>
Op de longlist van De Nederlandse Biografie Prijs voor 2018 staan: 
&#8211; Onno Blom: Het litteken van de dood. De biografie van Jan Wolkers (De Bezige Bij) 
&#8211; Bruno Cheyns: Léon Degrelle. De Führer uit Bouillon (Vrijdag) 
&#8211; Angela Dekker en Jessica Voeten: Moed en overmoed. Leven en tijd van Mata-Hari (Atlas Contact) 
&#8211; Wim Hazeu: Lucebert (De Bezige Bij) 
&#8211; Koen Hilberdink: B.W.P. Het leven van Johan Polak (Van Oorschot) 
&#8211; Hans Janssen: Piet Mondriaan. Een nieuwe kunst voor een ongekend leven (Hollands Diep) 
&#8211; Marita Mathijsen: Een bezielde schavuit. Jacob van Lennep (Balans) 
&#8211; Pauline Micheels: De waarheidszoekster. Henriette Boas. Een leven voor de Joodse zaak (Boom) 
&#8211; Eva Rovers: Boud. Het verzameld leven van Boudewijn Büch (Bert Bakker) 
&#8211; Jolande Withuis: Juliana. Vorstin in een mannenwereld (De Bezige Bij) 
Op 18 september wordt de winnaar bekend gemaakt. www.biografieprijs.nl
<h5>Different Lives</h5>
Biografieën weerspiegelen vaak de manier waarop we met ons nationale verleden omgaan. Om kennis te nemen van zulke nationale tradities is van 19 tot en met 21 september in Groningen het congres Different Lives. Perspectives on Biography in Public Cultures and Societies, met zestien sprekers uit vier werelddelen over de stand van zaken op het gebied van de biografie in hun land. Met aandacht voor censuur, receptie en vertaalcultuur. Inschrijving: different-lives.com
Op 20 september verschijnt bij Amsterdam University Press Het ABC van de biografie, een essaybundel in twee edities (Nederlands en Engels), geschreven door Nigel Hamilton en Hans Renders, € 29,50.
</div>
<h5></h5>

David Veltman

Je schrijft een biografie als een vlinder, niet als een bever

De vraag naar wat goed of fout is, voert ons naar het hart van de ethiek. Bijna alle beroepsgroepen hebben een ‘ethische code’, waarin beschreven wordt wat wel en niet mag. In de ethiek staat de vraag centraal naar wat goed is om te doen in concrete situaties. Praktische vragen, zo zei Aristoteles, de grondlegger van de ethiek, vormen het startpunt om tot een moraal te komen, die een weerspiegeling is van waarden en normen van een gemeenschap of beroepsgroep.

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
 <div class="teaser__content__container">
 <div class="teaser__header">Messcherp en bloedstollend</div>
 
 <div class="teaser__text">Ontvang het hele jaar door onze nieuwsbrief over spannende detectives en de akeligste thrillers.</div>
 </div>

 <div class="teaser__btn__container">
 <div class="teaser__btn">
 <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
 href="/nieuwsbrieven"
 data-ga-category="banner-newsletter-button" 
 data-ga-label="Messcherp en bloedstollend" 
 data-ga-action="clicked">Schrijf je in ></a>
 </div>
 </div>
</div>
Maar onder welke beroepsgroep is de biograaf te rangschikken? Een biograaf is een kunstenaar onder ede. Hij mag geen feiten verzinnen, moet zo goed mogelijk archiefonderzoek doen en, zoals elke schrijver, geen teksten overnemen van anderen. In feite is de biografie een genre tussen journalistiek en geschiedschrijving in: juist twee beroepsgroepen die geen wettelijke beroepsbescherming kennen, maar des te sterker hun professionele codes hanteren. Voor de historicus komt dat neer op verantwoord brongebruik en onbevooroordeeld zijn en van de journalist wordt verwacht dat hij de goede gewoonte in ere houdt van double check van de bronnen en het zoeken naar weerwoord van opinies.
<h5>Ver weg van ideologie</h5>
Onbevooroordeeldheid is een belangrijke eigenschap voor de biograaf én de journalist. Uit een open, welwillende houding ten aanzien van de ander vloeit voort dat een biograaf zich liever ver weg houdt van ideologie en niet aan heldenverering doet. Aan de biografie van Karl Marx moet je niet kunnen aflezen dat de biograaf marxist is, of juist dat hij dat helemaal niet is.
<blockquote>De biograaf wil net als de journalist een waar en duidelijk verantwoord verhaal schrijven, maar óók een goed geschreven verhaal.</blockquote>
Germaine Greer (die ooit beweerde dat biografen verkrachters zijn die beschreven personen opofferen aan hun hang naar literaire onderdrukking) publiceerde in 2007 de biografie van Ann Hathaway, de vrouw van William Shakespeare. Greers voornaamste inzet van deze biografie, die verscheen onder de onfeministische titel Shakespeare’s Wife, lijkt te zijn om aan te tonen dat alle Shakespeare-biografen vrouwenhaters zijn, vooral de meest recente onder hen: Stephen Greenblatt. De biografe beweert in haar boosheid dat geen van de Shakespeare-biografen de kerkregisters, parochie-archieven en andere archivalia op de naam Hathaway heeft nageplozen. Dat mag waar zijn, maar zelf heeft ze dat ook niet gedaan.
<h5>Krenten uit de pap</h5>
Feit is dat ethiek en ideologie flexibele begrippen zijn. De praktijk moet zich naar het idee voegen (ideologie), het idee behoort de praktijk te corrigeren (ethiek). De biograaf wil net als de journalist een waar en duidelijk verantwoord verhaal schrijven, maar óók een goed geschreven verhaal. Volgens sommigen is elke gekozen verhaalstructuur van een biograaf een ethische keuze. Anderen beschouwen de biografie, ongeacht de gehanteerde verhaalstructuur als ‘the act of stealing the lives of others’.
Academici zien de biograaf maar al te vaak als de ekster die de blinkende juwelen uit een serieus onderzoeksdomein pikt en het saaie werk achterlaat. Plutarchus, de Griekse historicus uit de eerste eeuw na Christus, gaf in zijn nog steeds zeer leesbare boek Parallelle Levens, een simpele reactie op die aantijging dat de biograaf de krenten uit de pap pikt: ‘Ik schrijf geen geschiedenissen, maar Levens.’ Anderen zeggen: de ethiek van de biografie bestaat eruit of een verhaal waar is of niet waar, de rest is onbelangrijk.
<h5>Postume privacy</h5>
De vraag in hoeverre de biograaf vanuit een stelsel van normen en waarden zou moeten werken, vanuit een moraal, hangt samen met de discussie over postume privacy. Mag je als biograaf de postume reputatie van iemand beschadigen?
Er zijn doorwrochte artikelen geschreven waarin beweerd wordt dat zulks niet mag. Iemand die zich niet kan verdedigen (de doden hebben geen advocaten), mag je niet aanvallen, je mag zelfs niet aan zijn privéleven komen. Ook ethisch lastig zijn ‘geruchten’ die aantoonbaar onjuist zijn, maar die wel iemands reputatie beïnvloed hebben. In de biografieën van Chester Arthur (president van 1881 tot 1885) en van Barack Obama wordt terecht gesproken over het gerucht dat ze niet in de VS geboren zouden zijn, dus illegale presidenten waren.
<blockquote>‘Doden hebben geen privacybescherming nodig. Laten we ophouden met het aandragen van excuses voor het verzwijgen van intieme levensfeiten.&#8217;</blockquote>
Deze geruchten hebben een rol gespeeld in het maatschappelijk-politieke debat, dus zijn ze relevant voor een biograaf. Elsbeth Etty, biograaf van Henriëtte Roland Holst, is duidelijk over postume privacy: ‘Doden hebben geen privacybescherming nodig. Laten we ophouden met het aandragen van excuses voor het verzwijgen van intieme levensfeiten en blijven zoeken naar manieren om die feiten op te sporen en op een verantwoorde, betrouwbare wijze hun onontbeerlijke plaats te geven in levensbeschrijvingen.’
De historicus Antoon De Baets zei daarentegen: ‘De stelling dat de doden geen privacy of reputatie hebben, is strikt juridisch en op zichzelf gezien verdedigbaar: omdat de doden geen mensen zijn, bezitten ze geen menselijke waardigheid en hebben ze dus geen rechten zoals privacy of reputatie. Maar omdat ze voormalige mensen zijn, bezitten ze wel postume waardigheid.’
<h5>Liefdesbrieven van de president</h5>
De historicus Emmanuel Chadeau hoorde in 1994 een rechter beslissen dat hij zorgvuldig te werk was gegaan in zijn biografie van Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944), ook toen hij de mogelijkheid opperde dat de op mysterieuze wijze verdwenen schrijver-piloot niet was verongelukt bij een nachtvlucht, maar zelfmoord had gepleegd. In de zaak, aangespannen door De Saint-Exupéry’s gegriefde erfgenamen, tikte de rechter Chadeau echter op de vingers wegens ongeoorloofde verspreiding van ongepubliceerd materiaal over De Saint-Exupéry. Over dat materiaal, aldus de rechter, konden de nabestaanden een moreel recht laten gelden.
Dat is een moeilijke conclusie voor biografen. Er zijn voorbeelden uit Joodse kring waarin familieleden van Holocaustslachtoffers liever niet zien dat de namen van hun dierbaren genoemd worden op publieke herdenkingsmonumenten en in (digitale) in memoriambestanden. Decennialang is bijvoorbeeld door historici en journalisten onderzoek gedaan naar de identiteit van de man die Jan Campert in 1942 over de Belgische grens wilde smokkelen. In 2004 bleek dat een joodse organisatie in Breda gewoon over die naam beschikte.
De vluchtpoging van de 21-jarige Frans van Raalte mislukte en na te zijn opgepakt, pleegde hij nog dezelfde nacht zelfmoord in de Koepelgevangenis van Breda. Het niet aan de openbaarheid prijsgeven van zijn naam was natuurlijk het goed recht van die organisatie, ieder zijn eigen rol, maar de biograaf heeft een ethische verantwoordelijkheid aan zijn professionaliteit, en aan de waarheid. Na verschijning van de biografie van Jan Campert werd de naam Frans van Raalte eindelijk toegevoegd aan het Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland.
<blockquote>De paradox is dat wanneer je iets door een rechter laat verbieden, de geïncrimeerde bronnen door het verbod vervolgens meer aandacht krijgen in de media.</blockquote>
De ethiek van de biograaf is altijd verbonden met de omgang met zijn bronnen, ook al zullen er altijd mensen zijn die daar moeite mee hebben. De paradox is wel dat wanneer je iets door een rechter laat verbieden, de geïncrimeerde bronnen door het verbod vervolgens meer aandacht krijgen in de media.
Zo dwong een Amerikaanse rechter in de jaren zestig de historicus Francis Russell om citaten uit zijn biografie te schrappen, afkomstig uit door hem ontdekte liefdesbrieven van president Warren Harding (1865-1923) aan zijn minnares. Hardings familie verklaarde zich ‘onherstelbaar beschadigd’ te voelen indien passages uit die brieven, geschreven vóór zijn presidentschap, zouden worden gepubliceerd. Desondanks kon de familie niet beletten dat uittreksels uit enkele brieven toch breed werden uitgemeten in de pers.
<h5>Onbetrouwbaar sujet</h5>
De biograaf is in romans vaak beschreven als een onbetrouwbaar sujet. Bijvoorbeeld in Henry James’ novelle The Aspern Papers (1888). De verteller is erop uit een nicht van Juliana Borderea te verleiden, die misschien nog brieven in haar bezit heeft van de gevierde dichter Jeffrey Aspern. Dit is al niet ethisch, maar het feit dat hij zich aan de oude mevrouw voorstelt als een mogelijke huurder maakt de situatie een biograaf onwaardig.
Nog erger is de biograaf in de roman Le marchand de masques (1994) van Henry Troyat. Na inlevering van zijn manuscript ontdekt hij een brief waaruit blijkt dat zijn voornaamste getuigen hebben gelogen. Die brief is het enige bewijs dat zijn biografie niet deugt. Hij verscheurt de brief en spoelt de snippers door de wc. Onnodig op te merken dat dit een doodzonde tegen de professionaliteit van de biograaf is.
In de beroepscode voor psychiaters staat: ‘Doe geen kwaad’. Een belangrijk uitgangspunt voor meer beroepsgroepen, maar voor de biograaf zou dat een raar adagium zijn. Elke dag verschijnt er wel nieuws dat iemand ‘kwaad doet’. Biografen beroepen zich, net als journalisten, op de vrije nieuwsgaring. Waarschijnlijk is de familie van J. Edgar Hoover niet blij met het nieuws van zijn biograaf dat Hoover, directeur van de FBI onder zeven presidenten, homoseksueel was. Toch is dit belangrijk omdat Hoover erom bekend stond dat hij politici onder druk zette met hun vermeende homoseksualiteit. De geruchten dat Hoover een travestiet was die zich uitleefde tijdens homoseksorgies werd in 1993 definitief bewezen door de verschijning van Official and Confidential: The Secret Life of J. Edgar Hoover van Anthony Summers.
<blockquote>Het is volkomen geaccepteerd om in de zogenoemde vie romancée over historische figuren van alles en nog wat te verzinnen, ook als hiermee een postume reputatie aan flarden gaat.</blockquote>
<h5>Discretie</h5>
Een van de moeilijkste ethische kwesties in relatie tot privacy gaat over de vraag hoe lang een bepaalde discretie in acht genomen moet worden. Zou een brief van Julius Caesar waaruit blijkt dat hij pedofiel was nu tot grote ophef in het publieke domein leiden? Waarschijnlijk niet over het feit dat zijn privacy geschonden zou zijn door publicatie van die brief.
Het is volkomen geaccepteerd om in de zogenoemde vie romancée over historische figuren van alles en nog wat te verzinnen, ook als hiermee een postume reputatie aan flarden gaat, zoals we zien in diverse biografieën van keizer Nero, waarin hij nog wreder wordt beschreven dan hij in werkelijkheid al was. Biografen die geen zin hebben in langdurig bronnenonderzoek mogen het woord ‘roman’ op hun boek zetten terwijl ze over duidelijk herkenbare personen schrijven. De praktijk lijkt hier te zijn: als gegevens die tot reputatieschade leiden in zo’n zogenaamd fictief verhaal al eerder gepubliceerd zijn, vaak op internet, dan is een rechter bereid het door de vingers te zien.
Een variant op dit voyeurisme bedacht Paula Broadwell, co-auteur van een biografie van de gepensioneerde generaal David Petraeus, toen directeur van de CIA. Petraeus vroeg Broadwell om zijn biograaf te worden. Hoe dicht kan een biograaf bij zijn subject komen, moet Broadwell gedacht hebben, en zij begon een liefdesrelatie met hem. Op het omslag van de biografie prijkte nog een andere naam: haar co-auteur Vernon Loeb. Toen het ‘Broadwell-schandaal’ op zijn hoogtepunt was, schreef hij een artikel in The Washington Post en verklaarde slechts de ghostwriter van deze ‘biografie’ te zijn, die volgens hem geen biografie mocht heten.
Als er een ethische code voor biografen zou moeten komen (wat God verhoede), is het goed daarin op te nemen: kies als onderwerp voor een biografie altijd iemand die overleden is. Liefst minstens tien jaar geleden en op gemiddelde leeftijd. En laat de biograaf iemand zijn zonder wens tot debunking of verheerlijking van zijn object.
<h5>Plagiaat</h5>
Wat te doen met biografieën van massamoordenaars en dictators? Is daar het adagium ‘Doe geen kwaad’ ook op van toepassing? Gelukkig worden biografen van Hitler en Stalin niet met de nek aangekeken en snapt iedereen dat iemand begrijpen niet hetzelfde is als ‘begrip hebben voor’. Je zou de stelling kunnen verdedigen dat elke biografie mededogen opwekt voor de beschreven persoon. Een zekere empathie is nu eenmaal nodig om een ander te begrijpen, of zoals Richard Holmes het uitdrukt: Biography is a handshake. Maar dat heeft niets met vergoelijken te maken.
<blockquote>Ze heeft altijd volgehouden dat haar contact met president Johnson niets seksueels had, en dat zij ‘tijdens hun conversaties altijd op een stoel was blijven zitten terwijl de president op bed lag’.</blockquote>
How close is too close? Doris Kearns Goodwin schreef nog tijdens diens leven een positief getoonzette biografie van president Lyndon Johnson. Zo positief dat besprekers suggereerden dat er meer aan de hand was dan een zakelijke relatie tussen biograaf en gebiografeerde. Goodwin heeft altijd volgehouden dat haar contact met Johnson niets seksueels had, en dat zij ‘tijdens hun conversaties altijd op een stoel was blijven zitten terwijl de president op bed lag’.
In 2002 moest Goodwin zich terugtrekken uit de jury van de Pulitzerprijs omdat ze ervan werd beschuldigd plagiaat te hebben gepleegd in haar boek The Fitzgeralds and the Kennedys uit 1987. Ze gaf tegenover The New York Times toe dat haar uitgever, Simon &amp; Schuster een regeling had getroffen met een andere auteur over beschuldigingen van plagiaat.
Beschuldigingen afkopen is een vorm van schuld bekennen. En daar was alle reden toe. Goodwin bleek royaal uit andere biografieën geput te hebben. Lynne McTaggart beweerde zelfs dat een derde van haar boek Kathleen Kennedy. Her Life and Times door Goodwin gestolen was. Maar Goodwin zag dat anders, zij zou slechts vergeten zijn verwijzingen naar die andere biografieën te maken. Een slecht geheugen geeft een goed geweten.

Elke biograaf gebruikt zijn eigen ethische code

Meesterbiograaf Richard Holmes over wat een biografie écht goed maakt

<div class="lead">Het leven van W.F. Hermans werd gekenmerkt door wrok en wraak. Zijn grootste vijand was hijzelf, maar heel anders dan zijn biograaf denkt.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Op 27 april 1995 kreeg de terminale kankerpatiënt op kamer 18 van de afdeling B3 van het Academisch Ziekenhuis in Utrecht de verlossende injectie toegediend. Vervolgens keerde hij zich op zijn zij, wendde zich af van zijn vrouw en zoon en stierf, ‘eenzaam als alleen Willem Frederik Hermans eenzaam kon zijn’. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In het tweede en laatste deel van de Hermansbiografie onder de titel De zanger van de wrok komt biograaf Willem Otterspeer in de slothoofdstukken goed op dreef. Hij geeft een kritische analyse waaruit blijkt dat Hermans steeds meliger werd, hoewel ik toch in de lach schoot van Hermans’ observatie: ‘Minister Ernst Hirsch Ballin probeerde met zijn snor indruk te maken op middelbareschoolmeisjes.’ En Otterspeer schrijft een mooi hoofdstuk over het verschil tussen Mulisch en Hermans, een ontluisterende relaas over zijn fysieke aftakeling en een liefdevol hoofdstuk over Frans Janssen, Hermans’ vertegenwoordiging op aarde, die na een jarenlange vriendschap vanwege een kleinzieligheid persona non grata werd. 
Ook schroomt Otterspeer niet om een ferm oordeel uit te spreken over de latere romans en essays. Het is dus niet allemaal kommer en kwel in de tweedelige biografie, maar toch is deze grafsteen van ruim tweeduizend pagina’s teleurstellend. Het bronnenonderzoek stelt teleur, de compositie deugt niet en bovenal laat de biograaf kansen tot interpretaties liggen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Door haar minnaar doodgeschoten Dat slordige onderzoek kan makkelijk geïllustreerd worden aan de hand van enkele voorbeelden. Neem de zogenaamde zelfmoord van Hermans’ zus Corry. Tot in het oneindige is herhaald dat Corry en haar 23 jaar oudere minnaar Pieter Blind gezamenlijk zelfmoord pleegden. Otterspeer verheft de ‘zelfmoord’ van Corry zelfs tot de queeste van Hermans’ schrijverschap. Maar waarom dan toch? Corry is door haar minnaar doodgeschoten voordat die zichzelf een kogel door het hoofd joeg. Hoezo zelfmoord? Otterspeer blijft daar op hameren als de koddebeier die volhoudt dat hij gelijk heeft omdat ‘het nu eenmaal zo is’. Maar de documenten over deze zaak spreken andere taal. Als Otterspeer ze had opgezocht, dan had hij in het politiedossier kunnen lezen: ‘Een automatisch pistool werd in de hand gevonden van de man.’ En om elke twijfel uit te sluiten, werd een ondubbelzinnige conclusie toegevoegd: ‘moord resp. zelfmoord’.
Een andere kwestie die terug te voeren is op slordigheid, betreft Hermans’ vermeende intieme verhouding met de tekenares Fiep Westendorp. Otterspeer suggereert dat Hermans een relatie met haar had in de jaren veertig. Een van zijn ‘meelezers’, Jan Gielkens van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis in Den Haag, heeft in een vermakelijk artikel onlangs geschetst hoe de biograaf aan die wijsheid komt: op dezelfde wijze als je zou kunnen ‘aantonen’ dat Hermans en Reve ‘een geheime relatie’ hadden. Dus door het met de bronnen niet zo nauw te nemen, zelfs door geen enkele bron te noemen voor die kortstondige relatie met Westendorp. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Op die manier zou je ook kunnen aantonen dat Hermans een &#8216;geheime relatie&#8217; met Gerard Reve had: door gewoon geen enkele bron te noemen.
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Deze meelezer werd door Otterspeer na de verschijning van het eerste deel van de biografie een onbenullige filoloog genoemd, iemand die niet begreep dat hij, Otterspeer, ‘een biografie schrijft met literaire middelen’. Wat er mis aan is om je dan wel eerst te verdiepen in de bronnen voor je ‘met literaire middelen’ dat boek schrijft, vermeldt Otterspeer niet. Dat is te begrijpen, want de bronnen over Westendorp onthullen nog een ander groot geheim. Maar dan moet je wel verder kijken dan het Hermansarchief, bijvoorbeeld in oude jaargangen van vier gelijkgeschakelde tijdschriften die de nazi-uitgeverij Opbouw in 1941, 1942 en 1943 uitgaf: Fiep Westendorp tekende voor het genazificeerde weekblad Cinema &#038; Theater. 
Waar de hakenkruizen over de pagina’s dansen, leverde Westendorp haar aandeel met tekeningen. Was het niet raadzaam geweest als de biograaf hier wat dieper ingedoken was? Temeer omdat zo’n beetje het hele oeuvre van Hermans in het teken staat van de Tweede Wereldoorlog en het gelieg daarover. Niet alleen in zijn proza, maar ook in zijn essayistische werk. De Weinreb-affaire (was de Joodse geleerde Weinreb collaborateur of helper van joden?) is maar één van de vele voorbeelden.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Gefrustreerde academicus Dan de compositie van deze biografie. Otterspeer werkt chronologisch. Dus in dit tweede deel begint hij met Hermans’ loopbaan als fysisch geograaf aan de universiteit van Groningen. Dat zit vrij logisch in elkaar en het is ook mooi dat goed uitgelegd wordt waarom het spaak liep. Er zijn talloze mensen geïnterviewd die in die tijd met Hermans te maken hadden, als student, collega of bestuurder. 
Het is wel duidelijk dat Hermans een stroeve en gefrustreerde academicus was, bozig omdat hij geen hoogleraar was geworden. Maar in deze biografie wordt minstens zo overtuigend aangetoond dat hij in zijn academisch werk niet vooruit te branden was. Hij gaf bijna geen college en publiceerde na zijn proefschrift hoegenaamd niets meer op zijn vakgebied. Des te meer tijd besteedde hij aan het schrijven van romans. Verder publiceerde hij artikelen in Het Vrije Volk, Het Vaderland en Het Parool. En, zo maakt Otterspeer duidelijk, Hermans maakte enorm veel reizen, zogenaamd onderzoeksreizen als geograaf maar in werkelijkheid waren het vakanties of tripjes die met zijn literaire activiteiten samenhingen. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Hermans maakte zogenaamd onderzoeksreizen, maar in werkelijkheid waren het vakanties of tripjes die met zijn literaire activiteiten samenhingen.
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In feite verschilde Hermans niet zoveel van Theun de Vries over wie hij in Mandarijnen op zwavelzuur schreef dat die reisjes maakte op kosten van het Hongaarse bejaardenparadijs om bij terugkeer de Nederlandse literatuur te bekladden. Vervang ‘het Hongaarse bejaardenparadijs’ door ‘Groningse universiteit’ en de analogie is compleet.
Het is mooi dat we nu precies weten welke reisjes Hermans toen maakte, maar waarom is het nodig elke briefkaart of brief te citeren? Als Hermans in 1957 in Spanje zit, stuurt hij een gezellig keuvelende brief naar een vriend. Otterspeer citeert er vijfhonderd woorden uit. Is dit een cruciale brief? Helemaal niet. Het is mooi weer in Spanje, zijn vrouw Emmy wordt soms voor een Marokkaanse aangezien en bijna niemand in Spanje wist waar Nederland lag. En als dat nu een enkele keer gebeurde, maar nee, Otterspeer citeert er maar op los. De ene brief na de andere. 
Gelukkig zijn er geen brieven bewaard gebleven over zijn niet startende auto in Turkije. Een paar potige Turken duwden de witte Morgan aan en Hermans reed ervandoor. Na een kilometer of vijf kwam hij tot de ontdekking dat hij Emmy had achtergelaten en moest hij terug. Het is een van de weinige keren dat de biograaf Emmy als bron opvoert, een andere keer als het over Hermans’ overspeligheid gaat: ‘Mijn bed was het warmst.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Tot in den treure samenvatten De chronologische werkwijze van Otterspeer leidt tot het vreemde resultaat dat over bijna elke Hermanstitel twee keer uitgebreid wordt geschreven. In het ene hoofdstuk krijgen we minutieus de ontstaansgeschiedenis van De donkere kamer van Damokles uit de doeken gedaan, met de brieven aan zijn uitgever Geert van Oorschot en aan vrienden, soms meer dan een pagina druks, in extenso geciteerd en zo meer. Twee hoofdstukken later wordt dan het hele boek nog eens samengevat. Met zijn toneelstuk King Kong precies hetzelfde: eerst uitgebreid besproken in het hoofdstuk ‘Toneel’, verderop een apart hoofdstuk met de samenvatting. Otterspeer citeert een opmerking van Multatuli over biografieën die Hermans ter harte nam voor zijn eigen biografie De raadselachtige Multatuli: ‘Een biograaf die m’n gedrukte werken tot uitgangspunt neemt om m’n leven te beschrijven, kan niet veel anders dan onzin voor de dag brengen.’ Laat dat nu precies zijn wat Otterspeer zelf heeft gedaan, vaak door ‘de gedrukte werken’ van Hermans tot in den treure samen te vatten.
Het is een werkwijze die Hermans in zijn nadagen zelf ook toepaste. Toen hij louter voor het geld veel woorden wilde produceren voor het weekblad NieuwsNet onthulde hij aan Frans Janssen: ‘[ik] houd het eenvoudig en deins voor een herhaling hier en daar niet terug. Trouwens, het herhalen is een kunst op zichzelf, die ook bij het schrijven van romans en novellen te pas komt: op zo’n manier herhalen dat de lezer het eigenlijk niet merkt, of, als hij het wel merkt, het juist fijn vindt hetzelfde nog eens te horen in andere bewoordingen.’ Het is een kwestie van smaak, net zoals Otterspeer ‘De heilige Maria Juana’ van Hermans een ‘van de geslaagdste erotische gedichten uit de Nederlandse literatuur’ vindt:
Je bent zestien jaar. En de kamer waarin wij leven Is een en al bed. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Staalkaart van bedriegers Het is mooi om mislukking en wrok als uitgangspunten te nemen ter verklaring van Hermans’ drijfveren, en dat is hier en daar ook goed uitgewerkt. Toch is het vreemd dat de biograaf zijn best doet de grootste ontdekking die ten grondslag ligt aan deze biografie zo te relativeren dat er niks van overblijft. Misschien hangt dit samen met het euvel van slordig bronnenonderzoek. Het gaat hier natuurlijk over het nieuws dat Hermans zich tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft aangemeld bij de Kultuurkamer. Dat is niet door Otterspeer zelf uit de archieven opgedolven, maar werd hem aangereikt door een medewerker van het NIOD, zo schrijft hij eerlijk. Nu zou je denken dat een dergelijk, niet eerder aan de openbaarheid gekomen feit van grote invloed is geweest op de naoorlogse schrijver die beroemd werd door zijn nihilistische kijk op de bezettingstijd. Zijn De donkere kamer van Damokles is lang de staalkaart van bedriegers en bedrogenen geweest. Het kleineren van het verzet zien we in De tranen der acacia’s natuurlijk, in het geclaimde verzetsverleden van J.B. Charles en in de Weinreb-affaire. Aan Frans Janssen biechtte Hermans op dat vooral ‘het gangsterdom’ in het verzet hem boeide.
De maatschappij als jungle. Of het nu tijdens de oorlog was, op de universiteit van Groningen of in zijn Parijse flat, waar hij door een verwarde man uit Den Bosch 31 messteken kreeg toegediend. In Ik heb altijd gelijk laat hij Lodewijk Stegman zeggen: ‘Een land dat zich niet kan verdedigen, dat is helemaal geen land, dat moet z’n bek stijf dichthouden.’Wat doet Otterspeer? Om die aanmelding bij de Kultuurkamer kalt zu stellen voordat zijn biografie verscheen, schreef hij – in de Volkskrant – dat Hermans te veel schrijver was om zich met beuzelarijen als de Kultuurkamer bezig te houden. Let wel, Hermans was twintig jaar en had los van een artikeltje in een blaadje van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie De Inktzwam, de schoolkrant en een korte bijdrage aan het Algemeen Handelsblad nog nooit iets gepubliceerd. Nou ja, in de geest was hij natuurlijk wel een schrijver. Otterspeer denkt overigens dat Hermans zijn aanmelding bij de Kultuurkamer waarschijnlijk vergeten was, maar toch concludeert hij: ‘Schrijven was zijn vak, dat wilde hij doen en dat was het enige wat hij wilde doen. Als hij daarvoor zijn ziel aan de duivel moest verkopen, kon hem dat niets schelen.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Het is vreemd dat de biograaf zijn best doet de grootste ontdekking die ten grondslag ligt aan deze biografie zo te relativeren dat er niets van over blijft
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Wat een flauwekul! Hermans, zo lezen we duizend pagina’s verderop bij Otterspeer, wilde helemaal niet schrijven, hij was liever wiskundige geworden en aan het schrijven als activiteit had hij een hekel. Het was allemaal ergernis en wrok. Maar nog belangrijker: was het niet Hermans die als scherpslijper de ene aanval na de andere opende op mensen die tijdens de Tweede Oorlog verkeerde keuzes hadden gemaakt? Hoe fel reageerde hij op Willem Aantjes toen die door Loe de Jong als voormalig lid van de Waffen SS werd ontmaskerd. De Jong corrigeerde dat later in Germaansche SS, maar voor Hermans maakte dat geen verschil. Zeker voor zo’n rancunemens die zijn geheugen als wapen gebruikte, is het ondenkbaar dat Hermans zijn eigen aanmelding bij de Kultuurkamer vergeten zou zijn. 
Natuurlijk heeft Otterspeer wel gezien dat het wringt. Hij lost dat op door de kwestie Aantjes af te sluiten met de zin: ‘Dit zei Hermans, die zich in de oorlog tactisch terzijde had gehouden en zich had aangemeld bij de Kultuurkamer.’ Klopt, maar de biograaf ziet er geen aanleiding in om zijn eerdere conclusies (‘vergeten’ en ‘kon hem niets schelen’) te herzien.
Is het niet eerder andersom geweest? De ambitieuze W.F. Hermans meldt zich in 1942 aan bij de Kultuurkamer omdat er dan tenminste iemand is die hem als ‘schrijver’ erkent. Anders dan Osewoudt, die in De donkere kamer van Damokles tevergeefs wil bewijzen dat Dorbeck wel degelijk bestaat, volhardt Hermans in een leugen die nog niet bestaat omdat niemand hem ooit vroeg naar dat lidmaatschap van de Kultuurkamer. Hij grijpt elke gelegenheid aan om de zogenaamde dapperheid van verzetsstrijders belachelijk te maken omdat hij uit eigen ervaring weet dat een gespiegelde houding, namelijk collaboratie, ook niets voorstelt. Gewoon een formuliertje invullen, dat vervolgens niet goed in een kaartenbakje wordt gezet en daarom onopgemerkt blijft. Altijd moet er die angst zijn geweest dat iemand ooit zijn geheim zou onthullen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Panisch van angst Toen Hermans in 1988 Adriaan Venema op bezoek kreeg, ontving hij hem uiterst vriendelijk. In een roman van Hermans zouden we het een beetje over the top vinden dat de grote ontmaskeraar van Nederlandse schrijvers die tijdens de oorlog collaboreerden, advies komt vragen bij de schrijver die zelf lid van de Kultuurkamer was. Venema wist dat niet. Hermans schreef hem dat hij nooit een verzetsheld is geweest. Dat is waar. Wel had hij direct na de oorlog mensen als Ed Hoornik en Bert Voeten scherp aangevallen toen die over hun oorlogservaringen schreven. Bert Voetens oorlogsdagboek Doortocht recenseerde hij als een leugenachtig boek. Tegen Venema daarover ruim veertig jaar later: ‘Toen ik in 1946 Voetens Doortocht besprak, wist ik niets van zijn oorlogsverleden. De leugenachtigheid van een boek kan dus ook al in het oog springen, zonder dat de lezer bekend is met de (verzwegen) waarheid. […] Eigenaardig is en blijft, dat toch velen in 1946 geweten moeten hebben dat Voeten diensten voor de Kultuurkamer had verricht, en dat niemand erover sprak, of er aanstoot aan nam.’ 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Was het niet Hermans die als scherpslijper de ene aanval na de andere opende op mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog de verkeerde keuzes hadden gemaakt?
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Niet helemaal oprecht noemt Otterspeer dat. Nee, Hermans moet panisch van angst zijn geweest! Hij had sowieso een grote angst voor het onbekende. Maar de wetenschap dat zijn lidmaatschapskaart ooit boven water kon komen, moet als het zwaard van Damokles boven zijn hoofd hebben gehangen. Waarom schrijft Otterspeer daar niet over? Als Hermans zijn aanmelding meteen na de bevrijding zou hebben opgebiecht, was er niet zoveel aan de hand geweest. Maar door te volharden in zijn stilzwijgen over deze zaak, maakte hij de radicale sprong voorwaarts en koos de aanval op figuren die precies hetzelfde hadden gedaan als hij. De aanval op zichzelf. Dat is de mislukkingskunstenaar Willem Frederik Hermans.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Dol op oude klokken In al dat navertellen van romans wordt duidelijk dat Hermans zichzelf in feite alleen maar schrijver vond omdat hij als wetenschapper mislukt was. Zijn bewondering voor techniek was groot, groter dan voor cultuurhistorische beschouwingen die waarschuwen voor de vooruitgang. Daarom was hij ook zo dol op oude klokken, schrijfmachines en auto’s. Een heel ander soort beschaving dan die waar Johan Huizinga het over had: ‘Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het. Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in een razernij, waaruit deze arme Europese mensheid achterbleef in verstomping en verdwazing, de motoren nog draaiende, en de vlaggen nog wapperende, maar de geest geweken.’ Waarop Hermans cynisch reageert met: ‘Weet je wat pas erg zou zijn, als de mens blijft voortkletsen terwijl die machines uitvallen.’
Je moet Otterspeer nageven dat hij zelf ooit voorgesteld heeft twee of drie biografen aan het werk te zetten, ieder met een andere invalshoek en maar kijken wie het beste boek schrijft. Het is hem niet te verwijten dat hij nu de winnaar van deze gedroomde wedstrijd is alleen omdat er geen concurrentie was. 
De grootse les uit het leven van Hermans, schrijft Otterspeer, is zijn ‘roekeloze waarheidsvinding’. Als je met ‘roekeloos’ bedoelt ‘tegen beter weten in’, dan heeft Otterspeer gelijk, maar het is het gelijk van de koddebeier.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Willem Otterspeer, ‘De zanger van de wrok. Willem Frederik Hermans. Biografie, deel II (1953-1995)’, De Bezige Bij, 1150 p., € 49,90
</div>

Hoe de grote nihilist volhardde in een leugen

Autorisatie als keurmerk van rommel
Een van mijn favoriete televisieprogramma is Wegmisbruikers, nu helaas van de buis verdwenen. In elke aflevering van dit realityprogramma zag je wel iemand verschrikkelijk boos worden nadat hij of zij door de politie was aangehouden. Niet omdat er een boete werd uitg­eschreven, maar omdat er een draaiende camera in de buurt was. In negen van de tien gevallen verweert iemand zich dan met de opmerking: ‘U mag mij niet filmen.’
Dat nu, is een groot misverstand. Iemand die zich in het openbaar vertoont, kan gezien, gefilmd en becommentarieerd worden. Of we dat nu leuk vinden of niet. Natuurlijk zijn er regels van de goede smaak of opvattingen over maatschappelijke of andere relevantie, en helaas zijn er tenenkrommende resultaten die het gevolg zijn van ons recht op vrije nieuwsgaring. Maar dat is nu eenmaal de prijs die we betalen voor een op zichzelf groot goed: het recht op commentaar en de daarbij behorende kritiek op het openbare leven. Kunst, wetenschap en politiek kunnen alleen gedijen in een omgeving van tegenspraak. Kritiek scherpt de geest. Daarom wil ik de ruimte mij hier gegund, gebruiken om een pleidooi te houden tegen het zogenaamde autoriseren van teksten, in het bijzonder de biografie.
Het verhaal van de kruimeldief
Wie ooit politierapporten heeft ingekeken, valt direct op dat bekentenissen van verdachten allemaal op elkaar lijken. Het taal­gebruik van de ongeletterde kruimeldief is ­hetzelfde als de formuleringen van de hooggeleerde fraudeur. Nee, niet in werkelijkheid natuurlijk, maar wel in geschreven vorm. Een bekentenis is het resultaat van onderhandeling. De verdachte spreekt en de agent schrijft alles op in dezelfde ambtelijke frases die later gekoppeld kunnen worden aan wetteksten die de agent wel en de verdachte vaak niet kent. Als de kruimeldief tekent, is dit het gecanoniseerde verhaal, ook al is het in de woorden van iemand anders.
Dit verschijnsel doet zich ook voor in de biografie. In een bepaald type biografie is het zelfs nog gekker. Biograaf en gebiografeerde spreken dan met elkaar, soms vier keer en soms zeven jaar lang, en aan het einde verklaart de hoofdpersoon met het zetten van zijn handtekening dat hij niet verkeerd geciteerd of begrepen is. Dat heet autorisatie. Maar bijna altijd sluipt er iets anders in deze autorisatieafspraken, namelijk dat de hoofdpersoon denkt dat hij met een handtekening verklaart het eens te zijn met wat de biograaf heeft geschreven. En nog ingewikkelder wordt het als iemand van wie een biografie wordt geschreven van tevoren eist dat deze alleen mag verschijnen indien de tekst ‘geautoriseerd’ is. Dat is alleen al potsierlijk omdat een serieuze biografie echt niet op basis van interviews alleen wordt geschreven, zodat de hoofdpersoon kennelijk ook de al bestaande documenten, brieven en dagboeken, zelfs als die door ánderen zijn geschreven, eerst wil ‘autoriseren’.
Recept voor heibel
We zijn de afgelopen twee maanden getuige geweest van een boeiende casestudy vol misverstanden: de biografie van Reinbert de Leeuw. Uit interviews en andere berichtgeving blijkt dat biograaf Thea Derks en musicus Reinbert de Leeuw samen bespraken hoe die biografie eruit moest komen te zien. De Leeuw legde zelfs het contact met de uitgever. Derks mocht het archief van De Leeuw raadplegen en ging aan de slag.
Gaandeweg ontstond er wrijving omdat Derks niet precies deed wat De Leeuw voor ogen stond. Over het ene schreef ze te veel, over het andere te weinig, volgens De Leeuw. Te veel over zijn jeugd en een ‘ongelooflijke lacune’ zou zijn dat Derks zo weinig over zijn vriendschap met Harry Mulisch en een zekere Piet Veenstra schreef.
Uit interviews die zowel Derks als De Leeuw over deze kwestie hebben gegeven, blijkt dat beiden slachtoffer zijn van het misverstand dat autorisatie heet.
De Leeuw had in een schriftelijke overeenkomst met de uitgever beloofd dat hij autorisatie ‘niet op onredelijke gronden’ zou weigeren. Wat zijn dat, ‘onredelijke gronden’? Door die clausule werd bovendien beklonken dat er alleen kritiek op De Leeuw in de biografie mogelijk was als hij die redelijk vond. Het is onbegrijpelijk dat De Leeuw, de biograaf en de uitgever zich hieraan geconformeerd hebben. Te­meer daar het convenant waarin stond dat autorisatie een voorwaarde was voor publicatie is opgesteld nadat Derks begon te merken dat De Leeuw haar helemaal geen vrijheid liet in haar werkzaamheden.
Hoe tegengesteld de belangen van de drie partijen ook waren, ze hadden één ding gemeen: ze autoriseerden een gouden recept voor heibel. Derks heeft zelf in een interview gezegd dat ze steeds met vragenlijsten naar De Leeuw toeging, niet om hem te bevragen maar om ‘door te nemen’ of dat wel goede vragen waren die aan mogelijke derden voorgelegd konden worden. De Leeuw vond het vervelend dat allerlei mensen door de biograaf benaderd werden. Enfin, je valt van de ene verbazing in de andere. Want zo kan er natuurlijk nooit een coherent beeld van de gebiografeerde geschetst worden. En toen in deze sfeer van onenigheid dus die afspraak over autoriseren werd gemaakt, wist je dat het fout zou lopen. Derks voelde zich gecensureerd, terwijl ze zelf dat malle convenant getekend had, De Leeuw onthield natuurlijk zijn autorisatie, maar kon niet goed uitleggen waarom. Dat is ook wel weer logisch, want de dingen die hij niet in de biografie wenste, wil hij natuurlijk al helemaal niet in interviews oprakelen – dan krijgen ze juist nog meer aandacht. ‘Bij een geautoriseerde biografie is dat ondenkbaar,’ zei hij in een interview.
U kent de afloop. Derks publiceerde haar boek bij een andere uitgeverij en volgens Erik Voer­mans in Het Parool heeft zij daarmee ‘een prachtig monument opgericht’ met ‘gepaste hosanna’s en halleluja’s’ en ‘goddank is er ook ruimte voor de mens’.
Bijna gelyncht
Misschien is niet voor iedereen duidelijk wat een biografie is. We leven in een tijd van self­represen­ta­tion, bedoeld om zoveel mogelijk likes te verzamelen. Op LinkedIn kun je iemand ‘endorsen’ vanwege zijn geweldige kwaliteiten, in de hoop dat jij op jouw beurt ook weer aanbevolen wordt. Dat is allemaal niet erg, want ik denk dat iedereen wel begrijpt dat op Facebook en Linked­In iets verkocht moet worden, namelijk jezelf.
En hier komen we aan wat een biografie in elk geval niet is. Een goede biografie is geen huldeboek, ook al wordt dat misverstand de wereld in geholpen door de eindeloze stroom zogenaamde biografieën van sporthelden, koks van sterrenrestaurants en BN’ers. Altijd geautoriseerd. In feite gaat het om door BN’ers ingehuurde ghostwriters. Zo gaat later dit jaar de door hemzelf bestelde biografie van Frans Bau­er verschijnen, geschreven door Aktueel-jour­nalist Louis Bovée. En reeds verschenen is de geautoriseerde biografie van Carice van Hou­ten; het eerste exemplaar van dit boek werd aan haarzelf aangeboden en bij die gelegenheid liet ze weten dat ze toestemming had gegeven aan AD-jour­nalist Ab Zagt haar geautoriseerde biografie te schrijven. En eind april verscheen de geautoriseerde biografie van Badr Hari van voormalig Telegraaf-journalist Maar­ten Bax, dezelfde die eerder de geautoriseerde biografie van Frank en Ronald de Boer publiceerde. In het persbericht waarmee dit boek werd aangekondigd, stond een onthullend citaat: ‘Dit is de énige echte geautoriseerde biografie over mij, Badr Hari. Al die andere vertellen onwaarheden, sprookjes. Het is nu tijd om mijn verhaal te vertellen en de zaken eens goed uit te leggen. Sportjourna­list Maar­ten Bax heb ik een kijk in mijn leven gegund.’
Als een biograaf het lef heeft om een onafhankelijke biografie van zo’n sportman of andere celebrity te schrijven, loopt hij de kans ten prooi te vallen aan een volksgericht. Zo ervoer Kitty Kelley, de biograaf van Oprah Winfrey, een paar jaar geleden. Ze is degene die ook een unauthorized biography van Frank Sinatra schreef. Zouden wij nu geweten hebben dat Sinatra wel degelijk banden met de maffia onderhield als zijn biografie authorized was? Nadat Kelley bijna was gelyncht omdat ze aantoonde dat Oprah het verhaal over haar succesvolle loopbaan aan de gedroomde werkelijkheid had aangepast en zelfs consequent gelogen had over wie haar vader was, publiceerde Kelley een artikel in The American Scho­lar, een driemaandelijks opinietijdschrift over literatuur, kunst en wetenschap dat iedere biograaf zou moeten lezen.
Kelleys verhaal, ‘Unauthorized, But Not Untrue’ is onthullend. Ze vertelt daarin dat het management van Oprah verkondigde dat de biografie ‘unauthorized’ was, en die mededeling maakte van het boek zowat een misdaad. De bekende televisiester had er niet aan meegewerkt, haar zegen er niet aan gegeven, dus moest het boek geboycot worden. Lezers voelden het als verraad om dit boek nog te lezen. De bekende interviewer Larry King hield zijn deur dicht voor Kelley omdat hij zijn goede relatie met Oprah niet op het spel wilde zetten. Barbara Walters vertelde in haar populaire The Today Show dat ongeautoriseerde biografieën alleen geschreven worden ‘to dig dirt’. Geen van de stations die de The Oprah Winfrey Show uitzenden, nodigde Kelley nog uit om in een nieuws- of amusementsprogramma over haar biografie te komen praten.
Nu zou je ter verdediging van Oprah kunnen inbrengen dat zij helemaal niet om die biografie gevraagd had. Maar Reinbert de Leeuw, die zoveel tijd heeft gestoken in ‘het project’? Waarom schrijft hij niet gewoon zelf zijn autobiografie? Het antwoord is waarschijnlijk: omdat hij weet dat een biografie een hogere status heeft, juist omdat het geen selfie is. En het mooiste is natuurlijk – zo zal hij gedacht hebben – een autobiografie vermomd als biografie.
Zelfcensuur is het effectiefst
Een biografie moet onafhankelijk zijn, vrij van invloed van buitenaf en vrij van ideologie. Voor wat biografieën van musici betreft, heeft Ne­der­land toch al geen fraaie traditie.
Neem de biografie van de componist Johan Wa­ge­naar (1862-1941) uit 2004. Alleen al de ondertitel ontneemt je de lust tot lezen: Leven en werk van een veelzijdig kunstenaar. Zeker als je op de titelpagina ook nog een van de auteurs vermeld ziet: Johannes Wagenaar (een achterneef), weet je al dat dit eerder een eerbetoon dan een biografie is. En inderdaad, het boek mist elke kritische distantie. Wel hebben, volgens het voorwoord, Lodewijk Wagenaar en Willem Wa­ge­naar ‘kritisch commentaar’ op het manuscript gegeven.
De familie waakte altijd al over elk biografieplan. Meteen na de dood van Johan opperde een neef van Wagenaar een biografie te schrijven. De familie hield dat tegen, met als belangrijkste argument dat ‘piëteit ten opzichte van voorgaande geslachten het publiceren van een biografie op dat moment ongewenst maakte’.
Er zijn andere voorbeelden van ‘autorisatie’ te geven waarbij je je wenkbrauwen optrekt. Oud-minister Job de Ruiter schreef een biografie van de jurist Jan Donner. De biograaf mocht het archief van Donner gebruiken op voorwaarde dat zijn familie voor publicatie van het manuscript eventuele ongewenstheden zou mogen schrappen. En raadt u eens wat er gebeurde? De familie streepte niets uit de biografie. Omdat zij zo liberaal was? Nee, natuurlijk niet, maar omdat zelfcensuur nog altijd de meest effectieve censuur is. Donner werd precies zo beschreven als hij zelf gewild had.
Terwijl Hepburn al dood was
Een biografie is niet het gestolde beeld dat de beschreven hoofdpersoon van zichzelf heeft, daar is nu juist de autobiografie voor uitgevonden. Een onafhankelijke biografie kan iemands leven duiden en herduiden, al naar gelang het tijdperk waarin het boek geschreven is. Het beeld dat de gebiografeerde van zichzelf schetst, zal een verstandige biograaf zeker gebruiken, maar slechts als één van de noties die het eindresultaat bepalen. En dat ook nog met de nodige scepsis. Ieder­een kan zich voorstellen dat een autobiografie wordt geschreven als een zelfrechtvaardiging.
We lezen bijna dagelijks in de krant dat onafhankelijk onderzoek wordt bedreigd door allerlei belangen. The advertorial verkocht als onafhankelijke journalistiek is daar een voorbeeld van. Daar hoeft niet altijd boze opzet bij in het spel te zijn, maar belangen van welke aard dan ook doen een kritische geest snel verdampen. Natuurlijk is het mooi dat er zoveel goed geschreven autobiografieën en andere egodocumenten bestaan – in de serie Privé-domein heeft De Arbeiderspers er al zo’n 250 gepubliceerd, die bijna allemaal zeer de moeite waard zijn. Nog mooier is dat biografen hun genre verdedigen en zich los van welk belang dan ook durven te manifesteren, zeker ten opzichte van het belang van degenen die ze biograferen. Onafhankelijk en zonder belangen betekent dat een biograaf er goed aan doet pas in actie te komen als zijn object van onderzoek is overleden.
In Amerikaanse boekhandels zie je – helaas – maar al te vaak biografieën met een buikbandje eromheen waarop in koeienletters staat: Autho­rized. Wat ooit als een waarschuwingsterm geïntroduceerd werd, bedoeld om de lezers duidelijk te maken dat we te maken hadden met onbetrouwbare rommel, is de laatste jaren omgedraaid tot een keurmerk. In Ame­rika worden zelfs rechtszaken gevoerd tegen biografen die ten onrechte de indruk wekken ‘authorized’ te zijn. Zo begon de zoon van Audrey Hep­burn een proces tegen Diana Maychick omdat die laatste een biografie publiceerde onder de titel Audrey Hepburn: An Intimate Portrait. Met zo’n titel wekte zij de indruk authorized te zijn, en dat zou de verkoop van Audrey Hepburn, An Elegant Spirit: A Son Remembers schade berokkenen. Het boek van Sean Hepburn Ferrer verscheen tien jaar na dat van Maychick, maar de rechtbank gaf hem gelijk en Maychick werd verplicht om op het omslag van een herdruk van haar biografie te vermelden dat dit boek ‘unauthorized’ was. De halve wereldliteratuur is geschreven omdat ouders en kinderen elkaar maar niet willen begrijpen, maar hier werd wettelijk vastgelegd dat de zoon van Audrey Hepburn wel ‘Autho­rized’ op zijn boek mocht zetten, terwijl de hoofdpersoon ervan al dood was voordat zelfs maar het idee voor Audrey Hepburn, An Elegant Spirit: A Son Remembers geboren was.
Het voordeel van deze marketing met autoriseren is dat je als lezer weet: niet kopen. Of, om Gerard Mulder naar aanleiding van de Reinbert de Leeuw-biografie uit Het Parool te citeren: ‘Autorisatie is de dood in de pot.’ Want neemt u van mij aan: geen enkele biograaf maakt zomaar een afspraak over autoriseren. Het is altijd een afspraak waarvoor hij iets van zijn onafhankelijkheid moet inleveren, terwijl de ware biograaf alleen verantwoording hoeft af te leggen aan zijn professionaliteit.
Liggen er degelijke vragen ten grondslag aan deze biografie? Zijn de bronnen verantwoord, is het boek goed geschreven? Of dat allemaal gelukt is, mag iedereen zelf bepalen. Wie als gebiografeerde geen vertrouwen heeft in die professionaliteit van de biograaf, raad ik aan zelf zijn autobiografie te schrijven. Die biografie komt dan wel na je dood. n
De Hazelhoff-lezing werd uitgesproken op 14 april bij de uitreiking van de tweejaarlijkse Erik Hazelhoff Roelfzema Biografieprijs. Hans Renders is hoogleraar Geschiedenis en Theorie van de Biografie en directeur van het Biografie Instituut aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Bladwijzer
Online bron
Unauthorized, But&#8230;
Kitty Kelley na Oprah
‘Ongeautoriseerd. Het woord werkte als een alarm en al die mensen die naar Barnes &#038; Noble waren gekomen om de Oprah-biografie te kopen, stormden de winkel weer uit.’ Kitty Kelley schreef een biografie over Oprah Winfrey. Nadat Oprah had verklaard dat de biografie ‘ongeautoriseerd’ was, sloten zich de deuren. Talkshows wilden haar niet meer ontvangen uit angst voor Oprahs toorn, fans wilden het boek niet kopen want dat zou verraad betekenen. Je kan maar beter non worden of emigreren of met pensioen gaan, reageerden Kelleys vrienden. In haar artikel ‘Unauthorized, But Not Untrue’ beschrijft Kelley wat er zoal kan gebeuren als je een ongeautoriseerde biografie schrijft. En waarom ze het toch telkens weer doet.
Ga naar VN.nl/biografie
Nee

Een biografie is geen selfie

<div class="lead">In nazi-biografieën zien we dat het beulswerk ook mensenwerk was. Waarom lezen we dat zo graag?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Toen Jonathan Littell in 2006 zijn roman De Welwillenden (Les Bienveillantes) publiceerde, ontstond wereldwijd een discussie over de vraag of het moreel wel in de haak was dat wij als lezers ons zo dienden te identificeren met de ik-figuur, een voormalige SS-Obersturmbannführer die zijn herinneringen optekent.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Is het niet verwerpelijk dat je als lezer gedwongen wordt mee te gaan in zijn ergernissen over ‘onwillige’ slachtoffers en de bureaucratie van het Derde Rijk?
Het lezen van deze roman bezorgt de lezer een ongemakkelijk gevoel. Het verhaal over de concentratiekampen was heus niet nieuw, de vorm wel. Littell bood ons, al was het in fictie, een ander ‘deelnemersperspectief’ op de Holocaust. Misschien zijn we niet zozeer tot het kwaad genegen dat we ons er in uitleven, maar we voelen ons er wel toe aangetrokken, we willen dichterbij komen, om beter te begrijpen hoe het kwaad zich in iemands hoofd gedraagt.
Om beter te begrijpen waarom de Holocaust plaats heeft kunnen vinden, is het goed om boeken als dat van Littell te lezen. Hij vraagt aandacht voor de karakterologische en psychologische processen, en die spelen zich nu eenmaal af in hoofden van individuen. En of we willen of niet, dat psychologiserende effect sorteert ook de onafzienbare stroom van biografieën van Hitler, Himmler, Goering en al die andere nazi’s die nu in de boekhandel liggen. En dan spreken we nog niet eens over de twee biografieën van Eva Braun die bijna tegelijkertijd verschenen en de boeken met titels als De vrouwen van Mussolini, De vrouwen van Hitler en In bed met een dictator.
De H van Hitler
De Duitse historicus Peter Longerich publiceerde de zoveelste biografie van Goebbels. Kon daar nog iets nieuws in staan? Jazeker. Behalve details over Goebbels die ooit nota bene in Limburg solliciteerde naar een functie als onderwijzer, heeft Longerich met behulp van talloze documenten aannemelijk gemaakt dat Goebbels’ trouw aan Hitler zich uitstrekte tot in de echtelijke slaapkamer.
Zoals bekend pleegden Goebbels, zijn vrouw Magda en hun zes kinderen op 1 mei 1945 zelfmoord, dat wil zeggen Magda vermoordde haar kinderen en daarna vergiftigde het echtpaar zichzelf. En net als bij hun geliefde leider Hitler een dag eerder, werden hun lijken met benzine overgoten en in de fik gestoken. Dit familiedrama liep in meerdere opzichten parallel met de ineenstorting van het Duitse rijk. Berlijn stond in brand, de Führer werd door de familie Goebbels als een lid van de familie beschouwd en was tegelijkertijd een bovenmenselijk wezen voor hen, over wie uitsluitend in sentimentele termen gesproken kon worden. Dat alle kinderen van Goebbels namen kregen die met de H van Hitler begonnen, was niet eens het grootste eerbetoon.
Longerich weet aannemelijk te maken dat Hitler wel erg diep in het persoonlijke leven van de familie Goebbels doordrong. Goebbels was niets te dol, als het maar aandacht genereerde. Alleen door Hitler hors catégorie te plaatsen kon hij zichzelf volledig wegcijferen in dit contact. Hij was natuurlijk ook volledig van Hitler afhankelijk waar het zijn carrière betrof. Nadat Goebbels Magda Quandt ontmoette, werd de relatie met Hitler ook steeds hechter. Zo hecht dat Hitler al bij Goebbels thuis op de bank zat als de heer des huizes thuiskwam.
Longerich reconstrueert heel precies in welk arrangement Goebbels en Magda zich voegden. Hitler was verliefd op Magda, maar wilde in het openbaar niet als gebonden man bekend staan. Goebbels was in alle opzichten afhankelijk van Hitler. Hitler gaf hem toestemming om te trouwen, maar presenteerde, nadat hij werkelijk de macht had, Magda als een soort first lady van Duitsland. Nadat Goebbels in Berlijn was komen wonen, kwam Hitler, als hij in de stad was, bijna dagelijks bij de familie over de vloer. Longerich weeft dit gegeven behendig door zijn hele boek, en soms levert dat suggestieve zinnetjes op als: Goebbels ging alvast naar huis en Magda reisde de volgende dag met Hitler terug naar Berlijn. Het woord driehoeksverhouding valt nog net niet.
Dat kan ook niet, want Goebbels hield er zelf weer een serie minnaressen op na. Soms te veel of te openlijk. Daarom moest hij op bevel van Hitler een einde maken aan de relatie met zijn ‘officiële minnares’, de Tsjechische actrice Lída Baarová. De hele constructie van de veilig getrouwde Magda en de speciale band met Hitler zou in elkaar storten als het echtpaar Goebbels ging scheiden. En dat gevaar lag permanent op de loer.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Het kwaad kwam hen een beetje aangewaaid&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een lammetje
Robert Gerwarth vertelt in zijn Hitlers Beul. Leven en dood van Reinhard Heydrich 1904-1942 uitgebreid over Heydrichs mislukte loopbaan als adelborst bij de marine en hoe hij toevallig op de kippenboerderij van Heinrich Himmler terechtkwam en zo SS’er werd. Op de een of andere manier zie je in veel van die biografieën van nazi’s, zelfs van de allerhoogste, dat het kwaad hen een beetje toevallig aangewaaid kwam. Dat is een intrigerend en tegelijkertijd beangstigend gegeven. Het kan ons dus ook overkomen.
Hoe meer je van iemands gewone leven weet, hoe begrijpelijker zijn keuzes worden, ook die voor het kwaad. Niet dat je er meteen begrip voor krijgt, zoals tijdens het lezen van De Welwillenden, maar de wederwaardigheden van Goebbels, Heydrich en Himmler worden door hun levensverhaal te lezen wel vermenselijkt. Het zijn, zo heeft Hannah Arendt overtuigend beschreven, niet zozeer de kwade bedoelingen van deze figuren die tot de Holocaust hebben geleid, maar de afwezigheid van kritisch denkvermogen in de totalitaire omgeving waarin ze verzeild raakten.
Dezelfde Peter Longerich die een biografie van Goebbels schreef, publiceerde ook een opvallende biografie waarin wordt benadrukt hoe Himmler dagelijks brieven naar huis schreef toen hij als 17-jarige in dienst trad van het Beierse leger. Natuurlijk tonen die epistels een heel andere persoon dan de arrogante SS-leider die hij op latere leeftijd was. De jongeman had heimwee en klaagde over het eten en de huisvesting. Hij raakte buiten zichzelf als hij een paar dagen geen post van thuis ontving. Dat beeld paste in de herinnering van de Amerikaans-Duitse geschiedkundige George Hallgarten, toen hij na de oorlog hoorde wat zijn oude schoolvriend Heini had aangericht: ‘Een lammetje, een jongen die nog geen vlieg kwaad kon doen.’
In een van de oudere biografieën van Himmler, van de Amerikaanse historicus Richard Breitman, wordt het planmatige en het al dan niet openlijke van de Holocaust tot thema van Himmlers leven gemaakt. Dit doet Breitman door ons inzicht te verschaffen in de persoonlijke achtergronden van Himmler, de man die met name in Polen een doorslaggevende rol speelde in de voorbereidingen van de bouw van concentratiekampen. Volgens Breitman was er helemaal geen sprake van een Duitse vooroorlogse politieke cultuur die antisemitisme stimuleerde, zoals Daniel Goldhagen later in zijn geruchtmakende boek Hitlers gewillige beulen beweerde. Eerder zou de systematische Jodenvervolging te verklaren zijn uit partijpolitieke machinaties om deze of gene hoge nazi te toetsen op zijn loyaliteit aan hogergeplaatsten. 
</div>
<figure id="post-39203 media-39203" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/2283d589-226e-4e77-b7a9-c1666a1b68d2_ANP-20730721_preview1.jpg" alt="Foto: ANP" /><figcaption>Foto: ANP</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Hitlerkunde
De boeken over Hitler zijn niet meer te tellen. Behalve de herdruk van Ian Kershaws grote biografie, verschenen vorige jaar in de Nederlandse boekhandel twee biografieën van Andrew Wilson en van Willem Melching, die hun succes danken aan hun beknoptheid. Want de Hitlerkunde is niet meer te overzien. In het afgelopen jaar verschenen bij Nederlandse uitgevers alleen al minstens tien biografische boeken over Hitler. Er is ook een flinke schaduwbibliotheek op te stellen van boeken in het genre what if-history. Wat zou er gebeurd zijn als de Führer niet in 1945 gestorven zou zijn?
Dit type publicaties valt buiten het domein van de biografie omdat de auteurs van what if-history zich niet op onderzoek baseren maar op speculatie. Eén publicatie in dit genre intrigeert in zijn onzinnigheid. Simon Dunstan en Gerard Williams, beiden documentairemakers voor de Britse televisie, hebben zich jarenlang door een berg aan Hitlerstudies geworsteld om een verhaal te construeren dat niet zo gauw is te ontkrachten maar waarvan je vanaf de eerste bladzijde voelt: dit is niet serieus. Vanachter een zwaar rookgordijn van ooggetuigenverklaringen en vaag afgebeelde documenten beweren ze dat de twee verbrande lichamen die eind april 1945 in de Führerbunker in Berlijn werden gevonden, niet van Eva Braun en Adolf Hitler waren maar van hun dubbelgangers. Hitler zou op 28 april 1945 samen met zijn kersverse bruid naar Argentinië zijn gevlucht en daar tot 1962 een aangenaam leventje hebben geleid. Na zijn scheiding van Eva pakte hij het schilderen weer op. Dat viel nog niet mee, want hij kreeg steeds meer last van de ziekte van Parkinson.
Schooljongens
‘Biography is the form by which little people take revenge on big people,’ zo schreef Edmund White. Met dit adagium in het achterhoofd is het interessant om naar de vier biografieën van Mussert te kijken. Jan Meyers beschreef Mussert in 1984 met een ironisch ondertoontje als een burgermanstypetje. Emerson Vermaat daarentegen schreef in 2011 een heel ander boek. In zijn Anton Mussert en zijn conflict met de SS wordt heel precies uitgelegd hoe professioneel Mussert zijn politieke doelen nastreefde.
Mussert was aanvankelijk geen antisemiet maar Meinoud Rost van Tonningen, hoofdredacteur van Het Nationale Dagblad en derde man van de NSB, zorgde ervoor dat de partij antisemitisch werd. De jonge fanatieke Henk Feldmeijer (ook van hem verscheen in 2012 een biografie, geschreven door Bas Kromhout) streefde intussen naar een groot Germaans rijk onder leiding van Hitler. Mussert ijverde zelf voor een zekere onafhankelijkheid van Nederland. Nadat de nazi’s Nederland in 1940 bezet hadden, ontstond bovendien binnen de NSB een strijd om de beste contacten met de bezettingsautoriteiten. Als schooljongens die bij hun meesters in het gevlei wilden komen, vochten de NSB’ers om de gunsten van Heinrich Himmler, de leider van de Duitse SS, Rauter, de baas van de SS in Nederland, en natuurlijk de rijkscommissaris in Nederland, Arthur Seyss-Inquart (in 2011 verscheen een Nederlandse biografie van de hand van Wilco Gieling).
Tessel Pollmann ging in haar vorig jaar verschenen Mussert &#038; Co. De NSB-Leider en zijn vertrouwelingen volgens een oude journalistieke wet te werk: als je iets van macht wilt begrijpen, follow the money. De argumenten voor Pollmanns ‘radicaal’ andere beeld van Mussert zijn overtuigend. Pollmann laat niet alleen zien dat Mussert een hebzuchtige graaier was, uit haar verhalen wordt ook duidelijk hoe rücksichtslos de Grote Leider zich opstelde als hij een graantje mee kon pikken uit Joods bezit. Uit niet eerder geraadpleegde accountantsrapporten over het vermogen van de NSB die Justitie na de bevrijding liet maken, blijkt dat de NSB 66 panden in bezit had. Het overgrote deel, namelijk 61, was te kwader trouw verkregen. Mussert wist dat het om geconfisqueerd – in de regel Joods – bezit ging.
En dan verscheen onlangs een ‘biografie’ van Mussert door Bert Bukman. Met grote stappen snel thuis en eigen verzinsels heeft Bukman Mussert dichterbij willen brengen met ‘literaire’ middelen. In een mislukte poging deze vie romancée mee te laten liften op het succes van Laurent Binets roman HhhH over Heydrich werd Bukmans boek door de uitgever gepresenteerd als ‘faction’. Geheel in lijn met wat Edmund White van biografen verwacht, wordt Mussert belachelijk gemaakt. ‘Journalism is the Destroyer of Literature’ schreef de Amerikaanse criticus en novelist Julian Hawthorne. Of dat waar is blijft de vraag, maar ‘literature’ is maar al te vaak ‘the Destroyer of Biography’, tenminste daar waar de literaire vorm gebruikt wordt om een gebrek aan deugdelijk onderzoek te camoufleren.
</div>
<figure id="post-39203 media-39203" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/68036f81-5b7e-4fea-a805-4e2133ea877d_ANP-1833447_preview1.jpg" alt="Foto: Jasper Junen/ANP" /><figcaption>Foto: Jasper Junen/ANP</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Lijden en verveling
Waarom zijn wij zo gefascineerd door biografieën van nazi’s? Is het de door Hannah Arendt beschreven banaliteit van het kwaad, door Harry Mulisch al zo breeduit geëtaleerd toen hij voor Elseviers Weekblad het Eichmann-proces in Jeruzalem versloeg, gebundeld in De zaak 40/61? Ik denk het niet. Althans, dat is niet de enige reden. Veeleer heeft de biografie ons beeld van de Tweede Wereldoorlog verfijnd en misschien zijn we een en ander beter gaan begrijpen. Ook beulswerk is tenslotte mensenwerk.
Met behulp van de biografische methode – het persoonlijke accepteren als mogelijke verklaringsgrond voor het publieke – kan ander of nieuw licht op bepaalde thema’s geworpen worden. We weten onderhand wel hoe dun de scheidswand was tussen goed en fout, zelfs tussen lijden en verveling tijdens de bezetting. ‘Stuur me niet meer zoveel eten,’ schreef de dwangarbeider en latere dichter Jan Hanlo in 1943 vanuit zijn barak van de Siemensfabrieken in Berlijn aan zijn moeder. Waar anderen leden, was voor Hanlo het dwangarbeiderschap geen groot drama, onder meer omdat hij als Nederlander hoog stond aangeschreven in de Germaanse rassenleer van de nazi’s, maar ook omdat hij net als zijn bewakers Duits sprak. De gebroeders Alfred en Ernst Kossmann hadden om dezelfde redenen de tijd van hun leven toen ze als dwangarbeiders in Duitsland aan een spoorlijn werkten.
Dankzij deze (auto)biografische informatie is onze kennis verdiept over wat dwangarbeid tijdens de bezetting in Duitsland voorstelde. Zo kan elke keer een ander ‘deelnemersperspectief’ op die oorlog beschreven worden. Duitser, Jood, verzetsman of communist. De biografie is een uitstekende methode om steeds weer de vraag te stellen of het persoonlijk leven en de individuele drijfveren van deze nazi, dit slachtoffer van de Holocaust of die verzetsheld voldoen aan het beeld dat wij van deze mensen hebben. De studies die steeds maar weer bevestigen dat Mussert representatief was voor de sullige niet al te slimme nazi of dat Heydrich het resultaat was van zijn militaire omgeving, passen in een sjabloon dat we zo langzamerhand wel kennen. Blijkbaar lezen we met steeds meer belangstelling hoe deze mensen mogelijkerwijs een afwijkend leven hebben geleid van wat we dachten, of zelfs een leven dat op het onze lijkt. We vrezen het kwaad in onszelf.
Dit voorjaar verscheen onder (mede)redactie van Hans Renders &#8216;Theoretical Discussions of Biography. Approaches from History, Microhistory and Life Writing&#8217;, New York, 2013
</div>

Begrijp de nazi, begrijp jezelf

Essay / Hitler, Himmler, Goering en de rest
Toen Jonathan Littell in 2006 zijn roman De Welwillenden (Les Bienveillantes) publiceerde, ontstond wereldwijd een discussie over de vraag of het moreel wel in de haak was dat wij als lezers ons zo dienden te identificeren met de ik-figuur, een voormalige SS-Obersturmbannführer die zijn herinneringen optekent. Is het niet verwerpelijk dat je als lezer gedwongen wordt mee te gaan in zijn ergernissen over ‘onwillige’ slachtoffers en de bureaucratie van het Derde Rijk?
Het lezen van deze roman bezorgt de lezer een ongemakkelijk gevoel. Het verhaal over de concentratiekampen was heus niet nieuw, de vorm wel. Littell bood ons, al was het in fictie, een ander ‘deelnemersperspectief’ op de Holocaust. Misschien zijn we niet zozeer tot het kwaad genegen dat we ons er in uitleven, maar we voelen ons er wel toe aangetrokken, we willen dichterbij komen, om beter te begrijpen hoe het kwaad zich in iemands hoofd gedraagt.
Om beter te begrijpen waarom de Holocaust plaats heeft kunnen vinden, is het goed om boeken als dat van Littell te lezen. Hij vraagt aandacht voor de karakterologische en psychologische processen, en die spelen zich nu eenmaal af in hoofden van individuen. En of we willen of niet, dat psychologiserende effect sorteert ook de onafzienbare stroom van biografieën van Hitler, Himmler, Goering en al die andere nazi’s die nu in de boekhandel liggen. En dan spreken we nog niet eens over de twee biografieën van Eva Braun die bijna tegelijkertijd verschenen en de boeken met titels als De vrouwen van Mussolini, De vrouwen van Hitler en In bed met een dictator.
De H van Hitler
De Duitse historicus Peter Longerich publiceerde de zoveelste biografie van Goebbels. Kon daar nog iets nieuws in staan? Jazeker. Behalve details over Goebbels die ooit nota bene in Limburg solliciteerde naar een functie als onderwijzer, heeft Longerich met behulp van talloze documenten aannemelijk gemaakt dat Goebbels’ trouw aan Hitler zich uitstrekte tot in de echtelijke slaapkamer.
Zoals bekend pleegden Goebbels, zijn vrouw Magda en hun zes kinderen op 1 mei 1945 zelfmoord, dat wil zeggen Magda vermoordde haar kinderen en daarna vergiftigde het echtpaar zichzelf. En net als bij hun geliefde leider Hitler een dag eerder, werden hun lijken met benzine overgoten en in de fik gestoken. Dit familiedrama liep in meerdere opzichten parallel met de ineenstorting van het Duitse rijk. Berlijn stond in brand, de Führer werd door de familie Goebbels als een lid van de familie beschouwd en was tegelijkertijd een bovenmenselijk wezen voor hen, over wie uitsluitend in sentimentele termen gesproken kon worden. Dat alle kinderen van Goebbels namen kregen die met de H van Hitler begonnen, was niet eens het grootste eerbetoon.
Longerich weet aannemelijk te maken dat Hitler wel erg diep in het persoonlijke leven van de familie Goebbels doordrong. Goebbels was niets te dol, als het maar aandacht genereerde. Alleen door Hitler hors catégorie te plaatsen kon hij zichzelf volledig wegcijferen in dit contact. Hij was natuurlijk ook volledig van Hitler afhankelijk waar het zijn carrière betrof. Nadat Goebbels Magda Quandt ontmoette, werd de relatie met Hitler ook steeds hechter. Zo hecht dat Hitler al bij Goebbels thuis op de bank zat als de heer des huizes thuiskwam.
Longerich reconstrueert heel precies in welk arrangement Goebbels en Magda zich voegden. Hitler was verliefd op Magda, maar wilde in het openbaar niet als gebonden man bekend staan. Goebbels was in alle opzichten afhankelijk van Hitler. Hitler gaf hem toestemming om te trouwen, maar presenteerde, nadat hij werkelijk de macht had, Magda als een soort first lady van Duitsland. Nadat Goebbels in Berlijn was komen wonen, kwam Hitler, als hij in de stad was, bijna dagelijks bij de familie over de vloer. Longerich weeft dit gegeven behendig door zijn hele boek, en soms levert dat suggestieve zinnetjes op als: Goebbels ging alvast naar huis en Magda reisde de volgende dag met Hitler terug naar Berlijn. Het woord driehoeksverhouding valt nog net niet.
Dat kan ook niet, want Goebbels hield er zelf weer een serie minnaressen op na. Soms te veel of te openlijk. Daarom moest hij op bevel van Hitler een einde maken aan de relatie met zijn ‘officiële minnares’, de Tsjechische actrice Lída Baarová. De hele constructie van de veilig getrouwde Magda en de speciale band met Hitler zou in elkaar storten als het echtpaar Goebbels ging scheiden. En dat gevaar lag permanent op de loer.
Een lammetje
Robert Gerwarth vertelt in zijn Hitlers Beul. Leven en dood van Reinhard Heydrich 1904-1942 uitgebreid over Heydrichs mislukte loopbaan als adelborst bij de marine en hoe hij toevallig op de kippenboerderij van Heinrich Himmler terechtkwam en zo SS’er werd. Op de een of andere manier zie je in veel van die biografieën van nazi’s, zelfs van de allerhoogste, dat het kwaad hen een beetje toevallig aangewaaid kwam. Dat is een intrigerend en tegelijkertijd beangstigend gegeven. Het kan ons dus ook overkomen.
Hoe meer je van iemands gewone leven weet, hoe begrijpelijker zijn keuzes worden, ook die voor het kwaad. Niet dat je er meteen begrip voor krijgt, zoals tijdens het lezen van De Welwillenden, maar de wederwaardigheden van Goebbels, Heydrich en Himmler worden door hun levensverhaal te lezen wel vermenselijkt. Het zijn, zo heeft Hannah Arendt overtuigend beschreven, niet zozeer de kwade bedoelingen van deze figuren die tot de Holocaust hebben geleid, maar de afwezigheid van kritisch denkvermogen in de totalitaire omgeving waarin ze verzeild raakten.
Dezelfde Peter Longerich die een biografie van Goebbels schreef, publiceerde ook een opvallende biografie waarin wordt benadrukt hoe Himmler dagelijks brieven naar huis schreef toen hij als 17-jarige in dienst trad van het Beierse leger. Natuurlijk tonen die epistels een heel andere persoon dan de arrogante SS-leider die hij op latere leeftijd was. De jongeman had heimwee en klaagde over het eten en de huisvesting. Hij raakte buiten zichzelf als hij een paar dagen geen post van thuis ontving. Dat beeld paste in de herinnering van de Amerikaans-Duitse geschiedkundige George Hallgarten, toen hij na de oorlog hoorde wat zijn oude schoolvriend Heini had aangericht: ‘Een lammetje, een jongen die nog geen vlieg kwaad kon doen.’
In een van de oudere biografieën van Himmler, van de Amerikaanse historicus Richard Breitman, wordt het planmatige en het al dan niet openlijke van de Holocaust tot thema van Himmlers leven gemaakt. Dit doet Breitman door ons inzicht te verschaffen in de persoonlijke achtergronden van Himmler, de man die met name in Polen een doorslaggevende rol speelde in de voorbereidingen van de bouw van concentratiekampen. Volgens Breitman was er helemaal geen sprake van een Duitse vooroorlogse politieke cultuur die antisemitisme stimuleerde, zoals Daniel Goldhagen later in zijn geruchtmakende boek Hitlers gewillige beulen beweerde. Eerder zou de systematische Jodenvervolging te verklaren zijn uit partijpolitieke machinaties om deze of gene hoge nazi te toetsen op zijn loyaliteit aan hogergeplaatsten.
Hitlerkunde
De boeken over Hitler zijn niet meer te tellen. Behalve de herdruk van Ian Kershaws grote biografie, verschenen vorige jaar in de Nederlandse boekhandel twee biografieën van Andrew Wilson en van Willem Melching, die hun succes danken aan hun beknoptheid. Want de Hitlerkunde is niet meer te overzien. In het afgelopen jaar verschenen bij Nederlandse uitgevers alleen al minstens tien biografische boeken over Hitler. Er is ook een flinke schaduwbibliotheek op te stellen van boeken in het genre what if-history. Wat zou er gebeurd zijn als de Führer niet in 1945 gestorven zou zijn?
Dit type publicaties valt buiten het domein van de biografie omdat de auteurs van what if-history zich niet op onderzoek baseren maar op speculatie. Eén publicatie in dit genre intrigeert in zijn onzinnigheid. Simon Dunstan en Gerard Williams, beiden documentairemakers voor de Britse televisie, hebben zich jarenlang door een berg aan Hitlerstudies geworsteld om een verhaal te construeren dat niet zo gauw is te ontkrachten maar waarvan je vanaf de eerste bladzijde voelt: dit is niet serieus. Vanachter een zwaar rookgordijn van ooggetuigenverklaringen en vaag afgebeelde documenten beweren ze dat de twee verbrande lichamen die eind april 1945 in de Führerbunker in Berlijn werden gevonden, niet van Eva Braun en Adolf Hitler waren maar van hun dubbelgangers. Hitler zou op 28 april 1945 samen met zijn kersverse bruid naar Argentinië zijn gevlucht en daar tot 1962 een aangenaam leventje hebben geleid. Na zijn scheiding van Eva pakte hij het schilderen weer op. Dat viel nog niet mee, want hij kreeg steeds meer last van de ziekte van Parkinson.
Schooljongens
‘Biography is the form by which little people take revenge on big people,’ zo schreef Edmund White. Met dit adagium in het achterhoofd is het interessant om naar de vier biografieën van Mussert te kijken. Jan Meyers beschreef Mussert in 1984 met een ironisch ondertoontje als een burgermanstypetje. Emerson Vermaat daarentegen schreef in 2011 een heel ander boek. In zijn Anton Mussert en zijn conflict met de SS wordt heel precies uitgelegd hoe professioneel Mussert zijn politieke doelen nastreefde.
Mussert was aanvankelijk geen antisemiet maar Meinoud Rost van Tonningen, hoofdredacteur van Het Nationale Dagblad en derde man van de NSB, zorgde ervoor dat de partij antisemitisch werd. De jonge fanatieke Henk Feldmeijer (ook van hem verscheen in 2012 een biografie, geschreven door Bas Kromhout) streefde intussen naar een groot Germaans rijk onder leiding van Hitler. Mussert ijverde zelf voor een zekere onafhankelijkheid van Nederland. Nadat de nazi’s Nederland in 1940 bezet hadden, ontstond bovendien binnen de NSB een strijd om de beste contacten met de bezettingsautoriteiten. Als schooljongens die bij hun meesters in het gevlei wilden komen, vochten de NSB’ers om de gunsten van Heinrich Himmler, de leider van de Duitse SS, Rauter, de baas van de SS in Nederland, en natuurlijk de rijkscommissaris in Nederland, Arthur Seyss-Inquart (in 2011 verscheen een Nederlandse biografie van de hand van Wilco Gieling).
Tessel Pollmann ging in haar vorig jaar verschenen Mussert &#038; Co. De NSB-Leider en zijn vertrouwelingen volgens een oude journalistieke wet te werk: als je iets van macht wilt begrijpen, follow the money. De argumenten voor Pollmanns ‘radicaal’ andere beeld van Mussert zijn overtuigend. Pollmann laat niet alleen zien dat Mussert een hebzuchtige graaier was, uit haar verhalen wordt ook duidelijk hoe rücksichtslos de Grote Leider zich opstelde als hij een graantje mee kon pikken uit Joods bezit. Uit niet eerder geraadpleegde accountantsrapporten over het vermogen van de NSB die Justitie na de bevrijding liet maken, blijkt dat de NSB 66 panden in bezit had. Het overgrote deel, namelijk 61, was te kwader trouw verkregen. Mussert wist dat het om geconfisqueerd – in de regel Joods – bezit ging.
En dan verscheen onlangs een ‘biografie’ van Mussert door Bert Bukman. Met grote stappen snel thuis en eigen verzinsels heeft Bukman Mussert dichterbij willen brengen met ‘literaire’ middelen. In een mislukte poging deze vie romancée mee te laten liften op het succes van Laurent Binets roman HhhH over Heydrich werd Bukmans boek door de uitgever gepresenteerd als ‘faction’. Geheel in lijn met wat Edmund White van biografen verwacht, wordt Mussert belachelijk gemaakt. ‘Journalism is the Destroyer of Literature’ schreef de Amerikaanse criticus en novelist Julian Hawthorne. Of dat waar is blijft de vraag, maar ‘literature’ is maar al te vaak ‘the Destroyer of Biography’, tenminste daar waar de literaire vorm gebruikt wordt om een gebrek aan deugdelijk onderzoek te camoufleren.
Lijden en verveling
Waarom zijn wij zo gefascineerd door biografieën van nazi’s? Is het de door Hannah Arendt beschreven banaliteit van het kwaad, door Harry Mulisch al zo breeduit geëtaleerd toen hij voor Elseviers Weekblad het Eichmann-proces in Jeruzalem versloeg, gebundeld in De zaak 40/61? Ik denk het niet. Althans, dat is niet de enige reden. Veeleer heeft de biografie ons beeld van de Tweede Wereldoorlog verfijnd en misschien zijn we een en ander beter gaan begrijpen. Ook beulswerk is tenslotte mensenwerk.
Met behulp van de biografische methode – het persoonlijke accepteren als mogelijke verklaringsgrond voor het publieke – kan ander of nieuw licht op bepaalde thema’s geworpen worden. We weten onderhand wel hoe dun de scheidswand was tussen goed en fout, zelfs tussen lijden en verveling tijdens de bezetting. ‘Stuur me niet meer zoveel eten,’ schreef de dwangarbeider en latere dichter Jan Hanlo in 1943 vanuit zijn barak van de Siemensfabrieken in Berlijn aan zijn moeder. Waar anderen leden, was voor Hanlo het dwangarbeiderschap geen groot drama, onder meer omdat hij als Nederlander hoog stond aangeschreven in de Germaanse rassenleer van de nazi’s, maar ook omdat hij net als zijn bewakers Duits sprak. De gebroeders Alfred en Ernst Kossmann hadden om dezelfde redenen de tijd van hun leven toen ze als dwangarbeiders in Duitsland aan een spoorlijn werkten.
Dankzij deze (auto)biografische informatie is onze kennis verdiept over wat dwangarbeid tijdens de bezetting in Duitsland voorstelde. Zo kan elke keer een ander ‘deelnemersperspectief’ op die oorlog beschreven worden. Duitser, Jood, verzetsman of communist. De biografie is een uitstekende methode om steeds weer de vraag te stellen of het persoonlijk leven en de individuele drijfveren van deze nazi, dit slachtoffer van de Holocaust of die verzetsheld voldoen aan het beeld dat wij van deze mensen hebben. De studies die steeds maar weer bevestigen dat Mussert representatief was voor de sullige niet al te slimme nazi of dat Heydrich het resultaat was van zijn militaire omgeving, passen in een sjabloon dat we zo langzamerhand wel kennen. Blijkbaar lezen we met steeds meer belangstelling hoe deze mensen mogelijkerwijs een afwijkend leven hebben geleid van wat we dachten, of zelfs een leven dat op het onze lijkt. We vrezen het kwaad in onszelf.
Bladwijzer / Online bron
Biografie Instituut; In ons vaderland
Hans Renders is directeur van het Biografie Instituut dat een site onderhoudt met veel gedigitaliseerde naslagwerken. Zoals het Biographisch Woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei wijze in ons vaderland  hebben vermaard gemaakt.
Én, wat goed van pas kan komen: het doorzoekbare Nationaal Pseudoniemen Archief.
Ga naar vn.nl/biografie
Dit voorjaar verscheen onder (mede)redactie van Hans Renders ‘Theoretical Discussions of Biography. Approaches from History, Microhistory, and Life Writing’, New York, 2013

Non-fictie / Politieke campagne
Elke dinsdagavond sturen Franse politici motorkoeriers naar de drukkerij van het satirische weekblad Le Canard enchaîné om zo snel mogelijk een vers exemplaar van het satirische weekblad op te halen. Wie wordt er nu weer aan de publieke schandpaal genageld? Toen bekend werd dat Laurent Binet toestemming had gekregen om met het campagneteam van François Hollande op te trekken tijdens de presidentsverkiezingen, was er niets van dit soort stress te bespeuren.
Opwinding was er wel. Binet is de auteur van de wereldwijde bestseller HhhH, een roman over Reinhard Heydrich. Hollande is van de Parti Socialiste, dus Le Monde wilde een artikel publiceren onder de kop ‘Van SS naar PS’. Het werd uiteindelijk ‘HhhHollande’. Binet was niet alleen beroemd, maar had ook een politiek profiel voordat hij aan deze klus begon, omdat hij een uitnodiging van Sarkozy voor een lunch op het Elysée had afgeslagen. Maar een interview over zijn boek met Valérie Trierweiler voor Paris Match zag hij wel zitten. De interviewster maakte er een mooi stuk van. Dat pakte goed uit, want zij bleek de vriendin van François Hollande te zijn. Toen Binet een paar maanden later graag de presidentsverkiezingen van binnenuit wilde volgen, stuurde hij Trierweiler een e-mail en vroeg of zij een goed woordje voor hem wilde doen bij de kandidaat.
Hollande is inmiddels president en het boek dat Binet als ‘embedded’ observator schreef, is nu in vertaling verschenen. In Nederland kennen we dit verschijnsel ook. Coen Verbraak maakte een documentaire over de verkiezingscampagne van Emile Roemer, al eerder konden we Jan Marijnissen in een andere documentaire Agnes Kant zien uitkafferen en zagen we Wouter Bos met zijn campagneteam broodjes eten. Het idee is simpel: je geeft een buitenstaander in de aanloop naar de verkiezingen een kijkje achter de schermen. Het resultaat wordt na de verkiezingsuitslag openbaar gemaakt. Dat was ook de deal die Binet met Hollande maakte. Bij verlies van de verkiezingen zou er geen boek komen. Dat is dan weer het verschil met die Nederlandse equivalenten.
Fan van ‘zijn’ kandidaat
Sarkozy gaf Yasmina Reza in 2007 de vrijheid om met zijn team mee te lopen teneinde een boek over hem schrijven. David Foster Wallace schreef de inside story over het verlies van John McCain als presidentskandidaat in 2008. Maar de uitvinder van deze ‘gonzo-journalistiek’ is Hunter S. Thompson, die in 1974 met het campagneteam van George McGovern, tegenstander van Richard Nixon, mocht meelopen. De gonzo-rapporteur maakt er geen geheim van dat hij subjectief is.
Binet is op het kinderachtige af fan van ‘zijn’ kandidaat. Boeiender is zijn analyse van het ‘harmoniseren’: de journalisten die wekenlang in het gevolg van Hollande reizen, hebben niet veel meer te doen dan met elkaar praten. Resultaat: alle kranten schrijven hetzelfde.
Hollande laat zich niet kennen. Als Binet uiteindelijk ‘het onmetelijke voorrecht’ krijgt om met Hollande naar een verkiezingsbijeenkomst te reizen, achter in zijn auto, weet hij niet één vraag te verzinnen. Hollande vraagt hem of hij misschien Le Parisien wil lezen. Eerlijk van Binet om dit op te schrijven, maar stuitend dat hij zich niet gewoon voorbereidt.
Toch is Niets gaat zoals verwacht een intrigerend boek. Binet weet een stroom van opmerkingen van Hollandes adviseurs, soms vertrouwelijk, dan weer regelrecht roddelachtig, tot een spannend geheel te smeden. Soms is Binet zelf onderdeel van het proces dat hij beschrijft (Gonzo), zoals wanneer hij zich in de badkamer van Hollande moet verstoppen omdat France 2 ‘intieme’ beelden van de toekomstige president wil maken.
Hollande had te kampen met een imagoprobleem. Hij zou alleen maar kandidaat voor de PS zijn omdat Dominique Strauss-Kahn vanwege het seksschandaal in New York was afgevallen, en vooral moest hij het PS-programma brengen zonder voor een man uit het verleden te worden versleten. ‘Tegenwoordig winnen sociaal-democraten alleen de verkiezingen door de idealen van de sociaal-democratie te loochenen,’ citeert Binet een partijgenoot. ‘De keuze die de democratie ons nog laat, is in welke volgorde u uw rechten wilt kwijtraken. Eerst het pensioen? De sociale zekerheid? De uitkeringen?’
De eerste doodsbedreigingen komen binnen. Hollande blijft kalm. Zelfs als op televisie bekend wordt gemaakt dat hij de nieuwe president van Frankrijk is. Het moment dat Binet in tranen uitbarst. De nieuwe president omhelst hem en zegt ‘Bedankt, Laurent.’
Laurent Binet, ‘Niets gaat zoals verwacht. Een fascinerend kijkje achter de schermen van een politieke campagne’, vertaling Liesbeth van Nes, Meulenhoff, 288 p., €19,95

Op de huid van Hollande; SPECIAL BOEKENWEEK

<div class="wpg-element paragraph">
Laurent Binet ging Gonzo bij de Franse presidentsverkiezingen en biedt &#8216;een fascinerend kijkje achter de schermen van een politieke campagne&#8217;.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Elke dinsdagavond sturen Franse politici motorkoeriers naar de drukkerij van Le Canard enchaîné om zo snel mogelijk een vers exemplaar van het satirische weekblad op te halen. Wie wordt er nu weer aan de publieke schandpaal genageld? Toen bekend werd dat Laurent Binet toestemming had gekregen om met het campagneteam van François Hollande op te trekken tijdens de presidentsverkiezingen, was er niets van dit soort stress te bespeuren.
Opwinding was er wel. Binet is de auteur van de wereldwijde bestseller HhhH, een roman over Reinhard Heydrich. Hollande is van de Parti Socialiste, dus Le Monde wilde een artikel publiceren onder de kop ‘Van SS naar PS’. Het werd uiteindelijk ‘HhhHollande’. Binet was niet alleen beroemd, maar had ook een politiek profiel voordat hij aan deze klus begon, omdat hij een uitnodiging van Sarkozy voor een lunch op het Elysée had afgeslagen. Maar een interview over zijn boek met Valérie Trierweiler voor Paris Match zag hij wel zitten. De interviewster maakte er een mooi stuk van. Dat pakte goed uit, want zij bleek de vriendin van François Hollande te zijn. Toen Binet een paar maanden later graag de presidentsverkiezingen van binnenuit wilde volgen, stuurde hij Trierweiler een e-mail en vroeg of zij een goed woordje voor hem wilde doen bij de kandidaat.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Stuitend dat hij zich niet gewoon voorbereidt
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Hollande is inmiddels president en het boek dat Binet als ‘embedded’ observator schreef, is nu in vertaling verschenen. In Nederland kennen we dit verschijnsel ook. Coen Verbraak maakte een documentaire over de verkiezingscampagne van Emile Roemer, al eerder konden we Jan Marijnissen in een andere documentaire Agnes Kant zien uitkafferen en zagen we Wouter Bos met zijn campagneteam broodjes eten. Het idee is simpel: je geeft een buitenstaander in de aanloop naar de verkiezingen een kijkje achter de schermen. Het resultaat wordt na de verkiezingsuitslag openbaar gemaakt. Dat was ook de deal die Binet met Hollande maakte. Bij verlies van de verkiezingen zou er geen boek komen. Dat is dan weer het verschil met die Nederlandse equivalenten.
Fan van ‘zijn’ kandidaat
Sarkozy gaf Yasmina Reza in 2007 de vrijheid om met zijn team mee te lopen teneinde een boek over hem schrijven. David Foster Wallace schreef de inside story over het verlies van John McCain als presidentskandidaat in 2008. Maar de uitvinder van deze ‘gonzo-journalistiek’ is Hunter S. Thompson, die in 1974 met het campagneteam van George McGovern, tegenstander van Richard Nixon, mocht meelopen. De gonzo-rapporteur maakt er geen geheim van dat hij subjectief is.
Binet is op het kinderachtige af fan van ‘zijn’ kandidaat. Boeiender is zijn analyse van het ‘harmoniseren’: de journalisten die wekenlang in het gevolg van Hollande reizen, hebben niet veel meer te doen dan met elkaar praten. Resultaat: alle kranten schrijven hetzelfde.
</div>
<figure id="post-41845 media-41845" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/03/d1ac1043-b8df-4346-bd97-4c77dbd21381_Hollande%2C-Francois-LR-%281-of-1%29_preview-21.jpg" alt="Illustratie: Siegfried Woldhek" /><figcaption>Illustratie: Siegfried Woldhek</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Hollande laat zich niet kennen. Als Binet uiteindelijk ‘het onmetelijke voorrecht’ krijgt om met Hollande naar een verkiezingsbijeenkomst te reizen, achter in zijn auto, weet hij niet één vraag te verzinnen. Hollande vraagt hem of hij misschien Le Parisien wil lezen. Eerlijk van Binet om dit op te schrijven, maar stuitend dat hij zich niet gewoon voorbereidt.
Toch is Niets gaat zoals verwacht een intrigerend boek. Binet weet een stroom van opmerkingen van Hollandes adviseurs, soms vertrouwelijk, dan weer regelrecht roddelachtig, tot een spannend geheel te smeden. Soms is Binet zelf onderdeel van het proces dat hij beschrijft (Gonzo), zoals wanneer hij zich in de badkamer van Hollande moet verstoppen omdat France 2 ‘intieme’ beelden van de toekomstige president wil maken.
Hollande had te kampen met een imagoprobleem. Hij zou alleen maar kandidaat voor de PS zijn omdat Dominique Strauss-Kahn vanwege het seksschandaal in New York was afgevallen, en vooral moest hij het PS-programma brengen zonder voor een man uit het verleden te worden versleten. ‘Tegenwoordig winnen sociaal-democraten alleen de verkiezingen door de idealen van de sociaal-democratie te loochenen,’ citeert Binet een partijgenoot. ‘De keuze die de democratie ons nog laat, is in welke volgorde u uw rechten wilt kwijtraken. Eerst het pensioen? De sociale zekerheid? De uitkeringen?’
De eerste doodsbedreigingen komen binnen. Hollande blijft kalm. Zelfs als op televisie bekend wordt gemaakt dat hij de nieuwe president van Frankrijk is. Het moment dat Binet in tranen uitbarst. De nieuwe president omhelst hem en zegt ‘Bedankt, Laurent.’
Laurent Binet, ‘Niets gaat zoals verwacht. Een fascinerend kijkje achter de schermen van een politieke campagne’, vertaling Liesbeth van Nes, Meulenhoff, 288 p., €19,95
</div>
<figure id="post-41845 media-41845" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/03/35ba2062-1dd7-4cb8-bb13-8327855e7259_Binet-Hollande_preview21.jpg" alt="" border=" /></figure>
<div class="wpg-element title-and-author">
<h3>Niets gaat zoals verwacht</h3>
Laurent Binet
</div>
<div class="webshop-bestel-button-article"><a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Boeken/Webshop-Detail-Page.htm?ean=9789029088985" class="" title="Bestel Boek">Bestel Boek</a></div>

Op de huid van Hollande

Biografieën / De slicebiografie
Elke tijd brengt nieuwe vragen met zich mee en daarom konden de zoveelste biografieën van Heydrich, Himmler en Hitler afgelopen jaar wereldwijde bestsellers worden. Maar er is daarnaast een nieuwe trend in de wereld van de biografie te onderkennen, in de Amerikaanse kritiek &#8216;the slice of life biography&#8217; genoemd. Natuurlijk waren biografen altijd al gericht op een kenmerkend gedeelte van het leven van de kunstenaar of politicus die zij beschreven, maar het afgelopen jaar verschenen opvallend veel boeken waarin nadrukkelijk wordt gekozen voor een &#8216;deelbiografie&#8217; waarin die ene periode of zelfs die ene gebeurtenis waardoor iemand bekend is geworden als romp wordt gepresenteerd. De rest hangt er een beetje bij als slungelige ledematen. In de &#8216;slicebiografie&#8217; moet de lezer duidelijk gemaakt worden hoe een deel van iemands leven zich verhoudt met zijn hele leven, zonder dat in zijn geheel na te vertellen. De slicebiograaf heeft voor dit inzicht een vorm bedacht. Zo verscheen onlangs een goede slicebiografie van Bettina Stangneth: Eichmann in Argentinië. Het onbezorgde leven van een oorlogsmisdadiger. Is een gedeeltelijke biografie nog een biografie? Wij zijn gewend om een biografie, van wieg tot graf, te lezen als een organisch geheel waaruit verklaard wordt waarom iemand president van Amerika is geworden of hoe het zo gekomen is dat een jongen uit de Duitse aristocratie zich ontwikkelde tot fanatieke nazi. Het afgelopen jaar konden we bij een aantal nieuwe uitgaven de proef op de som nemen.
Criminele dubbelspion
Erik Larson laat in zijn In the Garden of Beasts via de ervaringen van de Amerikaanse ambassadeursdochter Martha Dodd zien hoe Berlijn na de machtsovername van Hitler in een totalitaire staat veranderde. (Liefde &#038; spionage in Hitlers Berlijn, Kosmos Uitgevers, € 18,95). Martha Dodd werd in 1953 haar eigen land uitgezet en stierf in 1990 in Praag; toch heeft Erik Larson alleen haar Berlijnse jaren tot onderwerp van deze slicebiografie gemaakt. Dat is een verstandige keuze geweest, omdat In the Garden of Beasts ons als nooit daarvoor laat zien hoe het dagelijks leven in Berlijn steeds meer werd beheerst door terreur en angst.
Theodore Roosevelt stelde Joseph Bucklin Bishop aan als zijn biograaf. De twee raakten bevriend. Een ver familielid van Bishop schreef een slicebiografie over dit kleffe contact (Chip Bishop, The Lion and the Journalist. The Unlikely Friendship of Theodore Roosevelt and Joseph Bucklin Bishop, Lyons Press, € 25,90).
Bishop moest als journalist de macht controleren, maar kwam in plaats daarvan met een tweedelige &#8216;geautoriseerde&#8217; biografie. Deze slicebiografie is zo boeiend omdat die Roosevelt als politiecommissaris in New York in beeld brengt, en als goede pr-man van zijn eigen politieke carrière.
Agent Zigzag. Het waargebeurde oorlogsverhaal van Eddie Chapman, de meest beruchte dubbelspion uit de Tweede Wereldoorlog van Ben Macintyre (Historisch Nieuwsblad/Veen Media, € 19,95) gaat over de drie jaar dat een Engelse crimineel dubbelspion voor de Britten én de nazi&#8217;s was. Zijn missie was om de Engelse fabriek op te blazen waar de Mosquito-bommenwerpers werden gemaakt. Chapman was een inbreker die met grote kennis van springstoffen elke kluis wist open te krijgen. Als hij niet in de gevangenis zat, frequenteerde hij in Londen nachtclubs waar de onderwereld, de aristocratie en de mondaine jetset elkaar ontmoetten. Macintyre maakt duidelijk dat Chapmans criminele leven voor de oorlog een perfecte voorbereiding was op zijn hachelijke spionagewerk, ook al wist hij dat zelf niet.
Het hoofd op hol
Ook een deelbiografie en tegelijkertijd onderdeel van een trend om eens niet de beroemdheid zelf, maar diens kind of echtgenote in een biografie te vereeuwigen, is Mischa&#8217;s spel. De ondergang van de familie Hillesum door Jan Willem Regenhardt (Balans, € 19,95). Mischa gaf op veertienjarige leeftijd een concert in de Deventer Schouwburg. Hij hield van Beethoven en vooral Chopin, maar vertolkte ook graag &#8216;nieuwlichters&#8217; als Strawinsky en Kurt Weill. Vlak voor hij in 1943 naar Westerbork werd afgevoerd, liet hij in eigen beheer een 78-toerenplaat persen. Er is maar één exemplaar van deze grammofoonplaat geperst of in elk geval bewaard gebleven. De jongen met het engelachtige gezicht bracht muziekliefhebbers het hoofd op hol, maar vrouwen voelden zich ook om heel andere redenen tot hem aangetrokken.
Tot slot de biografie van Anton Mussert. Leidende vraag daarin is: hoe kon de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), met een schokkend crimineel karakter, in het gangbare beeld van de Nederlanders inkrimpen tot een marginale club van mensen die het spoor wat bijster waren? Tessel Pollmann laat niet alleen zien dat Mussert een ordinaire dief was, uit de door haar beschreven jaren wordt ook duidelijk hoe rücksichtslos de grote Leider zich opstelde als hij een graantje mee kon pikken uit Joods bezit (Tessel Pollmann, Mussert &#038; Co. De NSB-Leider en zijn vertrouwelingen, Boom, € 19,90).
De beste biografieën
David Maraniss
Barack Obama. Het verhaal
Dit verhaal wordt gemarkeerd door gebroken families, alcoholisme en een permanente gevoeligheid voor rassenkwesties. Iemand die zo veel te stellen heeft gehad met familiedrama&#8217;s en raciale spanningen kan zelf slachtoffer worden van zijn omgeving, of, zoals Barack Obama, een bewonderenswaardige innerlijke kalmte ontwikkelen om zich door de gevaren van het leven heen te navigeren. Een betere training voor het mijnenveld op weg naar het presidentschap is er niet. Het boek eindigt als Obama op zevenentwintigjarige leeftijd op het vliegveld van Nairobi landt, op zoek naar zijn roots. Volgens Maraniss een keerpunt in zijn leven, maar hoe dat zit, zullen we in deel twee van deze kroniek lezen.
Vertaald onder redactie van Pon Ruiter De Bezige Bij, 733 p., € 29,90
Mark Traa
Prinses Paulina. Het tragische verhaal van het kleinste vrouwtje van Nederland
Traa bracht het tragische, turbulente leven in kaart van Paulientje Musters (1878-1895), het meisje dat nooit groter werd dan 61 centimeter. Dat trok in de negentiende eeuw de aandacht van kermisexploitanten. Op anderhalfjarige leeftijd vertrekt Paulientje samen met haar ouders en haar zus Kee naar België. Ze is zo klein dat ze op de handpalm van haar impresario aan het publiek wordt getoond. Paulientje moet meerdere keren per dag het podium op, opgetut in een kanten jurkje en met een diadeem op het hoofd. Na België volgt Parijs en daarna Berlijn. De echte klapper moet dan nog komen: New York. Na een paar weken wordt Paulien, inmiddels zeventien jaar en alcoholiste, daar ziek en sterft.
Athenaeum &#8211; Polak &#038; Van Gennep, 232 p., € 14,95
Enny de Bruijn
Eerst de waarheid, dan de vrede. Jacob Revius (1586-1658)
Revius schreef een historisch boek over het pausdom, waarin hij wilde aantonen dat er ooit een vrouwelijke paus op de heilige stoel had gezeten, terwijl hij wist dat dit een verzinsel was van protestanten om de corruptie van het Vaticaan te &#8216;bewijzen&#8217;. Toch was Revius een tolerante gelovige, zoals blijkt uit zijn lankmoedige verhandeling over afwijkende haardracht en uit zijn vriendschappelijke contacten met de katholieke Franse filosoof René Descartes. Hij werkte mee aan de Statenvertaling van de Bijbel en publiceerde de dichtbundel Over-Ysselsche sangen en dichten. De Bruijn heeft Revius in al zijn kwaliteiten beschreven, samengesmeed tot een mooi levensverhaal, en tientallen onbekende brieven en gedichten van deze gereformeerde opinieleider ontdekt.
Boekencentrum, 661 p., € 34,90

Dat ene moment

Mark Traa. Prinses Paulina. Het tragische verhaal van het kleinste vrouwtje van Nederland. &#8216;Athenaeum-Polak &#038; Van Gennep, 136 p., € 14,95
***
Faction
In het streekmuseum van het Brabantse Ossendrecht liggen in een vitrine twee gipsafdrukken van piepkleine handjes, een theeserviesje en schoentjes met de afmetingen van een poppenvoet. Het zijn parafernalia die herinneren aan Paulientje Musters (1878-1895), ooit wereldberoemd als het &#8216;kleinste vrouwtje op aarde&#8217;. Mark Traa bracht het tragische en turbulente leven in kaart van dit meisje dat nooit groter werd dan 61 centimeter. Paulientje werd geboren in een straatarm, kinderrijk en katholiek gezien. Al snel werd duidelijk dat ze uitzonderlijk klein was en dat trok in de negentiende eeuw de aandacht van kermisexploitanten. Dwergen of vrouwen met baarden werden gretig tentoongesteld. Toen de Vlaamse impresario Emile Grandsart &#8211; op verzoek van Paulientjes vader Michel &#8211; naar Ossendrecht kwam met een voorstel om het dwergkindje in Brussel voor publiek te laten optreden, kon moeder Maria overgehaald worden met het argument dat het hele gezin met dit avontuur uit de armoede werd getrokken. Traa vertelt zijn boek vanuit het perspectief van Maria.
De ouders, Paulientje van anderhalf en haar oudere zus Kee vertrokken in een heuse woonwagen naar België. Hun andere vijf jonge kinderen bleven achter in Ossendrecht, verzorgd door twee tantes. Het succes in Brussel en later in Gent was groot, maar de opoffering ook. Paulientje moest meermalen per dag het podium op, opgetut in een kanten jurkje en met een diadeem op het hoofd. Ze moest verder binnen blijven, want anders zou &#8216;de verrassing&#8217; weg zijn. Ze was zo klein dat ze op de handpalm van Grandart aan het toegestroomde publiek getoond werd.
Na België volgde Parijs: in de Folies Bergère, &#8216;waar het op dat moment nog allemaal keurig aan toe ging&#8217;, daarna Berlijn. Het geld stroomde binnen, er werd in Ossendrecht een groot huis gekocht. Paulientjes vader werd almaar gretiger en sloot buiten medeweten van Maria het ene contract na het andere.
Op affiches aangekondigd als Prinses Paulina moest ze zo veel optreden dat er uitputtingsverschijnselen optraden. Een paar glaasjes port per dag brachten uitkomst. Ze raakte verslaafd. Maria realiseerde zich dat ze dankzij Paulientje veel van de wereld zag. En naarmate Paulientjes ster rees, hoefden ze steeds minder vaak in een woonwagen te reizen en kwamen ze meer in luxueuze hotels, met elektrisch licht en stromend water.
De echte klapper moest toen nog komen: New York. De reis zou een jaar duren. Na een paar weken optredens met groot succes werd Paulien, inmiddels zeventien jaar en alcoholiste, ziek. Ze stierf kort daarna.
Het lichaampje werd gebalsemd en nog één keer tentoongesteld in New York. Toen ging de familie met de boot terug naar Antwerpen, het kistje mee in de tram naar Ossendrecht, en daar kreeg Paulientje ook nog eens een afscheid van vijfduizend mensen die naar het kleinste meisje ter wereld kwamen kijken.
Maria Musters overleed in 1934, ze had haar dochter veertig jaar overleefd. Er ging geen dag voorbij zonder dat ze aan het verschrikkelijke leven van haar Paulientje dacht.
Jammer is dat Traa dit opzienbarende verhaal in een vorm heeft gegoten die zijn boek doet piepen en kraken. Niet alleen koos hij voor de &#8216;roman met stevige wortels in de werkelijkheid&#8217;, maar hij sloeg ook aan het verzinnen. Achter in het boek geeft hij eerlijk toe dat Maria niet zo vaak op reis is geweest als in Prinses Paulina beschreven is en dat haar zoon Constant geen zelfmoord heeft gepleegd maar is overleden aan longontsteking. Minstens zo storend zijn de uitspraken die Maria in de mond worden gelegd, in de trant van: &#8216;Ik hoop dat er ooit een wereld komt waarin vrouwen hun man niet meer hoeven te volgen.&#8217; De lezer stelt zich bij deze &#8216;fictionalisering&#8217; dezelfde vraag als koningin Emma aan Maria stelde toen ze tijdens een audiëntie had gehoord hoe Paulientje de wereld over werd gesleept: &#8216;Waarom?

Non-fictie

Helleke van den Braber en Inger Leemans (red.). Explosieve Debatten. Kritische tradities in Nederlandse en Engelse tijdschriften 1750-1940. Walburg Pers, 192 p., € 29,50
***
Literatuurgeschiedenis
Een criticus, zo schreef de achttiende-eeuwse Gottlieb Schreiber, is een mug die het bloed van edeler dieren drinkt. Critici worden op zijn best gedoogd, daarom is het bijzonder te noemen dat in de Jardin du Luxembourg een heus standbeeld staat van de Franse criticus Charles-Augustin Sainte-Beuve. We zouden toch raar staan de kijken als de gemeenteraad van Amsterdam een standbeeld van Tom van Deel in het Vondelpark zou laten verrijzen.
Maar minstens zo vreemd is het om in een boek van nog geen tweehonderd pagina&#8217;s acht willekeurige artikelen over muziek-, theater- en literatuurkritiek in Nederland én Engeland achter elkaar te zetten en daar de megalomane titel Kritische tradities in Nederlandse en Engelse tijdschriften 1750-1940 aan mee te geven. Ook de inleiding maakt het boek groter dan het is: &#8216;een overzicht van de ontwikkelingen in de kunst- en cultuurkritiek in periodieken tussen 1750-1940 in Engeland en Nederland&#8217;.
De overspannen ambities van deze bundel laten onverlet dat er wel een paar aardige bijdragen in te lezen zijn. Zoals die van de Nijmeegse cultuurwetenschapper Mathijs Sanders over de nu totaal vergeten literatuurcriticus Frits Hopman. Deze leraar Engels publiceerde in 1915 een feuilleton in Elsevier&#8217;s Geïllustreerd Maandschrift en kreeg de kans om in het eerbiedwaardige tijdschrift De Gids te recenseren.
Hopman recenseerde de romans Koningen en Zonsopgang van de gevierde schrijver Israël Querido. In zijn bespreking van maar liefst zestien pagina&#8217;s lang noemde hij het werk van Querido ronduit een &#8216;fiasco&#8217; en wat nog ongebruikelijker was, hij kapittelde zijn mederecensenten die zich altijd op de vlakte hadden gehouden. &#8216;Een kritiek die niet weet te onderscheiden en een minderwaardig boek prijst als een meesterwerk verlaagt den standaard van voortreffelijkheid en ontwricht het nationaal oordeel.&#8217;
Hoewel Hopman geen namen van andere critici noemde, werd er door zijn collega&#8217;s heftig gereageerd. Henri Borel prees hem vanwege zijn moed te breken met de &#8216;knusse gezelligheid&#8217; van de Nederlandse literatuur, P.H. Ritter vond dat Hopman &#8216;onbillijk&#8217; was, omdat hij niet gerecenseerd had &#8216;naar de goede bedoelingen&#8217; van de auteur.
Sanders concludeert dat Hopman zich met zijn recensies vooral wilde onderscheiden, en dat wierp zo zijn vruchten af. Hij werd gekozen tot voorzitter van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en zijn baan als leraar kon hij verruilen voor de prestigieuze post van criticus van de Nieuwe Rotterdamse Courant. Querido had ook niet stilgezeten en publiceerde een vlammend essay over de moderne kritiek die afkomstig was van &#8216;velerlei fascistische stumpertjes en prutsertjes&#8217; die een gebrek aan &#8216;objectief onderscheidingsvermogen&#8217; zouden vertonen. Als &#8216;meester in de literatuurcritiek&#8217; noemde Querido overigens Sainte-Beuve. Hopman overleed na een slopende ziekte op 4 maart 1932.

Chip Bishop. The Lion and the Journalist. The unlikely Friendship of Theodore Roosevelt and Joseph Bucklin Bishop. Lyons Press, 321 p., € 25,90
***
door Hans Renders
Biografie
Zoals Goethe zijn Eckermann als huishistoricus had, zo koos Theodore Roosevelt Joseph Bucklin Bishop als zijn biograaf. Diens achter-achterneef Chip Bishop beschrijft hoe dat precies in zijn werk ging.
Roosevelt was politiecommissaris in New York, Bishop redacteur van de Evening Post. Ze raakten bevriend. Bishop moest als journalist de macht controleren, maar in plaats daarvan schreef hij decennialang het ene lovende artikel na het andere over zijn vriend. Roosevelt werd in 1901 president en Bishop bleef maar doorgaan met zijn gevlei (&#8216;the most powerful leader that any party has had since Lincoln&#8217;). Zeshonderd brieven werden gewisseld; Bishop publiceerde een tweedelige &#8216;geautoriseerde&#8217; biografie en daarna Theodore Roosevelt&#8217;s Letters to his Children. Hij had &#8216;almost daily, confidential contact&#8217; en stuurde meermalen per week een envelop met krantenknipsels naar Roosevelt, &#8216;in case you haven&#8217;t seen this&#8217;. Roosevelt op zijn beurt bedankt Bishop vaak voor een artikel of commentaar: &#8216;I am deeply touched by the editorial.&#8217; De opkomst van massakranten zoals de sensatiekrant New York World van William Randolph Hearst en de introductie van fotografie in de journalistiek worden in dit boek beschreven. Mooi is het verhaal over een verslaggever die vanuit Havana telegrafeerde dat er geen nieuws over het Amerikaans-Spaanse conflict te melden was. Hearst zou onmiddellijk teruggeseind hebben: &#8216;You furnish the pictures, and I&#8217;ll furnish the war.&#8217; En zo geschiedde. Vanaf 1898 was het oorlog.Bishop werd in 1903 door Roosevelt aangesteld als secretaris van de Isthmian Canal Commission, een prestigieuze functie met een mooi salaris. Al eeuwen werd er gepraat over een waterverbinding tussen de Atlantische en de Stille Oceaan. Nadat het de Fransman Ferdinand de Lesseps, die eerder het Suezkanaal had laten graven, niet gelukt was, zette Roosevelt er met succes zijn schouders onder. In 1914 voer het eerste Amerikaanse schip door het eenentachtig kilometer lange Panamakanaal.
Er kleeft iets onbevredigends aan deze biografische dubbelschets. Chip Bishop illustreert weliswaar met voorbeelden dat Joseph Bishop het heus niet in alles eens was met Roosevelts beleid, maar doet nogal luchtig over de grove schending van alle journalistieke codes waaraan Bishop zich schuldig maakte. Ook gaat hij gemakkelijk voorbij aan de dubieuze invloed van Franse investeerders op Roosevelts beleid waar het de Isthmian Canal Commission betreft. Hij noemt bijvoorbeeld Philippe Bunau-Varilla die bij de Amerikaanse president op bezoek kwam als investeerder en lobbyist en tevens eigenaar was van de &#8216;respected&#8217; krant Le Matin. In werkelijkheid was Bunau-Varilla net als zijn broer Maurice een ordinaire chanteur die Le Matin inzette om politici af te persen en in Panama zelfs een opstand tegen de Amerikanen organiseerde. Vergeleken met Bunau-Varilla was Joseph Bishop een nette man.
Alfred Birney. De dubieuzen. In de Knipscheer, 223 p., € 18,50
*****
door Aart van Zoest
Essay
Birney schrijft in De dubieuzen over de gemengdbloedigen, de indo&#8217;s, van wie de eersten geboren zijn in het voormalige Nederlands-Indië en die aldaar en elders hun nazaten hebben. Denkend aan Indië kan de vraag rijzen: staat de indo dichter bij de Javaanse bevolking of dichter bij de Hollandse gemeenschap? &#8216;Volstrekt overbodige vraag, feitelijk,&#8217; stelt Birney. &#8216;In beide gevallen wordt de Indo-Europeaan immers als een dubieuze figuur ervaren.&#8217; Dat verklaart de titel, maar het lange essay van Birney is rijker dan dat alleen. Birney onderneemt een kruistocht tegen de bestaande canon van de Indië-literatuur. Volgens die canon zijn Multatuli, Couperus en Daum de prominenten. De indoschrijvers Dé-Lilah, Victor Ido en J.E. Jasper hebben werk geleverd dat in menig opzicht meer te bieden heeft dan dat van de geconsacreerden. Dat beweert Birney niet alleen, hij laat het ook duidelijk zien in vergelijkingen. Uitgebreide fragmenten uit werk van indoschrijvers maken duidelijk dat in hun boeken misschien minder mooischrijverij te vinden is, maar wel meer aandacht voor de gewone man in de voormalige Nederlandse kolonie. De stijl van Birney is weldadig polemisch, recht voor z&#8217;n raap.

Aart van Zoest

Madeleine Albright. Praagse winter. Ambo, vertaling Corrie van den Berg en Carola Kloos, 428 p., € 24,95
***
door Aart van Zoest
Memoire
Aan de zogeheten Praagse Lente is een Praagse winter voorafgegaan, dat benadrukt de door Madeleine Albright gekozen titel van haar boek, die door een ondertitel wordt gevolgd: Het verhaal van mijn jeugd in oorlogstijd, 1937-1948. Dat is bescheidenheid van de geboren Tsjechische die Amerikaanse werd en vier jaar lang minister van Buitenlandse Zaken was ten tijde van het presidentschap van Bill Clinton. Want ze plaatst die voor menigeen waarschijnlijk minder belangwekkende jeugdherinneringen binnen de context van een historische tijd waarin enorme veranderingen in Europa en de rest van de wereld plaatsvonden.
De grootste aandacht gaat in het boek uit naar wat er in Tsjechië in slechte zin veranderde, maar omdat Albright uitstekend in staat is om die treurnis binnen het algehele wereldgebeuren te plaatsen, is het boek als het ware ook een geschiedenisles, gegeven door een nauw betrokkene.
Haar heldere standpunten verwoordt ze in even heldere stijl, voorbeeldig.
Anton Constandse (red.),Hans Ramaer (inleiding). Alarm. Anarchistisch maandblad (1922-1926)Opstand. Revolutionair Maandblad (1926-1927-1928). Kelderuitgeverij, 400 p., € 45,- en 260 p., € 35,-
****
door Hans Renders
Tijdschrift-reprint
Anton Con­stand­se had al een bescheiden loopbaan als propagandist voor het anarchisme achter de rug toen hij op drieëntwintigjarige leeftijd in 1922 het anarchistische tijdschrift Alarm uitbracht, dat een helder beleid voerde: anarchisme ondersteunen, in al zijn vormen en overal ter wereld.
Onlangs verscheen een reprint van dit zeer zeld­zame en intrigerende tijdschrift. Hans Ramaer schrijft in zijn inleiding dat Alarm geïnspireerd was op het Berlijnse tijdschrift Die Aktion. Wochenschrift für Politik, Literatur, Kunst. Het was de tijd dat kunst en politiek dicht op elkaar zaten en overal in Europa dit soort tijdschriften verschenen. In het &#8216;kunstnummer&#8217; van eind 1923 wordt Piet Mondriaan uitgebreid geciteerd, I.K. Bonset (Theo van Doesburg) legt uit wat hij onder Dada verstaat en Jac Krul publiceert experimentele poëzie à la Van Ostaijen terwijl Constandse uitlegt waarom impressionisme de kunst van de bourgeoisie representeert en expressionisme &#8216;de uitbeelding van de gedachte&#8217; is van &#8216;de actieve persoonlijkheid&#8217;. Alarm steunde revoluties, maar bekritiseerde de Russische bolsjewisten vanwege de onderdrukking van anarchisten. Constandse kwam op dreef als hij het christendom kon aanvallen en als linkse revolutionair natuurlijk het kapitalistische Amerika.
Met hetzelfde radicale antimilitairisme, anti­klerikalisme en antikapitalisme bracht Constandse van 1926 tot 1928 nog een blad uit: Opstand. Revolutio­nair Maandblad. In een themanummer over Amerika riep Constandse op tot klassenstrijd. Het &#8216;Amerikaansch fascisme&#8217; diende volgens Opstand met &#8216;onwettige&#8217; en &#8216;onparlementaire&#8217; middelen bestreden te worden. Constandse wist bekende kunstenaars aan te trekken, zoals Jan Wiegers van de Groningse kunstenaarsvereniging De Ploeg, de Vlaamse tekenaar Albert Daenens, maar ook Frans Masereel en Georgs Grosz. Of zou deze Duitse kunstenaar niet geweten hebben dat hij medewerker van Opstand was? Constandse maakte er een gewoonte van het Nederlandse anarchisme van een traditie te voorzien, koste wat kost. Daarom werden fragmenten van Domela Nieuwenhuis en zelfs van Erasmus gerecycled.
De twee reprints zijn voorzien van registers en een inleiding van Hans Ramaer, die ooit het anarchistische tijdschrift De As oprichtte, waarvan Constandse van 1973 tot 1983 redacteur was. Anarchisten hebben lak aan alles, maar de traditie moet hoog gehouden worden. Daarom alleen al wordt het tijd voor een biografie van Neer­lands belangrijkste anarchist: Anton Constandse.