Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead">Isaiah Berlins brieven uit de jaren zestig en zeventig tonen de mens achter de intellectueel: een behaagzuchtige roddelaar.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ik geloof niet in alomvattende blauwdrukken waarmee maatschappelijke problemen in één klap op te lossen zouden zijn, verklaarde Mark Rutte vorige week tijdens de H.J. Schoo-lezing. De premier verdedigde zich met deze woorden tegen het alom klinkende verwijt dat hij geen visie zou hebben.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Met het afwijzen van die ‘alomvattende blauwdrukken’ greep Rutte terug op een liberale traditie die zijn oorsprong heeft in de decennia na de Tweede Wereldoorlog. Na de ravage die Hitler en Stalin in naam van een hoger doel (een zuivere staat, een klasseloze samenleving) hadden aangericht, waren veel intellectuelen huiverig voor het idee van ‘de ideale samenleving’.
Een van hen was Isaiah Berlin (1909-1997), de ideeënhistoricus en politiek filosoof die waarschuwde voor blind idealisme. Door sommigen werd hij als rechts of zelfs reactionair gezien. Dat heeft niet kunnen verhinderen dat hij een van Engelands bekendste publieke intellectuelen werd en nog steeds een veel gelezen auteur is. Er is zelfs een Berlin-revival gaande. Zijn essaybundels worden weer uitgegeven, er verschijnen nieuwe boeken over hem van Joshua Cherniss en Arie Dubnov, een heruitgave van de intellectuele biografie van John Gray ligt in de winkel en er is een nieuw deel van Berlins verzamelde brieven, samengesteld door Oxford-historicus Henry Hardy en Mark Pottle: Building. Letters 1960-1975.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Op de vlucht</h3>
Berlin begaf zich in zijn werk op het grensgebied tussen geschiedenis en filosofie. Hij benadrukte hoe groot de invloed is van ideeën op de geschiedenis. En omgekeerd, zeker in Ber­lins geval: zijn persoonlijke geschiedenis was van invloed op zijn ideeën. Als zoon van welgestelde Joodse ouders werd hij geboren in Riga. Het gezin vluchtte in 1921 naar Engeland vanwege de verdachtmaking van de bourgeoisie na de Russische Revolutie van 1917. Deze revolutie was vormend voor het gedachtegoed van Berlin. De achtjarige Isaiah was in het Sint-Petersburg van 1917 getuige van een scène die grote indruk op hem maakte: hij zag een oude politieagent die door de straten werd gesleurd door vijftien woedende mannen.
Berlins afkeer van fysiek geweld, zijn achterdocht jegens politieke experimenten en voorkeur voor compromissen kwamen voort uit deze vroege kennismaking met een totalitaire staat. Later werd hij hieraan opnieuw herinnerd. Zijn grootouders in Riga werden vermoord door de nazi’s. En tijdens een kort bezoek aan Sint-Petersburg in 1946 ontmoette hij de Russische dichteres Anna Akhmatova. Zij leed onder de Sov­jet-onderdrukking: haar ex-man was geëxecuteerd door de geheime politie en haar zoon werd meermalen gevangengenomen. Zijzelf mocht na 1946 niet meer publiceren. Berlin beschouwde de avond met Akhmatova als de indrukwekkendste ontmoeting uit zijn leven.
Berlin formuleerde twee kernwaarden als antithese van het totalitarisme: vrijheid en pluralisme. Hij onderscheidde twee verschillende opvattingen van vrijheid. Negatieve vrijheid betekent simpelweg ‘vrijwaring van’: de afwezigheid van interventie van anderen. Positieve vrijheid is ‘vrijheid tot’. Deze definitie is complexer: hij omvat zowel ‘autonomie’ als ‘de mogelijkheid om gestelde doelen te behalen’. Berlin waarschuwde dat positieve vrijheid ook schadelijk kan zijn: ze kan worden misbruikt door totalitaire regimes die menen te weten wat het beste was voor iedereen. Onder pluralisme verstond hij geen onverschillig relativisme, maar juist interesse in en respect voor andere meningen en waarden, en de bereidheid compromissen te sluiten.
Deze thema’s komen terug in de nieuwe brievenbundel: 600 verse pagina’s met zijn elegante schrijfstijl, gevoel voor humor en scherpe analyses. Misschien zijn Berlins brieven wel toegankelijker dan zijn essays. In de brieven schakelde Berlin heen en weer tussen persoonlijk en politiek, met de nadruk op het laatste.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Berlin pleitte ervoor een oplossing te zoeken die het minst onrechtvaardig was &#8211; hoe suboptimaal die ook zou zijn
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Joodse staat</h3>
Neem zijn vele brieven over Israël. Berlin maakte zich ernstige zorgen om de agressie van de Arabische wereld jegens de kleine Joodse staat, maar bekritiseerde tegelijk de expansiedrift van de kolonisten. Opnieuw wees hij op de botsing van waarden: ‘Meer geluk, meer rechtvaardigheid, meer vrijheid (voor Joden) kan hiermee (de stichting van de staat Israël, FR) worden verzekerd, maar ten koste van onmiskenbaar onrecht jegens de Arabieren.’ Hij pleitte ervoor een oplossing te zoeken die het minst onrechtvaardig was – hoe suboptimaal die ook zou zijn. Even afgewogen was Berlin in zijn oordeel dat Oxford een rugbywedstrijd tegen het Zuid-Afrikaanse team De Springboks moest boycotten. Een boycot heeft niet altijd zin, schreef hij, maar wanneer je kunt verwachten daarmee de publieke opinie te beïnvloeden, is het een goed wapen.
Het leuke aan de brieven is dat die, meer dan de essays, een beeld geven van Berlins persoonlijkheid. Volgens zijn biograaf Michael Ignatieff was hij onzeker, vond hij het belangrijk dat mensen hem aardig vonden en was hij een enorme roddelaar. Deze zwaktes komen onverbloemd uit de brieven naar voren. Meer dan eens verzuchtte Berlin dat hij eigenlijk niet veel voorstelde: zijn wereldberoemde essays noemde hij ‘kleine dingetjes’ en hij maakte zich zorgen over het feit dat hij geen groot academisch werk had geschreven. Wanneer een lezing niet doorging, was hij blij omdat hij zich schaamde voor zijn slechte voorbereiding.
Berlins behaagzucht en neiging tot roddelen zijn opvallend. Aan de marxistische historicus E.H. Carr, met wie hij het intellectueel hevig oneens was, schreef hij een vriendelijke brief waarin hij hem uitnodigde eens op visite te komen. Deze milde toon contrasteert met de heftigheid waarmee hij in brieven aan anderen tegen Carr tekeerging. Carrs boek noemde hij ‘grof, simpel en oppervlakkig’; de man zelf ‘begrijpt geen intellectuele kwesties en ideeën’ en was zelfs een ‘monster’ dat ‘verboden zou moeten worden ooit nog over ideeën te schrijven’. Ook over John F. Kennedy, bij wie hij een keer dineerde, uitte hij zich verschillend. Aan Jackie Kennedy schreef hij hoe magnifiek hij haar echtgenoot vond, hoe gevleid hij was dat hij met hen had mogen dineren, hoe onmogelijk-onder-woorden-te-brengen bijzonder het was om zo’n grootheid in levenden lijve te ontmoeten. In een brief aan zijn eigen vrouw noemde hij Kennedy ‘meedogenloos’, ‘moeilijk’ en ‘zielloos’. Maar hij moest huilen toen Kennedy werd vermoord.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Wat zou Berlin zeggen over ingrijpen in Syrië?
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>De sixties</h3>
Het opvallendst aan dit brievenboek is Berlins oordeel over de tijd waarin hij leefde. De jaren zestig en het begin van de jaren zeventig, nu gevierd als een tijdperk van nieuwe mogelijkheden, groeiende welvaart, emancipatie van minderheden en jeugdig engagement, vielen bij Berlin minder in de smaak. In 1969 schreef hij aan een vriendin: ‘Niets is tegenwoordig minder populair dan te zeggen dat waarden botsen, dat er geen ultieme oplossing is, dat wat je ook kiest het opgeven van iets anders betekent. Dit wordt tegenwoordig gezien als onwaar of cynisch of allebei, maar het tegenovergestelde is wat ons zoveel verschrikkelijk lijden en bloed heeft gekost in het verleden.’
Voor de rebellerende jongeren kon hij geen sympathie opbrengen: hij vond ze egocentrisch, onvolwassen, niet werkelijk geëngageerd. Aan een vriendin schreef hij: ‘Ja, ik heb Werther gelezen. Ik denk niet dat de jeugd van tegenwoordig het zou kunnen lezen – niet obsceen genoeg, niets over masturbatie etc., niet “relevant”, alleen een gevoel van wanhoop, en dat is het laatste dat zij voelen.’ Maar tegelijk had hij medelijden met hen. In een andere brief schreef hij dat de jongeren van ‘nu’ (1969) in een naardere wereld leefden dan hijzelf in zijn jeugd (de jaren dertig). Terwijl zijn generatie nog duidelijke vijanden en idealen had gehad, wisten de jongeren van nu niet meer waarvoor ze moesten strijden: de welvaartsstaat, veiligheid en efficiëntie waren nu eenmaal geen opwindende doelen. ‘Wij vreesden iets: oorlog, economische ineenstorting, totalitarisme. Maar verveling is erger.’ Je vraagt je af wat Berlin zou zeggen over de jongere generatie van vandaag.
Het is een vraag die het boek vaker oproept: wat zou Berlin zeggen over de gebeurtenissen in onze tijd? Dat is niet altijd makkelijk te bepalen, omdat hij elke situatie op zichzelf beoordeelde. Vermoedelijk zou hij in de huidige generatie politici niet de gezaghebbende figuur vinden naar wie hij zei te verlangen. En waarschijnlijk zou hij weinig waardering hebben voor het publieke debat over bijvoorbeeld de bezuinigingen en de Europese Unie: te veel cijfers, te weinig ideeën. Maar wat zou hij zeggen over ingrijpen in Syrië of meedoen aan de Olympische Spelen? 
</div>

Floor Rusman

Kleine gedachten van een grote denker

Isaiah Berlin
Ik geloof niet in alomvattende blauwdrukken waarmee maatschappelijke problemen in één klap op te lossen zouden zijn, verklaarde Mark Rutte vorige week tijdens de H.J. Schoo-lezing. De premier verdedigde zich met deze woorden tegen het alom klinkende verwijt dat hij geen visie zou hebben.
Met het afwijzen van die ‘alomvattende blauwdrukken’ greep Rutte terug op een liberale traditie die zijn oorsprong heeft in de decennia na de Tweede Wereldoorlog. Na de ravage die Hitler en Stalin in naam van een hoger doel (een zuivere staat, een klasseloze samenleving) hadden aangericht, waren veel intellectuelen huiverig voor het idee van ‘de ideale samenleving’.
Een van hen was Isaiah Berlin (1909-1997), de ideeënhistoricus en politiek filosoof die waarschuwde voor blind idealisme. Door sommigen werd hij als rechts of zelfs reactionair gezien. Dat heeft niet kunnen verhinderen dat hij een van Engelands bekendste publieke intellectuelen werd en nog steeds een veel gelezen auteur is. Er is zelfs een Berlin-revival gaande. Zijn essaybundels worden weer uitgegeven, er verschijnen nieuwe boeken over hem van Joshua Cherniss en Arie Dubnov, een heruitgave van de intellectuele biografie van John Gray ligt in de winkel en er is een nieuw deel van Berlins verzamelde brieven, samengesteld door Oxford-historicus Henry Hardy en Mark Pottle: Building. Letters 1960-1975.
Op de vlucht
Berlin begaf zich in zijn werk op het grensgebied tussen geschiedenis en filosofie. Hij benadrukte hoe groot de invloed is van ideeën op de geschiedenis. En omgekeerd, zeker in Ber­lins geval: zijn persoonlijke geschiedenis was van invloed op zijn ideeën. Als zoon van welgestelde Joodse ouders werd hij geboren in Riga. Het gezin vluchtte in 1921 naar Engeland vanwege de verdachtmaking van de bourgeoisie na de Russische Revolutie van 1917. Deze revolutie was vormend voor het gedachtegoed van Berlin. De achtjarige Isaiah was in het Sint-Petersburg van 1917 getuige van een scène die grote indruk op hem maakte: hij zag een oude politieagent die door de straten werd gesleurd door vijftien woedende mannen.
Berlins afkeer van fysiek geweld, zijn achterdocht jegens politieke experimenten en voorkeur voor compromissen kwamen voort uit deze vroege kennismaking met een totalitaire staat. Later werd hij hieraan opnieuw herinnerd. Zijn grootouders in Riga werden vermoord door de nazi’s. En tijdens een kort bezoek aan Sint-Petersburg in 1946 ontmoette hij de Russische dichteres Anna Akhmatova. Zij leed onder de Sov­jet-onderdrukking: haar ex-man was geëxecuteerd door de geheime politie en haar zoon werd meermalen gevangengenomen. Zijzelf mocht na 1946 niet meer publiceren. Berlin beschouwde de avond met Akhmatova als de indrukwekkendste ontmoeting uit zijn leven.
Berlin formuleerde twee kernwaarden als antithese van het totalitarisme: vrijheid en pluralisme. Hij onderscheidde twee verschillende opvattingen van vrijheid. Negatieve vrijheid betekent simpelweg ‘vrijwaring van’: de afwezigheid van interventie van anderen. Positieve vrijheid is ‘vrijheid tot’. Deze definitie is complexer: hij omvat zowel ‘autonomie’ als ‘de mogelijkheid om gestelde doelen te behalen’. Berlin waarschuwde dat positieve vrijheid ook schadelijk kan zijn: ze kan worden misbruikt door totalitaire regimes die menen te weten wat het beste was voor iedereen. Onder pluralisme verstond hij geen onverschillig relativisme, maar juist interesse in en respect voor andere meningen en waarden, en de bereidheid compromissen te sluiten.
Deze thema’s komen terug in de nieuwe brievenbundel: 600 verse pagina’s met zijn elegante schrijfstijl, gevoel voor humor en scherpe analyses. Misschien zijn Berlins brieven wel toegankelijker dan zijn essays. In de brieven schakelde Berlin heen en weer tussen persoonlijk en politiek, met de nadruk op het laatste.
Joodse staat
Neem zijn vele brieven over Israël. Berlin maakte zich ernstige zorgen om de agressie van de Arabische wereld jegens de kleine Joodse staat, maar bekritiseerde tegelijk de expansiedrift van de kolonisten. Opnieuw wees hij op de botsing van waarden: ‘Meer geluk, meer rechtvaardigheid, meer vrijheid (voor Joden) kan hiermee (de stichting van de staat Israël, FR) worden verzekerd, maar ten koste van onmiskenbaar onrecht jegens de Arabieren.’ Hij pleitte ervoor een oplossing te zoeken die het minst onrechtvaardig was – hoe suboptimaal die ook zou zijn. Even afgewogen was Berlin in zijn oordeel dat Oxford een rugbywedstrijd tegen het Zuid-Afrikaanse team De Springboks moest boycotten. Een boycot heeft niet altijd zin, schreef hij, maar wanneer je kunt verwachten daarmee de publieke opinie te beïnvloeden, is het een goed wapen.
Het leuke aan de brieven is dat die, meer dan de essays, een beeld geven van Berlins persoonlijkheid. Volgens zijn biograaf Michael Ignatieff was hij onzeker, vond hij het belangrijk dat mensen hem aardig vonden en was hij een enorme roddelaar. Deze zwaktes komen onverbloemd uit de brieven naar voren. Meer dan eens verzuchtte Berlin dat hij eigenlijk niet veel voorstelde: zijn wereldberoemde essays noemde hij ‘kleine dingetjes’ en hij maakte zich zorgen over het feit dat hij geen groot academisch werk had geschreven. Wanneer een lezing niet doorging, was hij blij omdat hij zich schaamde voor zijn slechte voorbereiding.
Berlins behaagzucht en neiging tot roddelen zijn opvallend. Aan de marxistische historicus E.H. Carr, met wie hij het intellectueel hevig oneens was, schreef hij een vriendelijke brief waarin hij hem uitnodigde eens op visite te komen. Deze milde toon contrasteert met de heftigheid waarmee hij in brieven aan anderen tegen Carr tekeerging. Carrs boek noemde hij ‘grof, simpel en oppervlakkig’; de man zelf ‘begrijpt geen intellectuele kwesties en ideeën’ en was zelfs een ‘monster’ dat ‘verboden zou moeten worden ooit nog over ideeën te schrijven’. Ook over John F. Kennedy, bij wie hij een keer dineerde, uitte hij zich verschillend. Aan Jackie Kennedy schreef hij hoe magnifiek hij haar echtgenoot vond, hoe gevleid hij was dat hij met hen had mogen dineren, hoe onmogelijk-onder-woorden-te-brengen bijzonder het was om zo’n grootheid in levenden lijve te ontmoeten. In een brief aan zijn eigen vrouw noemde hij Kennedy ‘meedogenloos’, ‘moeilijk’ en ‘zielloos’. Maar hij moest huilen toen Kennedy werd vermoord.
De sixties
Het opvallendst aan dit brievenboek is Berlins oordeel over de tijd waarin hij leefde. De jaren zestig en het begin van de jaren zeventig, nu gevierd als een tijdperk van nieuwe mogelijkheden, groeiende welvaart, emancipatie van minderheden en jeugdig engagement, vielen bij Berlin minder in de smaak. In 1969 schreef hij aan een vriendin: ‘Niets is tegenwoordig minder populair dan te zeggen dat waarden botsen, dat er geen ultieme oplossing is, dat wat je ook kiest het opgeven van iets anders betekent. Dit wordt tegenwoordig gezien als onwaar of cynisch of allebei, maar het tegenovergestelde is wat ons zoveel verschrikkelijk lijden en bloed heeft gekost in het verleden.’
Voor de rebellerende jongeren kon hij geen sympathie opbrengen: hij vond ze egocentrisch, onvolwassen, niet werkelijk geëngageerd. Aan een vriendin schreef hij: ‘Ja, ik heb Werther gelezen. Ik denk niet dat de jeugd van tegenwoordig het zou kunnen lezen – niet obsceen genoeg, niets over masturbatie etc., niet “relevant”, alleen een gevoel van wanhoop, en dat is het laatste dat zij voelen.’ Maar tegelijk had hij medelijden met hen. In een andere brief schreef hij dat de jongeren van ‘nu’ (1969) in een naardere wereld leefden dan hijzelf in zijn jeugd (de jaren dertig). Terwijl zijn generatie nog duidelijke vijanden en idealen had gehad, wisten de jongeren van nu niet meer waarvoor ze moesten strijden: de welvaartsstaat, veiligheid en efficiëntie waren nu eenmaal geen opwindende doelen. ‘Wij vreesden iets: oorlog, economische ineenstorting, totalitarisme. Maar verveling is erger.’ Je vraagt je af wat Berlin zou zeggen over de jongere generatie van vandaag.
Het is een vraag die het boek vaker oproept: wat zou Berlin zeggen over de gebeurtenissen in onze tijd? Dat is niet altijd makkelijk te bepalen, omdat hij elke situatie op zichzelf beoordeelde. Vermoedelijk zou hij in de huidige generatie politici niet de gezaghebbende figuur vinden naar wie hij zei te verlangen. En waarschijnlijk zou hij weinig waardering hebben voor het publieke debat over bijvoorbeeld de bezuinigingen en de Europese Unie: te veel cijfers, te weinig ideeën. Maar wat zou hij zeggen over ingrijpen in Syrië of meedoen aan de Olympische Spelen? 
Nee
Isaiah Berlin, ‘Building. Letters 1960-1975’ Chatto &#038; Windus, 704 p.

Politiek / De nieuwe consensus
Na de Tweede Wereldoorlog verschenen verschillende werken waarin ‘de ideologie’ werd doodverklaard. Politiek zou niet meer een kwestie zijn van felle ideologische strijd, maar van het managen van de economie. Wie kijkt naar de Nederlandse politiek in de afgelopen halve eeuw, moet inderdaad concluderen dat de grote tegenstellingen (socialisme versus liberalisme, communisme versus fascisme) zijn verdwenen. Maar bij nadere bestudering blijkt de stelling toch niet helemaal te kloppen. De verschillen tussen de partijen zijn weliswaar minder groot geworden, maar het spectrum in zijn geheel kan wel flink naar links of rechts verschuiven. Van tijd tot tijd verandert de consensus over een bepaald onderwerp – bijvoorbeeld sociale rechtvaardigheid of immigratie – waarop de partijen hun standpunten aanpassen aan de nieuwe consensus. De historicus James Kennedy noemde dit in 2010 de ‘Nederlandse consensuscultuur’. In het essay ‘Radicale bekering’ beschreef hij hoe er in de jaren zestig en na de opkomst van Pim Fortuyn twee vergelijkbare ‘plotselinge, radicale en massale bekeringen en enorme paradigmaverschuivingen’ plaatsvonden. In het eerste geval schoof de consensus op naar links; in het tweede geval naar rechts.
Naar rechts opgeschoven
Kennedy’s observatie ging over culturele thema’s (ethische kwesties en immigratie), maar de consensuscultuur bestaat ook op sociaal-economisch gebied. Dit valt goed te zien in de werdegang van de Nederlandse sociale zekerheid. Dit stelsel ontstond op basis van een consensus tussen alle partijen over het belang van bestaanszekerheid, ondersteund door drie decennia economische groei. De economie ging van het einde van de jaren veertig tot aan de oliecrisis van 1973 in een rechte lijn omhoog, dus de houdbaarheid van het stelsel was geen onderwerp van discussie.
Onder invloed van de economische neergang sloeg de stemming in de jaren tachtig om. Niet bestaanszekerheid, maar houdbaarheid van de kosten stond nu centraal. Door de noodzaak tot saneren ontstond een nieuw ideaal van een kleine overheid en een actieve, participerende burger. Dit is mooi te zien in de publicaties van wetenschappelijke bureaus in de jaren zeventig en tachtig. Nam de liberale Teldersstichting in de jaren zeventig nog de sociaal-liberale filosoof John Rawls als uitgangspunt voor ideeën over een rechtvaardige welvaartsverdeling, tien jaar later omarmde de stichting de ideeën van de libertariër Robert Nozick. De verzorgingsstaat moest een waarborgstaat worden. De sociaal-democratische Wiardi Beckman Stichting had Rawls inmiddels overgenomen als inspiratiebron. In tien jaar tijd was het hele politieke spectrum naar rechts opgeschoven.
Meer maatschappij
Een recent voorbeeld van de Nederlandse consensuscultuur is de bundel Mij een zorg!, over de toekomst van de sociale zekerheid. In dit boekje geven de wetenschappelijke bureaus van alle politieke partijen (behalve van de PVV, die geen wetenschappelijk bureau heeft) hun visie op de moderne verzorgingsstaat. De overeenkomsten tussen de bijdragen zijn opvallend. De praktische ideeën verschillen, maar het gaat dan vooral om het verfijnen van bestaande regels: verkorting en verhoging van de WW (D66), verkorting van de WW, maar niet in tijden van crisis (PvdA), vereenvoudiging van de AOW (CDA), decentralisatie van overheidstaken naar de gemeenten (de meeste partijen).
De grote lijn is in veel gevallen dezelfde. Zo pleiten bijna alle partijen voor ‘meer maatwerk’ en ‘minder bureaucratie’ in de sociale zekerheid. Sinds Fortuyn zijn bureaucratie en grootschaligheid scheldwoorden geworden – de politiek is sindsdien op zoek naar een antwoord op deze problematiek. De partijen steken elkaar naar de kroon in het afwijzen van onpersoonlijke, logge organisaties. Zo stelt D66 een ‘UWV-coach’ voor, die iedere werkloze persoonlijk moet begeleiden bij de zoektocht naar werk. En bijna alle partijen, met uitzondering van de SP en de Partij voor de Dieren, vertellen een middenverhaal. De nieuwe consensus ligt midden tussen overheid en markt, met de nadruk op burgers en ‘hun verbanden’. Het maatschappelijk middenveld is niet langer het exclusieve terrein van de christen-democraten. Vergelijk de volgende citaten: ‘Sociaal-liberalen vertrouwen op de eigen kracht van mensen. (…) Deze eigen kracht van mensen wordt in de discussie over welvaart en welzijn vaak over het hoofd gezien’ (D66). ‘De mogelijkheden en de kracht van de burger en de samenleving zelf zijn het uitgangspunt. De kracht en de zelfredzaamheid van burgers en het vermogen om zelf iets te organiseren zijn onderschat’ (ChristenUnie). ‘Om die verschillende risico’s het hoofd te kunnen bieden zoeken we de kracht in burgers en hun verbanden’ (CDA). ‘De verschillende regelingen met eigen bepalingen maken mensen afhankelijk van het systeem. De eigen kracht van mensen wordt zo ontkend en onderdrukt’ (50Plus). ‘Laat burgers eerst zelf – al dan niet in samenwerking met anderen – naar oplossingen zoeken, alvorens een beroep te doen op het collectief’ (VVD).
Net als bij eerdere grote omwentelingen zijn ook nu weer externe factoren de oorzaak van de gelijkgestemdheid. Ook al worden alle bijdragen in Mij een zorg! verpakt als uit diepe overtuiging voortkomende maatschappijvisies, deze externe factoren zijn toch de voornaamste reden dat de partijen gedwongen zijn deze nieuwe verhalen te ontwikkelen. Een op ideologie of beginselen gebaseerd debat over rechtvaardigheid zullen we de komende tijd dus niet meemaken. De nieuwe consensus ligt al vast.
‘Mij een zorg! De toekomst van de sociale zekerheid’, samengesteld door Sjifra Herschberg, uitgeverij Balans, 176 p., € 14,95

Meewaaiers

Economie / Robert en Edward Skidelsky
Never waste a good crisis, moeten vader en zoon Skidelsky hebben gedacht. In hun recent vertaalde boek Hoeveel is genoeg? zetten zij vraagtekens bij een op permanente groei ingerichte economie. Door te stellen dat we geobsedeerd zijn door geld en zo ‘het goede leven’ uit het oog verliezen, appelleren ze aan de sinds de kredietcrisis breed gedeelde onlustgevoelens.
Dit boek verdient alleen al de aandacht vanwege de staat van dienst van Robert Skidelsky, de vader: hij schreef onder andere een veelgeprezen biografie van John Maynard Keynes. Keynes is ook het uitgangspunt van Hoeveel is genoeg? In 1930 publiceerde hij het essay Economic Possibilities for our Grandchildren, waarin hij voorspelde dat in 2030 het bruto binnenlands product (bbp) zou zijn vervier- tot verachtvoudigd, terwijl de werkweek zou zijn geslonken tot vijftien uur. Technische innovaties zouden mensen het werk uit handen hebben genomen, zodat ze zich konden wijden aan wat echt belangrijk was: het goede leven.
Keynes’ voorspelling is niet uitgekomen. Het bbp is fors gestegen, maar we werken nog steeds bijna veertig uur per week. Hoe kan dat? Het belangrijkste punt van de Skidelsky’s: door de competitieve aard van het kapitalisme willen we almaar meer verdienen. Alleen zo kunnen we onze concurrenten voorblijven. Een slechte ontwikkeling, volgens vader en zoon, econoom en filosoof. Economische groei moet geen doel op zich zijn, maar een eventueel bijproduct van het streven naar het goede leven. Wie bij deze term denkt aan rode wijn op een Toscaans terras, heeft het mis. Het goede leven bestaat uit zeven ‘basisgoederen’: gezondheid, geborgenheid, respect, persoonlijkheid, harmonie met de natuur, vriendschap en vrije tijd.
Om voor alle burgers het goede leven onder handbereik te brengen, moet de overheid haar prioriteiten drastisch herzien. Niet economische groei moet het voornaamste beleidsdoel zijn, maar het toerusten van burgers met voldoende voorwaarden om goed te kunnen leven. Hiertoe stellen de Skidelsky’s vier maatregelen voor. Om te beginnen dient de beschikbare arbeid zo te worden verdeeld dat niemand werkloos is en iedereen korter werkt. Een progressieve consumptiebelasting en restricties op reclame-uitingen moeten excessieve consumptie terugdringen. En er komt een basisinkomen voor iedereen, zodat elk individu de vrijheid heeft te werken aan zijn persoonlijkheid.
Volksverheffing
De visie van de Skidelsky’s op de rol van de staat doet denken aan het onderscheid dat de filosoof Isaiah Berlin maakte tussen negatieve en positieve vrijheid. Negatieve vrijheid wordt gedefinieerd als ‘vrijheid van’: vrijheid van de inmenging van anderen. Een overheid die inzet op negatieve vrijheid, houdt zich vooral bezig met het handhaven van de rechtsstaat om te voorkomen dat burgers elkaar in de haren vliegen. Positieve vrijheid, ‘vrijheid tot’, omvat meer. De overheid beschermt haar burgers niet alleen tegen elkaar, maar probeert er ook voor te zorgen dat zij in staat zijn een goed leven te leiden. Deze tweede vorm van vrijheid heeft veel kritiek gekregen, ook van Berlin zelf. De overheid zou in dit geval paternalistisch zijn – of, nog erger, totalitair.
Het verwijt paternalistisch of totalitair te zijn, werpen de Skidelsky’s ver van zich. Het is gevaarlijke onzin om van een overheid te eisen dat die neutraal is, schrijven ze. Het ideaal van een neutrale overheid is pas dominant sinds de jaren zeventig, het decennium waarin de filosoof John Rawls zijn werk over de liberale staat schreef en waarin de moderne, waardenvrije economie de academies veroverde. Vader en zoon pleiten voor een terugkeer naar de activerende overheid van voor de jaren zeventig, die ‘volksverheffing’ geen vies woord vond.
Sixpackje leegdrinken
In Hoeveel is genoeg? staan veel tegendraadse opinies en voorstellen, die in overtuigingskracht uiteenlopen. Voor het standpunt dat de politiek zich moet kunnen uitspreken over ‘het goede leven’ valt iets te zeggen. Te vaak verschuilen politici met duidelijke ethische voorkeuren zich achter op efficiëntie gerichte argumenten. Maar de stelling van de Skidelsky’s dat hun vorm van paternalisme niet-dwingend is en de vrijheid van burgers respecteert, is niet erg overtuigend. Ze hebben nogal specifieke ideeën over wat een goed leven inhoudt. Onder zinvolle vrijetijdsbesteding verstaan ze bijvoorbeeld niet voor de televisie hangen en een sixpackje leegdrinken. Nee, ter recreatie moet de burger zich wenden tot activiteiten als ‘voetballen in het park, je eigen meubels maken en verfraaien, gitaar spelen met vrienden’. Wie de verkeerde hobby’s heeft, moet op andere gedachten worden gebracht. Hetzelfde geldt voor hard werken. Als de Skidelsky’s besluiten dat hard werken inferieur is aan gitaar spelen met vrienden, hebben de workaholics pech gehad.
De voorstellen uit dit boek gaan ver en zullen dan ook (voorlopig) niet in praktijk worden gebracht. Dat lijkt ook niet het doel te zijn. ‘We’re taking wings,’ zei Skidelsky sr. op een bijeenkomst van het Nexus Instituut, twee weken geleden naar aanleiding van het boek. Daarmee bedoelde hij: wij schetsen vergezichten, pin ons niet vast op de details. Om die details moet de lezer zich dan ook niet druk maken. Wat overblijft is, naast een filosofische denkoefening, een interessant stuk ideeëngeschiedenis – de auteurs beschrijven bijvoorbeeld de betekenis van ‘het goede leven’ in verschillende tijden en culturen. Alleen al daarom is Hoeveel is genoeg? de moeite waard.
Robert en Edward Skidelsky, ‘Hoeveel is genoeg? Geld en het verlangen naar een goed leven’, vertaling Pon Ruiter en Henny Corver, De Bezige Bij, 320 p., € 19,95 / ‘How Much is Enough? The Love of Money, and the Case for the Good Life’, Allen Lane, 256 p.

Het goede leven

De redactie

Over Floor Rusman

<div class="lead">Twintigersproblematiek is een hype. Maar de analyse blijft oppervlakkig. Is het nog te vroeg voor echte antwoorden?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Twintigers zijn razend interessant. Tenminste, als je kijkt naar de hoeveelheid boeken, artikelen en documentaires waarin de twintigersgeneratie wordt geduid.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Filosoof Rob Wijnberg gaf in 2007 het startschot door in zijn boek Boeiuh! Het stille protest van de jeugd te stellen dat de jongere generatie niet geïnteresseerd is in politiek. Twee jaar later publiceerde onderzoeksbureau Motivaction de studie De grenzeloze generatie en de eeuwige jeugd van hun opvoeder. De uitkomst: de generatie geboren na 1985 is ‘een sociale tijdbom’, narcistisch, en alleen maar geïnteresseerd in uiterlijk, kicks en netwerken. De twintigers zijn volgens Motivaction minder dan eerdere generaties bezig met de maatschappij en meer met ‘zichzelf als merk’.
De kritiek van Wijnberg en Motivaction werd gemeengoed en in allerlei publicaties en debatavonden discussieerde men over de vraag waarom twintigers zo egocentrisch zijn. De generatie sloeg terug in een tweetal documentaires. Wij zijn slechts verwarde adolescenten, was hierin de boodschap. In Alles wat we wilden (2010) kwamen vier ambitieuze twintigers aan het woord, bijna allemaal werkzaam in de culturele sector. Ze spraken over hun ambities, hun angst om te falen en hun obsessie met uiterlijke schijn. De een had aan deze fenomenen dwangneuroses overgehouden, een ander zat aan de antidepressiva. In De BV IK (2011) kwamen deze thema’s terug. De documentaire draaide om de twintigjarige filosofiestudente Roos, die klaagde over de druk van de onbegrensde mogelijkheden.
Onbetaalde stage
De nieuwste bijdrage aan de twintigershype heet De wereld aan je voeten en andere illusies uit het leven van twintigers, door journaliste Marijke de Vries en onderzoeker Birte Schohaus. Beiden behoren tot de generatie die ze beschrijven. De aanname van de auteurs luidt dat veel twintigers zich in een persoonlijke crisis bevinden. Ze zijn teleurgesteld door de wereld, die hen, in tegenstelling tot wat hun altijd was voorgespiegeld, niet met open armen ontvangt. Op de arbeidsmarkt blijkt een goede opleiding ineens niet voldoende te zijn. Daarnaast hebben velen het gevoel dat alles wat ze doen leuk, bijzonder en excellent moet zijn – met onzekerheid en twijfel tot gevolg. Dit klinkt allemaal bekend voor wie het ‘generatiedebat’ heeft gevolgd. Veel van de inmiddels tot gemeenplaats verworden verzuchtingen uit de twee documentaires (over keuzestress, de drang om te excelleren en de angst dat anderen het beter doen) worden in het boek herhaald. Wat de auteurs wilden toevoegen is niet duidelijk – dat blijkt ook uit de weinig systematische manier waarop ze te werk zijn gegaan. Anekdotisch bewijsmateriaal bestaande uit interviews met een niet-representatieve steekproef van twintigers wordt afgewisseld met citaten van (ogenschijnlijk?) willekeurig gekozen sociologen en andere cultuurcritici.
Het gebrek aan hiërarchie in de besproken problemen is verwarrend. Het hoofdstuk over twintigers op de arbeidsmarkt laat zien hoe ingewikkeld het is voor pas afgestudeerden om een baan op (of zelfs onder) hun niveau te vinden. Jongeren met een mastertitel en bestuurservaring strijden met vijfhonderd andere sollicitanten om een baan en zien zich uiteindelijk genoodzaakt de ene na de andere onbetaalde stage te doen. Dit is een reëel probleem dat we terugzien in de hoge jeugdwerkloosheidscijfers. Maar het gedeelte over werkloosheid onder twintigers staat zij aan zij met een hoofdstuk waarin wordt beschreven hoeveel moeite twintigers hebben met het zich verwerven van een eigen, authentieke identiteit. Het begint met de vaststelling dat twintigers moeite hebben met het vinden van dé onderscheidende reisbestemming: ‘De reis als een unieke ervaring lijkt een soort obsessie te zijn geworden.’ Vervolgens wordt beschreven hoe de zoektocht naar uniciteit op gespannen voet staat met moderne massamedia als Facebook. Twintigers zouden er hevig onzeker van worden: Facebook is ‘een feest der vergelijking pur sang’. Dit hoofdstuk getuigt van zoveel narcisme en zelfmedelijden dat je Motivaction bijna zou gaan geloven.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Is zo&#8217;n worsteling op die leeftijd niet van alle tijden?
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Alleen over hoogopgeleiden
Het presenteren van zeer verschillende problemen als nevengeschikt is ook het manco van de documentaires over twintigers. Ze hebben ongetwijfeld een troostend effect op de jongeren die lijden aan de beschreven symptomen, en voor niet-twintigers geven ze wellicht een interessant beeld van (een deel van) deze generatie. Toch zijn ze niet bevredigend. De analyse blijft oppervlakkig, waardoor op geen enkele vraag echt antwoord wordt gegeven.
Neem bijvoorbeeld de vooronderstelling, zowel van het boek als van de documentaires, dat het neoliberalisme schuld heeft aan de stress onder jongeren. Wat het neoliberalisme precies inhoudt, wordt niet uitgelegd, maar wel wordt verwezen naar ‘de hedendaagse meritocratie’ en ‘de prestatiemaatschappij’ als boosdoeners. Deze zouden van mensen verlangen dat zij werk, geld en status op de eerste plaats zetten. Bovendien zorgen ze ervoor dat elk individu verantwoordelijk wordt gehouden voor zijn eigen succes en dus ook zijn eigen falen. Nog los van de kwestie of deze stelling klopt – hij wordt niet met veel bewijzen gestaafd – is het de vraag wat ermee wordt verklaard of opgelost. Moeten we dan weer terug naar een samenleving waarin alleen de groep telt en werk onbelangrijk wordt gevonden – als zo’n samenleving al heeft bestaan?
De aanklacht tegen het neoliberalisme legt nog een zwakke plek bloot van de twintigerspublicaties: veel van de beschreven problemen treffen niet uitsluitend jongeren. Hooguit kun je stellen dat twintigers meer onder deze fenomenen lijden omdat zij – volgens het boek – zo’n verwende en beschermde jeugd hebben gehad. Op een andere manier is de beschreven groep juist weer te ruim gedefinieerd. Alles wat we wilden, De BV IK en De wereld aan je voeten pretenderen de hele generatie van twintigers te behandelen, maar uit de selectie van geïnterviewden en de aangesneden problematiek blijkt dat het alleen gaat over hoogopgeleiden – en dan vooral uit de creatieve sector. Is er eigenlijk wel zoiets als een collectieve identiteit die twintigers van alle opleidingsniveaus en sociale milieus met elkaar verbindt? En is een individuele worsteling tijdens de adolescentie niet van alle tijden?
Minderwaardig
Misschien laat De wereld aan je voeten vooral zien dat het voor een boek over de twintigersgeneratie nog te vroeg is. Toonaangevende studies over de generatie die jong was in de jaren zestig, zoals Hans Righarts De eindeloze jaren zestig en James Kennedy’s Nieuw Babylon in aanbouw, zijn ook pas dertig jaar later geschreven. Dit betekent niet dat we geen aandacht moeten hebben voor de problemen waarmee twintigers nu te maken hebben. Interessant is bijvoorbeeld dat zoveel jongeren kampen met klachten als depressie, angstaanvallen en burn-out. Ook de economische aspecten van de jongerenproblematiek vragen om aandacht, zoals de vastzittende woningmarkt, de onzekere pensioenen en de halfslachtig geflexibiliseerde arbeidsmarkt. Vooral de moeite die jongeren hebben met het vinden van een baan zorgt voor veel persoonlijke ellende. Werkloosheid, of werk doen ver onder je niveau, kan leiden tot apathie en gevoelens van minderwaardigheid. Het is dus best mogelijk dat de identiteitscrises verminderen zodra de economie aantrekt. Wie hard werkt, krijgt meer zelfvertrouwen – en minder tijd zichzelf met anderen te vergelijken op Facebook.
</div>

Twintigersillusies

Non-fictie / Twintigersillusies
Twintigers zijn razend interessant. Tenminste, als je kijkt naar de hoeveelheid boeken, artikelen en documentaires waarin de twintigersgeneratie wordt geduid. Filosoof Rob Wijnberg gaf in 2007 het startschot door in zijn boek Boeiuh! Het stille protest van de jeugd te stellen dat de jongere generatie niet geïnteresseerd is in politiek. Twee jaar later publiceerde onderzoeksbureau Motivaction de studie De grenzeloze generatie en de eeuwige jeugd van hun opvoeder. De uitkomst: de generatie geboren na 1985 is ‘een sociale tijdbom’, narcistisch, en alleen maar geïnteresseerd in uiterlijk, kicks en netwerken. De twintigers zijn volgens Motivaction minder dan eerdere generaties bezig met de maatschappij en meer met ‘zichzelf als merk’.
De kritiek van Wijnberg en Motivaction werd gemeengoed en in allerlei publicaties en debatavonden discussieerde men over de vraag waarom twintigers zo egocentrisch zijn. De generatie sloeg terug in een tweetal documentaires. Wij zijn slechts verwarde adolescenten, was hierin de boodschap. In Alles wat we wilden (2010) kwamen vier ambitieuze twintigers aan het woord, bijna allemaal werkzaam in de culturele sector. Ze spraken over hun ambities, hun angst om te falen en hun obsessie met uiterlijke schijn. De een had aan deze fenomenen dwangneuroses overgehouden, een ander zat aan de antidepressiva. In De BV IK (2011) kwamen deze thema’s terug. De documentaire draaide om de twintigjarige filosofiestudente Roos, die klaagde over de druk van de onbegrensde mogelijkheden.
Onbetaalde stage
De nieuwste bijdrage aan de twintigershype heet De wereld aan je voeten en andere illusies uit het leven van twintigers, door journaliste Marijke de Vries en onderzoeker Birte Schohaus. Beiden behoren tot de generatie die ze beschrijven. De aanname van de auteurs luidt dat veel twintigers zich in een persoonlijke crisis bevinden. Ze zijn teleurgesteld door de wereld, die hen, in tegenstelling tot wat hun altijd was voorgespiegeld, niet met open armen ontvangt. Op de arbeidsmarkt blijkt een goede opleiding ineens niet voldoende te zijn. Daarnaast hebben velen het gevoel dat alles wat ze doen leuk, bijzonder en excellent moet zijn – met onzekerheid en twijfel tot gevolg. Dit klinkt allemaal bekend voor wie het ‘generatiedebat’ heeft gevolgd. Veel van de inmiddels tot gemeenplaats verworden verzuchtingen uit de twee documentaires (over keuzestress, de drang om te excelleren en de angst dat anderen het beter doen) worden in het boek herhaald. Wat de auteurs wilden toevoegen is niet duidelijk – dat blijkt ook uit de weinig systematische manier waarop ze te werk zijn gegaan. Anekdotisch bewijsmateriaal bestaande uit interviews met een niet-representatieve steekproef van twintigers wordt afgewisseld met citaten van (ogenschijnlijk?) willekeurig gekozen sociologen en andere cultuurcritici.
Het gebrek aan hiërarchie in de besproken problemen is verwarrend. Het hoofdstuk over twintigers op de arbeidsmarkt laat zien hoe ingewikkeld het is voor pas afgestudeerden om een baan op (of zelfs onder) hun niveau te vinden. Jongeren met een mastertitel en bestuurservaring strijden met vijfhonderd andere sollicitanten om een baan en zien zich uiteindelijk genoodzaakt de ene na de andere onbetaalde stage te doen. Dit is een reëel probleem dat we terugzien in de hoge jeugdwerkloosheidscijfers. Maar het gedeelte over werkloosheid onder twintigers staat zij aan zij met een hoofdstuk waarin wordt beschreven hoeveel moeite twintigers hebben met het zich verwerven van een eigen, authentieke identiteit. Het begint met de vaststelling dat twintigers moeite hebben met het vinden van dé onderscheidende reisbestemming: ‘De reis als een unieke ervaring lijkt een soort obsessie te zijn geworden.’ Vervolgens wordt beschreven hoe de zoektocht naar uniciteit op gespannen voet staat met moderne massamedia als Facebook. Twintigers zouden er hevig onzeker van worden: Facebook is ‘een feest der vergelijking pur sang’. Dit hoofdstuk getuigt van zoveel narcisme en zelfmedelijden dat je Motivaction bijna zou gaan geloven.
Alleen over hoogopgeleiden
Het presenteren van zeer verschillende problemen als nevengeschikt is ook het manco van de documentaires over twintigers. Ze hebben ongetwijfeld een troostend effect op de jongeren die lijden aan de beschreven symptomen, en voor niet-twintigers geven ze wellicht een interessant beeld van (een deel van) deze generatie. Toch zijn ze niet bevredigend. De analyse blijft oppervlakkig, waardoor op geen enkele vraag echt antwoord wordt gegeven.
Neem bijvoorbeeld de vooronderstelling, zowel van het boek als van de documentaires, dat het neoliberalisme schuld heeft aan de stress onder jongeren. Wat het neoliberalisme precies inhoudt, wordt niet uitgelegd, maar wel wordt verwezen naar ‘de hedendaagse meritocratie’ en ‘de prestatiemaatschappij’ als boosdoeners. Deze zouden van mensen verlangen dat zij werk, geld en status op de eerste plaats zetten. Bovendien zorgen ze ervoor dat elk individu verantwoordelijk wordt gehouden voor zijn eigen succes en dus ook zijn eigen falen. Nog los van de kwestie of deze stelling klopt – hij wordt niet met veel bewijzen gestaafd – is het de vraag wat ermee wordt verklaard of opgelost. Moeten we dan weer terug naar een samenleving waarin alleen de groep telt en werk onbelangrijk wordt gevonden – als zo’n samenleving al heeft bestaan?
De aanklacht tegen het neoliberalisme legt nog een zwakke plek bloot van de twintigerspublicaties: veel van de beschreven problemen treffen niet uitsluitend jongeren. Hooguit kun je stellen dat twintigers meer onder deze fenomenen lijden omdat zij – volgens het boek – zo’n verwende en beschermde jeugd hebben gehad. Op een andere manier is de beschreven groep juist weer te ruim gedefinieerd. Alles wat we wilden, De BV IK en De wereld aan je voeten pretenderen de hele generatie van twintigers te behandelen, maar uit de selectie van geïnterviewden en de aangesneden problematiek blijkt dat het alleen gaat over hoogopgeleiden – en dan vooral uit de creatieve sector. Is er eigenlijk wel zoiets als een collectieve identiteit die twintigers van alle opleidingsniveaus en sociale milieus met elkaar verbindt? En is een individuele worsteling tijdens de adolescentie niet van alle tijden?
Minderwaardig
Misschien laat De wereld aan je voeten vooral zien dat het voor een boek over de twintigersgeneratie nog te vroeg is. Toonaangevende studies over de generatie die jong was in de jaren zestig, zoals Hans Righarts De eindeloze jaren zestig en James Kennedy’s Nieuw Babylon in aanbouw, zijn ook pas dertig jaar later geschreven. Dit betekent niet dat we geen aandacht moeten hebben voor de problemen waarmee twintigers nu te maken hebben. Interessant is bijvoorbeeld dat zoveel jongeren kampen met klachten als depressie, angstaanvallen en burn-out. Ook de economische aspecten van de jongerenproblematiek vragen om aandacht, zoals de vastzittende woningmarkt, de onzekere pensioenen en de halfslachtig geflexibiliseerde arbeidsmarkt. Vooral de moeite die jongeren hebben met het vinden van een baan zorgt voor veel persoonlijke ellende. Werkloosheid, of werk doen ver onder je niveau, kan leiden tot apathie en gevoelens van minderwaardigheid. Het is dus best mogelijk dat de identiteitscrises verminderen zodra de economie aantrekt. Wie hard werkt, krijgt meer zelfvertrouwen – en minder tijd zichzelf met anderen te vergelijken op Facebook.

Teleurgesteld door de wereld

Politiek / Polarisering in de VS
Amerikaanse verkiezingen vinden wij spannender dan de onze. Daar ginder is de politiek valser, verhitter en ­gepolariseerder dan hier. Met slinkse trucs proberen kandidaten hun tegenstanders dwars te zitten. Maar de spanning en de tegenstellingen in de Ameri­kaanse politiek hebben ook keerzijden. In een fascinerend boek getiteld It’s Even Worse Than It Looks beschrijven de politieke wetenschappers Thomas Mann en Norman Ornstein hoe disfunctioneel de Amerikaanse politiek is geworden. Het politieke proces wordt lamgelegd, zo betogen zij, door vertegenwoordigers die meer bezig zijn met hun eigenbelang dan met het landsbelang. Vooral sinds Obama’s aantreden wordt de besluitvorming getraineerd door Repu­blikeinse Congres­leden. Mann en Ornstein wijten dit misbruik aan het Ameri­kaanse systeem, maar ook aan de toegenomen polarisatie tussen links en rechts.
Van die polarisatie is bij de auteurs van dit boek niets te merken. Mann werkt bij de ‘liberale’ Brookings Institution en Ornstein bij het ‘conservatieve’ American Enterprise Institute. Het feit dat zij samen tot hun alarmerende conclusie komen, maakt dat het verhaal geen typische linkse aanklacht is, maar een serieus te nemen, onpartijdige analyse van twee wetenschappers die al veertig jaar onderzoek doen naar de Amerikaanse landelijke politiek.
Onverzoenbare houding
Het eerste probleem is volgens de auteurs dat Congresleden wetsvoorstellen niet meer op hun merites beoordelen, maar op populariteit bij de achterban. Voor een president zonder meerderheid in het Congres is het hierdoor bijna onmogelijk geworden meerderheden te vinden voor wetsvoorstellen. De auteurs verwijten met name de Republikeinen zo misbruik te maken van hun positie.
Schokkend is de strategie van voormalig voorzitter van het Huis van Afge­vaardigden Newt Gingrich, die het Congres een slechte reputatie wilde bezorgen, zodat de kiezers de volksvertegenwoordiging zouden gaan wantrouwen en daarmee de Democratische partij, die een meerderheid had en ook meer geassocieerd werd met de macht. Gingrich’ plan was een meerjarenproject. Eerst zocht hij geschikte afgevaardigden om het mee uit te voeren. Toen begon hij de integriteit van De­mo­cra­tische Con­gres­leden in twijfel te trekken door ze onder meer te beschuldigen van corruptie. Het resultaat was boven verwachting: het electoraat verloor vertrouwen in het Congres en beloonde Gingrich’ partij met een meerderheid.
Het is een van de vele voorbeelden die Mann en Ornstein geven van de polariserende, niet-constructieve opstelling van veel (voornamelijk Republikeinse) politici. Het verstevigen van hun eigen positie is voor hen belangrijker dan het gezamenlijk oplossen van problemen. Dit blijkt ook uit het traineren van benoemingsprocessen. Republikeinse Congresleden zetten benoemingen van door Obama voorgedragen kandidaten voor belangrijke posities on hold: ze weten de stemmingen zo lang uit te stellen dat de vacature vrij blijft en later kan worden opgevuld door een hun meer welgevallige kandidaat. Hierdoor kon het gebeuren dat midden in de kredietcrisis op het ministerie van Financiën verschillende belangrijke posten onbezet waren.
Het bekendste voorbeeld van de nieuwe politiek is het drama rondom het verhogen van het schuldenplafond in de zomer van 2011. De Republikeinen weigerden elke handreiking van president Obama en stelden steeds nieuwe eisen. Met deze onverzoenlijke houding riskeerden de Republi­keinse Congresleden een shutdown: de overheid zou geen geld meer hebben om bijvoor-beeld ambtenarensalarissen te betalen. Mann en Ornstein noemen de strategie een game of chicken: Republikeinen rekenden erop dat Obama zou toegeven voordat er een daadwerkelijke shutdown zou plaatsvinden.
Het tweede probleem, volgens de auteurs, is de radicalisering van de Republikeinse partij. Tot de jaren tachtig werd de partij gedomineerd door gematigde Republikeinen die bereid waren compromissen te sluiten. Sinds Reagan schoof de partij op naar rechts, maar de echte radicalisering vond pas plaats na de opkomst van de Tea Party. Reagan en Bush senior durfden het nog aan de belastingen te verhogen; zoiets is sinds de opkomst van de Tea Party ondenkbaar. Mann en Ornstein laten zien hoe de radicale rechtervleugel van de Republikeinse partij er in 2011 voor zorgde dat compromissen over het terugdringen van de overheidsschuld onmogelijk waren. De Republikeinse Huis­voor­zitter John Boehner werd door de nieuwe Tea Party-gelieerde Congresleden teruggefloten wanneer hij te veel toegaf aan Obama’s voorwaarden. Volgens Mann en Ornstein is er sprake van ‘asymmetrische polarisatie’: de Republikeinen worden veel rechtser zonder dat de Democra­ten veel linkser worden. Onder Obama probeert de Democratische partij juist een redelijke middenkoers te varen en compromissen te sluiten. Zo was Obama bereid flink te snijden in sociale voorzieningen als Medicare, in ruil voor bescheiden belastingverhogingen. Deze grand bargain werd door de Republikeinen honend van de hand gewezen.
Nog grotere schisma’s
It’s Even Worse Than It Looks is geen zeurderig ‘vroeger was alles beter’-boek. De schrijvers zijn boos, dat is duidelijk. En ze vinden inderdaad dat het vroeger – soms – beter was. Maar hun stelling onderbouwen zij met een indrukwekkende hoeveelheid cijfermateriaal en anekdotes. Bovendien concluderen ze niet dat Amerika onherroepelijk ten onder gaat. Het tweede deel van het boek bestaat uit aanbevelingen ter verbetering van het politieke proces. Die variëren van veranderingen binnen het systeem (uitbreiding van het electoraat door middel van stemplicht en een soepelere kiezersregistratie, afschaffing van midterm elections en beperking van mogelijkheden voor filibusters, om er enkele te noemen) tot veranderingen van buitenaf. Voor dit laatste zijn vooral de media en de kiezers verantwoordelijk. Media moeten door midden van fact checking en een objectieve weergave van de gang van zaken laten zien wat er ‘echt’ gebeurt, in plaats van leugens te legitimeren door beide kanten even lang aan het woord te laten. Kiezers moeten de Republikeinen afstraffen voor hun onverantwoordelijke gedrag en ze moeten zich publiekelijk uitspreken tegen filibusters en andere obstructietactieken.
Uiteindelijk wagen Mann en Ornstein zich aan een toekomstvoorspelling. Als Obama wordt herkozen en zijn meerderheid in het Congres herovert, is er kans op verbetering. Republi­kein­se senatoren kunnen gaan inzien dat hun tactiek niets oplevert en terugkeren naar een pragmatischer opstelling. Maar het zou ook kunnen dat ze vasthouden aan de gewoonte om het politieke proces te traineren – met nog meer legitimiteitsverlies voor het Con­gres als gevolg. Als Obama wordt herkozen zonder een meerderheid in het Congres, zien de auteurs weinig kans op een omkering van de huidige trend. Ook een overwinning van Mitt Romney zal geen einde maken aan de polarisatie. De Republikeinen zullen in dat geval waarschijnlijk grote beleidsveranderingen doorvoeren, zoals belastingverlagingen, een flinke bezuiniging op Medicaid en gedeeltelijke privatisering van Social Security. Meer dan de helft van de Amerikanen is tegenstander van deze maatregelen, hun enthousiasme over de Republi­keinse vrijheidsretoriek ten spijt. Romney’s beleid zal dus zorgen voor nog grotere schisma’s onder de bevolking. Ondanks deze sombere voorspellingen eindigen de auteurs optimistisch. Ze noemen enkele hoopgevende ontwikkelingen, zoals de opkomst van burgerbewegingen, de onvrede onder een aantal invloedrijke conservatieven, en het feit dat er ondanks het politieke klimaat nog steeds veel getalenteerde mensen de politiek ingaan. Maar echte verandering kan pas plaatsvinden als genoeg Amerikanen doordrongen zijn van de noodzaak ervan. Hoopgevend is dat het boek van Mann en Ornstein kort na verschijning al op de bestsellerlijst stond van de New York Times.
Thomas E. Mann en Norman J. Ornstein, ‘It’s Even Worse Than It Looks. How the American Con­sti­tu­tional System Collided with the New Poli­tics of Extremism’, Basic Books, 226 p., € 23,95

Amerikaanse toestanden

Non-fictie / Economie
Stop deze depressie nu is geen zelfhulpboek, maar een oproep om een einde te maken aan de economische crisis. Het nieuwste werk van econoom, Nobel­prijswinnaar en New York Times-columnist Paul Krugman verscheen dit voorjaar in Amerika en is nu in het Nederlands vertaald (Balans, 263 p., € 18,95). Krugman staat erom bekend een volgeling te zijn van Keynes, de invloedrijke econoom die in de jaren dertig een grotere rol voor de overheid bepleitte. ‘Overheid’ is nu meer dan ooit een vies woord in Amerika, dus het zal niet verbazen dat Krugman een omstreden econoom is: door links omarmd, door rechts gehaat.
Krugmans boek is behalve een interessante analyse ook een pamflet, de toon is licht gealarmeerd. De werkloosheid is volgens Krugman sinds de Grote Depressie van de jaren dertig niet meer zo hoog geweest. De gevolgen zijn verschrikkelijk, zowel voor de mensen om wie het gaat als voor de economie als geheel. Door de niet-benutte arbeidskrachten gaat elk jaar zo’n één biljoen dollar verloren. Het probleem is dat consumenten te weinig geld uitgeven en dat het bedrijfsleven dit niet compenseert door meer te investeren. Normaal gesproken zou de centrale bank dit kunnen oplossen door de rente te verlagen en het zo aantrekkelijker te maken om te lenen, maar dat is nu niet mogelijk: de rente is al bijna 0 procent. Er is sprake van een ‘technisch probleem’, of ‘vastgelopen software’, zoals Krugman het noemt. En dit zou, in zijn ogen, eenvoudig opgelost kunnen worden door de overheid. Iemand moet immers beginnen met geld uitgeven.
In 2009 leken de Amerikaanse beleidsmakers het hiermee eens te zijn. Direct na zijn aantreden kondigde Obama een stimuleringspakket aan ter waarde van 787 miljard dollar. Deze ‘stimulus bill’ werd het onderwerp van een hevige discussie. Conservatieven verwijten Obama dat hij de staatsschuld heeft laten oplopen met een stimulering die niets goeds heeft opgeleverd. Liberalen, onder wie Krugman, erkennen dat de effecten van het pakket gering waren. Maar dit kwam juist, zo stellen zij, doordat het niet omvangrijk genoeg was. Het resultaat van de geringe omvang was niet alleen dat de economie onvoldoende werd gestimuleerd, aldus Krugman. Het politieke gevolg was nog veel negatiever: door het niet-doeltreffende pakket kregen stimuleringsmaatregelen een slechte naam. Zo heeft het kunnen gebeuren dat rechtse Amerikanen nu roepen dat een stimuleringspakket geen zin heeft. Voor Democraten is het moeilijk geworden om steun te vinden voor nieuwe stimuleringsmaatregelen.
Een zedenspel
Toch is dat waar Krugman voor pleit. In hoofdstuk twaalf komt hij met de beloofde oplossingen voor de crisis in Amerika. Bezuinigingen bij lagere overheden moeten worden teruggedraaid; er moet meer hulp worden geboden aan mensen in nood; de Fed dient een aantal ‘agressieve’ maatregelen te nemen, onder andere het laten oplopen van de inflatie; mensen met hypotheekschulden moeten de kans krijgen hun hypotheek over te sluiten tegen de huidige, lagere rente, ook als er geen overwaarde meer op hun huis zit. ‘Los het technische probleem op en de economische motor komt brullend weer tot leven,’ belooft Krugman.
Hij weet dat het moeilijk gaat worden zijn plannen uitgevoerd te krijgen. Zelfs de Demo­cratische president Obama maakte in 2010 de draai van investeren naar bezuinigen. Volgens Krugman zijn er verschillende redenen voor de weerstand tegen een actievere rol van de overheid. Een ervan is dat bezuinigingen de belangen dienen van de crediteuren, oftewel de mensen met het geld. Zij zijn niet gebaat bij inflatie en een lage rente. En deze mensen zijn oververtegenwoordigd in machtsposities. Een andere reden is dat men de neiging heeft de economische crisis tot een ‘zedenspel’ te maken, ‘een verhaal waarin een depressie een noodzakelijk gevolg is van begane zonden en niet verzacht mag worden’.
De Grote Misvatting
Ook aan de crisis in Europa wijdt Krugman een hoofdstuk. De munt had vanaf het begin weinig kans van slagen, zo betoogt hij. Waar de Verenigde Staten een federale overheid hebben die geld overhevelt van de ene naar de andere staat, bestaat er in Europa niet zo’n vanzelfsprekende solidariteit. Verder is de arbeidsmobiliteit in de eurozone veel geringer. In Amerika verhuizen werklozen makkelijk van de ene naar de andere staat, terwijl dit in Europa minder gebruikelijk is, alleen al vanwege de taalverschillen. De eurocrisis wordt volgens Krugman veroorzaakt door deze twee problemen. Het wijdverbreide verhaal dat de crisis voortkwam uit fiscaal onverantwoordelijk gedrag, wijst hij van de hand als een ‘Grote Misvatting’. De staatsschuld daalde in de zuidelijke landen voor 2007 juist relatief ten opzichte van het nationaal inkomen.
Ondanks zijn scepsis erkent Krugman dat het opbreken van de euro financieel en politiek veel schade zou opleveren. Er is geen weg terug, maar de schuldencrisis moet wel dringend worden aangepakt. Krugman stelt drie maatregelen voor. Ten eerste moet de Europese Centrale Bank klaar staan om staatsobligaties op te kopen van eurolanden die het slachtoffer dreigen te worden van de financiële markten. Verder moeten Duitsland en ‘sommige kleinere landen’ (Nederland, dus) bereid zijn meer van de Zuid-Europeanen af te nemen en een licht verhoogde inflatie op de koop toe te nemen. Zo niet, dan zal Zuid-Europa niet overeind krabbelen. En uiteindelijk moeten de probleemlanden ‘in de loop van de tijd’ (dus nu nog niet!) hun tekorten terugdringen door bezuinigingen. Maar dit moet minder plotseling en minder rigide gebeuren dan nu bijvoorbeeld in Griekenland gebeurt: dat helpt zijn economie alleen maar verder in de problemen.
In Amerika mag Krugman vooral bij de Republikeinen agressie oproepen, in Nederland bestaat er niet eens een debat over de oplossingen die hij voorstelt. Zelfs de SP wil het begrotingstekort voor 2017 onder de 3 procent brengen door middel van bezuinigingen en belastingverhoging. Bij geen enkele partij is sprake van grote stimuleringspakketten. Ook over de inflatie en de rol van de ECB gaat het niet of nauwelijks. Waarom niet?
Een reden zou kunnen zijn dat er in verkiezingscampagnes weinig ruimte was voor technische vraagstukken. Toen Roemer tijdens het ‘premierdebat’ het voorstel deed staatsobligaties van zwakke eurolanden te laten opkopen door de ECB, zoals Krugman aanraadt, wuifde Rutte dit weg. Volgens hem zal de inflatie hiermee oplopen – Krugman zegt dat dit niet zo is – en hebben de zwakke eurolanden door deze maatregel geen prikkel meer om hun economieën te hervormen.
Een andere reden voor de afwezigheid van een debat over Krugmans voorstellen is wellicht de genoemde neiging om de economie te zien als een zedenspel. In de politiek werkt het goed om te spreken over boetes en beloningen, slachtoffers en profiteurs. Spaarzame Nederlanders zijn de helden, spilzuchtige Grieken de schurken – dat verhaal slaat meer aan dan een verhandeling over rente, inflatie en obligaties.
Toch weet Krugman het droge, technische verhaal over de economische crisis op een meeslepende manier te vertellen. En dat is bijzonder: toegankelijke boeken van gerenommeerde economen zijn zeldzaam. Dit betekent niet dat Krugman met de bevrijdende oplossingen komt. Zijn hoofdstuk over de te nemen maatregelen is opvallend kort, zijn voorstellen worden nauwelijks uitgewerkt. Daarnaast is het de vraag of ze worden geaccepteerd. In Amerika preekt Krugman voor eigen parochie. Zijn volgelingen zullen in het boek herkennen wat hij al jaren zegt; zijn tegenstanders zullen hem afschilderen als een socialistische charlatan. En in Europa lijkt het boek een nog droeviger lot beschoren. Krugmans boodschap is niet populair in een bezuinigend, eurosceptisch Europa. De ‘Zeer Serieuze Mensen’, zoals hij ze noemt, zullen hem waarschijnlijk negeren. Maar voor hen is het boek ook niet geschreven, zegt Krugman: ‘Het is mijn doel om, via een welingelicht publiek, druk uit te oefenen om die koerswijziging te bewerkstelligen en een einde aan deze crisis te maken.’

Een stimulerend betoog

Bladwijzers / De beste online bronnen bij het nieuws
VN; Keynes en Hayek
Het huidige debat tussen voor- en tegenstanders van bezuinigen is een reprise van de discussie die de economen John Maynard Keynes en Friedrich Hayek voerden in de jaren twintig en dertig. Keynes vond dat de overheid in tijden van crisis moest investeren om de werkgelegenheid en consumptie op peil te houden. Hayek achtte het onverantwoord om hoge schulden op te bouwen. VN recenseerde een boek over de vriendschap en rivaliteit tussen de kemphanen.
YouTube; Heftige discussie
Op 26 juli 2011 vond op de London School of Economics een debat plaats tussen keynesianen (onder wie Keynes&#8217; biograaf Robert Skidelsky) en hayekianen. Het YouTube-filmpje duurt anderhalf uur, maar de tijd vliegt voorbij. De discussie is heftig en de panelleden weten het publiek (verdeeld in Keynes- en Hayekaanhangers) geregeld aan het lachen te krijgen. Als hoogleraar economie George Selgin, Hayeks theorie uitlegt, sputtert Skidelsky: &#8216;Those are words, those are words.&#8217; &#8216;Well, sir, that&#8217;s all economists have,&#8217; riposteert Selgin. De hoogleraren kissebissen onder andere over de doeltreffendheid van Obama&#8217;s stimulus van 787 miljard dollar begin 2009. Was het bedrag te laag, zoals keynesianen zeggen, of was het weggegooid geld &#8211; de klacht van hayekianen? Er komt geen conclusie: iedere deelnemer heeft zijn eigen cijfers, voorbeelden en metaforen.
Berkeley; Blinde vlek
Het probleem met de discussie over de Amerikaanse stimuleringsmaatregelen is dat we het alternatieve scenario niet kennen. Wat was er gebeurd als Obama niets had gedaan? Christina Romer, econoom aan de universiteit van Berkeley en oud-voorzitter van Obama&#8217;s Raad van Economische Adviseurs, heeft dat uitgerekend. Haar conclusie: het pakket was misschien niet groot genoeg, maar heeft wel een positief effect gehad. In 2010 waren er drie miljoen minder werklozen dan er zonder de stimuleringsmaatregelen waren geweest. Misschien een voorspelbare uitkomst voor iemand uit het Obama-kamp, maar toch is dit artikel de moeite waard. Romer legt onder andere uit wat een omitted variable bias is: een blinde vlek die ontstaat doordat sommige variabelen in de berekening worden genegeerd. Ze noemt een onderzoek van de economen Alberto Alesina en Silvia Ardagna, die betogen dat bezuinigen de groei stimuleert. Alesina en Ardagna kijken naar periodes waarin het begrotingstekort terugliep, en maken hierbij geen onderscheid tussen moedwillige bezuinigingen en meevallende belastinginkomsten. Hierdoor ontstaat een onterecht positief beeld van de gevolgen van bezuinigingen, zo schrijft Romer. Zij pleit voor stimuleren op de korte termijn en later de begroting op orde brengen &#8211; net als Samsom en Roemer in Nederland.
Follow the Money; Bezuinigen
Op Follow the Money staan artikelen en blogs over economie. De jonge journalist Jesse Frederik legt uit waarom &#8216;snoeien om te groeien&#8217; een illusie is. Ook hij verwijst naar het onderzoek van Alesina en Ardagna, dat via een link te lezen is. En ook Frederik levert kritiek op de methode van deze twee economen. Een belangrijk bezwaar is dat de meeste door Alesina en Ardagna onderzochte bezuinigingsoperaties niet in een recessie plaatsvonden. En dat geluid hoor je steeds vaker: bezuinigen in het midden van een recessie schaadt de economie.
BBC; Jongeren
Celebrity-econoom Niall Ferguson, tegenstander van neo-keynesiaan Paul Krugman, denkt er heel anders over. De grote schulden van westerse landen zijn een enorm probleem en moeten zo snel mogelijk worden aangepakt, betoogt hij. Zijn voornaamste punt: oudere generaties doen via het maken van schulden een greep in de portemonnee van hun (klein-)kinderen. Jongeren die op linkse partijen stemmen, zien dus niet in waar hun eigen belangen liggen. &#8216;Als jonge Amerikanen wisten wat goed voor ze was, zouden ze allemaal bij de Tea Party zitten.&#8217;
Economie.nl; Hervormen
Sinds kort bestaat er in Nederland een blog waarop vooraanstaande economen, zoals Arnoud Boot, Sweder van Wijnbergen en Bas Jacobs, korte stukjes schrijven over actualiteit en economie. Bas Jacobs beschrijft in zo&#8217;n stukje waarom de huidige problemen anders zijn dan die van de jaren tachtig. Toen was kritiek op de keynesianen terecht, nu niet, betoogt hij. In de jaren tachtig waren er aanbodproblemen (olieprijsschokken), nu zijn er vraagproblemen. En die vragen om een ander antwoord. &#8216;De keus is daarom niet: bezuinigen of niet bezuinigen. De keus is hervormen of bezuinigen. Ik vind dat je zoveel mogelijk moet proberen te hervormen en alleen moet bezuinigen op korte termijn als dat echt niet anders kan.&#8217; VNPaul Krugman Nobelprijswinnaar en columnist Paul Krugman heeft een nieuw boek geschreven: End this depression now. In de Bladwijzers van Vrij Nederland 23 (9 juni 2012) besteedden we speciaal aandacht aan de discussie die Krugman deed oplaaien door in zijn boek de theorieën van Keynes af te stoffen. Waar Krugman in de jaren tachtig nog neerkeek op economen die zich met politiek bemoeiden, staat hij nu zelf middenin het politieke debat. En als hij zich te veel op de vlakte houdt, dan voegt zijn vrouw Robin Wells wel een paar vinnige zinnetjes aan zijn columns toe. Het resultaat mag er zijn: Krugman kreeg door de jaren heen heel wat hatemail.
Ga voor deze bronnen naar vn.nl/economie

Bezuinigen of niet?

<div class="lead">Moeten we in deze recessie de economie stimuleren, of juist bezuinigen?</div>
<div class="mediaDossier-sources">7 bronnen:133</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Keynes en Hayek</h3>
Het huidige debat tussen voor- en tegenstanders van bezuinigen is een reprise van de discussie die de economen John Maynard Keynes en Friedrich Hayek voerden in de jaren twintig en dertig. Keynes vond dat de overheid in tijden van crisis moest investeren om de werkgelegenheid en consumptie op peil te houden. Hayek achtte het onverantwoord om hoge schulden op te bouwen. <a href="https://www.vn.nl/boeken/schrijver/redders-van-het-kapitalisme/ " class="normal" title="https://www.vn.nl/boeken/schrijver/redders-van-het-kapitalisme/">VN recenseerde </a>een boek over de vriendschap en rivaliteit tussen de kemphanen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Heftige discussie</h3>
Op 26 juli 2011 vond op de London School of Economics een debat plaats tussen keynesianen (onder wie Keynes&#8217; biograaf Robert Skidelsky) en hayekianen. <a href="https://www.youtube.com/watch?v=PLBOKq4On7k " class="normal" title="https://www.youtube.com/watch?v=PLBOKq4On7k">Het YouTube-filmpje</a> duurt anderhalf uur, maar de tijd vliegt voorbij. De discussie is heftig en de panelleden weten het publiek (verdeeld in Keynes- en Hayekaanhangers) geregeld aan het lachen te krijgen. Als hoogleraar economie George Selgin, Hayeks theorie uitlegt, sputtert Skidelsky: &#8216;Those are words, those are words.&#8217; &#8216;Well, sir, that&#8217;s all economists have,&#8217; riposteert Selgin. De hoogleraren kissebissen onder andere over de doeltreffendheid van Obama&#8217;s stimulus van 787 miljard dollar begin 2009. Was het bedrag te laag, zoals keynesianen zeggen, of was het weggegooid geld &#8211; de klacht van hayekianen? Er komt geen conclusie: iedere deelnemer heeft zijn eigen cijfers, voorbeelden en metaforen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Blinde vlek</h3>
Het probleem met de discussie over de Amerikaanse stimuleringsmaatregelen is dat we het alternatieve scenario niet kennen. Wat was er gebeurd als Obama niets had gedaan? Christina Romer, econoom aan de universiteit van Berkeley en oud-voorzitter van Obama&#8217;s Raad van Economische Adviseurs, <a href="https://emlab.berkeley.edu/~cromer/Written%20Version%20of%20Effects%20of%20Fiscal%20Policy.pdf " class="normal" title="https://emlab.berkeley.edu/~cromer/Written%20Version%20of%20Effects%20of%20Fiscal%20Policy.pdf">heeft dat uitgerekend</a>. Haar conclusie: het pakket was misschien niet groot genoeg, maar heeft wel een positief effect gehad. In 2010 waren er drie miljoen minder werklozen dan er zonder de stimuleringsmaatregelen waren geweest. Misschien een voorspelbare uitkomst voor iemand uit het Obama-kamp, maar toch is dit artikel de moeite waard. Romer legt onder andere uit wat een omitted variable bias is: een blinde vlek die ontstaat doordat sommige variabelen in de berekening worden genegeerd. Ze noemt een onderzoek van de economen Alberto Alesina en Silvia Ardagna, die betogen dat bezuinigen de groei stimuleert. Alesina en Ardagna kijken naar periodes waarin het begrotingstekort terugliep, en maken hierbij geen onderscheid tussen moedwillige bezuinigingen en meevallende belastinginkomsten. Hierdoor ontstaat een onterecht positief beeld van de gevolgen van bezuinigingen, zo schrijft Romer. Zij pleit voor stimuleren op de korte termijn en later de begroting op orde brengen &#8211; net als Samsom en Roemer in Nederland.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Bezuinigen</h3>
Op Follow the Money staan artikelen en blogs over economie. De jonge journalist Jesse Frederik<a href="https://www.ftm.nl/original/snoeien-om-te-groeien-een-illusie.aspx " class="normal" title="https://www.ftm.nl/original/snoeien-om-te-groeien-een-illusie.aspx"> legt uit</a> waarom &#8216;snoeien om te groeien&#8217; een illusie is. Ook hij verwijst naar het onderzoek van Alesina en Ardagna, dat via een link te lezen is. En ook Frederik levert kritiek op de methode van deze twee economen. Een belangrijk bezwaar is dat de meeste door Alesina en Ardagna onderzochte bezuinigingsoperaties niet in een recessie plaatsvonden. En dat geluid hoor je steeds vaker: bezuinigen in het midden van een recessie schaadt de economie.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Jongeren</h3>
Celebrity-econoom Niall Ferguson, tegenstander van neo-keynesiaan Paul Krugman, <a href="https://www.bbc.co.uk/news/world-18456131 " class="normal" title="https://www.bbc.co.uk/news/world-18456131">denkt er heel anders ove</a>r. De grote schulden van westerse landen zijn een enorm probleem en moeten zo snel mogelijk worden aangepakt, betoogt hij. Zijn voornaamste punt: oudere generaties doen via het maken van schulden een greep in de portemonnee van hun (klein-)kinderen. Jongeren die op linkse partijen stemmen, zien dus niet in waar hun eigen belangen liggen. &#8216;Als jonge Amerikanen wisten wat goed voor ze was, zouden ze allemaal bij de Tea Party zitten.&#8217;
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Hervormen</h3>
Sinds kort bestaat er in Nederland een blog waarop vooraanstaande economen, zoals Arnoud Boot, Sweder van Wijnbergen en Bas Jacobs, korte stukjes schrijven over actualiteit en economie. Bas Jacobs <a href="https://economie.nl/blog-item/fantoompijn-uit-de-jaren-80-en-vraagontkenning " class="normal" title="https://economie.nl/blog-item/fantoompijn-uit-de-jaren-80-en-vraagontkenning">beschrijft</a> in zo&#8217;n stukje waarom de huidige problemen anders zijn dan die van de jaren tachtig. Toen was kritiek op de keynesianen terecht, nu niet, betoogt hij. In de jaren tachtig waren er aanbodproblemen (olieprijsschokken), nu zijn er vraagproblemen. En die vragen om een ander antwoord. &#8216;De keus is daarom niet: bezuinigen of niet bezuinigen. De keus is hervormen of bezuinigen. Ik vind dat je zoveel mogelijk moet proberen te hervormen en alleen moet bezuinigen op korte termijn als dat echt niet anders kan.&#8217; VNPaul Krugman Nobelprijswinnaar en columnist Paul Krugman heeft een nieuw boek geschreven: End this depression now. In de Bladwijzers van Vrij Nederland 23 (9 juni 2012) besteedden we speciaal aandacht aan de discussie die Krugman deed oplaaien door in zijn boek de theorieën van Keynes af te stoffen. Waar Krugman in de jaren tachtig nog neerkeek op economen die zich met politiek bemoeiden, staat hij nu zelf middenin het politieke debat. En als hij zich te veel op de vlakte houdt, dan voegt zijn vrouw Robin Wells wel een paar vinnige zinnetjes aan zijn columns toe. Het resultaat mag er zijn: Krugman kreeg door de jaren heen heel wat hatemail. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Paul Krugman</h3>
Nobelprijswinnaar en columnist Paul Krugman heeft een nieuw boek geschreven:End this depression now. In de <a href="https://www.vn.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Krugman-en-de-crisis.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Krugman-en-de-crisis.htm">bladwijzers van Vrij Nederland 23 </a>(9 juni 2012) besteedden we speciaal aandacht aan de discussie die Krugman deed oplaaien door in zijn boek de theorieën van Keynes af te stoffen. Waar Krugman in de jaren tachtig nog neerkeek op economen die zich met politiek bemoeiden, staat hij nu zelf middenin het politieke debat. En als hij zich te veel op de vlakte houdt, dan voegt zijn vrouw Robin Wells wel een paar zinnetjes aan zijn columns toe. Het resultaat mag er zijn: Krugman kreeg door de jaren heen heel wat hatemail.
</div>
<style type="text/css">.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-container-horizontal { width: 180px;height: auto; padding: 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-container-vertical { width: 360px; height: 150px; padding: 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-clip-horizontal { width: 180px; height: 260px;margin-bottom: 15px;float: left;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-clip-vertical { width: 360px; height: 150px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-item {list-style-image: none!important; width: 180px;height: auto;}/*.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-item-vertical { margin-bottom: 10px;}*/.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-item-placeholder { background: #fff; color: #000;}/** * Horizontal Buttons */.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-horizontal { position: absolute; top: 73px; right: 5px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(next-horizontal.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-horizontal:hover { background-position: -32px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-horizontal:active { background-position: -64px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-horizontal,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-horizontal:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-horizontal:active { cursor: default; background-position: -96px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-horizontal { position: absolute; top: 73px; left: 5px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(prev-horizontal.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-horizontal:hover { background-position: -32px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-horizontal:active { background-position: -64px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-horizontal,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-horizontal:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-horizontal:active { cursor: default; background-position: -96px 0;}/** * Vertical Buttons */.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-vertical { position: absolute; bottom: 5px; left: 43px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(next-vertical.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-vertical:hover { background-position: 0 -32px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-vertical:active { background-position: 0 -64px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-vertical,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-vertical:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-vertical:active { cursor: default; background-position: 0 -96px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-vertical { position: absolute; top: 5px; left: 43px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(prev-vertical.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-vertical:hover { background-position: 0 -32px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-vertical:active { background-position: 0 -64px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-vertical,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-vertical:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-vertical:active { cursor: default; background-position: 0 -96px;}</style>
<script src="/static/JQueryCollection/js/jquery.jcarousel-0.2.5.pack.js" type="text/javascript"></script><script src="/static/JQueryCollection/js/javascript2.js" type="text/javascript"></script>

Bladwijzers / De beste online bronnen bij het nieuws
Review; Investeren
De neo-keynesiaanse econoom, Nobelprijswinnaar en New York Timescolumnist Paul Krugman heeft een nieuw boek geschreven: End This Depression Now! Volgens hem kunnen overheden de crisis beëindigen door te investeren in plaats van te bezuinigen. In de New York Review of Books zet hij zijn ideeën uiteen.
New Yorker; Aandachttrekkers
The New Yorker heeft in 2010 een groot profiel gemaakt van Krugman. In de jaren zeventig en tachtig keek hij nog neer op economen die zich met politiek bemoeiden: dat waren aandachttrekkers met simplistische ideeën. Tijdens de campagne van 2000 raakte hij zelf politiek betrokken. In het stuk komt ook zijn vrouw Robin Wells aan het woord, een micro-econoom met wie hij nauw samenwerkt. Zij voegt vinnige zinnetjes aan zijn columns toe als hij zich in haar ogen te mild uitdrukt. Het mist zijn uitwerking niet: Krugman heeft door de jaren heen heel wat haatpost gekregen.
New York Times; Actieve blogger
Krugman is een actieve blogger op de site van de The New York Times. Daarin verwijst hij regelmatig naar al degenen die over hem schrijven. Zo plaatste hij maandag een foto van een Spaanse bus met een grote reclame voor zijn nieuwe boek en links naar zijn recente optredens in de Europese media. Overigens volgen meer dan 779.000 mensen hem op twitter: NYTimeskrugman
EconStories; Battle
Het debat tussen Krugman en zijn tegenstanders is niet nieuw. Al in de jaren dertig werd het gevoerd door John Maynard &#8216;stimuleren&#8217; Keynes en Friedrich &#8216;bezuinigen&#8217; Hayek. De website EconStories heeft hun ideeën samengevat in een pakkende, grappige en leerzame &#8216;rap battle&#8217;.
Ga voor deze bronnen naar vn.nl/krugman

Krugman en de crisis

Toneel
Twee jaar geleden las acteur Sieger Sloot in een boek van Hans Achterhuis over schrijfster Ayn Rand, de koningin van de vrije markt. Toen hij actrice Eva Marie de Waal vertelde over deze &#8216;gekke vrouw&#8217;, riep die enthousiast: &#8216;Ayn Rand, die is fantastisch!&#8217; De Waal had The Fountainhead (1943) gelezen, Rands grote roman over individualisme, en was onder de indruk van Rands ideeën over authenticiteit en integriteit. Maar Rand had niet alleen inspirerende dingen geschreven over deze deugden. Ze was ook een harde, compromisloze voorvechtster van ongereguleerd kapitalisme en de leermeesteres van de latere voorzitter van de Federal Reserve Board Alan Greenspan. Sloot en De Waal besloten over de relatie tussen Rand en Greenspan een toneelstuk te maken, dat deze week in première is gegaan onder de naam Superkapitalisten.
Heel onzeker
De verhouding tussen de iconische schrijfster en &#8216;de maestro&#8217;, zoals hij in betere tijden werd genoemd, spreekt inderdaad tot de verbeelding. In de jaren vijftig kwam Greenspan, samen met een paar andere jonge enthousiastelingen, elke zaterdagavond bij Rand thuis om over haar wereldbeeld te kletsen. Voordat hij Rand ontmoette, was hij een nerdy wiskundige die twijfelde aan het bestaan van een empirisch vast te stellen waarheid. Al na een paar gesprekken geloofde hij, net als Rand, dat er een objectieve waarheid bestaat, dat &#8216;tegenstellingen niet bestaan&#8217;, en dat het ongereguleerde kapitalisme het enige moreel juiste systeem is. Hans Achterhuis zag in deze gedaanteverwisseling een van de oorzaken van de kredietcrisis. 
Greenspan was immers tussen 1986 en 2006 voorzitter van de Fed en heeft daar een flink aantal dereguleringen doorgevoerd. Of de makers geloven in Achterhuis&#8217; stelling dat Rand een van de schuldigen is van de kredietcrisis, doet er voor dit stuk niet toe. Ze benadrukken van tevoren dat het geen historisch juiste reconstructie is. Ze willen vooral laten zien dat Rand en Greenspan er niet in slaagden te leven en werken volgens hun eigen regels. De Waal: &#8216;Wat ze dachten, strookte niet met hun leven. Greenspan was voorstander van de vrije markt, maar hij werkte voor de overheid.&#8217; Sloot: &#8216;En hij was heel onzeker. Onzekerheid en twijfel passen niet in Rands ideologie.&#8217; 
In het stuk staat Greenspan op het punt om verantwoording af te leggen in het Huis van Afgevaardigden. Hij wordt geteisterd door onzekerheid. Hoe is het mogelijk dat zijn ideeën niet bleken te werken? Hij gaat in gesprek met Rand, die hem verwijt dat hij haar theorie niet zuiver heeft toegepast. &#8216;Je noemt jezelf een voorstander van de vrije markt, en dan ga je werken voor de instantie die die vrije markt aan banden legt!&#8217; Samen gaan ze terug in de tijd, naar de avonden in Rands huis en de boeken die ze schreef. Sloot en De Waal spelen afwisselend Greenspan en Rand en Roark en Do­mi­ni­que, de hoofdpersonen uit The Fountainhead.
Een ultiem houvast
Superkapitalisten is de eerste productie van theatergezelschap Mugmetdegoudentand onder de naam Mugmetdevuurvliegen: een samenwerkingsverband met jonge theatermakers. De speelstijl van &#8216;de mug&#8217; noemt Sloot &#8216;transparant&#8217;: &#8216;Het is een onderzoekende manier van spelen. Je speelt een versie van jezelf die zo waarachtig mogelijk moet zijn.&#8217; In deze voorstelling houdt dat in dat de acteurs af en toe uit hun rol stappen en hardop nadenken over het stuk en zichzelf. Tegen het eind richt De Waal zich rechtstreeks tot Rand. Ze spreekt haar verwarring uit over dier ideeën. Authenticiteit is een mooi ideaal, maar wat als de vrije markt niet zit te wachten op je authentieke producten? Moet je jezelf dan verloochenen? Hier lijkt een tegenstelling te bestaan in de theorieën van Ayn-&#8216;contradicties-bestaan-niet&#8217;-Rand. 
Boeken van Rand roepen fascinatie en vertwijfeling op, vinden de makers. Sloot: &#8216;Als je The Fountainhead leest, wil je een Howard Roark zijn (de integere, zelfverzekerde held, FR). Maar het is onmogelijk om niet te twijfelen aan jezelf en de wereld. Uiteindelijk zijn we ook allemaal Peter Keating, Roarks tegenpool.&#8217; 
De aantrekkingskracht van Rands ideeën is begrijpelijk, zegt Sloot. &#8216;De crisis geeft zoveel onzekerheid, ik snap heel goed dat Rands volgelingen haar ideeën zien als een ultiem houvast. Maar toch werkt het niet zo. Mensen zijn niet alleen maar rationeel.&#8217; De Waal: &#8216;Rands gedachtegoed is een utopie, dat heeft Achterhuis goed gezien.&#8217; Aan het eind van het toneelstuk richt Greenspan zich dan ook tegen zijn oude leermeesteres: &#8216;Jij hebt jouw ideeën bedacht, ik heb ze geleefd. Ze zijn niet houdbaar.&#8217;
www.mugmetdegoudentand.nl

Contradicties bestaan wel

<div class="lead">Nobelprijswinnaar en columnist Paul Krugman stoft Keynes af: miet bezuinigen maar investeren.</div>
<div class="mediaDossier-sources">4 bronnen:121</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Investeren</h3>
De neo-keynesiaanse econoom, Nobelprijswinnaar en New York Times-columnist Paul Krugman heeft een nieuw boek geschreven: End This Depression Now! Volgens hem kunnen overheden de crisis beëindigen door te investeren in plaats van te bezuinigen. In de New York Review of Books zet hij zijn <a href="http://www.nybooks.com/articles/archives/2012/may/24/how-end-depression/?pagination=false" class="normal" title="http://www.nybooks.com/articles/archives/2012/may/24/how-end-depression/?pagination=false">ideeën</a> uiteen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Aandachttrekkers</h3>
The New Yorker heeft in 2010 een groot <a href="http://www.newyorker.com/reporting/2010/03/01/100301fa_fact_macfarquhar?currentPage=all " class="normal" title="http://www.newyorker.com/reporting/2010/03/01/100301fa_fact_macfarquhar?currentPage=all">profiel</a> gemaakt van Krugman. In de jaren zeventig en tachtig keek hij nog neer op economen die zich met politiek bemoeiden: dat waren aandachttrekkers met simplistische ideeën. Tijdens de campagne van 2000 raakte hij zelf politiek betrokken. In het stuk komt ook zijn vrouw Robin Wells aan het woord, een micro-econoom met wie hij nauw samenwerkt. Zij voegt vinnige zinnetjes aan zijn columns toe als hij zich in haar ogen te mild uitdrukt. Het mist zijn uitwerking niet: Krugman heeft door de jaren heen heel wat haatpost gekregen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Actieve blogger</h3>
Krugman is een actieve blogger op de site van de The New York Times. Daarin verwijst hij regelmatig naar al degenen die over hem schrijven. Zo plaatste hij maandag een foto van een Spaanse bus met een grote reclame voor zijn nieuwe boek en links naar zijn recente optredens in de Europese media. Overigens volgen meer dan 779.000 mensen hem op twitter: <a href="https://twitter.com/#!/NYTimeskrugman" class="normal" title="https://twitter.com/#!/NYTimeskrugman">@NYTimeskrugman</a>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Battle</h3>
Het debat tussen Krugman en zijn tegenstanders is niet nieuw. Al in de jaren dertig werd het gevoerd door John Maynard &#8216;stimuleren&#8217; Keynes en Friedrich &#8216;bezuinigen&#8217; Hayek. De website EconStories heeft hun ideeën samengevat in een pakkende, grappige en leerzame &#8216;<a href="http://www.youtube.com/watch?v=GTQnarzmTOc " class="normal" title="http://www.youtube.com/watch?v=GTQnarzmTOc">rap battle</a>&#8216;.
</div>
<style type="text/css">.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-container-horizontal { width: 180px;height: auto; padding: 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-container-vertical { width: 360px; height: 150px; padding: 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-clip-horizontal { width: 180px; height: 260px;margin-bottom: 15px;float: left;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-clip-vertical { width: 360px; height: 150px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-item {list-style-image: none!important; width: 180px;height: auto;}/*.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-item-vertical { margin-bottom: 10px;}*/.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-item-placeholder { background: #fff; color: #000;}/** * Horizontal Buttons */.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-horizontal { position: absolute; top: 73px; right: 5px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(next-horizontal.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-horizontal:hover { background-position: -32px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-horizontal:active { background-position: -64px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-horizontal,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-horizontal:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-horizontal:active { cursor: default; background-position: -96px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-horizontal { position: absolute; top: 73px; left: 5px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(prev-horizontal.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-horizontal:hover { background-position: -32px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-horizontal:active { background-position: -64px 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-horizontal,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-horizontal:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-horizontal:active { cursor: default; background-position: -96px 0;}/** * Vertical Buttons */.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-vertical { position: absolute; bottom: 5px; left: 43px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(next-vertical.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-vertical:hover { background-position: 0 -32px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-vertical:active { background-position: 0 -64px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-vertical,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-vertical:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-next-disabled-vertical:active { cursor: default; background-position: 0 -96px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-vertical { position: absolute; top: 5px; left: 43px; width: 32px; height: 32px; cursor: pointer; background: transparent url(prev-vertical.png) no-repeat 0 0;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-vertical:hover { background-position: 0 -32px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-vertical:active { background-position: 0 -64px;}.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-vertical,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-vertical:hover,.wpg-carousel-skin-tabbed .jcarousel-prev-disabled-vertical:active { cursor: default; background-position: 0 -96px;}</style>
<script src="/static/JQueryCollection/js/jquery.jcarousel-0.2.5.pack.js" type="text/javascript"></script><script src="/static/JQueryCollection/js/javascript2.js" type="text/javascript"></script>

Non-fictie / Pleitbezorger van het egoïsme
Op 10 maart 2011 werd in de Amerikaanse Senaat een debat gevoerd over het op handen zijnde verbod op gloeilampen. Geen spannend onderwerp, zou je zeggen. Maar het debat verliep emotioneel. Toen de als libertair bekendstaande senator Rand Paul het woord kreeg, hield hij een gepassioneerd pleidooi voor keuzevrijheid op het gebied van lampen. Om zijn woorden kracht bij te zetten, haalde hij er een romanschrijfster bij. Had Ayn Rand in haar roman Anthem niet laten zien waartoe een bemoeizuchtige overheid kon leiden? En was er in dat boek niet ook een conflict om elektriciteit?
Ayn Rand &#8211; wie goed oplet, ziet haar naam de laatste tijd vaker opduiken. Tea Party&#8217;ers lopen rond met spandoeken waarop staat &#8216;Ayn Rand was right&#8217;, en Fox-presentator Glenn Beck wapperde in zijn show te pas en te onpas met haar boeken. Het kon niet uitblijven, in Amerika is nu ook een boek verschenen over Rands invloed op de publieke opinie: Ayn Rand. The Hidden Struggle for America&#8217;s Soul. Wie is de romanschrijfster die iedereen in Amerika lijkt te kennen? 
Na de Bijbel is Ayn Rands ruim elfhonderd pagina&#8217;s tellende Atlas Shrugged (1957) het meest gelezen boek in de Verenigde Staten. Ze vormen een markant tweespan: waar de Bijbel naastenliefde predikt, is egoïsme de hoogste deugd in Atlas Shrugged. Ayn Rand (1905-1982), die op twintigjarige leeftijd naar Amerika emigreerde, hield aan haar jeugd in de Sovjet-Unie een levenslange haat jegens het communisme over. In haar werk, dat bestond uit fictie en filosofische essays, bezong ze het perfecte spiegelbeeld: een ongereguleerd kapitalisme. Ze werd het bekendst met haar romans. Een combinatie van groots opgezette plots, controversiële seksscènes en een onvervalst ideologische boodschap leverde haar miljoenen lezers op. Alleen al van Atlas Shrugged worden er elk jaar nog honderdduizenden verkocht.
Talentloze droeftoeters
Ayn Rand was een ongewone, volgens sommigen gemankeerde romanschrijfster. Ze negeerde alle literaire mores over subtiliteit, geloofwaardigheid en psychologie. In Rands fictieve wereld bestaan maar twee soorten mensen: de kneuzen en de helden. De kneuzen zijn lelijk (pafferig, kaal, noem maar op) en hebben misselijkmakende namen als Balph Eubank en Wesley Mouch. Ze zijn continu op zoek naar erkenning, ondanks hun gebrek aan talenten en karakter. Verantwoordelijkheid schuiven ze het liefst door naar anderen (&#8216;Maar niemand heeft me gezegd wat ik moest doen!&#8217;) en vanzelfsprekend hebben ze lege vriendschappen en troosteloze seks. 
Aan de andere kant van de randiaanse scheidslijn staan de helden. Zij zijn slank en woest aantrekkelijk en hebben robuuste namen als Hank Rearden en Howard Roark. Ze trekken zich niets aan van anderen, werken hard, nemen de ene goede beslissing na de andere en worden zelden geplaagd door zoiets triviaals als emoties. Ze hebben wilde, soms naar verkrachting neigende seks met andere dunne, sexy mensen. Daarnaast beginnen ze vaak midden in een gesprek een filosofische monoloog die zich over meerdere pagina&#8217;s uitstrekt. 
De zwaar aangezette tweedeling in personages mag dan belachelijk lijken, ze dient een duidelijk doel. In haar hele oeuvre maakt Rand een onderscheid tussen creatieve genieën (&#8216;prime movers&#8217;) en parasiterende massamensen (&#8216;second-handers&#8217;). De tweede groep is afhankelijk van de eerste, maar weigert dit in te zien. In The Fountainhead (1943) laat Rand aan de hand van haar hoofdpersoon, de geniale, eigenzinnige architect Howard Roark, zien wat het belang is van originaliteit en individuele scheppingskracht. Roark weigert zich te conformeren aan de normen van andere architecten, die oude tradities nabootsen door zuiltjes en timpanen tegen gebouwen te plakken. In plaats daarvan maakt hij revolutionaire, strakke gebouwen die de meesten van zijn tijdgenoten krankzinnig en gevaarlijk vinden. Uiteraard zegeviert Roark: op de laatste pagina staat hij met wapperende haren boven op zijn eigen wolkenkrabber. 
Rands tweede grote roman, Atlas Shrugged, gaat over de plaats van het onafhankelijke genie in een steeds socialistischer wordende samenleving. De staalmagnaat Hank Rearden, ontwikkelaar van een superieure metaalsoort, wordt voortdurend lastiggevallen door rottige, slijmerige overheidsdienaren die op zijn patent uit zijn. Later dwingt de overheid Rearden simpelweg zijn geheim openbaar te maken &#8216;voor het publieke belang&#8217;. Het is maar één voorbeeld uit Atlas Shrugged van een genie dat wordt dwarsgezeten door de staat. Uiteindelijk trekken alle &#8216;prime movers&#8217; zich gezamenlijk terug in een verborgen vallei waar zij de tijd van hun leven hebben &#8211; eindelijk worden ze niet meer lastiggevallen door luie, talentloze droeftoeters. Het spreekt voor zich dat de parasieten niet zonder de genieën blijken te kunnen en hen uiteindelijk smeken terug te keren. Het kapitalisme heeft gezegevierd.
Onbegrepen genietje
In Rands ideale samenleving krijgen de men of the mind, zoals zij ze noemt, alle vrijheid hun eigenbelang na te jagen. De overheid beperkt zich tot het regelen van rechtspraak, politie en defensie, en vertrouwt voor het bekostigen van deze publieke goederen op giften. Er wordt geen belasting geheven en er bestaat geen door de overheid geregelde sociale zekerheid. Het lot van werklozen, gehandicapten en zieken in een randiaanse samenleving laat zich raden. Maar dit was niet haar zorg, zei Rand: het welzijn van het hele volk is niet de verantwoordelijkheid van krachtige individuen. 
Rands helden zijn overduidelijk verlengstukken van haarzelf. Al tijdens haar jeugd in de Sovjet-Unie ontstonden haar paranoia, rigiditeit en superioriteitsgevoel. Als eenzaam, onbegrepen genietje las ze boeken van Nietzsche en raakte ze ervan overtuigd dat de andere kinderen jaloers waren op haar intellect. Haar onvermogen tot zelfrelativering is nooit verdwenen. 
Later, toen ze in de Verenigde Staten woonde, raakte ze gebrouilleerd met de ene na de andere vriend. In de jaren vijftig verzamelde ze een kring van jonge, trouwe volgelingen om zich heen: een sekteachtig clubje waarvan ook de oud-voorzitter van de Federal Reserve Alan Greenspan deel uitmaakte. Wie Rand tegensprak, werd ten overstaan van de groep aan een heus verhoor onderworpen en geroyeerd wanneer hij niet inbond. Zo&#8217;n royement voltrok zich op de ouderwetse sovjetwijze: de anderen moesten een document tekenen waarin stond dat ze nooit meer contact zouden hebben met de verschoppeling. Merkwaardig genoeg bleven de meesten van Rands volgelingen, die zich &#8216;Objectivisten&#8217; noemen, haar en haar filosofie trouw, ook na haar dood in 1982. Er werd een instituut opgericht dat moest waken over haar intellectuele nalatenschap. Nog steeds beschouwt het Ayn Rand Instituut de geschriften van Rand, die naast vier romans bestaan uit een groot aantal essaybundels, als heilig.
Hulpeloze zakenlieden
Rand lijkt op het oog misschien een meedogenloze gek, iemand die niet serieus genomen hoeft te worden. Zo is ze ook behandeld door literair critici, wetenschappers en door de meeste media. Zelfs haar conservatieve tijdgenoten wilden niets met haar te maken hebben: voor hen was ze te militant atheïstisch en waarschijnlijk ook te excentriek. Maar wie Rand negeert, doet haar tekort. Hoe voorspelbaar, humorloos en opdringerig haar boeken ook zijn, het zijn spannende pageturners met talloze subplotjes en cliffhangers. En, belangrijker: als je bereid bent je in te leven in de helden, zijn ze zelfs overtuigend. Na een paar honderd pagina&#8217;s Atlas Shrugged is het onmogelijk om geen medelijden te hebben met Hank Rearden, het eenzame genie dat wordt geplaagd door geldbeluste slapjanussen. Het is moeilijk om geen hekel te krijgen aan de overheid, die steeds meer regels verzint om de vrije competitie aan banden te leggen. En nog lastiger is het om sympathie op te brengen voor de zijige mensen die lispelen over liefde en broederschap. Het is knap dat Rand er, ondanks haar radicale ideeën, in slaagt haar lezers &#8211; ook de niet-libertaire &#8211; aan het denken te zetten. En lang niet alles wat ze zegt is extreem. Over uiteenlopende zaken als zelfvertrouwen, originaliteit, bureaucratie en verantwoordelijkheid heeft ze zinnige dingen geschreven &#8211; en ook nog op een scherpe, soms zelfs grappige manier. 
Het is bovendien belangrijk om te erkennen dat Rand een grote invloed heeft gehad op rechts Amerika &#8211; van de Tea Party en de Republikeinse Partij tot Alan Greenspan. 
Aan deze invloed heeft Gary Weiss, onder meer journalist bij The New York Times en Business Week, nu een boek gewijd. Hij sprak met verschillende objectivisten en Rand-liefhebbende Tea Party&#8217;ers, bezocht bijeenkomsten van geldschieters die het objectivisme willen verspreiden, en deed onderzoek naar de ideeën van Alan Greenspan. Zijn stelling: Rand is bezig aan een opmars. Nog nooit zijn haar ideeën zo populair geweest als sinds de economische crisis van 2008. Dat lijkt raar: waarom zou de godin van het kapitalisme floreren bij het falen van de markt? Maar Weiss laat zien dat er in de ogen van randianen geen contradictie bestaat. De crisis is volgens hen niet ontstaan door te weinig regulering, maar juist door te veel. In een echt kapitalistische economie was er geen crisis geweest. 
Deze omkering hanteren de randianen ook als het gaat om de bêtes noires van de kredietcrisis: de zakenlieden. In haar essay &#8216;America&#8217;s Persecuted Minority: Big Business&#8217; (1961) betoogt Rand dat de &#8216;kleine, geëxploiteerde, veroordeelde, hulpeloze minderheid van zakenlieden&#8217; wordt gediscrimineerd en opgejaagd door liberale intellectuelen. Hun positie vergelijkt ze met die van de Joden in nazi-Duitsland en de bourgeoisie in de Sovjet-Unie. De randianen met wie Weiss sprak, associëren zichzelf met deze &#8216;hulpeloze minderheid&#8217;, of het nu gaat het om kleine boeren of om CEO&#8217;s van grote banken.
Randiaanse Revolutie
Rands invloed op de samenleving is overal te zien, schrijft Weiss. Op belangrijke posities in de Tea Party zitten mensen die al op jonge leeftijd haar boeken hebben gelezen en sindsdien op een randiaanse manier naar de wereld kijken. Voor veel van de nieuwe Congresleden van de Republikeinse Partij geldt hetzelfde. Onder­tussen is het Ayn Rand Instituut bezig de geesten van de jonge generatie rijp te maken voor de randiaanse revolutie door honderdduizenden gratis exemplaren van Atlas Shrugged op te sturen naar scholen. En het belangrijkst, volgens Weiss, is Rands invloed op Alan Greenspan, van 1987 tot 2006 voorzitter van de Fed. Green­span was in de jaren vijftig en zestig een van Rands naaste vertrouwelingen. In haar bundel Capitalism: The Unknown Ideal (1966) schreef hij drie essays waarin hij greed en het ongereguleerde kapitalisme bezong. Tijdens zijn zittingsperiode bij de Fed heeft hij ervoor gezorgd dat de markten verder gedereguleerd werden. Zo steunde hij de afschaffing van de Glass-Steagall Act, de wet die commerciële en zakenbanken van elkaar scheidde. En hij weigerde toezichthouders te sturen naar de hypotheekafdelingen van nationale banken. Volgens Greenspan zelf had dit allemaal weinig te maken met zijn jeugdige flirt met het objectivisme, maar Weiss betwijfelt dat. Uit al Greenspans uitspraken en geschriften zou blijken dat hij nooit afstand heeft gedaan van de ideeën die hij in 1966 op papier zette. Ook na de crisis van 2008 wees Greenspan dit gedachtegoed niet af.
Hamburgerbakker
Wat zou Rand zelf denken over de huidige economische crisis? Uit haar boeken blijkt dat ze een ouderwets idee had van werken, maken, creëren. Ze spreekt uitsluitend over tastbare uitvindingen en producten, zoals spoorwegen, elektrisch licht en revolutionaire motoren. Howard Roark staat, te midden van zijn werknemers, in een bouwput om daar met blote handen een gebouw in elkaar te zetten. Alle randiaanse helden weten hoe ze een vliegtuig moeten besturen en repareren. En de wetenschapper Dr. Akston uit Atlas Shrugged blijkt naast een briljante natuurkundige ook een uitstekende hamburgerbakker te zijn. Hoe zou Rand denken over de handelaren in dubieuze producten als credit default swaps? Ze opereerden vanuit egoïsme, dat staat vast. Maar ze creëerden niets.
Weiss wijst de lezer op het essay &#8216;The Money Making Personality&#8217; dat Rand in 1962 schreef voor Cosmopolitan. In dit stuk maakte zij een onderscheid tussen de Money Maker, die rijkdom creëert door &#8216;de natuur te bedwingen&#8217; (door iets uit te vinden of te maken) en de Money Appropriator, die aan zijn geld komt door anderen te manipuleren. De eerste soort hecht bovendien niet aan luxe en status, in tegenstelling tot de tweede. Het is duidelijk bij welke groep Rands sympathie lag. Ze liet zich in dit essay negatief uit over Wall Street. Toen ze Alan Greenspan vroeg een schatting te maken van het percentage Money Makers op Wall Street, gokte hij op vijf procent. Zo bezien lijkt het bijna onmogelijk dat Rand nu positief zou oordelen over het gros van de zakenmannen van Wall Street. Maar hoe zit het met de huidige randianen? 
Het antwoord van Weiss is duidelijk: met de realiteit hebben Rands volgelingen niets te maken. De randianen die hij spreekt, herhalen een globaal praatje over de crisis waarin de overheid alles verkeerd heeft gedaan. Op tegenwerpingen en vragen reageren ze met clichématige abstracties over vrijheid en dwang. In een debat dat Weiss bijwoonde tussen het Ayn Rand Instituut en Demos, een progressieve denktank, praatten beide sprekers volledig langs elkaar heen. Yaron Brook, directeur van het Ayn Rand Instituut, stelt dat elke economische transactie rechtvaardig is zolang die vrijwillig wordt gedaan. Maar zo&#8217;n ruil veronderstelt twee gelijke partners, werpt de Demos-afgezant tegen. Brook is niet onder de indruk. &#8216;De oude randiaanse praktijk van het negeren van het overduidelijke en het verkeerd voorstellen van de werkelijkheid vond recht voor onze ogen plaats,&#8217; schrijft Weiss. Wanneer Brook voorstelt het openbaar onderwijs af te schaffen, wordt het Weiss teveel. &#8216;Waarom debatteren we weer over deze thema&#8217;s, deze basisprincipes? Is dat echt nodig?&#8217; vraagt hij zich af.
Roep om meer ongelijkheid
Aan het eind van het boek wordt duidelijk dat Weiss het schreef met een politiek doel. Zijn ironische distantie maakt plaats voor een ernstige, zelfs gealarmeerde toon. Hij maakt zich zorgen om de agressie ten opzichte van de overheid en de breed klinkende roep om meer ongelijkheid. Ayn Rand ziet hij als de evil genius achter deze tendens, en de Tea Party, het Ayn Rand Instituut en een deel van de Republikeinse Partij als haar voetsoldaten. Hij pleit ervoor &#8216;de verborgen strijd om Amerika&#8217;s ziel&#8217; aan te gaan met hetzelfde middel dat de randianen hanteren: de moraal. Weiss begrijpt de aantrekkingskracht van Rands boeken en ideeën. Ze bieden mensen houvast, geven simpele antwoorden, behandelen fundamentele vragen over rechtvaardigheid waarover anderen allang niet meer praten. 
Haar boeken geven de aanhangers de illusie terug te kunnen keren naar een tijd waarin het beter ging met Amerika. Intussen spannen Democraten en progressieven zich niet in om te beargumenteren waarom hun visie op de overheid moreel superieur is. Daardoor lijkt Rand nu aan de winnende hand. Met klem verzoekt Weiss progressief Amerika om Rand voortaan serieus te nemen en &#8216;filosofischer te denken&#8217; om haar van een weerwoord te kunnen voorzien. &#8216;We moeten kiezen &#8211; ons erfgoed of Ayn Rand.&#8217;
Gary Weiss, ‘Ayn Rand Nation. The Hidden Struggle for America’s Soul’, St. Martin’s Press, 290 p.

Ayn Rand en de strijd om Amerika’s ziel

Economie / De opkomst van de Tea Party
Aan de overzijde van de oceaan is al maanden het Grote Voorverkiezingscircus aan de gang. De Republikeinen lijken er een sport van te maken zoveel mogelijk zeer conservatieve kandidaten naar voren te schuiven. Terwijl de wereld nog aan het bijkomen is van de ergste economische crisis in tachtig jaar, roepen presidentskandidaten om het hardst dat de vrije markt ruim baan moet krijgen. Hoe is dit mogelijk? En hoe kan het dat vanaf het voorjaar van 2009 een anti-overheidsbeweging als de Tea Party overal in Amerika van zich liet horen? Over die vraag hebben zich talloze wetenschappers en journalisten gebogen. Onlangs verscheen in deze traditie Pity the Billionaire. The Hard-Times Swindle and the Unlikely Comeback of the Right van de Amerikaanse journalist Thomas Frank. Deze auteur beschrijft hoe rechtse &#8216;oplichters&#8217; hun achterban ervan wisten te overtuigen dat niet Wall Street, maar Washington de vijand is van de gewone man.
Frank schrijft geestig en laat overtuigend zien hoe rechts Amerika het momentum heeft gegrepen dat voor links geschapen leek. Normaal treedt volgens hem na een ernstige economische crisis een &#8216;hard-times scenario&#8217; in werking. Na de crisis van 1929 werden de rijkelui van Wall Street het mikpunt van spot en woede. Men verwachtte van de overheid dat deze zou ingrijpen en er klonk een luide roep om strengere regulering van de economie. Aanvankelijk leek dit scenario zich in 2008 ook te ontrollen. De eerste maanden na de crisis ontstond er verontwaardiging over zelfverrijking in de financiële sector en werd er een Democratische president gekozen die beloofde de misstanden aan te pakken. Maar al binnen een paar maanden na Obama&#8217;s aantreden verschoof de volkswoede van Wall Street naar Washington. Verslaggever Rick Santelli nodigde Amerika&#8217;s &#8216;kapitalisten&#8217; op 19 februari 2009 uit een &#8216;Chicago Tea Party&#8217; te houden om &#8216;hun land terug te krijgen&#8217;. Het was het begin van een grote, landelijke beweging die de zegeningen van de vrije markt bezong. 
Deze onverwachte wending noemt Frank een knappe retorische omkering. Tea Party-kopstukken en conservatieve talkshowpresentatoren als Glenn Beck slaagden erin de gewone man ervan te overtuigen dat niet de zakenelite, maar de bestuurlijke elite zijn vijand is. De bankdirecteur is, volgens deze omkering, de natuurlijke bondgenoot van de kleine ondernemer. Om dit aannemelijk te maken, spreekt &#8216;rechts&#8217; uitsluitend in abstracte termen over de economie. Discussies gaan over vrijheid en tirannie, niet over credit default swaps en de deregulering van banken in de jaren negentig. 
Frank noemt deze nostalgie naar negentiende-eeuwse simpelheid &#8216;small-business folklore&#8217;: die moet verhullen dat de economie tegenwoordig vele malen complexer is dan een eeuw geleden. Frank doet niet geheimzinnig over zijn eigen positie ten aanzien van het Amerikaanse rechtspopulisme. Door het hele boek schommelt zijn toon tussen verontwaardiging en ironie, soms op het opdringerige af. De retorische trucs van mensen als Glenn Beck legt hij mooi bloot, maar hij biedt geen bevredigende verklaring voor het feit dat zo véél mensen zich aangetrokken voelen tot de Tea Party. Zijn zij dan allemaal willoze dommerdjes die geloven in de samenzweringstheorieën van Beck en consorten?
Geen paranoïde gekken
Voor een gedegen onderzoek naar de drijfveren van Tea Party&#8217;ers moeten we elders zijn. Harvard-sociologe Theda Skocpol heeft samen met PhD-student Vanessa Williamson onderzoek gedaan naar de ontstaansgeschiedenis, achtergronden en ideologie van de Tea Party. Het resultaat, The Tea Party and the Remaking of Republican Conservatism, is het eerste uitgebreide wetenschappelijk onderzoek naar het fenomeen. Skocpol en Williamson hebben alle bestaande data geraadpleegd, maar daarnaast bezochten ze ook Tea Party-bijeenkomsten door het hele land en voerden daar gesprekken met lokale activisten. Hun vlot geschreven boek is doorspekt met fragmenten over Tea Party-activisten, voor het grootste deel vriendelijke, gepensioneerde echtparen die zich zorgen maken over &#8216;waar het heengaat met Amerika&#8217;. De conclusie is in eerste instantie weinig opwindend. De sociologen verzetten zich tegen het beeld van de Tea Party als een pure grassroots-beweging, maar kunnen zich evenmin vinden in een analyse van het verschijnsel als de liefdesbaby van Fox News en steenrijke conservatieve organisaties. De waarheid ligt in het midden: de Tea Party is zo groot geworden door een wisselwerking tussen deze drie actoren. 
Tea Party&#8217;ers ze zijn gemiddeld ouder, blanker, hoger opgeleid en welvarender dan de gemiddelde Amerikaan. Ze zijn ook geobsedeerd door het Amerikaanse verleden, citeren te pas en te onpas uit de grondwet, en verlangen terug naar de tijd voor de New Deal, toen de Amerikanen nog vrij waren. Tot zover weinig opzienbarende resultaten. Maar uit het onderzoek van Skocpol en Williamson blijkt óók dat veel Tea Party&#8217;ers een meer genuanceerde kijk hebben op de overheid dan meestal wordt aangenomen. Net als Thomas Frank merken Skocpol en Williamson op dat Tea Party&#8217;ers hun anti-overheidssentiment vooral in abstracties uitdrukken: ze zijn voor &#8216;de vrije markt&#8217; en &#8216;individuele verantwoordelijkheid&#8217;, ze denken dat Amerika &#8216;failliet gaat&#8217;, en zijn &#8216;tegen schulden&#8217;. Maar tijdens de diepte-interviews bleken de zaken toch iets anders te liggen: de Tea Party&#8217;ers zijn aan behoorlijk wat overheidsdiensten gehecht. Sterker nog, ze zouden best meer belasting willen betalen om bepaalde voorzieningen te kunnen handhaven. De oudedagsvoorziening en ziektekostenverzekering zien ze als zekerheden die &#8216;verdiend&#8217; zijn en die dus mogen blijven bestaan. 
Een ander verhaal wordt het als het gaat om welfare, uitkeringen aan mensen die niet werken. Tea Party&#8217;ers hebben al snel het gevoel dat luie, onverantwoordelijke &#8216;freeloaders&#8217; op hun harde werk willen meeliften. Met name zwarten, illegalen en jongeren worden met een schuin oog bekeken. Zo bezien zijn de Tea Party&#8217;ers geen paranoïde gekken, maar gewoon bange, oudere burgers die vrezen hun verworvenheden te verliezen aan outsiders. Die mensen hebben we in Nederland ook.
Redelijkheid en nuance
Frank schrijft aan het begin van zijn boek: &#8216;De herboren rechtse beweging is geslaagd dóór, niet ondanks, haar idealisme; want idealisme in brede zin is precies waar onze gevallen economische wereld om schreeuwt.&#8217; Ook Skocpol en Williamson leggen de nadruk op de kracht van de rechtse standvastigheid, niet alleen in de politiek, maar ook in de media. Dit is een conclusie die je moeiteloos kunt doortrekken naar Europa. Hier bestaat weliswaar geen Tea Party, maar ook hier heeft links moeite om munt te slaan uit de economische crisis. De sociaal-democratie slaagt er niet in een &#8216;groot verhaal&#8217; te vertellen, juist nu daar zo veel behoefte aan lijkt te zijn. En ook hier probeert links om redelijkheid en nuance te stellen tegenover rechts-populistische verdachtmakingen. 
Hoe zal het de rechts-populistische beweging in Amerika vergaan? Skocpol en Williamson tonen enig optimisme. Wanneer Tea Party&#8217;ers erachter komen hoe extreem de ideeën van hun leiders zijn (de Tea Party-sympathisant en Republikeinse afgevaardigde Paul Ryan wil bijvoorbeeld Social Security en Medicare privatiseren) zal de beweging vanzelf gematigder worden, zo menen zij. Het blijven immers mensen met gezond verstand, die zich niet eindeloos zullen laten misleiden door abstracte praatjes over de vrije markt. Thomas Frank ziet het somberder in. Hij schetst een apocalyptisch visioen van een door Tea Party&#8217;ers geregeerd Amerika: &#8216;een Arcadië van allen tegen allen&#8217;. Ironisch genoeg hanteert hij hiermee dezelfde einde-der-tijdenretoriek als de mensen over wie hij schrijft. 
Thomas Frank, &#8216;Pity the Billionaire. The Hard-Times Swindle and the Unlikely Comeback of the Right&#8217;, Random House, 240 p.
Theda Skocpol en Vanessa Williamson, &#8216;The Tea Party and the Remaking of Republican Conservatism&#8217; Oxford University Press, 264 p.

Kleine gedachten van een grote denker

Kleine gedachten van een grote denker

Meewaaiers

Het goede leven

Over Floor Rusman

Twintigersillusies

Teleurgesteld door de wereld

Amerikaanse toestanden

Een stimulerend betoog

Bezuinigen of niet?

Bezuinigen of niet?

Krugman en de crisis

Contradicties bestaan wel

Krugman en de crisis

Ayn Rand en de strijd om Amerika’s ziel

Bange oude burgers