De meeste films deugen niet

Columns van de week

Chard van den Berg en Hannah Prins

<p>Begin jaren negentig stonden Nederlanders, Fransen en Duitsers nog volop achter verregaande Europese samenwerking. Tegelijkertijd keken de meeste Oost-Europeanen reikhalzend uit naar het EU-lidmaatschap. Hoe anders is de situatie vandaag. Na de Brexit is er gegronde vrees voor een Frexit, een Italeave, een Bye-gium, een Departugal, een Finish, een Czech-out of andere vormen van EU-thenasie.</p>
<p class="p_1">Volgens econoom Peter Rodenburg zit de EU in een klassieke <span class="Cursief">catch-22</span> situatie. ‘Om populairder te worden, moet Europa sociaal beleid ontwikkelen, maar dat kan alleen door middel van verregaande politieke integratie. Juist daarvoor bestaat geen draagvlak.’ Steeds meer Europese burgers hebben volgens hem last van de gevolgen van globalisering en de Europese interne markt. ‘Landen beconcurreren elkaar.</p>
<p class="p_1">Dat leidt tot een erosie van arbeidsvoorwaarden en een verschuiving van belastingheffing op kapitaal naar arbeid. Kijk maar hoe de verzorgingsstaat de afgelopen 35 jaar steeds verder is uitgekleed.’ Volgens Rodenburg wint de EU weer aan populariteit als ze ‘burgers goed weet te beschermen tegen de toevalligheden in het leven. Een sterke verzorgingsstaat en een goed functionerende democratie vormen de kern van de Europese <span class="Cursief">way of life</span>.’</p>
<p class="p_1">In de woorden aan van voormalig commissievoorzitter Jacques Delors: <span class="Cursief">people do not fall in love with a single market.</span> Rodenburg: ‘De EU moet sociaal zijn of de EU zal niet zijn. Maar het zal niet eenvoudig worden sociaal beleid op Europees niveau te ontwikkelen.&#8217;</p>
<blockquote><p><span style="color: #a1a1a1; font-family: mr-eaves-xl-modern; font-size: 30px; text-align: center;">‘De EU moet sociaal zijn of de EU zal niet zijn.</span></p></blockquote>
<p class="p_1">Hoogleraar politicologie Ben Crum meent dat de communicatie tussen Europese beslissers en kiezers moet verbeteren. ‘Politici moeten terugpraten tegen de kiezers en niet wegduiken.’ Volgens Crum ontbreekt het aan effectieve kanalen voor dat contact: bij nationale verkiezingen wordt nauwelijks over Europa gesproken en de verkiezingscampagnes voor het Europarlement komen na 36 jaar nog altijd niet van de grond. Crum: ‘Het gat wordt nu gevuld met referenda. Dat gaat met vallen en opstaan, en met veel weerstand van het politieke establishment.’</p>
<p class="p_1">Volgens Crum moeten we ‘moedig voorwaarts’. Ervaringen in Denemarken en Ierland tonen volgens hem aan dat ‘hoe vaker je een referendum hebt, des te waarschijnlijker het wordt dat de kiezer zin van onzin weet te scheiden.’ Naast meer referenda pleit Crum voor het openen van ‘een nieuw politiek kanaal’: ‘Als je aanvaardt dat Brussel politieke macht heeft, vind ik veel te zeggen voor directe verkiezingen voor de voorzitter van de Europese Commissie, compleet met nationale <span class="Cursief">primaries</span> geïnspireerd op het Amerikaanse model.’</p>
<p class="p_1">Communicatiewetenschapster Katjana Gattermann denkt eveneens dat Europese politici zichtbaarder moeten worden. ‘De media beschrijven Europese besluitvorming nu meestal als onderhandelingsproces tussen landen. Voor elke top interviewen tv-zenders “hun” staatshoofd of minister en beschrijven ze de uitkomst in termen van de consequenties voor de inwoners van hun land. Het Europa-brede perspectief ontbreekt.’</p>
<p class="p_1">Gattermann denkt dat een deel van de oplossing zou zijn dat nationale politici minder en Europese politici meer aandacht in de media krijgen als het gaat over Europees beleid. ‘En dan niet alleen commissievoorzitter Jean-Claude Juncker of parlementsvoorzitter Martin Schulz, maar ook de individuele Europarlementariërs, aangezien zij direct worden gekozen door de bevolking.’ Bijkomend voordeel: kiezers krijgen dan herkenbare mikpunten voor kritiek of lof, in plaats van het abstracte concept van de ‘Europese Unie’.</p>
<blockquote><p><q class="pull-right">Een week op de hei voor Europese premiers.</q></p></blockquote>
<p class="p_1">Hoogleraar sociale psychologie Paul van Lange denkt dat de Europese samenwerking op twee manieren kan worden versterkt. ‘Allereerst komen landen dichter bij elkaar door lotsverbondenheid. Dreiging van buitenaf is daartoe een probaat middel. Het helpt om samen effectief op te trekken tegen IS, milieuproblemen of de economische crisis.’ Europese burgers ervaren deze lotsverbondenheid nu onvoldoende. ‘Europese politici hoeven natuurlijk geen angst te zaaien, maar het besef dat je als geïsoleerd land kwetsbaar en zwak bent, kan beter en concreter worden gecommuniceerd.’</p>
<p class="tekst">In de tweede plaats kan de gemeenschappelijke Europese identiteit worden versterkt doordat Europese regeringsleiders onderling meer vertrouwen in elkaar uitstralen. ‘Nu laten ze alleen zien dat ze haast hebben en het oneens zijn,’ zegt Van Lange. ‘Het tonen van onderlinge vriendschap, eenheid en vertrouwen tussen Europese leiders zou een belangrijke prioriteit moeten worden.’ Hij adviseert de Europese premiers een ‘week op de hei’ met elkaar door te brengen, in vrijetijdskleding en zonder al te veel camera’s, maar met professionele begeleiders. ‘Leiders zijn ook maar mensen. Onder tijdsdruk hou je nu eenmaal vast aan nationale belangen en staat het onderhandelen voorop. Pas als je de tijd hebt, geef je vertrouwen, vriendschap en gezamenlijke oplossingen een oprechte kans.’</p>
<p class="p_1">Europees letterkundige Menno Spiering, schrijver van <span class="Cursief">A Cultural History of British Euroscepticism</span>, denkt dat de Britten de afgelopen weken onbewust al een succesvolle campagne hebben gevoerd om de EU geliefder te maken. ‘Heel wat Britten die voor een Brexit kozen, en nu geconfronteerd worden met een imploderend politiek bestel, een exploderend staatsbestel en grote economische onzekerheid, lijken zich te bedenken.’</p>
<p class="p_1">Zo interviewde de BBC een geëmotioneerde Brexiteer die verklaarde dat hij alleen maar tegen Europa had willen stemmen, maar er natuurlijk niet <span class="Cursief">echt</span> wilde uitstappen. ‘De Brexit maakt plaats voor de Regrexit. Kortom: als je weer verliefd wilt worden op Europa, stoot haar dan van je weg. Laat maar komen die Nexit en whateverexit.’ Volgens Spiering heeft De Dijk het ooit treffend verwoord: ‘Een man weet niet wat hij mist / maar als ze er niet is / weet een man pas wat hij mist.’</p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De oplossers</span></strong><br />
In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk op <a href="http://www.deoplossers.nl" target="_blank" rel="noopener">www.deoplossers.nl</a> voor een overzicht van de interessantste bijdragen over de vraag van deze week.</p>
</div>


Esther de Roos

Michiel Hulshof

Zo wordt de Europese Unie weer geliefd

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Veel onderzoek richt zich niet op geluk, maar juist op depressie. Hoogleraar Meike Bartels</span> draaide het om, en onderzocht gelukkige mensen. ‘Depressie is iets anders dan een gebrek aan geluk.’</div>
<p class="p_1">Toen ze in 2003 de laatste hand legde aan haar promotieonderzoek, kreeg biologisch psycholoog Meike Bartels een nieuw inzicht. In haar proefschrift beschreef ze gedragsproblemen bij kinderen, van angst en depressie tot agressief gedrag. Ineens besefte ze dat ze daarmee slechts een klein deel van alle kinderen beschreef. ‘Zo’n 75 procent van de kinderen die ik voor mijn onderzoek had gezien, deden het gewoon prima! Waarom besteedde ik zo weinig aandacht aan die groep? Dat vond ik eigenlijk heel vreemd.’</p>
<p class="tekst">Er was, zo realiseerde ze zich, sprake van een hardnekkig en wijdverbreid fenomeen. ‘Wetenschappers zijn vaak eenzijdig gefocust op problemen, zoals ziekte of afwijkend gedrag. We onderzoeken waarom mensen depressief worden, terwijl je je net zo goed kan afvragen waarom de meeste mensen niet depressief worden. Dat levert minstens even interessante informatie op.’ Ander voorbeeld: ‘Er zijn duizenden onderzoeken gedaan naar de vraag waarom jongeren beginnen met roken. Terwijl ik het juist fascinerend vind waarom de meesten nooit beginnen met roken.’ En vooruit, nog een voorbeeld dan: ‘Als je wilt weten wat de oorzaken van ziekteverzuim op het werk zijn, doe dan eens een onderzoek naar mensen die zich in twintig jaar tijd nooit ziek hebben gemeld.’</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-299921 media-299921" class="align-right"><img decoding="async" class="alignnone" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/10/Bartels_DSC7441_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Foto: Adrie Mouthaan</figcaption></figure>
</div>
<p>Na het afronden van haar proefschrift legde Bartels zich daarom toe op een vergeten vakgebied: de genetica van de gelukkige mens. Sinds vorig jaar is ze hoogleraar Genetics and Wellbeing aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Als ‘geluksprofessor’ heeft ze inmiddels een aantal wetenschappelijke doorbraken op haar naam staan. De grootste: het vinden van de allereerste plekken op ons genoom die een rol spelen bij verschillen in geluk.</p>
<p>De hoogleraar: ‘Sommige mensen zullen het zien als decadentie: waarom moet je gelukkige mensen onderzoeken? Maar ik denk dat het zinnig is om te weten waarom mensen op zo’n essentieel punt van elkaar verschillen. Ik denk dat we ontzettend veel kunnen leren van de mensen met wie het goed gaat.’</p>
<h5>Geluksindustrie</h5>
<p class="tekst">Bartels had het vermoeden dat een deel van het verschil in geluk tussen mensen een aangeboren, genetische oorzaak had. Maar ja, dat moest ze nog wel kunnen bewijzen. In haar oratie <span class="Cursief">Geluk is niet gewoon </span>somde ze op wat voor soort kennis de wetenschap over geluk paraat heeft. ‘Gemiddeld gezien zijn mensen gelukkiger als ze getrouwd zijn of een duurzame relatie hebben, veel vrienden hebben, geen kinderen hebben (zegt het ene onderzoek), wel kinderen hebben (zegt het andere onderzoek), niet roken, bovengemiddeld verdienen, zichzelf aantrekkelijk vinden, groot zijn, maar niet te groot en religieus zijn. Geluk voel je, volgens een recente studie, in je hele lichaam en het is geassocieerd met gezondheid en levensduur.’</p>
<p>Ze memoreerde dat de World Health Organisation het promoten van ‘welbevinden en geluk’ als een van de doelen voor goed gezondheidsbeleid ziet, en dat de Verenigde Naties in 2013 besloot om 20 maart uit te roepen tot de jaarlijkse Internationale Dag van Geluk. Tot slot betoogde ze dat het geen toeval was dat Pharell Williams juist met <span class="Cursief">Happy</span> een wereldhit scoorde; het najagen van geluk is immers een wereldwijd fenomeen, waaraan vrijwel iedereen – man, vrouw, arm, rijk, Chinees, Mexicaan of Pool – meedoet.</p>
<p>‘Inderdaad,’ zegt Bartels. ‘Waar je ook komt, mensen noemen steevast “gelukkig zijn” als een van de belangrijkste doelen in hun leven.’ Volgens haar is er de laatste jaren sprake van een groeiende geluksindustrie. ‘Bedrijven staan in de rij voor allerhande gelukstrainingen voor hun personeel. Mensen die gelukkig zijn, presteren nu eenmaal beter. Maar de causaliteit daarvan kennen we niet. Presteer je beter omdat je gelukkiger bent of ben je gelukkiger omdat het goed gaat op je werk? Tegenover de wildgroei aan trainingen en cursussen, zie je een enorm gebrek aan kennis over geluk.’</p>
<h5>Tweelingendatabase</h5>
<p class="tekst">Dit voorjaar verstuurde de Vrije Universiteit een ronkend persbericht: ‘VU-hoogleraar Bartels bevestigt erfelijke invloed op geluk’. Volgens het stuk kon de hoogleraar daar zelfs een exact getal op plakken: maar liefst 35 procent van de verschillen in geluksgevoel tussen mensen zijn toe te schrijven aan genetische verschillen.</p>
<p>‘Dat getal is robuust,’ bevestigt Bartels. ‘Het gaat om een relatief eenvoudige meting bij een hele grote onderzoekspopulatie. Op de Vrije Universiteit hebben we een unieke database: het Nederlands Tweelingen Register, dat in 1986 werd opgezet door hoogleraar Dorret Boomsma. Meer dan 190 duizend mensen (meerlingen en hun familieleden) werken vrijwillig mee aan het onderzoek. Het is de grootste tweelingendatabase ter wereld.’ Het meten van geluk gebeurt door mensen te vragen hun leven een cijfer tussen de 1 en 10 te geven. Door te kijken in hoeverre de onderlinge scores van genetisch identieke (eeneiige) tweelingen verschillen van die van niet-identieke (twee-eiige) tweelingen, kan je vaststellen welk deel van de verschillen in geluksgevoel door genetische factoren wordt bepaald. Om de stelling te kunnen onderbouwen, vergeleek Bartels die uitkomsten met een reeks aan andere internationale onderzoeken naar geluk en erfelijkheid.</p>
<p>Om meer te weten te komen over de samenhang tussen genen en geluk onderzocht Bartels een grote groep mensen die geen naaste familie van elkaar waren en van wie ze zowel een DNA-afdruk als het geluksniveau had. Wat bleek: hoe meer overeenkomsten in het DNA van de proefpersonen, hoe meer hun geluksgevoel overeenkwam. ‘Dat was echt een grote stap vooruit,’ zegt Bartels. ‘Het betekende dat er stukjes DNA bestaan die een deel van de verschillen in geluksgevoel tussen mensen verklaren.’</p>
<figure id="post-299927 media-299927" class="align-right"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/10/Tweeling_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Voor haar onderzoek maakte Meike Bartels gebruik van de grootste tweelingendatabase ter wereld. Foto: An-Sofie Kesteleyn</figcaption></figure>
<p class="tekst">Om de puzzel compleet te maken, wilde Bartels uiteraard weten waar en op welke chromosomen die ‘geluksgenen’ zich precies bevonden. Inmiddels heeft ook die zoektocht de eerste vruchten afgeworpen: samen met een internationaal team van onderzoekers heeft ze, als eerste wetenschapper ter wereld, een aantal plekken op het DNA gevonden die verantwoordelijk zijn voor de verschillen in geluk.</p>
<p>Om die klus te klaren onderzochten ze de data van bijna driehonderdduizend mensen. ‘Het bij elkaar halen van al die gegevens heeft ons meer dan drie jaar gekost,’ zegt ze. ‘Overal ter wereld zochten we naar datasets van mensen van wie zowel het DNA als het geluksniveau bekend was.’ Uiteindelijk wisten ze bij veertig onderzoeksgroepen in Noord-Amerika, Europa en Australië in totaal 44 datasets te verzamelen. ‘Al die sets moeten natuurlijk aan een aantal eisen voldoen. Vervolgens moeten ze worden opgeschoond. Dat gaat om gigantische hoeveelheden. Van elk persoon heb je alleen al 2,5 miljoen genetische varianten. Het schoonmaken van zo’n set kost vier à vijf uur per persoon. En je kunt je voorstellen dat het niet bij alle datasets meteen goed gaat.’ Lachend: ‘Het heeft ons ook minstens driehonderdduizend e-mails gekost.’</p>
<p>Eind augustus werd een laatste, enorme dataset van 140 duizend mensen uit Groot-Brittannië aan de resultaten toegevoegd. ‘Voor die tijd hadden we natuurlijk al een idee welke richting het uitging. Maar als je zoveel gegevens toevoegt, hoop je dat de effecten die je ziet niet ineens als sneeuw voor de zon verdwijnen. Dat was heel spannend. Het is toch een beetje als zo’n bankentest: je gaat schudden en je hoopt dat het blijft staan. Gelukkig voor ons werden de effecten die we zagen alleen maar sterker.’<br />
<q class="pull-right">Misschien kan je in plaats van depressie-preventie ook aan geluksstimulatie doen</q></p>
<p>En zo mogen Bartels en haar collega’s zich de eersten noemen die een genetische basis voor ons geluk hebben gevonden. Momenteel werkt de hoogleraar aan de wetenschappelijke publicatie van de resultaten.</p>
<p>‘Het vinden van die plekken op het genoom betekent ook dat we weer opnieuw gaan beginnen met een deel van het onderzoek. Nu moeten we de biologische paden in kaart brengen. Wat voor genen zijn het? Komen ze ook daadwerkelijk tot expressie? En welke eiwitten produceren ze dan?’</p>
<p class="tekst"><em>Kunt u iets zeggen over de geluksgenen die u heeft gevonden?<br />
</em>‘Wat ik vooral interessant vind, is dat de genlocaties waarvan we nu weten dat ze een rol spelen bij geluk op totaal andere plekken op het humane genoom liggen dan die waarvan we vermoeden dat ze te maken hebben met depressie. Dat zou kunnen betekenen dat depressie, in ieder geval gedeeltelijk, iets anders is dan een gebrek aan geluksgevoel.’</p>
<p class="tekst"><em>Wat zou dat voor consequenties kunnen hebben?<br />
</em>‘Wereldwijd wordt enorm veel energie en geld gestoken in onderzoek naar betere behandelingen voor depressie. Met gematigd succes. Er bestaat een mogelijkheid dat we via een omweg een alternatieve route hebben gevonden. Misschien kan je in plaats van depressie-preventie ook aan geluksstimulatie doen.’</p>
<p class="tekst"><em>De farmaceutische industrie zal in zijn handen knijpen als ze zo’n gelukspil kan maken.<br />
</em>‘Daar geloof ik niet in. We hebben nu een aantal plekken op het DNA gevonden die een klein deel van verschillen in geluksgevoel verklaren. Maar mochten we ooit in de verre toekomst het genoom van achthonderdduizend mensen hebben geanalyseerd, zal blijken dat er nog veel meer plekken zijn. Dan kom je in totaal misschien wel op vierhonderd stukjes DNA die allemaal een rol spelen. Dat betekent ook dat het moeilijk zal zijn een gelukspil te ontwikkelen die voor iedereen werkt. Aan de andere kant: als je mensen met een depressie op de een of andere manier van het randje kan afhouden, dan is dat al heel wat.’</p>
<p class="tekst"><em>Dus het duurt nog even voordat iedereen gelukkig is.<br />
</em>‘Laat mij duidelijk zijn. Het is echt niet mijn doel dat iedereen zich altijd gelukkig voelt. Er bestaat zo’n kinderliedje van het Klein Orkest waarin de dood wordt opgesloten en er niemand meer sterft. Dat leidt uiteindelijk tot heel ellendige situaties. Dat zou ook het geval zijn in een maatschappij waarin iedereen zijn leven een tien geeft. Dat roept allemaal nieuwe problemen op.’</p>
<h5>Loterijwinnaars</h5>
<p class="tekst">Eigenlijk had Bartels neuroloog willen worden. ‘Mijn moeder is arts, en ik had nooit over iets anders nagedacht.’</p>
<p>Na het behalen van haar eindexamen lootte ze mee voor de studie medicijnen, maar tevergeefs. ‘Omdat ik toch een voorliefde voor ziekenhuizen heb, koos ik voor een studie farmacie in Utrecht. Ik liep netjes alle verplichte practica af en haalde de nodige studiepunten. Maar ik was zeker geen modelstudent. Ik dacht: volgend jaar ga ik toch geneeskunde studeren.’</p>
<p>Opnieuw werd ze uitgeloot. Met tegenzin vervolgde ze haar studie farmacie. ‘Na een tijdje ben ik gestopt. Ik wilde nadenken over wat ik moest doen.’ Ze deed een studiekeuzetest. Niet verwonderlijk kwam daar geneeskunde uit. ‘Maar in de pauze van die test raakte ik met iemand aan de praat die tegen mij zei: het gaat jou helemaal niet om ziektes. Jij vindt gezonde mensen en met name de verschillen tussen mensen heel interessant. Misschien moet je eens kijken bij de VU, daar zit hoogleraar Ko Orlebeke. Ik heb de telefoon gepakt en hem gebeld. Hij reageerde erg leuk en nodigde me meteen uit om langs te komen. Op zijn advies ben ik fysiologische psychologie gaan studeren, en meteen begonnen met onderzoek doen.’<br />
<q class="pull-right">Geluk en liefde zijn allebei evolutionaire behoeftes. Gelukkige mensen zijn eerder in staat liefde te vinden en andersom</q></p>
<p>Bartels bleek al snel een fascinatie te hebben voor de verschillen tussen mensen. ‘Zet mij maar op een terras,’ zegt ze daarover. ‘Of op een andere plaats waar veel mensen langskomen. Ik vind het geweldig om te kijken naar al die gezinnen met kinderen die dan langslopen. De overeenkomsten in lichaamshouding, hoe ze lopen, hoe ze lachen. Dat gedrag dat zo op elkaar lijkt. Dat kan je niet oefenen, dat zit in je genen. Je ziet meteen wanneer mensen familie van elkaar zijn.’</p>
<p class="tekst"><em>Als het over geluk gaat, bestaan er allerlei volkswijsheden, zoals deze: ongelukkig in het spel, gelukkig in de liefde. Wat klopt daarvan?<br />
</em>‘Geluk en liefde zijn allebei evolutionaire behoeftes. Ze zijn nodig voor de voortplanting. Gelukkige mensen zijn eerder in staat liefde te vinden en andersom. Uit onderzoek blijkt overigens dat gelukkige mensen andere gelukkige mensen aantrekken. De vraag is of dat komt doordat ze gelukkig zijn, of omdat ze een grotere genetische overlap hebben. Dat vind ik nou interessant.’</p>
<p class="tekst"><em>Geld maakt niet gelukkig, is een andere wijsheid.<br />
</em>‘Daar is ontzettend veel onderzoek naar gedaan. Er is sprake van een eindige relatie aan beide kanten. Je moet een basishoeveelheid geld hebben om in leven te blijven en om gelukkig te kunnen zijn. Maar er is ook een maximum. Als je heel veel geld hebt, dan maakt het voor je geluksgevoel niet meer uit. Al denk ik dat de ene persoon wel gelukkiger wordt van veel meer geld en de ander niet. Die hecht minder aan materialistische waarden. Om daar goed onderzoek naar te kunnen doen, zou je naar loterijwinnaars moeten kijken. Maar helaas zijn die er maar weinig, en je kan ze alleen maar achteraf vinden. Kleine kans dat je ze vooraf al hebt geïnterviewd over hun geluksgevoel. Uit een interessant Brits onderzoek weten we wel dat jongens tussen de 14 en 16 die gelukkig zijn, jaren later meer verdienen. Maar waar ik naar zoek is veel specifieker: waarom kan de ene mens sneller gelukkig zijn dan de ander.’<br />
<q class="pull-right">Wij zijn ons brein is kort door de bocht. En “wij zijn onze genen” ook. Natuurlijk zijn er omgevingsfactoren waaraan je niets kan doen</q></p>
<p class="tekst"><em>U zoekt naar de genetische componenten van het geluksgevoel. Maar de omgeving speelt toch ook een rol?<br />
</em>‘Ja natuurlijk. Het samenspel tussen genoom en omgeving is geraffineerd. Realiseer je goed dat je genetische aanleg ook voor een groot deel bepaalt welke omgeving je uitkiest. Als je een extrovert persoon bent, zal je eerder op plekken komen met veel mensen. Als je introvert bent niet. Dat zijn omgevingsfactoren die je zelf veroorzaakt. Er bestaat een prachtige BBC-documentaire, <span class="Cursief">Twin Sisters: A World Apart, </span>over een Chinese eeneiige tweeling van wie het ene meisje door een Amerikaans gezin is geadopteerd en het andere door een gezin in Noorwegen. Ze hebben elkaar na de geboorte nooit meer gezien. De documentaire laat zien hoe ze elkaar op zeven- of achtjarige leeftijd voor het eerst weer ontmoeten. Dan zie je de kracht van ons genoom. Die meisjes zijn volledig hetzelfde! Elke reactie, hoe ze boos of verdrietig zijn, maar ook welke reacties ze bij anderen uitlokken. Wat ik wil zeggen: mensen die van nature meer lachen, krijgen ook positievere reacties van hun omgeving.’</p>
<p class="tekst"><em>Hoogleraar neurologie Dick Swaab zegt: wij zijn ons brein. U zegt eigenlijk: wij zijn onze genen.<br />
</em>‘Wij zijn ons brein is kort door de bocht. En “wij zijn onze genen” ook. Natuurlijk zijn er omgevingsfactoren waaraan je niets kan doen. Zo worden veel mensen gelukkig van een zonnige dag. Het weer heeft ontzettend veel invloed op ons geluksgevoel, terwijl we daar weinig aan kunnen veranderen.’</p>
<p class="tekst"><em>Wat is de volgende stap?<br />
</em>‘Ik ben vooral blij dat we hiermee hebben aangetoond dat het mogelijk is om zoiets complex als geluksgevoel terug te herleiden tot een genetische oorsprong. Dat betekent dat het ook voor andere complexe zaken kan, zoals depressie of ADHD. De samples moeten groot genoeg zijn, daar zit de crux.<br />
Ik ben nu vooral benieuwd naar het samenspel van genen en omgeving: in hoeverre sturen de genen die we nu denken te hebben gevonden, je gedrag? Hangen ze samen met zaken als persoonlijkheid of het doen van teamsport? En welke omgeving kiezen we uit? In het meest optimale geval zou je willen weten welke mensen gelukkig worden van sport en welke niet. Dan zou je ze beter kunnen adviseren. Want het is ook duidelijk dat niet iedereen gelukkig wordt van lichaamsbeweging.’</p>
<p class="tekst"><em>Bent u zelf gelukkig?<br />
</em>‘Ja. Ik geef mezelf een zeven en een half, soms een acht.’</p>
<p class="tekst"><span class="Cursief"><br />
</span><em>Zou u ook willen weten wat uw eigen geluksgenotype is?<br />
</em>‘Daar heb ik inderdaad over gedacht. Veel bedrijven bieden tegenwoordig DNA-testen aan waarmee je je genoom in kaart kan laten brengen. Als ik het onderzoek helemaal heb afgerond, ben ik eigenlijk wel van plan om dat te laten doen. Ik weet natuurlijk best dat het op individueel niveau niet meteen toepasbare waarde heeft. Maar ik ben gewoon nieuwsgierig.’</p>
<div class="info-box">
<p class="onderschrift"><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Wie</span></strong> Meike Bartels</p>
<p><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Bekend van</span></strong> Sinds 2014 mag Bartels zich ‘geluksprofessor’ noemen. Officiële titel: hoogleraar Genetics and Wellbeing aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Ze kwam dit voorjaar in het nieuws toen ze onderzoek publiceerde waaruit blijkt dat er een genetische basis bestaat voor de verschillen in geluksgevoel tussen mensen.</p>
<p><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Waarom</span></strong> Bartels heeft onlangs, samen met een internationaal team van wetenschappers, als eerste ter wereld een aantal ‘geluksgenen’ gevonden: plekken op het DNA die verantwoordelijk zijn voor een deel van de verschillen in geluksgevoel.</p>
<p><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Enz&#8230;</span></strong> De wetenschap dat onze genen voor een belangrijk deel bepalen wie we zijn, geeft haar ook rust in het leven buiten haar werk, zegt ze. Bijvoorbeeld bij de opvoeding van haar vier kinderen. ‘Het is een voordeel te weten dat de opvoeding niet zo belangrijk is,’ grapt ze daarover. ‘Je kan kinderen coachen om groot te worden, maar je gaat ze echt niet veranderen.’</p>
</div>


Dit kunnen we van gelukkige mensen leren over depressie

Frake Schermer

Dit worden de 6 wetenschappelijke doorbraken van 2017

De toekomst van energievoorziening: ‘Ons gebruik kan wel met 90 procent dalen’

Falen is het nieuwe slagen

<div class="lead">
<p class="p1">Twee jaar lang vroegen we honderden wetenschappers oplossingen te geven voor complexe actuele vraagstukken. In deze voorlopig laatste aflevering van de Oplossers zoeken we naar de beste antwoorden. Gegarandeerd interessant gespreksvoer voor feestjes.</p>
</div>
<p class="p_1">Vorige week werd bekend dat het gehackte Gmail-account van minister Henk Kamp minimaal één staatsgeheim bevatte. Promovendus cybersecurity Axel Arnbak schetst een dreigende catastrofe: binnenkort hebben niet 1, maar 7 miljard mensen toegang tot internet. ‘Als ik een arme Afrikaanse boer ben, kan ik straks kiezen: ga ik de hele dag rondsjouwen met mijn koopwaar of gebruik ik een botnet waarmee ik in een kwartiertje de creditcardgegevens van rijke westerlingen kan binnenvegen?’</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Start een rijksvaccinatieprogramma voor computers</q></p>
<p class="p_1">Cybercrime heeft de toekomst. Zeker omdat giganten als Microsoft, Oracle of Symantec ons hebben overspoeld met ‘slecht beveiligde, archaïsche software’. Er zit dus maar één ding op: ‘We hebben een soort Rijksvaccinatieprogramma voor computers nodig. Want we zijn nu erg kwetsbaar, terwijl technieken voor goede encryptie en beveiliging gewoon bestaan.’</p>
<h5 class="p_1">Bermmonumentjes</h5>
<p>Smartphones, slecht weer en een grote toename van auto’s op de snelwegen, leidden de afgelopen weken weer tot veel ongelukken. Hoogleraar etnologie Peter Jan Margry kwam met een mooie oplossing om het aantal verkeersdoden tegen te gaan. Volgens hem heeft de samenleving al decennialang een eigen <span class="Cursief">grassroots</span>-instrument om weggebruikers te waarschuwen voor de gevaren van onverantwoord rijgedrag: bermmonumentjes. ‘Deze privémonumenten langs de wegen zijn niet alleen uitingen van verdriet en rouw, maar spreken tegelijk andere weggebruikers aan op hun rijgedrag.’</p>
<h5 class="p_1">Legeflessenloterij</h5>
<p class="p_1">We gooien te veel weg. Hoogleraar evolutionaire psychologie Mark van Vugt stelde een oplossing voor om het huishoudafval te verminderen: een legeflessenloterij. ‘Keer in één keer een hoofdprijs uit, in plaats van voor elke fles een klein bedrag. Loterijen hebben een grote aantrekkingskracht. Mensen willen best plastic flessen inzamelen als ze er iets voor terug krijgen. Dat noemen we het reciprociteitsprincipe, dat diep in de menselijke psyche zit verankerd.’</p>
<h5 class="p_1">Pil-loze week</h5>
<p class="p_1">De vraag hoe Nederland zo snel mogelijk meer vrouwen in topfuncties krijgt, is onverminderd urgent, zoals ook blijkt uit de mislukte zoektocht van de PvdA naar een vrouwelijke lijsttrekker. In 2014 vond het kabinet dat binnen twee jaar tijd minstens 30 procent van de topfuncties in het bedrijfsleven door vrouwen moest worden bezet. Inmiddels is de streeftermijn met vier jaar verlengd.</p>
<p class="p_1">Econoom Thomas Buser deed met collega’s een gedragsexperiment, waaruit bleek dat de competitiedrang van vrouwen gerelateerd is aan de menstruatiecyclus. Vrouwen die de anticonceptiepil slikken, blijken twee keer zo competitief ingesteld in hun pil-loze week. ‘Als het progesteronniveau hoog is, daalt de competitiedrang.’</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Check je progrestoronlevel bij sollicitaties</q></p>
<p class="p_1">Tip voor vrouwen die solliciteren op topfuncties: hou rekening met je progesteronniveau bij het inplannen van je sollicitatiegesprek.</p>
<h5 class="p_1">Open klasdeuren</h5>
<p class="p_1">De kwaliteit van het onderwijs moet omhoog om schooluitval te voorkomen. Op basis van haar promotieonderzoek concludeerde onderwijskundige Lisa Gaikhorst dat scholen beter hun best moeten doen om een open cultuur te kweken waarin ervaren docenten intensief samenwerken met beginnende docenten die de nieuwste onderwijsinzichten kennen. Die open cultuur mag ook best letterlijk tot uiting komen, meende Gaikhorst. ‘Zet de deuren van de klaslokalen vaker open.’</p>
<h5 class="p_1">Virtual reality exposure therapy</h5>
<p class="p_1">Sommige Nederlanders, onder wie de samenstellers van deze rubriek, verheugen zich inmiddels meer op het jaarlijkse Sint-ritueel van demonstraties bij de intocht en verhitte Piet-debatten binnen de familie dan op het heerlijk avondje zelf. Om het wederzijdse begrip te vergroten, stelde informaticus Tibor Bosse een variant voor op de ‘virtual reality exposure therapy’. ‘We kunnen een game ontwikkelen waarmee je iemand letterlijk in de schoenen van de ander plaatst. Zo kan je ervaren hoe het is om racistisch bejegend te worden. Dat kan zeer realistisch overkomen. Omgekeerd kunnen anderen ervaren hoe het voelt als een traditie opeens wordt afgepakt.’ Deze vorm van therapie wordt momenteel gebruikt bij patiënten met angststoornissen – met uitstekend resultaat.</p>
<h5 class="p_1">Fluorescerende dieren</h5>
<p class="p_1">Oogschade en afgerukte vingers vragen om een alternatief voor die andere decembertraditie – oudejaarsvuurwerk. Disneyworld organiseert dit jaar een vuurwerkshow met 300 kleurrijke drones. Nog meer <span class="Cursief">ooohs</span> en <span class="Cursief">aaahs</span> verwachten wij van de oplossing van microbioloog Maikel Boot, waarbij dieren worden ingezet die in het donker licht geven. Op basis van genetische modificatie bestaan inmiddels niet alleen fluorescerende vissen, maar ook <span class="Cursief">glow in the dark</span> katten en varkens. ‘Je kan die dieren trainen en een lichtshow laten geven. Misschien een leuke optie voor een dierentuin zoals Artis. Dat is nog nooit eerder gedaan, hoogstwaarschijnlijk vanwege ethische bezwaren.’</p>
<h5 class="p_1">0 of 42?</h5>
<p class="p_1">Is er ook een Beste Oplossing Aller Tijden? We legden de vraag voor aan een aantal van onze vaste oplossers. Neurobioloog Sicco de Knecht geeft ‘het getal nul’ een grote kans. Deze Indiase uitvinding heeft volgens hem voor een ware revolutie gezorgd in de wiskunde en het begrip van de wereld om ons heen. ‘Het nadenken over de waarde nul in verschillende systemen zoals tellen, temperatuur of coördinaten, maakt dat je actief moet stilstaan bij omslagpunten, minima en andere concrete begrenzingen.’</p>
<p class="p_1">Roboticus Arnoud Visser is het niet met hem eens. ‘Het antwoord is natuurlijk 42.’ Veel wetenschappers zullen weten dat hij daarmee verwijst naar ‘het antwoord op de ultieme vraag over Het Leven, Het Universum en Alles’, zoals berekend door supercomputer Deep Thought in de serie <span class="Cursief">The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy</span>. ‘Deze sciencefiction heeft wetenschappers onder meer geïnspireerd tot het ontwikkelen van super-schaakcomputer Deep Blue en andere vormen van kunstmatige intelligentie. Uiteindelijk hopen wetenschappers zo een computer te creëren die intelligenter is dan de mens.’</p>
<p class="kader">


Menno van der Veen

Dit zijn ze: de beste antwoorden uit twee jaar Oplossers

<div class="lead">
<p>Terwijl de Britten ruzie maken over hun Brexit-strategie, moeten we in Nederland ook eens goed nadenken. Hoe komen we het beste uit de onderhandelingen?</p>
</div>
<p class="p_1">De Europese Unie bereidt zich voor op keiharde onderhandelingen met de Britten over de voorwaarden van de Brexit. <em>‘Out is out’,</em> is de inzet van commissievoorzitter Jean-Claude Juncker. De vraag is wat het vertrek van Groot-Brittannië voor Nederland gaat betekenen. In augustus voorspelde het Centraal Planbureau dat de economische groei in ons land volgend jaar lager zou uitvallen dan eerder voorspeld en dat de werkloosheid gaat oplopen. Nederlandse multinationals zoals Unilever, Shell en Philips worden intussen geraakt in hun export naar het Verenigd Koninkrijk. Allemaal slecht nieuws, lijkt het dus. Hoe kan Nederland het beste maken van de Brexit?</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Zie de Brexit als een luguber en leerzaam experiment</q></p>
<p class="p_1">Politiek econoom Paul Teule ziet eigenlijk maar één groot voordeel van een Brexit: ‘We kunnen zien wat er gebeurt als een land letterlijk en figuurlijk wil shoppen in de onderlinge Europese afspraken.’ Volgens Teule is de Brexit ‘een luguber en cynisch experiment’ waarvan we veel kunnen leren. ‘Hoe harder de Brexit, hoe meer we geconfronteerd zullen worden met de voordelen van een EU-lidmaatschap. Dat bewustzijn is winst.’</p>
<p class="tekst">Volgens Teule zijn de Britse wensen waarschijnlijk ‘fysiek en markttechnisch’ onmogelijk. De Britse boulevardpers mag dan jubelen over het feit dat de Britten straks zelf mogen bepalen wat er op het etiket van een blik witte bonen in tomatensaus staat, maar of dat een verschil maakt? Teule denkt van niet. ‘Gevoelsmatig misschien wel, maar als ze die bonen willen exporteren naar de Europese Unie, moeten ze gewoon voldoen aan de Europese regels.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right pull-left">Speel in op de hang naar traditie van de woedeburger</q></p>
<p class="tekst">Teule raadt Nederlandse eurosceptici aan de komende jaren goed op te letten: ‘Laten we zien hoe het de Britten vergaat. Mocht Groot-Brittannië tegen alle verwachtingen in toch goede handelsverdragen weten af te sluiten, dan is dat een nieuw model waarvoor sceptici kunnen pleiten.’</p>
<p class="p_1">Ook volgens filosoof Jelle van Baardewijk kunnen Nederlanders veel leren van het Britse voorbeeld. ‘De Brexit heeft te maken met de woedende burger, die niet in de eerste plaats economisch gemotiveerd is.’ Volgens hem zal een Brexit het oude Verenigd Koninkrijk niet terugbrengen. ‘Toch is dit wel het sentiment: een verlies van identiteit dat hersteld moet worden.’ Bij veel Nederlanders speelt hetzelfde, meent Van Baardewijk. Ook Nederlandse politici zouden zich beter moeten afvragen waarom mensen boos zijn. ‘Ik zie het als een morele claim, een kwestie van identiteit. Het “nee” van de Engelsen betekent voor hen het herstel van een klein beetje wezenlijke identiteit en beslissingsmacht. Neem je deze woede niet serieus, dan gaat de “woedeburger” met Nederland aan de haal zoals de Brexiteers met Engeland.’</p>
<p class="p_1">Volgens hoogleraar politicologie Ben Crum moet Nederland de Brexit benutten om zich ‘radicaal op Duitsland te richten als belangrijkste internationale partner’. Duitsland is momenteel het sterkste land in de EU, ‘een positie die alleen maar wordt versterkt door het wegvallen van het Verenigd Koninkrijk.’ De onderlinge verbondenheid en verwantschap tussen Nederland en Duitsland op politiek, economisch en maatschappelijk vlak is groter dan we zelf meestal erkennen. ‘Het is overigens opmerkelijk dat Nederlanders de verbondenheid ten opzichte van het Verenigd Koninkrijk juist vaak overschatten.’</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Lok bedrijven uit Groot-Brittannië en pik wat je kan pikken</q></p>
<p class="tekst">Duitsland heeft 83 miljoen inwoners, Nederland slechts 17 miljoen. ‘Om evenwicht in de relatie te houden, moeten politici de Nederlands-Duitse strategische in een breder kader plaatsen,’ meent Crum. Van oudsher zocht Nederland aansluiting bij de Benelux en de andere oprichtingslanden van de EU. ‘Op dit moment ligt het meer voor de hand dat we toenadering zoeken bij Oostenrijk en de Scandinavische landen. Zo kunnen we samen met Duitsland een ring van gelijkgestemden vormen.’ Volgens Crum is het onvermijdelijk dat zo’n Europese kerngroep rondom Duitsland zal ontstaan. ‘Nederland heeft de keuze om daarin een centrale rol te spelen of aan de rand te blijven hangen. Mijn inschatting is dat de eerste optie het meest profijtelijk is, maar dat vergt wel politiek lef en overtuigingskracht.’</p>
<p class="p_1">Universitair docent Europese studies Menno Spiering ziet grofweg drie mogelijke scenario’s voor een Brexit, elk met andere winnaars. De eerste mogelijkheid is om de Britten alles te geven wat ze vragen. ‘Toegeven aan de Britse druk tot koehandel zal leiden tot een verzwakking en wellicht het einde van de EU als gezamenlijk project.’ Dit scenario betekent politieke winst voor een specifieke groep: de eurosceptici.</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Keihard onderhandelen en niet toegeven aan de Britten</q></p>
<p class="p_1">De tweede optie is een ‘opportunistische opstelling’ van Nederland: ‘Lok bedrijven uit Groot-Brittannië en pik wat je kan pikken. Beloof extra belastingvoordeeltjes en doe niet moeilijk over bonussen.’ Deze strategie betekent winst voor de <span class="Cursief">happy few</span>. ‘Het zal leiden tot een <span class="Cursief">race to the bottom</span> waarbij we uiteindelijk allemaal eindigen in de goot. Nederland waarschijnlijk nog eerder dan Groot-Brittannië, waar een harde neoliberale kern staat te trappelen om het eiland om te smeden tot een Singapore in de Noordzee.’</p>
<p class="p_1">De beste strategie voor Nederland, zegt Spiering, is dan ook keihard onderhandelen. ‘Hou de poot stijf en geef Groot-Brittannië geen speciale concessies. Met andere woorden: help een harde Brexit te forceren.’ Wellicht blijkt dan dat het Britse optimisme over de nieuwe kansen buiten de EU terecht is.</p>
<p class="p_1">‘Dat is winst voor Nederland, want we hebben weer een buur met voldoende centjes voor onze export.’ Waarschijnlijker is dat een Brexit een ‘flinke crisis’ veroorzaakt in het Verenigd Koninkrijk ‘op economisch, politiek en constitutioneel vlak’. De eerste tekenen daarvan zagen we afgelopen week toen de Britse rechter bepaalde dat premier May niet zelfstandig kan besluiten over een Brexit. ‘Op lange termijn is dit ook winst. Na de crisis volgt herstel en stabiliseert de situatie in Groot-Brittannië, en ook dat is winst. Nog beter dan een rijke buur is een stabiele buur.’ Spiering weet het zeker: ‘Hard onderhandelen is dus een winst-winst optie.’</p>
<h5 class="kader"><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De oplossers</span></h5>
<p>In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk op www.deoplossers.nl voor een overzicht van de interessantste bijdragen over de vraag van deze week.</p>
<div class="info-box">
<p>Lees ook: <a href="https://www.vn.nl/van-churchill-is-geen-nationalistisch-boegbeeld-te-maken/">Churchill-historicus: &#8216;Je mag patriot zijn, én trots op Europa&#8217;</a></p>
</div>


Zo kunnen Nederlanders het meest profiteren van een Brexit

<div class="lead">
<p><span style="font-size: 1em; color: #333333;">Het techno-optimisme straalt ons tegemoet in de talloze, prachtige filmpjes waarin de drone-wereld zich aan ons toont als lonkend beeld van de toekomst.</span></p>
</div>
<p><span style="font-size: 1em; color: #333333;">Wie herinnert zich nog Chriet Titulaer? De man van het beroemde ‘omkeergezicht’ en de zuidelijke tongval liet het Nederlandse publiek in de jaren tachtig dromen van een toekomst waarin beeldtelefoons, telewinkelen en geïmplanteerde computerchips gemeengoed zouden zijn. Even legendarisch als hilarisch is de tv-scene waarin hij het gebruik van de mobiele telefoon – formaatje XXXL – op de fiets demonstreerde.</span></p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="375" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/zh-kMbuFgbM?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/vier-manieren-waarop-drones-de-wereld-gaan-veranderen/" class="article-embed article-embed--right"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/339524/Schermafbeelding-2016-09-20-om-12.48.31-scaled-520x520-cc.jpg);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Lees ook</span><span class="article-embed__title">Vier manieren waarop drones de wereld gaan veranderen</span><span class="article-embed__date">28 september 2016</span></span></a>
<p>Op internet hebben honderden technofreaks inmiddels de functie van Titulaer overgenomen. Ze dromen over een toekomst waarin nanotechnologie, kunstmatige intelligentie en robotica ons leven zullen veranderen. Vooral drones, die steeds slimmer en steeds kleiner worden, spreken tot de verbeelding. Het techno-optimisme straalt ons tegemoet in de talloze, prachtige filmpjes waarin de drone-wereld zich aan ons toont als lonkend beeld van de toekomst.</p>
<p>Studenten van de TU Eindhoven bouwden het afgelopen jaar een cafe, waarin een slimme, zelfstandig vliegende drone die als serveerder fungeerde. Bezoekers stonden massaal in de rij om een cocktail te kunnen bestellen.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/jlZh0B-Gkfs?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p><a href="https://tweakers.net/" target="_blank">Tweakers.net</a> is misschien wel de grootste vergaarbak voor doe-het-zelf-droneontwikkelaars. Daar vindt je bijvoorbeeld de Helmondse softwareontwikkelaar Thorstin Crijns die een volledig zelfbesturende quadcopter heeft gebouwd, waarmee hij zichzelf kan vervoeren.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/g6CdAFakzt4?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>Ook topwetenschappers tonen de mogelijkheden steeds vaker in gelikte clips. Guido de Croon van de Technische Universiteit Delft werkt aan wat momenteel de lichtste zelfstandig vliegende drone ter wereld is. De ‘Delfly’ heeft wel wat weg van een libelle, maar dan met extra staartvleugels. ‘Stel je voor dat de Delfly bij een concert over de hoofden van het publiek vliegt en live beelden naar een scherm streamt. Of nog gekker: een attractiepark waarin de Delfly als een elfje voorbij vliegt, op zoek naar zijn partner.’</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/tNPfD9l14Js?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>En het kan binnenkort nog kleiner. Wetenschappers van het Microrobotica Laboratorium van Harvard hebben inmiddels een drone gebouwd die nog meer op een insect lijkt, met een soort spiertjes die de vleugels in beweging zetten. Vooralsnog zit de RoboBee zit hij vast aan een stroomdraadje en kan hij nog niet zelfstandig navigeren, maar dat lijkt slechts een kwestie van tijd.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/C-Xi6DJAwbE?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>En zullen ze ook, net als insecten, in zwermen gaan opereren? Natuurlijk. De universiteit van Pensylvania liet drones binnen in formatie vliegen en een choreografie uitvoeren.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/YQIMGV5vtd4?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>We gaan daar ongetwijfeld meer van zien. Waarschijnlijk sneller dan we nu denken. Kunstenaars in Linz lieten zien dat een drone-voorstelling kan concurreren met een spectaculair vuurwerk.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/ShGl5rQK3ew?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>De drone heeft de toekomst. En gelukkig valt daar ook bij te lachen. De ingenieurs van Darwin Aerospace geloven dat ‘iedereen die dat wil <em>carne asada</em> moet kunnen krijgen. Vandaag maken we die droom werkelijkheid. We introduceren de Burrito Bomber: ’s werelds eerste luchtbezorgdienst voor Mexicaans eten.’</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/3lqMRHwGsRA?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>Chriet Titulaer had het niet beter kunnen demonstreren.</p>
<div class="info-box">
<p>Lees deze week verder in Vrij Nederland: <a href="https://www.vn.nl/vier-manieren-waarop-drones-de-wereld-gaan-veranderen/" target="_blank">Vier manieren waarop drones de wereld gaan veranderen</a></p>
</div>


Net Chriet Titulaer, deze hilarische drone-filmpjes

Vier manieren waarop drones de wereld gaan veranderen

<div class="lead">Door klimaatverandering en extreem weer mislukken oogsten steeds vaker in Nederland. Wat kunnen we daaraan doen?</div>
<p class="p_1">Landbouwmagazine <span class="Cursief">Boerderij</span> luidde deze zomer de noodklok: het extreme weer in Nederland heeft de oogst van doperwten, wortelen en andere zomergroente grotendeels vernietigd. Bovendien konden sperziebonen niet worden ingezaaid in de drassige grond. ‘Als onze oogst mislukt, hoort u te schrikken,’ schreef boer Piet Hermus in <span class="Cursief">NRC</span>. Hij weet de gewasschade aan klimaatverandering. ‘Onze sector is zogezegd de kanarie in de kolenmijn.’ Hoe redden we de Hollandse groente?</p>
<p class="p_1">Volgens hoogleraar archeologie Vladimir Stissi hebben Nederlandse boeren al eerder te maken gehad met klimaatverandering. ‘Gedurende een groot deel van de Middeleeuwen werd het in Nederland relatief warm. Toen werd er in het zuiden van ons land veel wijn verbouwd.’ De huidige klimaatverandering is wel anders, omdat deze door de mens wordt veroorzaakt en sneller verloopt, zegt Stissi. Maar kennis uit de Middeleeuwen kan boeren van nu toch van pas komen. ‘Als het klimaat warmer en natter wordt, kan je kijken naar landen waar het al warmer en natter is. Dan weet je wat je moet verbouwen.’</p>
<p class="p_1">Hoogleraar computationele geo-ecologie Willem Bouten wijst erop dat Nederlandse boeren uit concurrentieoverwegingen steeds meer aan schaalvergroting en specialisatie doen. ‘In de ecologie geldt: als de omstandigheden wijzigen, hebben generalisten meer kans op overleving dan specialisten. Boeren die maar één soort groente verbouwen, nemen dus een doelbewust risico dat hun hele oogst mislukt. Zeker als ze, om kosten te besparen, geen verzekering afsluiten.’ Daarnaast is de ene akker de andere niet. ‘Nederland heeft veel vlakke, homogene kleibodems waarin regenwater niet gemakkelijk infiltreert. Deze zomer zag je in de Flevopolder overal water op de velden staan. Dan staan de gewassen gewoon letterlijk weg te rotten.’ Wat Bouten betreft moeten we een einde maken aan het idee dat boeren zo goedkoop mogelijk zoveel mogelijk moeten produceren. ‘De overheid kan daarover voorlichting geven en subsidies stoppen die deze grootschalige monocultuur stimuleren. In plaats daarvan zou de staat boeren moeten subsidiëren die met grotere diversiteit willen boeren.’</p>
<p class="p_1">Ook politicoloog Robin Pistorius wijst op de keiharde wereldwijde concurrentie waarmee Nederlandse boeren te maken hebben. ‘Bij de Albert Heijn zie je ook sperziebonen uit Kenia liggen.’ In de onderhandelingen met de machtige supermarktconcerns delven boeren vaak het onderspit. ‘Supermarkten en groothandelaren spreken al ver van tevoren een prijs af. Als een deel van de oogst dan mislukt, kunnen boeren niet meer geld krijgen voor hun product. Het klimaatrisico komt daardoor volledig bij hen te liggen.’ Pistorius denkt dat het mogelijk moet zijn het risico beter te spreiden over de landbouwketen en ook voor een deel bij de consument te leggen. ‘Nergens anders in West-Europa besteden consumenten zo’n klein deel van hun inkomen aan voedsel als in Nederland. Je kunt je dus best voorstellen dat supermarkten een bordje ophangen: de bonen zijn deze week iets duurder door de hevige regen.’</p>
<p class="p_1">Volgens hoogleraar bioinformatica Willem Stiekema begon de mens tienduizend jaar geleden al met de selectie van zaden van de beste planten. Daarna volgden gerichte kruising (honderd jaar geleden) en genetische modificatie (dertig jaar geleden), waarbij gewassen worden geoptimaliseerd door er genen van bijvoorbeeld bacteriën aan toe te voegen. ‘Dat laatste wordt tot nu toe vooral toegepast op soja, katoen, maïs en koolzaad.’ Sinds tien jaar is daar <span class="Cursief">breeding by design</span> bijgekomen: door het hele genoom van een plant in kaart te brengen, kan de traditionele kruising en selectie optimaal verlopen. Sinds vorig jaar is er een nieuwe, veelbelovende techniek op de markt waarmee het genetisch materiaal van planten tot op het kleinste niveau kan worden aangepast: CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats). ‘Deze techniek is veel preciezer en eenvoudiger dan genetische modificatie, en laat bovendien geen “vreemd DNA” achter in de plant.’ Wetenschappers zetten de nieuwe veredelingstechnieken momenteel in om gewassen droogte- en hittetolerant te maken. ‘Zo kunnen we inspelen op klimaatverandering om onze groente te redden.’ Ander voordeel: de verbeterde akkerbouwgewassen kunnen ook smaakvoller, ziekte-bestendiger en minder afhankelijk van kunstmest worden gemaakt.</p>
<p class="p_1">Een andere technologische oplossing komt van politicoloog Marcel Hanegraaff. ‘Ook al hebben we in Parijs een klimaatakkoord gesloten, het weer kunnen we niet snel veranderen. Maar we kunnen het wel nabootsen om niet meer afhankelijk te zijn van zon, wind of regen.’ Nederlandse bedrijven zoals Plantlab en Philips lopen wereldwijd voorop in het nabootsen van het ideale klimaat in fabriekshallen om daarin planten te kweken. ‘Dat is een enorme groeimarkt, waarin Nederland behoorlijk voorop loopt. De overheid zou dat beter moeten erkennen. De technieken zijn nu nog duur, maar de prijs kan omlaag door veel onderzoek te doen. Stimuleer boeren en telers om deze technieken volop te testen en te implementeren.’</p>
<p class="p_1">Organisatiewetenschapper Christine Moser meent dat we zelf ook iets kunnen bijdragen aan het redden van de groenteoogsten. ‘Voedsel wordt te veel en te vaak gezien als handelswaar, terwijl het ook iets is wat we nodig hebben om te overleven. We zouden daarom kunnen bedenken dat het slim is om een deel van onze groente zelf te kweken. In de tuin of op de vensterbank. Zo’n mini-kwekerij is veel minder gevoelig voor extreem weer en ook veel makkelijker te beschermen. Daarnaast leidt meer kennis en ervaring met telen ertoe dat mensen minder voedsel zullen verspillen.’</p>
<div class="info-box">
<h5 class="kader"><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De Oplossers</span></h5>
<p class="kader">In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan honderden wetenschappers van VU en UvA. Zelf een complex maatschappelijk probleem aandragen? Mail naar science@tertium.nl</p>
</div>


Hoe redden we onze groente?

Anne de Zeeuw

Samen voor ons eigen: hoe burgercoöperaties de overheid vervangen

Glokalisme: lekker authentiek met z’n allen, overal

<div class="lead">Nederland is nog altijd het land van doe-maar-gewoon-dan-doe-je-al-gek-genoeg. Hoe kan in Nederland een cultuur ontstaan die excellentie beloont? Wetenschappers dragen oplossingen aan.</div>
<p>Nederlands onderwijs behoort tot het beste ter wereld, maar richt zich met name op de middenmoot. Dat concludeerde de OESO in een onlangs verschenen rapport. De onderzoekers wekten de indruk dat het Nederlandse onderwijs een bron van verveling vormt voor betere leerlingen. Ook zouden docenten vaak niet in staat zijn om niveauverschillen binnen de klas te onderkennen en te bespelen. Hoe krijgt het Nederlands onderwijs een excellentiecultuur?</p>
<p class="p_1">Communicatiewetenschapper Saar Mollen wijst op het belang van sociale normen voor het gedrag van leerlingen. ‘We laten ons gedrag vaak afhangen van anderen. Hoe de meerderheid zich in een bepaalde situatie gedraagt, geeft ons snel inzicht in wat waarschijnlijk de juiste keuze is.’ Deze volgzaamheid heeft ook een duidelijke functie, zegt Mollen. ‘Het helpt in het opbouwen en behouden van relaties met andere mensen. En het voorkomt negatieve reacties van anderen.’ Dus: als middelmaat de norm is, zullen de meeste mensen zich niet vanzelf inspannen om te excelleren. Als we meer strebers willen creëren, moeten we zorgen dat mensen juist willen afwijken van de norm. ‘De <span class="Cursief">deviance regulation theory</span> stelt dat mensen best bereid zijn af te wijken van de groep als dat positieve reacties oproept, maar niet als ze daardoor in een negatief daglicht komen te staan.’ Als je dat vertaalt naar de klas, dan zouden docenten kinderen mogelijk kunnen aanzetten tot excellent gedrag door ‘de nadruk te leggen op positieve kwaliteiten die geassocieerd worden met uitblinken, zoals doorzettingsvermogen en toewijding. Dan zullen meer leerlingen hun best willen doen om ergens goed in te worden’.</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">We laten leerlingen maar zelden systematisch terugkijken op hun schoolcarrière.</q>Volgens hoogleraar onderwijskunde Femke Geijsel moeten we niet denken dat scholen zomaar een excellentie-cultuur kunnen implementeren. ‘Dat kan je niet zomaar in een programma gieten. Het vraagt om professionele betrokkenheid en nieuwe routines in de schoolorganisatie.’ Bovendien, vindt Geijssel, moeten we niet de fout maken een excellentiecultuur heilig te verklaren ‘en daarmee andere kinderen met het badwater weg te spoelen’. Om de onderwijskwaliteit te verbeteren, zouden scholen veel beter moeten luisteren naar de grootste ervaringsdeskundigen: de leerlingen zelf. ‘Scholen voeren maar zeer beperkt een inhoudelijk gesprek met hun leerlingen over het onderwijs. We laten leerlingen maar zelden systematisch terugkijken op hun schoolcarrière. En dat terwijl schoolverlaters, met of zonder diploma, waardevolle feedback kunnen geven op hoe zij het onderwijs en de school hebben ervaren. Die schat aan informatie gebruiken we nu niet.’ Door leerlingen regelmatig te bevragen, kunnen scholen leren van ‘successen en pijnlijke fouten’, zegt Geijsel. ‘Niet om pasklare oplossingen te vinden, maar om onderliggende principes te begrijpen van waar het goed gaat en waar niet.’ Geijsel pleit ervoor dat docenten niet alleen leren onderwijzen, maar ook leren opvoeden: ‘In de nascholing van leraren moet meer aandacht komen voor het open observeren en bevragen van leerlingen.’</p>
<p class="p_1">Neurobioloog Sicco de Knecht gaf onlangs een college over excellentie in het onderwijs aan een groep <span class="Cursief">honours</span>-studenten in Groningen. Zijn boodschap aan de bollebozen: we moeten onze aandacht niet uitsluitend vestigen op de <span class="Cursief">excellente</span> student, maar juist de ambitie hebben het <span class="Cursief">gemiddelde</span> te verbeteren. De Knecht: ‘Veel studenten in de zaal waren het met me eens.’ Volgens hem ligt de nadruk in het onderwijs te veel op snelheid en doelmatigheid. Tegelijkertijd investeert de overheid minder in onderwijs en groeit de werkdruk voor docenten, die daardoor minder goed in staat zijn met leerlingen om te gaan. ‘Het excellentiebeleid lijkt een zoethoudertje voor docenten en studenten die klagen over het niveau.’ Hoog tijd om eens kritisch te kijken naar de definitie van het begrip ‘excellent’, vindt De Knecht. ‘De minister heeft als doel geformuleerd dat 10 procent van de studenten excellent onderwijs volgt. Op die manier is excellentie natuurlijk altijd relatief.’ In de Verenigde Staten is dit gebruikelijk: leerlingen krijgen een ‘A’ als ze tot de besten van de klas behoren – dat verschilt dus per vak en per jaar. ‘Een systeem met zoveel aandacht voor de beste leerlingen houdt vaak in dat de slechtste leerlingen buiten de boot vallen. Ze raken ontevreden of verdrietig en zullen op termijn niet meer het beste uit zichzelf halen.’ Het Nederlandse onderwijs hanteert meestal een absolute definitie van het niveau: ‘In principe kan de hele klas een tien halen.’ Volgens De Knecht is dat helemaal niet zo’n slecht systeem. ‘Als we het onderwijs willen verbeteren, moeten we ernaar streven het gemiddelde niveau te verhogen. Daarvoor moeten we op alle niveaus investeren, niet alleen in de top.</p>
<p><q class="pull-right">Of je nu bankier bent of wetenschapper, je moet de kern van de zaak verzorgen, de ziel.</q> Volgens filosoof Jelle van Baardewijk vereist excelleren ‘training, herhaling en studie’. Een goede werkomgeving biedt volgens hem een structuur met ‘feedback, inspiratie, ruimte om fouten te maken en leraarschap’. Dat moeten scholen en universiteiten beter beseffen, zegt Van Baardewijk. ‘In Nederland ligt de nadruk nogal snel op vrijheid: doe gewoon waar je zin in hebt. Maar te veel vrijheid is ook een vorm van verwaarlozing. Een zesjescultuur komt mede doordat docenten geen tijd krijgen of nemen voor hun studenten en niet meer bezielend kunnen spreken over hun vakgebied.’ Volgens Van Baardewijk moeten we ook anders kijken naar de vraag wat excellentie is. ‘Te vaak zien we dat tegenwoordig als iets dat je kan uitdrukken in cijfers: hoe meer hoe beter, hoe hoger hoe beter. Kortom: outputgericht. Maar excelleren kan niet door alleen een kwaliteitsstandaard te volgen. Die standaarden zijn vaak verwaterd, zoals AAA-publicaties in de wetenschap of de <span class="Cursief">triple A</span>-status van banken.’ Volgens de filosoof heeft excellentie veel meer te maken met de inhoud. ‘Of je nu bankier bent of wetenschapper, je moet de kern van de zaak verzorgen, de ziel. Als je geen bezieling stopt in je bezigheden, dan kan je het best goed doen. Maar excellentie gaat een stap verder. Het is betekenisvol: de vaardigheid om te doen wat je wilt doen, en daarbij hoge eisen stellen.’</p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De oplossers</span></strong><br />
In de rubriek De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan meer dan 400 wetenschappers van VU en UvA. Kijk op <a href="http://www.deoplossers.nl" target="_blank">www.deoplossers.nl</a> voor een overzicht van de interessantste bijdragen over de vraag van deze week.</p>
</div>


Excellent onderwijs? Focus op het gemiddelde, niet op de top

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Door de decentralisatie van overheidstaken verandert Nederland in een nachtwakersstaat die het liefst zo weinig mogelijk te maken wil hebben met de burger. Staatsrechtgeleerde Anne van Wageningen:</span> ‘Niet elke Nederlander is nog gelijk. Dat leidt tot betonrot in het huis van Thorbecke.’</div>
<p class="p_1">We schrijven mei 2031. ‘Wat iedereen al zo lang verwachtte, is gebeurd. De gezamenlijke conventie van Europese burgemeesters heeft verklaard dat vanaf nu alleen nog zaken worden gedaan tussen de Europese Unie en grote steden onderling.’ De grote steden werken dan al vijftien jaar intensief samen op het gebied van inkomensongelijkheid, toerismestromen, huisvesting, integratiebeleid, de energietransitie ‘en andere gemeenschappelijke onderwerpen waarop de Europese lidstaten eigenlijk te weinig deden’. De ‘ultieme stap om de natiestaat ten grave te dragen’ komt dan ook niet geheel onverwacht. ‘“Mensen wonen niet in staten, mensen wonen in steden,” met deze uitspraak lichtte de woordvoerder van de conventie deze stap toe.’</p>
<p class="tekst">Met deze scène begint het essay ‘2031: het jaar dat de stad de staat ophief’ uit de bundel <span class="Cursief">EU@Amsterdam</span>, uitgebracht in het kader van het Europees voorzitterschap van Nederland. Samenstellers van de bundel zijn cultureel en politiek geografe Virginie Mamadouh en staatsrechtgeleerde Anne van Wageningen van de Universiteit van Amsterdam. Die laatste schreef de toekomstvoorspelling – al ziet hij zijn essay niet als glazenbollenkijkerij. ‘Ik voorspel niet de toekomst, maar wil duidelijk maken wat er op dit moment daadwerkelijk gebeurt: de Nederlandse staat trekt zich steeds verder terug uit het publieke leven. Nederland eet zichzelf van binnenuit op. Landelijke politici, gezagsdragers en beleidsmakers lijken zich niet langer hard te willen maken voor de nationale publieke zaak. De landelijke overheid stoot haar taken in zo’n hoog tempo af naar gemeenten dat je je kan afvragen waarom we in Den Haag nog instellingen hebben die zich daarmee bezighouden. De richting van de missie is duidelijk zichtbaar: Nederland lijkt hard op weg een moderne nachtwakersstaat te worden, een staat die zich enkel nog bemoeit met de maximumsnelheid en met openbare orde en veiligheid, en die liefst zo weinig mogelijk te maken wil hebben met de burger. Dat mag natuurlijk, maar spreek die ambitie dan ook hardop uit. Dan kunnen we erover debatteren. Nu gebeurt het in het geniep.’</p>
<p class="vraag"><em>U heeft het over de decentralisatie van overheidstaken. Dat is toch niet per definitie slecht?</em><br />
‘Als je er goed over nadenkt, dan is de gemeente voor veel mensen de belangrijkste drager van publieke autoriteit. De gemeente draagt verantwoordelijkheid voor de wegen waar je overheen fietst, het onderhoud van de school van je kinderen, het parkeerbeleid, de openingstijden van de supermarkt en het lokale openbaar vervoer. Die taken kunnen prima op lokaal niveau worden uitgevoerd. Maar nu gebeurt hetzelfde met de jeugdzorg, de ouderenzorg en het werkgelegenheidsbeleid. Sociaal beleid wordt lokaal beleid. Of oma wel of niet voldoende wordt gewassen, beslist de gemeente. De nationale overheid gaat daar niet langer over. De traditionele functie van de staat, het ordenen van het publieke domein in een land, gaat zo verloren.’</p>
<p class="vraag"><em>Wat is het gevolg?</em><br />
‘Artikel 1 van de grondwet zegt dat iedere Nederlander gelijk is voor de wet. Dat begrip verliest zijn betekenis. Sommige gemeenten zullen hun nieuwe taken niet aankunnen, vooral kleinere gemeenten. Die komen in de problemen en moeten versoberen. Inwoners van Oost-Groningen of Zuid-Limburg krijgen nu al te maken met ander sociaal beleid dan Amsterdammers. Dat leidt tot gekke dingen. De een krijgt wel een wasmachine uit de bijzondere bijstand, de ander niet. De wetgever lijkt zo de onderlinge solidariteit los te laten. Niet elke Nederlander is nog gelijk. Dat leidt tot betonrot in het huis van Thorbecke.’</p>
<h5>VPRO-gezin</h5>
<p class="tekst">Van Wageningen heeft een geschikte locatie uitgekozen voor het interview. Op het voormalige Marineterrein in de Amsterdamse binnenstad bevindt zich het hippe Pension Homeland, dat tot een paar jaar geleden dienst deed als officiersverblijf van de marine. Nu huisvest het een klein hotel, een restaurant, een bar en het informatie- en bezoekerscentrum over het Nederlands voorzitterschap van de Europese Raad. Het etablissement is ingericht alsof de tijd sinds de jaren zeventig is blijven stilstaan. Van Wageningen woonde toen in Amersfoort, waar hij opgroeide in een ‘VPRO-gezin’ in een woonwijk met veel beroepsmilitairen. ‘Politieke betrokkenheid is me door thuis meegegeven,’ zegt hij. ‘Mijn vader was lid van de PSP (Pacifistisch-Socialistische Partij, red.) en dienstweigeraar. Hij werd regelmatig uitgenodigd bij bezinningsbijeenkomsten van militairen om uit te leggen hoe hij het zag. Dat was toch wel bijzonder van die tijd, dat afwijkende opvattingen toch werden gewaardeerd.’ Na een studie staats- en bestuursrecht, promoveerde Van Wageningen in Twente. Sinds 2003 werkt hij aan de Universiteit van Amsterdam bij de afdeling Europese Studies, waar hij zich toelegt op Europees constitutioneel recht.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">De Europese Unie is helemaal geen moloch die over de lidstaten heenwalst, zoals je nu vaak hoort. De lidstaten vormen de EU. Wij zijn de EU!</q>Als specialist ergert Van Wageningen zich al langer aan de anti-Europa retoriek ‘van onder meer Thierry Baudet en Geert Wilders’ met hun ‘hernieuwde nationalisme’. De wetenschapper: ‘De Europese Unie is de uitkomst van nationalistische oorlogen. Sommige historici beschrijven de afgelopen Europese eeuw als een lange oorlog die in 1914 begon, in 1945 tot een definitieve wapenstilstand kwam en pas in 1989 veranderde in een vrede. De Europese Unie is bedoeld als mechanisme om met elkaar in gesprek te blijven, zodat we elkaar niet de hersens inslaan. Ik heb het idee dat die geschiedenis op Nederlandse scholen maar slecht wordt onderwezen. De Europese Unie vormt een fantastisch podium voor overleg dat de afgelopen zestig jaar waanzinnig goed heeft gewerkt. Meer Europeanen hebben het nu beter dan ooit tevoren.’</p>
<p class="vraag"><em>Wat vindt een specialist constitutioneel recht zo mooi aan de Europese Unie?</em><br />
‘Het juridische model is briljant te noemen. De Europese Unie kent een haast geniale verdeling van de macht: bij onderwerpen die fundamenteel van belang zijn, hebben de lidstaten altijd het laatste woord. Als het er echt om gaat, kan Nederland gewoon “nee” zeggen. En dat geldt ook voor de andere 27 lidstaten, of ze nu 400 duizend inwoners hebben of 80 miljoen. Tegelijkertijd hebben we regels om te voorkomen dat één lidstaat vooruitgang kan tegenhouden als het om niet-principiële zaken gaat. Ik ken geen constellatie ter wereld die zoveel mogelijkheden biedt. De Europese Unie is dus helemaal geen moloch die over de lidstaten heenwalst, zoals je nu vaak hoort. De lidstaten vormen de EU. Wij zijn de EU!’</p>
<p class="vraag"><em>Is dat uw belangrijkste argument tegen Wilders en Baudet?</em><br />
‘Nee, het gaat verder. Ik ben vanuit mijn vakgebied gaan nadenken waar zij onvolledig zijn. Zij propageren een soort terugkeer naar de natiestaat Nederland. Oké, laat ik eens meegaan in die gedachte. Wat kan de natiestaat Nederland ons dan bieden? Nou, steeds minder. De natiestaat stoot juist steeds meer taken af. Die worden geprivatiseerd of overgedragen aan gemeenten. Uit vrije wil, niet omdat Europa dat van ons vraagt. Maar je kan niet Europa kapot bekritiseren en tegelijkertijd terug willen vallen op een bestuurslaag die helemaal nergens meer over gaat. Dat hernieuwde nationalisme is een lege huls, het staat alleen nog voor een verlangen naar een tijd die niet meer bestaat.’</p>
<p class="vraag">Dat hernieuwde nationalisme is een breed Europees fenomeen. In Oostenrijk heeft FPÖ-presidentskandidaat Norbert Hofer maar ternauwernood verloren. En het Brexit-referendum belooft ook een close call te worden.</p>
<figure id="post-328429 media-328429" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/26402538373_f000d58830_o_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/26402538373_f000d58830_o_preview-320x183.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/26402538373_f000d58830_o_preview-640x367.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Foto: EU2016/Martijn Beekman</figcaption></figure>
<p class="tekst">‘Het heeft allemaal te maken met onzekerheden. In heel Europa wordt de verzorgingsstaat versoberd en hapert de economie. Dat leidt tot maatschappelijke onrust. Mensen vallen terug op oude zekerheden. Ze denken nog in naties. Maar ze vergeten dat die natiestaat al lang niet meer is wat hij ooit was. Het Brexit-referendum van 23 juni vormt daarom een belangrijke test: geloven de Britten werkelijk dat een Europees land terug kan keren naar een situatie van soevereiniteit? Of is de wereld zo complex geworden dat gemeenten, provincies, staten en Europese Unie samen een bestuurlijk netwerk vormen waarin we het idee moeten loslaten dat staten nog volledig zelfstandig kunnen beslissen wat hen goeddunkt? Ik vermoed het laatste.’</p>
<h5>Beroofd in de postkoets</h5>
<p class="tekst">Terug naar het jaar 2031. Uit het essay van Van Wageningen: ‘De staat wentelde de problemen simpelweg af. Gemeenten waren al in 2015 verantwoordelijk gemaakt voor het sociale domein, waaronder maatschappelijke ondersteuning, een veilig thuis, de jeugdhulp, arbeidsmarkttoetreding en passend onderwijs vallen. Die verantwoordelijkheid was niet vergezeld gegaan van de financiële middelen. Daardoor gingen de steden nauwer samenwerken met omliggende gemeenten. Het begon met kennisuitwisseling maar al snel werden gemeentelijke diensten samengevoegd om financiële middelen beter in te zetten.’</p>
<p class="vraag"><em>Wat voor gevolgen heeft deze intensieve gemeentelijke samenwerking?</em><br />
‘Ik zie agglomeratievorming die op de lange termijn een ontwikkeling betekent naar een soort van onafhankelijke stadsstaten. Eigenlijk zoals je in de Middeleeuwen had: je krijgt rijke steden met een enorme lege tussenruimte. Moest je vroeger bang zijn om in de postkoets tussen twee steden beroofd te worden, nu moet je bang zijn dat de ambulance te laat komt. Het gaat om dezelfde leegte. De kloof tussen de grote steden en de rest van Nederland groeit. Mensen trekken nog altijd naar de stad.<br />
Grote steden werken steeds intensiever samen met de omliggende gemeenten. In de metropoolregio Amsterdam werken tweeëndertig gemeenten van Almere tot Zandvoort samen, een gebied met maar liefst 2,4 miljoen inwoners. De bestuurlijke slagkracht van Amsterdam is daardoor gigantisch vergroot. Voor de regio Rotterdam/Den Haag geldt ongeveer hetzelfde. De verschillen met de rest van het land groeien.’</p>
<p class="vraag"><em>In het essay voorziet u ook dat steden steeds meer eigen belastingen zullen heffen. Hoe reëel is dat?</em><br />
‘Toen ik het opschreef, dacht ik dat ik daar misschien een beetje te ver doordraafde. Wie schetst mijn verbazing toen ik vorige week van een collega een artikel uit <span class="Cursief">Binnenlands Bestuur</span> onder de neus gedrukt kreeg. Het kabinet komt binnenkort met een plan om een deel van de inkomstenbelasting te verschuiven naar gemeenten. Dat is een gigantische stap! Want als je landelijk belasting mag heffen, dan mag je het ook landelijk verdelen. Maar als je dat afstoot, mag dat niet meer. Het gaat dus niet alleen om het innen, maar ook over wat je met het geld doet. Als je meer lokale belastingen heft, nemen de verschillen tussen de steden nog verder toe. Je krijgt een substantieel onderscheid tussen rijke en arme gemeenten, precies zoals je nu al hebt tussen landen. Griekenland en Portugal kunnen minder sterke sociale vangnetten financieren dan Duitsland. Het is nog even wachten en dan moeten we beslissen wanneer we Delfzijl redden van de financiële ondergang, zoals we eerder met Griekenland deden. We krijgen een dubbele ongelijkheid tussen Nederlanders: niet alleen wordt het recht op sociale regelingen steeds afhankelijker van de plek waar je woont, ook de plicht tot belasting betalen wordt dat.’</p>
<p class="vraag"><em>Wat voor nieuwe lokale belastingen verwacht u?</em><br />
‘O, de mogelijkheden zijn heel groot. Amsterdam kan de toerismebelasting verhogen, de parkeertarieven of de leges voor terrasvergunningen. Of Londen nadoen: tol heffen op auto’s die de stad in willen. Dan gaan we terug naar de Middeleeuwen, toen stadsbesturen aan de stadspoorten toegang konden vragen. Realiseer je dat Amsterdam veel meer mogelijkheden heeft om aan geld te komen dan pak ’m beet Apeldoorn. Het maakt de positie van Amsterdam steviger. Bovendien, de metropoolregio Amsterdam heeft meer inwoners dan zes van de achtentwintig EU-lidstaten.’</p>
<p class="vraag"><em>Wordt de positie van grote steden nog op andere manieren versterkt?<br />
</em>‘Technologie zorgt ervoor dat steden niet langer een informatieachterstand hebben ten opzichte van de nationale bestuurslaag. Lokale bestuurders en ambtenaren kunnen daardoor steeds beter hun werk doen. De hiërarchie in het openbaar bestuur valt weg. Puur juridisch gezien gaat het Rijk boven de provincie, en die weer boven de gemeente. Maar de vraag is of dat de reële situatie nog wel beschrijft. De gemeente heeft op veel gebieden meer kennis dan het rijk. Bovendien zie je dat grote Europese steden onderling steeds meer kennis uitwisselen over <span class="Cursief">best practices</span> van beleid<span class="Cursief">.</span> Het stadsbestuur wordt steeds sterker, terwijl het nationale bestuur verzwakt. Je ziet dat ook bij het vluchtelingendossier.’</p>
<p class="vraag"><em>Hoezo?<br />
</em><q class="pull-right">Het is nog even wachten en dan moeten we beslissen wanneer we Delfzijl redden van de financiële ondergang</q>‘Overheden in heel Europa worden geconfronteerd met een plotselinge toename van migranten van buiten de Europese Unie waar ze iets mee moeten. Na vaststelling van hun status heb je twee groepen: zij die legaal mogen blijven en zij die administratief worden uitgezet. De lokale overheid heeft een grote taak bij beide groepen. In de eerste plaats is ze verantwoordelijk voor huisvesting, integratie, scholing. Dat leidt tot gigantische nieuwe woningbouwopgaven. Steden bouwen nu in versneld tempo allerlei voormalige kantoren om tot noodwoningen. Dat betekent in feite heroprichting van het gemeentelijk woningbedrijf. Tegelijkertijd moeten steden beleid maken voor uitgeprocedeerde asielzoekers die niet weggaan. De nationale overheid onttrekt zich volledig aan haar verantwoordelijkheden voor die groep door gewoon te zeggen “ze horen hier niet thuis”. Maar een burgemeester kan dat nooit doen. Die migranten lopen niet rond in de staat, maar in de stad. Als het vriest en ze ’s nachts op straat rondlopen, moet de burgemeester ze onderdak bieden. De stad pakt die opgaven nu op, ondanks de nationale overheid. Dat versterkt de positie van steden. Ze krijgen meer zelfbewustzijn. Dat gaat niet meer weg. Het grootste deel van de geschiedenis hadden steden ook die functie: ze speelden een belangrijke rol bij burgerschapsvorming, het ontstaan van intellectuele vrijheden, nieuwe ideeën en innovaties.</p>
<p class="vraag">Je kunt je afvragen wat straks nog de functie van de nationale regering is. Misschien dat ministers straks als belangrijkste functie hebben om het Nederlandse belang in Europa te vertegenwoordigen, als een soort senatoren. Het enige verschil met de Amerikaanse senaat is dan dat we ze niet rechtstreeks mogen kiezen. Maar de bestuurslaag met zeggingskracht die overblijft, is de stad.’</p>
<p class="vraag"><em>Ziet u dezelfde opkomst van steden ook elders in Europa?<br />
</em>‘Ja, decentralisatie gebeurt ook in de andere lidstaten. Maar het is een vrijwillige keuze van de nationale overheden. Zij kiezen er zelf voor macht af te staan. De achterliggende oorzaak lijkt te zijn dat Europese landen steeds minder in staat zijn hun welvaartsstaat te financieren. Dat komt doordat de staten onderling concurreren. Ze moeten de belastingen steeds verder verlagen en hebben dus steeds minder geld voor een sociaal vangnet. Sommigen noemen dat een neoliberale trend.</p>
<p class="vraag">De oorzaak is een weeffout in de Europese samenwerking. We hebben het economische beleid op Europees niveau geregeld, terwijl de welvaartsstaat nationaal geregeld wordt. Dat ging goed zolang de economie goed draaide. Maar nu het tegenzit, kunnen de lidstaten vrijwel geen zelfstandig economisch beleid meer voeren. Het gevolg is dat de staat te weinig belastinggeld kan innen om de uitkeringen op peil te houden. Een oplossing zou zijn om solidariteit op Europees niveau te regelen. Dan zouden het economisch en sociaal beleid weer in één hand zijn. Maar de lidstaten hebben dat altijd tegengehouden. Waardoor we nu onderling concurreren en zo de welvaartsstaat langzaam ontmantelen.’</p>
<p class="vraag"><em>De welvaartsstaat op Europees niveau regelen, dat is nogal wat.<br />
</em>‘Jazeker. Ik weet ook niet of ik daar voorstander van ben, maar we moeten daar wel een stevig debat over voeren. We moeten beslissen hoe we de toekomst willen. Kunnen we ons het verdwijnen van de natiestaat permitteren? Of willen we dat iemand verantwoordelijk blijft voor de onderlinge solidariteit? En maakt het ons dan eigenlijk uit of dat iemand in Brussel is of iemand in Den Haag? Merk je eigenlijk wel het verschil als werkloze in Deventer? Misschien dat we aan het einde van het debat uitkomen op de conclusie dat het beter voor de welvaartsstaat is als we daar een Europeaan in Brussel voor verantwoordelijk maken. Maar zover ben ik nu nog niet.’</p>
<div class="info-box">
<p class="onderschrift"><strong>wie </strong>Anne van Wageningen</p>
<p><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Bekend van</span></strong> Van Wageningen is universitair docent Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is gespecialiseerd in Europees constitutioneel recht.</p>
<p><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Waarom</span></strong> Samen met cultureel en politiek geografe Virginie Mamadouh stelde hij onlangs de essaybundel EU@Amsterdam samen, waarin zestig auteurs hun mening geven over de Europese stad. Onder hen wetenschappers zoals socioloog Jan Willem Duyvendak en ‘fietsprofessor’ Marco te Brömmelstroet, maar ook voormalig kraker Jaap Draaisma en de Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan. Zelf schreef Van Wageningen een vlammend slotbetoog, waarin hij voorspelt dat Europese steden binnenkort hun eigen natiestaat buitenspel zetten.</p>
<p><strong><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Enz</span></strong> Van Wageningen houdt van wandelen in, rond en tussen steden. Hij is groot geworden met treinreizen van Europese stad tot Europese stad. Vanaf het moment dat hij kon lopen, struinde hij met zijn Frans-Russische opa door Parijs. Het heeft hem de fascinatie bijgebracht voor steden en stedelijke rafelranden.</p>
</div>
<p class="onderschrift">


Hoe Nederland zichzelf van binnenuit opeet

<div class="lead">Het aantal dodelijke slachtoffers in het autoverkeer loopt sinds lange tijd weer op. Wat kunnen we daar tegen doen?  Wetenschappers dragen oplossingen aan. &#8216;Bermmonumentjes creëren bewustwording.&#8217;</div>
<p>Hoewel het aantal verkeersdoden in Nederland de afgelopen vijftien jaar bijna is gehalveerd, meldde het CBS het afgelopen jaar ineens een onverwachte stijging: in 2015 vielen maar liefst 9 procent meer verkeersslachtoffers dan in 2014. Hoewel het aantal dodelijke ongevallen op alle wegen toenam, spitste de discussie zich vooral toe op snelwegen waar 130 kilometer per uur gereden mag worden: 10 doden in 2014 tegen 32 doden in 2015. Hoe zorgen we dat het aantal dodelijke slachtoffers op de wegen weer gaat dalen?</p>
<p class="p_1">Hoogleraar visuele cognitie Chris Olivers vermoedt dat de toename vooral te wijten is aan het feit dat het bij hogere snelheden langer duurt om af te remmen. De afstand die de bestuurder aflegt totdat hij stilstaat, hangt samen met twee dingen. Ten eerste: de remweg. Een gemiddelde personenauto kan elke seconde ongeveer 8 meter aan snelheid verliezen. ‘Omgerekend leg je bij een snelheid van 120 kilometer per uur nog 69 meter af voordat je stilstaat. Bij 130 kilometer per uur gaat het om 82 meter.’ Ten tweede: de reactieweg, de afstand die de auto aflegt voordat het rempedaal wordt ingedrukt. Een alerte bestuurder doet hierover ongeveer een seconde. ‘Bij 120 kilometer per uur heb je dan al 33 meter afgelegd. Bij 130 kilometer per uur zelfs 36 meter.’ Als je de rem- en reactieweg bij elkaar optelt, leidt dat tot de volgende uitkomst: ‘Een snelheidsverhoging van 120 naar 130 zorgt ervoor dat je 15 meter langer doorrijdt totdat je stilstaat. Dat betekent meer en hardere botsingen.’ Volgens Olivers moet de maximumsnelheid daarom weer terug naar 120 kilometer per uur. ‘Bovendien moet duidelijk zijn hoe hard je nu eigenlijk mag rijden. Onduidelijkheid daarover leidt eveneens tot gevaarlijke situaties, al weet ik niet of dat rechtstreeks terug te zien is in de ongevallencijfers.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Verlaag de maximumsnelheid weer naar 120 km/u.</q> Een andere gevaarlijke ontwikkeling is het gebruik van smartphones. ‘Dat zorgt voor ongeveer een extra halve seconde reactietijd. We moeten mensen aanspreken op hun morele verantwoordelijkheid: je kan het niet maken om met andere dingen bezig te zijn achter het stuur.’</p>
<p class="p_1">Bedrijfskundige Inge Wolsink is het ermee eens dat rijden met 130 gevaarlijker is dan rijden met 120 kilometer per uur. Toch vindt ze niet dat de CBS-cijfers onomstotelijk aantonen dat de verhoging van de maximumsnelheid de belangrijkste oorzaak is van de stijging van het aantal verkeersdoden. ‘Je ziet een toename van het totaal aantal verkeersdoden op snelwegen waar 130 kilometer per uur mag worden gereden, maar het aantal kilometers snelweg waar dat mag, is ook flink gestegen. De kans dat een dodelijk ongeval plaatsvindt op een snelweg waar die maximumsnelheid geldt, is dus ook groter geworden.’ Net als Olivers meent zij dat onze smartphoneverslaving een rol kan spelen. Opvallend genoeg laten de CBS-cijfers een daling zien van het aantal dodelijke ongelukken onder twintigers, dertigers en veertigers. De stijging zit met name bij zeventigplussers.</p>
<p class="tekst">Wolsink haalt een Amerikaans onderzoek aan, waarbij proefpersonen plaatsnamen in een simulator. Tijdens het besturen van de auto moesten ze verschillende soorten telefoongesprekken voeren. Resultaat: door de telefoon raakten bestuurders van alle leeftijden afgeleid. Maar dat gold in veel extremere name voor vijftigplussers dan voor jongeren. Wolsink: ‘Het kan zijn dat voor oudere automobilisten het gebruik van mobiele telefoons ernstigere gevolgen heeft.’ Maar ook de toename van bellende ouderen kan volgens haar niet de enige verklaring zijn voor de plotselinge stijging van het aantal verkeersdoden.<br />
Wellicht speelt de toename van de verkeersdrukte een grotere rol: sinds mei 2014 stijgt het aantal voertuigkilometers weer. ‘Dat lijkt me als verklaring plausibeler.’ Wat Wolsink betreft is de oplossing hiervoor niet het aanleggen van meer wegen. ‘Dan pakken meer mensen de auto en wordt het automatisch weer drukker.’ Beter kan de overheid investeren in alternatieven. ‘Zorg voor een sneller en betaalbaarder openbaar vervoer.’</p>
<p class="p_1"><q class="pull-right">Bermmonumentjes creëren bewustwording</q><br />
Emeritus hoogleraar communicatiewetenschappen Cees Hamelink ziet maar één oplossing tegen verkeersdoden: de zelfrijdende auto. ‘De snelheid en complexiteit van het moderne verkeer gaan onze biologische hersencapaciteit te boven. De alerte reactie, het overzicht en de intelligentie die nodig zijn om onverwachte problemen op te lossen en daarmee het aantal verkeersdoden te verminderen, kunnen alleen geleverd worden door intelligente sociale robots.’ Volgens Hamelink moeten we daarom meer investeren in onderzoek naar de perfectionering van kunstmatige intelligentie in het verkeer. Maar dat niet alleen: ‘Ook moeten we psychologisch onderzoek doen om erachter te komen hoe we mensen kunnen bewegen zich niet met het besturen van die intelligente auto’s te bemoeien. Het grootste gevaar voor verkeersongelukken met zelfrijdende autos is de mens, die wil ingrijpen wanneer hij denkt dat de robot het zelf niet kan!’</p>
<p class="p_1">Minder <span class="Cursief">sciencefiction</span>-achtig is de oplossing van hoogleraar Europese etnologie Peter Jan Margry. Hij denkt dat we als samenleving al jaren een eigen <span class="Cursief">grassroots</span>-instrument hebben om te waarschuwen tegen de gevaren van onverantwoord rijgedrag: bermmonumentjes. ‘Deze privémonumenten langs de wegen zijn niet alleen uitingen van verdriet en rouw, maar confronteren tegelijk andere weggebruikers en de overheden met de gevolgen van zulk gedrag.’ Volgens Margry zijn de meeste verkeersdoden het gevolg van ‘persoonlijke taxatiefouten’ van uiteenlopende aard. ‘Deze monumenten hebben dus ook het doel om individuele chauffeurs moreel aan te spreken op hun rijgedrag.’ Of het plaatsen van meer bermmonumenten het aantal verkeersslachtoffers ook daadwerkelijk omlaag krijgt, durft Margry niet te beloven. ‘Maar ze creëren hoe dan ook een sterkere bewustwording voor de gevaren op de weg en dat kan weer leiden tot aanpassing van rijgedrag, of tot veiligheidsbevorderende maatregelen van de overheid.’</p>
<div class="info-box">
<p class="kader"><span class="06_Bijschrift_Kopje rood"><strong>De oplossers</strong><br />
</span>In De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan ruim 500 wetenschappers van VU en UvA. Op 1 juni kunt u live bijwonen: wetenschappers over de Nederlandse militaire missie in Mali. Stadsschouwburg in Amsterdam, entree gratis.</p>
</div>


Zo brengen we het aantal verkeersdoden naar beneden

<div class="lead">Het zal velen zijn ontgaan, maar in 2010 spraken de EU-lidstaten af om het aantal arme Europeanen met 20 miljoen te verminderen. Zes jaar later is dat niet gelukt. Integendeel. Volgens een rapport van 21 hulporganisaties heeft Europa er in die periode juist 5 miljoen armen bij gekregen. Hoe keren we de trend?</div>
<h5 class="p_1">&#8216;Richt je vooral op de echte armen&#8217;</h5>
<p>Politiek econoom Paul Teule wijst allereerst op de Europese definitie van armoede. De officiële cijfers spreken van 123 miljoen armen. Dat gaat om (1) Mensen die geen geld hebben voor noodzakelijke uitgaven zoals warme maaltijden, verwarming, woning of wasmachine; of (2) Mensen met een inkomen van minder dan 60% modaal; of (3) Gezinnen waarin minder dan 20% van de tijd wordt gewerkt. Volgens Teule moeten we vooral aandacht besteden aan de eerste categorie. ‘Onder die andere groepen vallen ook mensen die bijvoorbeeld een rijke partner hebben, of een grote erfenis hebben gekregen. Echte armoede zit bij mensen die daadwerkelijk <span class="Cursief">materially deprived</span> zijn. Dat gaat om 50 miljoen Europeanen. Laat politici en beleidsmakers zich vooral daarop richten.’ Het huidige armoedebeleid heeft volgens Teule te weinig focus. ‘In theorie kan je het aantal Europese armen statistisch verminderen, terwijl die groep van 50 miljoen alleen maar groeit.’</p>
<h5 class="p_1">&#8216;Voorkom belastingontduiking door multinationals&#8217;</h5>
<p class="p_1">Volgens bestuurskundige Nicky Pouw is armoede in het relatief welvarende Europa geen economisch probleem, maar een kwestie van ongelijke kansen. Haar oplossing: ‘Bestrijd discriminatie van minderheden en de uitsluiting van kwetsbare bevolkingsgroepen.’ Ook de Europese vluchtelingencrisis zorgt voor een sterke groei van armoede. Pouw: ‘Versnel de integratie van migranten en vluchtelingen. Kijk naar hun inzetbaarheid en potentieel en beschouw ze niet alleen als hulpbehoevend.’</p>
<h5 class="p_1">&#8216;Bestrijd discriminatie en uitsluiting&#8217;</h5>
<p>Econoom Peter Rodenburg meent dat de EU weliswaar een begin heeft gemaakt met dergelijk sociaal beleid tegen uitsluiting op de arbeidsmarkt, maar dat het lang niet voldoende is om armoede te bestrijden. ‘Het zijn allemaal marktgebaseerde oplossingen. Dat wil zeggen: de EU zoekt de oplossing in het creëren van meer werk. Dat is natuurlijk leuk voor wie een baan vindt, maar een oudere werkloze die niet meer kan meekomen op de arbeidsmarkt belandt nog altijd in de armoede.’ Rodenburg denkt dat armoede het beste kan worden aangepakt via de belastingen. Europa moet voorkomen dat multinationals via handige constructies in Panama, de Maagdeneilanden of Nederland hun belastingverplichtingen ontlopen. ‘Volgens betrouwbare schattingen lopen Europese landen hierdoor jaarlijks 1000 miljard euro mis. Om dat bedrag in perspectief te plaatsen: dat is drie keer de totale staatsschuld van Griekenland. Per jaar! Dat geld kan gebruikt worden voor collectieve uitgaven om armoede te bestrijden.’ Daarnaast zouden Europese landen hun vennootschapsbelasting moeten harmoniseren. ‘Vrijwel overal is de vennootschapsbelasting de afgelopen jaren aanzienlijk verlaagd. Landen steken elkaar de loef af door steeds meer belastingvoordelen te bieden aan internationaal opererende bedrijven. Zo komt er steeds minder geld voor de financiering van de verzorgingsstaat. Deze daling van de vennootschapsbelasting is een klassiek <span class="Cursief">prisoner’s dilemma</span>: door gebrek aan samenwerking is elk land slechter af.’</p>
<h5 class="p_1">&#8216;Durf te zeggen dat we meer belasting moeten betalen&#8217;</h5>
<p class="p_1">De oude Grieken hadden zo hun eigen oplossingen voor armoede, zegt hoogleraar archeologie Vladimir Stissi. ‘Slavernij bijvoorbeeld. Dat zorgde voor een bestaansminimum en maakte tegelijkertijd economische groei mogelijk. Maar ja, dat kan nu natuurlijk niet meer.’ We weten verder relatief weinig over armen in de Europese oudheid. ‘Zij zijn onzichtbaar omdat ze geen huizen of graven hebben achtergelaten. Sommigen zullen een volledig zelfvoorzienend bestaan op het platteland hebben geleid.’ Dat laatste is in het moderne Europa evenmin een oplossing. Ook Stissi denkt dat belastingen de oplossing bieden. ‘We hebben iemand nodig die durft te zeggen dat we meer belasting moeten betalen voor betere zorg en onderwijs en die tegelijkertijd pleit voor lastenverlichting voor de zwakkeren. Realiseer je goed dat belastingverlaging vaak ten koste gaat van de armen.’ Die boodschap is wellicht impopulair. ‘Mensen willen graag minder belasting betalen, maar klagen tegelijkertijd over slecht onderwijs en zorg.’ Dat paradoxale denken is volgens Stissi redelijk nieuw. ‘In de jaren vijftig, zestig en zeventig waren de belastingtarieven hoog en de economische groei ook. Daar kunnen we van leren.’</p>
<h5 class="p_1">&#8216;Stimuleer hergebruik van reststromen&#8217;</h5>
<p>Hoogleraar <span class="Cursief">science, business and innovation</span> Bart Bossink denkt aan een heel andere strategie, waarbij bedrijven een positieve rol kunnen spelen. Hij kijkt naar de rest- en afvalstromen uit het bedrijfsleven, die nu nog worden gedumpt. ‘Dat is milieuonvriendelijk of sociaal onwenselijk. Bedrijven vragen zich te weinig af of hun reststromen of afval nog gebruikswaarde heeft buiten de commerciële paden.’ Neem de kledingindustrie. ‘Als een partij kleding uit de mode is, kan je hem weggooien maar ook aanbieden aan een organisatie die zorgt dat het bij de armste bevolkingsgroepen terechtkomt.’ Hetzelfde geldt voor de voedselindustrie. ‘Als de houdbaarheidsdatum van een product is verlopen, betekent dat voor veel producten niet automatisch dat het niet meer bruikbaar is.’ Deze vormen van hergebruik of alternatief gebruik hoeven niet duurder te zijn dan vernietigen. ‘De bespaarde afvalkosten zouden de transportkosten kunnen dekken. Maar dat is iets dat overheid en bedrijfsleven goed zouden moeten bekijken.’</p>
<p class="tekst">Bossink heeft nog een oplossing: ‘Opleidingsfilantropie.’ Nu al doceren veel wetenschappers op Afrikaanse universiteiten om te helpen bij het opleiden van mensen. ‘Dat zouden ze ook kunnen doen in de armste regio’s van Europa. En dit kan ook op het basisopleidingsniveau worden gedaan. Dan neem je een oorzaak van armoede weg.’</p>
<div class="info-box">
<h5 class="kader"><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">De Oplossers</span></h5>
<p class="kader">In De Oplossers presenteert onderzoeksbureau Tertium antwoorden op complexe vragen die zijn voorgelegd aan ruim 500 wetenschappers uit verschillende vakgebieden. Wilt u zelf een complex probleem aandragen? Mail naar science@tertium.nl</p>
</div>
