Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

<div class="info-box">
Romana Vrede (Paramaribo, 1972) is de eerste Zomergast van 2018. Op zondagavond 29 juli is zij te zien op 20.15 uur op NPO 2.
Vrij Nederland interviewde haar vorig jaar, na haar nominatie voor de Theo d&#8217;Or-prijs.
</div>
1. Marjet Roerink, regisseur eerste voorstelling: ‘Wat is er uitgekomen van de verwachtingen die je had bij je eerste voorstelling?’
‘Ik had geen verwachtingen. Als je zeventien bent, is het nu heilig. Verwachtingen zijn voor oude mensen.’
2. Martijn de Rijk, theatermaker:‘Kun je uitleggen wat je doet als je speelt? Wat ontglipt je beheersing?’
‘Vroeger dacht ik dat ik een emotionele acteur was, maar inmiddels weet ik dat ik juist heel technisch speel. Stem, mimiek, choreografie – alles is bij mij onder controle. Ware kunst zit voor mij in de beheersing.’
3. Moniek Merkx, artistiek leider jeugdtheatergezelschap Maas: ‘Moeten regisseurs casten op persoonlijkheden of op personages?’
‘Met regisseurs die casten op persoonlijkheid loop je het risico op typecasting. “Romana is zo’n sterke vrouw, die past goed bij personage zus-en-zo.” Ik vind het belangrijk met verschillende regisseurs te werken en ze eraan te herinneren steeds opnieuw naar me te kijken.’
<blockquote>‘Ik beschouw mezelf niet per se als vrouw of als zwart en zou graag eens een grote mannenrol spelen.’</blockquote>
4. Sabine Maertens, collega bij Onafhankelijk Toneel: ‘Welke rol wil je beslist ooit in je leven gespeeld hebben?’
‘Hamlet. Ik beschouw mezelf niet per se als vrouw of als zwart en zou graag eens een grote mannenrol spelen. De verantwoordelijkheid voor hoe het publiek me ziet, ligt bij de mensen, niet bij mij.’
5. Jenny Mijnhijmer, schrijver: ‘Wanneer besefte je dat je door het cultureel-diverse plafond bent gebroken en gewoon kunt acteren while black?’
‘Door mijn nominatie voor de Theo d’Or ontdekte ik dat ik níét door dat plafond ben gebroken. Daarvoor zag ik mijn kleur als een sieraad, een artefact dat ik kon inzetten zoals mijn stem. Geen verworvenheid, slechts de verpakking – maar in de media ging het er vrijwel alleen over dat ik de eerste genomineerde zwarte actrice was. Race, het betreffende stuk, gaat over positieve discriminatie. Tijdens de bekendmaking in het radioprogramma Opium benadrukte juryvoorzitter Ferry Mingelen dat ze me niet hadden genomineerd om me positief te discrimineren. Dat ze heel bewust hadden gekeken of ik goed speelde en de nominatie ook echt verdiende. Terwijl ik zelf op toneel helemaal niet bezig ben met mijn kleur. Ik probeer gewoon een mooie rol te spelen.’
6. Joeri Vos, toneelschrijver: ‘Jouw Who’s afraid of Charlie Stevens? is voor mij de indrukwekkendste, meest universele, aangrijpendste voorstelling die ik vorig jaar zag. En vooral: misschien wel de moedigste en persoonlijkste voorstelling die ik ooit heb gezien: die van een moeder over haar échte, eigen zoon. Een voorstelling die desondanks nergens “privé” werd. Hoe bewaak je de grens tussen persoonlijk en privé?’
‘Ik geloof in persoonlijk theater, niet in privétheater – theater is geen therapie. Door de filter van kunst kan privé persoonlijk worden. Mijn veertienjarige zoon is autistisch en zwakbegaafd. Ik wist dat ik eens een voorstelling over hem zou maken. Geen gezelschap durfde het aan, dus heb ik mijn eigen stichting opgericht. Het is de productie waar ik het meest trots op ben. Charlie heeft de geestelijke ontwikkeling van een kind van twintig maanden, maar het fysiek van een zeventienjarige. Mensen zijn bang voor hem en als ik eerlijk ben: ikzelf soms ook. Hij is zo sterk, zijn agressie kent geen begrenzingen. In onze maatschappij is weinig ruimte voor mensen die afwijken. Ik probeer op een andere manier naar hem te kijken. Niet als gehandicapt kind, maar als kunstenaar. Smeert hij de muur vol poep, dan denk ik aan de pindakaasvloer van Wim T. Schippers. Het maakt me toleranter richting hem. Als moeder van Charlie en als actrice leef ik een gespleten leven. In Who’s Afraid of Charlie Stevens? komen die werelden samen.’
<blockquote>‘Op toneel ben ik niet bezig met mijn kleur. Ik probeer gewoon een mooie rol te spelen.’</blockquote>
7. Joy Delima, toneelschoolstudent, protegé: ‘Als je een gesubsidieerd gezelschap mocht inrichten, hoe zou dat er dan uitzien?’
‘Met mijn stichting I Come In Peace – omdat ik Romana Vrede heet, hè – heb ik in feite mijn eigen gezelschap. In de toekomst zou ik iets willen maken over gender. Wat is vrouwelijk, wat is mannelijk, en wie bepaalt dat? Met mijn hoofd, gestript van alle vrouwelijkheid, word ik vaak gezien als man. Voor mijn vriendin is dat ondenkbaar: ik ben een vrouw. Zelf vind ik het vergelijkbaar met Charlies autisme: het is maar hoe je ernaar kijkt. Handicap of kunst. Man of vrouw.’
8. Marlies Heuer, actrice: ‘Waar zou je je leven mee vullen als theater niet bestond?’
‘Ik zou leraar worden en met kinderen de wereld bevragen. Mijn antwoord zou nooit zijn “omdat dat gewoon zo is”. Dingen zijn nooit gewoon zo. Het is een houding die we ons als volwassenen hebben aangeleerd.’
9. Bert Luppes, acteur: ‘Kan theater ook troost bieden?’
‘Voor mij is theater de definitie van troost. Het biedt de mogelijkheid dingen anders te bekijken. Dat Charlie zijn stoel als danspartner ziet, dat er verbeelding bestaat. Zonder theater zou de wereld een platte plek zijn – daar val je vanaf.’
10. Tulsa Corte, moeder: ‘Vergeet je mijn motto niet: goed uitrusten en minder afterpartyen?’ 
‘Lieve mama, afterpartyen? Ik ben 44. Mijn enige afterparty is als Charlie me ’s ochtends om half vijf wakker maakt om hem te verschonen. En goed uitrusten heb ik sinds zijn geboorte niet meer gedaan. Maar maak je geen zorgen, we bellen.’
 
11. Eric de Vroedt, regisseur Het Nationale Theater: ‘Van welke blikken vanuit het publiek heb je als actrice op toneel “last”?’
‘Van mensen die zich niet laten betoveren door wat er op het toneel gebeurt. Bij Race hoorde ik dat sommige mensen van the black community het stuk racistisch vonden. Zo’n opmerking raakt me, dat is het namelijk juist níét. Als je weigert je te laten verleiden, heeft theater geen effect. Tijdens het spelen ben ik niet bezig met het publiek, maar soms vang je zo’n blik op. Dan voel ik me een waardeloze tovenaar.
12. Deen van Liempd, camera-assistent, en Art Srisayam, danser: ‘Is er een verschil tussen Romana die net van de theaterschool af kwam en Romana vandaag?’
‘Toen ik met acteren begon, wist ik amper wat een première was, wat recensenten waren. Die naïviteit ben ik kwijt. Er is een autonomie voor in de plaats gekomen die daar ruimschoots tegenop weegt. Voor ik opga, denk ik vaak aan Charlie, dat relativeert veel.’
13. Ruurt de Maesschalck, acteur: ‘Wat zegt jouw Theo d’Or-nominatie over de huidige theaterwereld en zal die effect hebben op de toekomst?’
‘Ik denk dat de theaterwereld al langer in beweging is en dat mijn nominatie daar een gevolg van is. Er wordt een ander soort verhalen verteld. Eric [de Vroedt] loopt daarin vooruit op andere grote gezelschappen, ik ben ontzettend blij met wat hij maakt en dat ik met hem mag werken, maar ook op andere plekken wordt diverser gecast. Door mijn nominatie ben ik een soort Obama geworden. Aan de ene kant krijg ik heel toffe reacties, aan de andere kant ben ik me nooit méér bewust geweest van mijn kleur. Daarom wil ik dus Hamlet spelen en ja, óók een nominatie voor de Louis d’Or [prijs voor beste mannelijke hoofdrol]. Pas dan is de emancipatie écht gelukt.’
14. Anne Buurma, hoofddocent toneelschool: ‘Kun je, nu je succes hebt, je dromen en nachtmerries nog kwijt in je werk, of moet je mee in de polonaise over rode lopers?’
‘Mijn dromen en nachtmerries zullen altijd mijn drijfveren blijven. In Who’s afraid of Charlie Stevens? vielen ze samen, maar ook mijn rollen in Race en The Nation zijn daarop terug te voeren. De glamour van de theaterwereld zegt me niets. Ik heb het talent niet om te shinen op de rode loper. Mocht ik dat ooit vergeten, dan heb ik Charlie om me eraan te herinneren.’

Joukje Akveld

Romana Vrede wil het liefst Hamlet spelen: ‘Ik zie mezelf niet per se als vrouw of zwart’

<div class="lead">Als cabaretier had hij succes met eigenzinnige kleinkunstliedjes, maar zijn grootste hits had Harrie Jekkers met Klein Orkest. 32 jaar na het opheffen van de band brengt hij die in het theater.</div>
Van zijn vijftigste tot zijn 64ste deed Harrie Jekkers (1951) niets – veertien jaar vakantie, ‘Ja, daar kwam het wel op neer’. Zijn bucketlist is inmiddels afgestreept. Een huis in Spanje, beetje feesten, beetje hout hakken op zijn land, veel op reis geweest ook: Namibië, Zuid-Afrika, de Nijl afgevaren, vanaf Vuurland overgestoken naar de Zuidpool. ‘Effe kijken, weet je wel.’ Hij had ‘redelijk goed’ verdiend, voor het geld hoefde hij het niet te laten. Dat hij ooit nog zou optreden kwam niet in hem op. Toen stond Jeroen van Merwijk op zijn stoep, cabaretier, vriend van vroeger: of ze samen iets zouden doen. En plots had hij weer zin om het theater in te gaan.
Dat is nu zo’n vier jaar geleden, vertelt hij aan de telefoon. Hij is net uit Spanje naar Nederland gevlogen om een week te repeteren voor zijn nieuwe voorstelling. Het schema is strak, de dagen zitten vol. Dit gesprek kan er net tussendoor. Over die voorstelling gaat hij het zo hebben, maar eerst nog even over daarvóór: Jekkers &amp; Jeroen – als wij zo vrij mogen zijn speelde van 2014 tot 2016 honderdzestig keer voor volle zalen. ‘Het verraste me,’ zegt Jekkers. ‘Ik stond daar toch wat anders te doen dan ik al die jaren in m’n eentje had gedaan. Jeroen en ik zaten elkaar op dat podium een beetje te pesten. Hij de kunstzinnige kleinkunstenaar, ik die populaire middle of the road gast. Sommige bezoekers kwamen na afloop naar me toe: we snappen geen kloot van wat die Jeroen staat te doen. Maar het was gelijk oversteken, hè: ik zorgde dat de tent vol zat, maar zonder Jeroen had ik geen nieuwe voorstelling gemaakt.’
Wat ze óók zeiden, die bezoekers: dat ze zijn liedjes van Klein Orkest zo graag nog eens zouden horen. Weer die verbazing, want jee, het was zo lang geleden allemaal. In 1985 had hij de band opgedoekt om solo als cabaretier het theater in te gaan. Daarna: nooit meer gespeeld. De overige bandleden waren wat anders gaan doen en hij was na vijf theaterprogramma’s begonnen aan die veertienjarige sabbatical. Maar nu hij in een levensfase is beland dat roem en aandacht er niet meer zo toe doen, nu heeft hij toch dat programma gemaakt. Een soort tweede kans-onderwijs, grinnikt hij: ‘Alsof ik plots de moedermavo mag doen. Pure luxe is het.’
<h5>Wij hadden princípes</h5>
Voor wie het allemaal heeft gemist: Klein Orkest was een Nederlandstalige band die van 1978 tot 1985 drie platen maakte, waarvan één voor kinderen. 36 liedjes stonden erop. Jekkers: ‘Vergelijk het met Fawlty Towers of Hier is… Adriaan van Dis. Iedereen herinnert zich die programma’s, toch bestonden ze maar een paar jaar.’ Ondertussen zaten tussen die 36 liedjes wél een paar megahits: Over de muur, Koos Werkeloos, O o Den Haag. Nummers waarvan gabberversies zijn gemaakt, die door jonge artiesten worden gecovered in De Wereld Draait Door – Nederlands cultuurgoed, gedraaid, geluisterd, geliefd, met Roltrap naar de maan als misschien wel beste kinderplaat ooit gemaakt.
<q class="pull-left">Iedereen wil uniek zijn en tegelijk ergens bij horen Met Klein Orkest is dat allebei gelukt.</q>Het succes begon begin jaren ’80. Doe Maar was net doorgebroken. Plots wilden alle platenmaatschappijen hun eigen Nederlandstalige band. Ook Klein Orkest, begonnen als links bandje in de Utrechtse krakersscene, werd benaderd. ‘Alleen waren wij een nogal afwijkend cluppie,’ zegt Jekkers. ‘Wij hadden principes, snap je. Playbacken in Op Volle Toeren, dat deden we niet. De Vara en de VPRO waren de enige omroepen waarmee we wilden werken. De VPRO vond ons niet cultureel genoeg, dus toen bleef alleen de Vara over. Zelfmoord, zei de platenmaatschappij. Met zo weinig airplay zou het nooit wat worden. En toen braken we tot ieders verbazing tóch door, misschien wel juist door die stijfkoppigheid.’
<h5>Eigenlijk best wel heel goeie teksten</h5>
Over die doorbraak en het latere einde van de band gaat het in Later is allang begonnen en vroeger komt nog 1 keer terug. Geen theaterconcert, eerder iets wat tegen kleinkunst aanschuurt: liedjes met gesproken intermezzo’s. Verhalen vertellen op het podium doet Jekkers nog steeds graag: ‘Ik zie mezelf toch meer als cabaretier dan als muzikant.’ Hij vroeg Koos Meinderts, schoolvriend en medeschrijver van het eerste uur, mee te denken ‘om er een beetje structuur aan te geven’. ‘Koos is de dichter van ons twee, ik ben wat gewoner. Liep ik langs het ijzeren gordijn in Berlijn, ging het rond in m’n kop: wat een onzin die twee werelden met zo’n muur ertussen. Daar kwam dan een liedje uit. Schrijven over een stad was niks voor Koos, dus ook O o Den Haag schreef ik alleen.’
Nu hebben ze samen een soort sprookje bedacht over een boom die bloeit in de winter omdat-ie anders wil zijn dan andere bomen. ‘Die boom,’ zegt Jekkers, ‘dat is Klein Orkest.’ Dat hij met zijn trip down memory lane zou meesurfen op de nostalgiegolf die al jaren door het theater slaat, zegt hem niet zoveel (‘Welke golf dan?’). Hij gaat gewoon die oude liedjes spelen – ‘een geintje man, voor de lol’ – samen met zijn oude vrienden Chris Prins (bas) en Niek Nieuwenhuijsen (drums). Het vierde bandlid had geen zin, dus die wordt vervangen door de jonge toetsenist Henk Jan Heuvelink. Of ze de nummers na 32 jaar nog in hun vingers hebben? Een harde lach door de telefoon. ‘Die zitten erin als het Onze Vader: je begint eraan en ze komen vanzelf tot een eind.’
Even serieus: ‘Het is raar om dat van je eigen liedjes te zeggen, maar toen ik ze na jaren weer beluisterde, dacht ik: daar zitten eigenlijk best wel heel goeie teksten bij.’ Hij citeert: Ze heeft sjans, zelfs via winkelruiten. / Maar weinig kans, ze kunnen naar haar fluiten. / In de winkelende massa, / die ritmisch rond de rinkelende kassa’s deint / staat ze in een hoek, ze pakt een boek, / dat geruisloos in haar tas verdwijnt. 
‘Wij zongen niet “Jannie, ik hou van jou”, maar schreven óver die meisjes. Een andere insteek.’
Nog één keer het verhaal van dat eigenwijze bandje vertellen, Jekkers heeft er zin in. ‘Iedereen wil uniek zijn en tegelijk willen we ergens bij horen. Met Klein Orkest hebben we de mazzel gehad dat het allebei is gelukt.’
<div class="info-box">
Later is allang begonnen en vroeger komt nog 1 keer terug speelt vanaf 1 november. In oktober verschijnt bij Rubinstein het boek + cd Roltrap naar de maan met teksten van Harrie Jekkers en Koos Meinderts en tekeningen van Annette Fienieg, € 12,95.
</div>

Harrie Jekkers streepte zijn bucketlist af en is nu terug met Klein Orkest

<div class="lead">Job Gosschalk produceert ‘kwalitatief commerciële’ voorstellingen die touren door het hele land. ‘Te lang lag de focus op de Randstad.’</div>
Neeeee, hij is dus géén casting director, mag dat misverstand eindelijk eens de wereld uit? Niet alleen maar, in elk geval. Niet in de eerste plaats. Job Gosschalk (1967) – die van Kemna Casting dus – is producent, scenarioschrijver en, niet vergeten: regisseur. Dat laatste is hij misschien wel het liefst. Van film en televisie en in toenemende mate ook van theater, zoals afgelopen seizoen de musical De marathon. Niets fijner dan met een cluppie mensen werken aan een voorstelling. ‘Dat iedereen ’s ochtends binnenkomt en je aan die gezichten ziet: we hebben er zin in!’
Dat gezegd hebbende ben ik van harte welkom een middag aan te schuiven bij een auditieronde in zijn studio in Amsterdam Oud-West. All Stars de Musical, een eigen productie die vanaf najaar 2018 in het theater speelt. Gosschalk regisseert en ja, dan doet hij de casting zelf. Logisch toch. In die wit gesausde kamertjes, de ramen met gordijnen afgeschermd voor pottenkijkers, wordt de groep samengesteld die het met elkaar moet gaan doen. In feite, zegt Gosschalk, begint het regisseren dáár.
<h5>Zelf doen</h5>
De studio ligt in een woonwijk naast een schoolplein. Gosschalk staat buiten te roken. Brilletje, casual vestje, gympies. Naast hem Marc van Bree, casting director bij Kemna Casting en verantwoordelijk voor de theatertak. Gosschalk: ‘Marc doet ook Soldaat van Oranje, die voorstelling die langer loopt dan de oorlog zelf.’ 
Gosschalk is nog steeds eigenaar van het meest toonaangevende castingbureau van Nederland, maar laat de praktische zaken al jaren over aan zijn neef en mede-eigenaar Janusz. Alleen op dagen als vandaag is hij weer even zichtbaar de baas. Verder is hij vooral bezig met Kemna &amp; Zonen, het film- en televisieproductiebedrijf dat hits scoorde met ’t Schaep met de 5 pooten (2006) en Alles is liefde (2007). Daarnaast stopt hij zijn energie in het schrijven en regisseren, onder meer van de geïmproviseerde comedyserie Jeuk. En sinds twee jaar doet hij dat dus ook bij Kemna Theater, met voorstellingen voor een breed publiek. Een regieavontuur in 2010 bij het toenmalige Nationale Toneel smaakte naar meer, maar kreeg geen vervolg. Dus zocht Gosschalk de oplossing waar hij die als ondernemer al vaker vond: in de dingen zelf doen. Als theaterproducent hoeft hij niet te wachten op aanbiedingen van buitenaf en kan hij zijn eigen voorstellingen regisseren. De eerste door hem geregisseerde voorstelling, Moeders &amp; zonen, werd door de pers nog zuinigjes ontvangen. Maar bij De marathon regende het sterren. All Stars wordt zijn tweede musical, opnieuw met liedjes en muziek van Thomas Acda. En dit najaar regisseert hij de zwarte komedie Vastgoed B.V., met Huub Stapel. Om de zaken nog verder te compliceren coproduceert hij zijn voorstellingen met Senf Theaterpartners. ‘Waarom concurreren als je elkaar ook kunt versterken?’ zegt hij laconiek. ‘Wij produceren bij Kemna &amp; Zonen films en tv-series die zich soms ook lenen voor een spin-off in het theater. Producenten zoeken het vaak in boekbewerkingen, maar qua structuur lijkt theater veel meer op film en televisie. Neem het absurdistische Rundfunk van Yannick van de Velde en Tom Kalmthout. Dat begon ooit klein op festivals en werd vervolgens een cult-hit op tv onder jongeren. Geen enorme kijkcijfers, maar waanzinnig veel hits op YouTube. Dit najaar gaan Yannick en Tom weer het theater in – waar ze het geweldig doen. Zo knopen we in onze coproducties de lijntjes aan elkaar.’
En wie weet, zegt Gosschalk, terwijl hij zijn sigaret uittrapt en naar binnen loopt, ‘brengen we Jeuk ook nog eens op toneel.’
<h5>Ballet op noppen</h5>
In de ontvangstruimte lopen mensen in en uit. Fay, Christina, Daan, Sergio – de castingwereld is van de voornamen. Twee groepen van zes acteurs staan op het programma. Eerst dansen ze een choreografie die ze hebben ingestudeerd met Daan Wijnands, choreograaf van De marathon en van All Stars. Voor nu heeft hij een wals uit het ballet Coppelia. Wijnands: ‘Leek Job grappig, voetbaljongens op noppen die een balletdansje doen.’
In de danszaal achter in het pand lijken de jonge acteurs van dat ‘grappig’ niet helemaal overtuigd. Ongemakkelijk staan ze bij elkaar als Gosschalk en zijn mensen binnenkomen. ‘Dit is de slechtste groep ooit,’ heeft Wijnands Gosschalk zo-even opgewekt toegefluisterd. Die neemt plaats op een stoel voor de grote spiegelwand. ‘Vinden jullie het leuk?’ vraagt hij vriendelijk. Een zes-stemmig gemompeld ‘ja’.
‘Zouden jullie het ook durven zeggen als jullie het niet leuk vonden?’ Opnieuw een weifelend ‘ja’. De muziek start en de jongens dansen. Het gaat niet helemaal goed. Eigenlijk gaat het helemaal niet goed. Benen bewegen uit de maat, armen slingeren ongecontroleerd, een pirouette wordt de verkeerde kant op gedraaid. Wijnands praat de groep er met luide stem doorheen. ‘Nu links! Voorste rij draaien, achterste rij draaien, armen hóóg!’
Als de muziek wegsterft is de opluchting voelbaar. Maar Gosschalk is nog niet tevreden. ‘Graag nog eens opnieuw,’ zegt hij. ‘En nu met wat meer bravoure. Laat zien dat jullie een groep vormen met elkaar.’
<h5>250.000 volgers op instagram</h5>
Het is geen opportunisme om de succesvolle voetbalfilm (1997) en later goed bekeken tv-serie naar het theater te brengen, vindt Gosschalk. De gepassioneerde regisseur in hem wil deze voorstelling maken, méér dan de producent. ‘All Stars, destijds geschreven en geregisseerd door Jean van de Velde, was een van de eerste films die ik castte. De acteurs kwamen uit alle hoeken: Peter Paul Muller van het serieuze toneel, Thomas Acda uit de kleinkunst, Danny de Munk zong musical en Antonie Kamerling was een soapie. Eigenlijk is casten regisseren via het hoofd van iemand anders. Die film is me dierbaar, ik wil het verhaal graag nog eens vertellen, nu in m’n eigen regie en in het theater. Met het scenario ben ik bezig, dat wordt ook beïnvloed door de spelers. Ik cast een groep altijd als geheel, kijk of acteurs met elkaar kunnen werken. Maar ook, en dat klinkt misschien stom: of ze mij leuk vinden. Acteren is een gênant vak waarbij acteurs buiten hun comfortzone moeten treden. Dat werkt alleen als ze zich in een beschermde omgeving weten. Als regisseur speel je daarbij een belangrijke rol.’
De tweede helft van de auditie begint. Gosschalk en zijn mensen zitten aan een lange tafel, precies zoals je in films ziet. In verschillende stadia van zenuwachtigheid nemen de kandidaten plaats naast de piano waarachter Menno hen begeleidt. Uit een voorgeschreven lijst hebben ze een lied gekozen. ‘All of Me’ van John Legend, James Taylors ‘Fire and Rain’ – nummers met lastige bridges die in één keer duidelijk maken wat iemand in huis heeft.
‘Wat ga je voor ons zingen?’ vraagt Gosschalk bij binnenkomst. Om na het lied af te sluiten met een hartelijk: ‘Heel goed, dankjewel, je hoort van ons.’ 
Pas als de deur achter de kandidaat is dichtgevallen, draaien alle hoofden naar Gosschalk en volgt het échte commentaar. ‘Die had niet één inzet goed. Jij hebt hem gered, Menno, dat vind ik lief.’ ‘Als deze ook kan bewegen, is hij de gedroomde Johnny. En anders zetten we hem in een rolstoel.’ ‘Zingen en dansen kan-ie niet, maar hij heeft wel 250.000 volgers op instagram.’
<h5>Hoofdbandjes</h5>
Hij krijgt wel te horen dat hij te veel doet. Dat hij met hagel schiet met al zijn bedrijven en verschillende petten. Gosschalk haalt zijn schouders op. Hij is nu eenmaal een ideeënman. Bovendien: van alle Gosschalk-plannen worden er maar een paar door hemzelf verwezenlijkt. Op het creatieve vlak dan. Vaak is hij ‘alleen maar’ de producent. Brengt hij mensen bij elkaar. Verbinden, daar houdt hij van. Een klus die nog weleens wordt onderschat, vindt hij. Moeite met anderen in de schijnwerpers zetten heeft hij niet. Wél met toegeven dat hij iets niet kan. Daarom is het ook zo belangrijk dat het regisseren is gelukt. Dat hij niet tot de vernieuwers in het vak wordt gerekend, soit. Wat hij met zijn theaterbedrijf beoogt, is kwalitatief commerciële voorstellingen in het land brengen. Waar veel gezelschappen en producenten de landelijke tournee afbouwen omdat op één, twee speelbeurten per stad geen publiciteit valt te maken, wil Gosschalk juist de provincie ín. De nieuwe Joop van den Ende, noemde de directeur van schouwburg Amphion in Doetinchem hem daarom: Gosschalk gaat touren waar Stage Entertainment steeds meer voor de eigen theaters gaat produceren.
<figure id="post-364505 media-364505" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/17_07_J.Gosschalk113751-1_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/17_07_J.Gosschalk113751-1_preview-320x216.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/17_07_J.Gosschalk113751-1_preview-640x433.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/17_07_J.Gosschalk113751-1_preview-1280x866.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>‘Ik kijk of acteurs met elkaar kunnen werken. Maar ook of ze mij leuk vinden.’ Foto: Jasper Zwartjes</figcaption></figure>
Zelf had Gosschalk het nog niet zo bekeken. Maar inderdaad: hij gelooft in reizende producties. ‘Er moet wat veranderen, te lang lag de focus op de Randstad en de grote steden.’ Als theaters zelf niet in staat zijn de voorstelling aan te duwen, ziet hij daar nog wel een taak voor de producent. Dus zegt hij tijdens een pr- en marketingoverleg: ‘We moeten iets met De marathon.’ Het in Rotterdam gesitueerde verhaal heeft het dáár geweldig gedaan – één op de tien Rotterdammers zag de musical – maar verder loopt het mondjesmaat. Niet goed, vindt Gosschalk. Hoe zit het met business to business, valt daar nog wat te halen? ‘We hebben niet één slechte recensie, daar plukken we te weinig de vruchten van.’ Om hem heen pennen zijn medewerkers driftig mee. 
Wat hij ook wil: T-shirts of hoofdbandjes tijdens de musical sing-a-long op de Uitmarkt, want die wordt uitgezonden op tv. Het beeld moet rozegeel kleuren, net als de publiciteitsposter. 
‘Hoe doen ze dat bij Soldaat van Oranje?’ 
‘Vlaggetjes.’ 
‘Dan doen wij hoofdbandjes,’ beslist Gosschalk.
<h3><q class="pull-left">Het fijne van al mijn petten is dat je zo ook aan talentontwikkeling kan doen</q>Friese boerderij</h3>
Een korte lunch voor de volgende afspraak zich aandient. Gosschalks dagen zitten vol, altijd. Schakelen tussen de vele projecten lijkt geen moeite te kosten. Zijn telefoon ligt onder handbereik, maar hij laat zich er nauwelijks door afleiden. Hier in Amsterdam is hij geconcentreerd. Opladen doet hij in zijn verbouwde boerderij in Friesland, net over de Afsluitdijk. ‘Tijdens dat uur in de auto neem ik letterlijk afstand.’ Bang dat vrienden hem, na dertig jaar Amsterdam, op het platteland niet meer zouden weten te vinden is hij nooit geweest. Ze kwamen, en komen nog steeds. In Friesland lopen werk en privé vrolijk door elkaar. De interieurscènes van Jeuk, bijvoorbeeld, draait hij in zijn eigen keuken en slaapkamer. En na afloop blijven de acteurs vaak logeren: ‘Komt Thomas Acda ’s ochtends de logeerkamer uit. Of Jelka van Houten. In Amsterdam had ik altijd etentjes, maar samen eten leidt niet per definitie tot echt contact. Voor je het weet, is de avond voorbij en ga je weer naar huis. Logeerpartijen zijn anders. Je maakt elkaar langer mee, het contact is intenser.’ Hij neemt een hap van zijn tosti en vertelt over zijn volgende afspraak: Daniel Cornelissen. Gosschalk is dol op de jonge Vastgoed B.V.-acteur die in het voorjaar in Showponies staat, een nieuwe revue van Alex Klaasen. ‘Daniel is zo iemand in wie ik geloof en in wie ik wil investeren. Gesubsidieerde gezelschappen profileren zich met hun regisseurs, in het commerciële circuit draait het meer om de sterren. Het fijne van al mijn petten is dat je zo ook aan talentontwikkeling kunt doen.’
Niet dat hij acteurs met contracten aan zich bindt. Iedereen moet zich vrij voelen om te gaan. ‘Maar er is wel een groep mensen met wie we gesprekken voeren over de komende jaren. Zo wil Alex graag een musical maken. Niet erin spelen, maar zélf schrijven dus. Kom dat bij Kemna doen, zeg ik dan. Wij denken vanuit acteurs, schrijvers, titels. Vervolgens kijken we hoe we daarmee kunnen schuiven tussen de verschillende bedrijven.’
De onderlinge kruisbestuiving geeft hem energie, zegt hij, terwijl hij zijn laatste hap tosti doorslikt – én het leidt vaak tot verrassingen. ‘Van alles wat ik ooit voor tv heb gemaakt, is Rundfunk by far het slechtst bekeken. Maar het is wél mijn best verkochte theatervoorstelling.’
<div class="info-box">
Reprise De marathon, vanaf 29/8 (productie en regie); Wachstumsschmerzen (Rundfunk), vanaf 15/9 (productie); Vastgoed B.V., vanaf 22/9 (productie en regie); From Sammy with Love, vanaf 10/11 (productie); Showponies, vanaf 27/2/2018 (productie); All Stars de Musical, première 14/10/2018 (productie, regie en scenario)
</div>

‘De nieuwe Joop van den Ende’ vertelt hoe hij de lijntjes aan elkaar knoopt

<div class="lead">Christoph Waltz, Paul Knieriem, Nanouk Leopold en De Warme Winkel. Alle vier gaan ze de komende maanden iets bijzonders doen. Alle vier met een eigen visie.</div>
<h5>Wat: opera 
Wie: Christoph Waltz</h5>
Als de eloquente nazi Hans Landa reeg hij de prijzen aaneen. Oscar, Bafta Award, Golden Globe – Christoph Waltz’ overambitieuze Jodenjager in Inglourious Basterds (2009) blies jury’s uit hun stoel. Vier jaar later mocht hij de hele trits opnieuw ophalen voor zijn rol als premiejager in Django Unchained, ook weer een meesterwerkje van Quentin Tarantino. Waltz’ ster was gerezen en op Hollywood’s Walk of Fame ligt-ie alweer bijna drie jaar. Je zou er haast door vergeten dat de Oostenrijkse acteur zijn carrière in het theater begon. En dat hij meer noten op zijn zang heeft dan acteren: Waltz is ook regisseur. Waarbij hij het sinds een tijdje zoekt in weer een heel andere hoek: de opera. In 2013 debuteerde hij met Der Rosenkavalier bij Opera Vlaanderen. Vakwerk, oordeelde de Volkskrant over zijn versie van Richard Strauss’ kameropera, en plakte er vijf sterren op. Het zal naar meer gesmaakt hebben, die muzikale uitstap, want in december brengt Waltz zijn tweede regie. Verdi’s Falstaff leunt lichtjes op Shakespeare van wie het vrolijk-anarchistische titelpersonage werd gejat. Voor de rest wordt ‘geraffineerd en fijnmazig muziekdrama’ beloofd. En Christoph Waltz dus. Supertroef. Nu reserveren.
&#8216;Falstaff&#8217;: vanaf 13 december in Antwerpen en Gent.
<h5>Wat: toneel 
Wie: Paul Knieriem</h5>
Of hij nu jeugdtheater regisseert bij De Toneelmakerij of als huisregisseur bij Toneelschuur Producties klassiek of nieuw repertoire naar zijn hand zet, eigenlijk is zo’n beetje alles wat Paul Knieriem aflevert goed. Met onopgesmukte lichtvoetige regies tekent hij voor hoogstaand toneel voor een breed publiek. Knieriems Troje trilogie werd door het Nederlands Theater Festival geselecteerd als een van de mooiste voorstellingen van het afgelopen seizoen. En passant peurde hij in de tot whydunnit getransformeerde tragedie het beste uit zijn acteurs: Keja Klaasje Kwestro werd genomineerd voor de Colombina (beste vrouwelijke bijrol), Janneke Remmers maakt kans op de Theo d’Or (beste vrouwelijke hoofdrol). Komend seizoen staat De huisbewaarder (1960) op de rol, het doorbraakstuk van Nobelprijswinnaar Harold Pinter. Knieriem vroeg Magne van den Berg voor de vertaling. Met haar maakte hij eerder het eveneens voor het Theater Festival geselecteerde Met mijn vader in bed (wegens omstandigheden). Daarin glorieerde René van ’t Hof die óók weer voor zijn rol werd genomineerd. Bij Pinter komt Van ’t Hof opnieuw opdraven, samen met Jan-Paul Buijs, nog zo’n kanon. Knieriem zien is kijken naar toekomstig prijzenmateriaal.
&#8216;De Troje trilogie&#8217;: in september nog vijf keer te zien. 
&#8216;De huisbewaarder&#8217;: vanaf 21 oktober.
<figure id="post-364581 media-364581" class="align-none"></figure>
<figure id="post-364587 media-364587" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Paul-Knierem_preview-1.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Paul-Knierem_preview-1-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Paul-Knierem_preview-1-640x426.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Hoogstaand toneel voor een breed publiek. Zo&#8217;n beetje alles wat Paul Knieriem doet, is goed. Foto: Steef Fleur.</figcaption></figure>
<h5>Wat: toneel 
Wie: Nanouk Leopold</h5>
Filmregisseur Nanouk Leopold gaat een toneelstuk regisseren van film- en theatermaker Ingmar Bergman. Uit het leven van marionetten was in 1980 een film en transformeert nu tot toneel bij Toneelgroep Amsterdam. Een voorstelling die deels uit filmische en deels uit theatrale middelen bestaat, aldus Leopold. Hoeveel meer knoopjes tussen de genres kun je leggen? Best nog wel een paar. Zo voegt Leopold met haar bewerking een vijfde Bergman-titel toe aan het Toneelgroep Amsterdam-repertoire (Ivo van Hove deed de vorige vier). En, om ook een inhoudelijk lijntje te trekken: Uit het leven van marionetten gaat over een man gevangen in een ongelukkig huwelijk, zoals de arts in Leopolds film Brownian Movement in een huwelijkscrisis was beland. Binnenvetters zijn het, die Leopold-mannen, met Jeroen Willems’ zwijgzame boer in Boven is het stil als gaafste exemplaar. Nu mag Leopold werken met de fine fleur van het Nederlands toneel: Hugo Koolschijn, Eelco Smits, Halina Reijn. Zullen haar acteurs op toneel net zo mooi zwijgen als op doek? Onderhuids zal het in elk geval zinderen. Of zoals een van de personages zegt: ‘Ik word gedreven door krachten die ik niet beheers.’
&#8216;Uit het leven van Marionetten&#8217;: vanaf 1 november.
<figure id="post-364583 media-364583" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Nanouk_Leopold©_Jan_Versweyveld_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Nanouk_Leopold©_Jan_Versweyveld_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Nanouk_Leopold©_Jan_Versweyveld_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Nanouk_Leopold©_Jan_Versweyveld_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Nanouk Leopold laat het onderhuids zinderen. Foto: Jan Versweyveld.</figcaption></figure>
<h5>Wat: toneel (en mime en dans) 
Wie: De Warme Winkel</h5>
Een voorstelling over een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het Russisch poëtisch futurisme. Vladimir Majakovski dus – mocht u zich afvragen over wie dit gaat. Als theatergezelschap moet je van goeden huize zijn om met zo’n onderwerp weg te komen. De Warme Winkel is zo’n huis. Een acteurscollectief dat met een overrompelende liefde voor geschiedenis, onnavolgbare stijlklutseltjes en een blijmoedige portie bravoure onsexy thema’s sexy maakt. ‘Onvervalst highbrow, maar tegelijk toegankelijk en aanstekelijk, dankzij hun humor, ironie en zelfspot,’ constateerde NRC afgelopen seizoen naar aanleiding van De Warme Winkel speelt De Warme Winkel. ‘Camp, kitsch of hoge kunst?’ vroeg de Volkskrant zich goedkeurend af. In elk geval genre-overstijgend theater: toneel-, mime- én dansjury juichten instemmend en recensenten kenden de Prijs van de Kritiek 2017 toe. Keihard plagiaat van Pina Bausch was het trouwens ook – expres natuurlijk. Dat leverde gelazer op rond de herneming op het Theater Festival. Eén tournee mocht van de erven Bausch, een reprise niet. Dus bedacht DWW een list. En verder is er nog die literaire futurist. Tevens tekenaar, spierbonk, zelfmoordenaar. Over de Oktoberrevolutie gaat het – en zo. En dan dus niet saai en droog, maar, als je het gastacteur Martijn Nieuwerf vraagt: ‘explosief, dandyesk, onbehouwen, elegant en talig overdonderend’.
&#8216;Majakovski/Oktober&#8217;: vanaf 14 oktober. 
Requiem voor ‘De Warme Winkel speelt De Warme Winkel’: 7 september.
<figure id="post-364585 media-364585" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/DWW_©Jan-Dirk-van-der-Burg_HR_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/DWW_©Jan-Dirk-van-der-Burg_HR_preview-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/DWW_©Jan-Dirk-van-der-Burg_HR_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/DWW_©Jan-Dirk-van-der-Burg_HR_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Onnavolgbare stijlklutseltjes van De Warme Winkel. Foto: Jan Dirk van der Burg. </figcaption></figure>

Het werk van deze vier eigenwijze theatermakers moet je dit seizoen zeker gaan zien

<h3>Marcus Azzini: &#8216;Die ondraaglijke lichtheid, daar ben ik naar op zoek&#8217;</h3>
<div class="lead">
Na ‘Angels in America’ brengt Marcus Azzini (1971) nog een stuk van Tony Kushner. ‘Toen ik “iHo” las, wilde ik mijn moeder bellen.’
</div>
Waarom weer Kushner?
‘Hoe hij mensen portretteert, die gelaagdheid, de wijze waarop hij ze laat zoeken naar werkelijk contact – ik vind hem echt een waanzinnige schrijver. Politieke kwesties maakt hij emotioneel, waardoor ze via de personages binnenkomen. The Intelligent Homosexual’s Guide to Capitalism and Socialism with a Key to the Scriptures or iHo – zeg maar iHo, dat doet Kushner ook – is net als Angels een epische mozaïekvoorstelling: elf levens trekken voorbij. Uiteindelijk gaat het over menselijk onvermogen. De torenhoge verwachtingen, de teleurstellingen, en dan toch blijven proberen. Toen ik het stuk voor het eerst las, kreeg ik zin om mijn moeder te bellen. Om met vrienden in de tuin te eten en beter voor elkaar te zorgen.’
Waar gaat het over?
‘Een Italiaans-Amerikaanse migrantenfamilie komt bijeen in het huis van de 72-jarige vader Gus nadat die heeft laten weten dat hij het wel mooi geweest vindt. Oprukkende Alzheimer, beweert hij, maar eigenlijk heeft hij het als gedesillusioneerd oud-communist gewoon gehad met de wereld waarvan hij steeds minder begrijpt. Zijn drie kinderen nemen hun eigen sores mee en reageren nogal verschillend op pa’s doodswens. Het begint te knetteren in de familie, maar doordat Kushner zoveel mededogen voelt voor zijn personages, is er ook ruimte voor humor. Die ondraaglijke lichtheid, daar ben ik met de acteurs naar op zoek. De kwesties zijn voor mij herkenbaar. Hoe ingewikkeld het is om nog ideologieën te hebben, om ergens in te geloven. We zoeken zo hard naar harmonie, maar worden belemmerd door onze angsten en oordelen. Bovenal is iHo een familiedrama over kinderen die zich proberen los te vechten en de complexiteit van het ouderschap.’
<figure id="post-364546 media-364546" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/MarcusAzzini_©DanielCohen_2043HR_preview-1.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/MarcusAzzini_©DanielCohen_2043HR_preview-1-320x167.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/MarcusAzzini_©DanielCohen_2043HR_preview-1-640x335.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/MarcusAzzini_©DanielCohen_2043HR_preview-1-1280x670.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Regisseur Marcus Azzini: &#8216;&#8221;IHO&#8221; is een familiedrama over kinderen die zich proberen los te vechten.&#8217; Foto: Daniel Cohen</figcaption></figure>
<figure id="post-364534 media-364534" class="align-none"></figure>
Wat kan het publiek van uw regie verwachten?
‘Ik wil dat de acteurs met elkaar een waarachtigheid in hun spel vinden, zodat je de emoties echt voelt. Net als in Angels wordt de enscenering kaal: we creëren een ruimte waarin de ongekunsteldheid van Kushners taal én de meerduidigheid van zijn stuk maximaal tot hun recht komen. Waardig mens proberen te zijn, dat is wat Kushners personages proberen. Dat is wat ik wil laten zien.’
<div class="info-box">
The Intelligent Homosexual’s Guide to Capitalism and Socialism with a Key to the Scriptures or iHo van Theatergroep Oostpool, 23 sept. t/m 25 november.
</div>
<h3 class="creditillustratie">Alejandra Theus: &#8216;Ik ben niet bezig met hoe Kate Winslet het deed&#8217;</h3>
<div class="lead">
De Vlaams-Colombiaanse actrice Alejandra Theus (1981) speelt een hoofdrol in de toneelbewerking van Richard Yates&#8217; roman Revolutionary Road, onder regie van Erik Whien
</div>
Je werkte eerder met Erik Whien in De misantroop. Wat voor regisseur is hij? 

‘Een integere, liefdevolle en nieuwsgierige regisseur met een groot taalgevoel. Hij is sterk in het doorgronden van zijn personages, kan situaties goed doorzien. En hij heeft gevoel voor humor, iets wat bij een regisseur eigenlijk nooit mag ontbreken. Zeker niet als je een intense roman als Revolutionary Road naar het toneel brengt.’
Wat maakt het intens?
‘Het verhaal van het jonge stel Frank en April Wheeler gaat door merg en been. Het speelt zich af in de jaren vijftig in een Amerikaanse suburb. Eigenlijk is er niet eens zo veel handeling, maar onder je ogen gaat het gierend mis. Ondanks de andere tijd waarin de roman ontstond, zijn de thema’s modern. Of het nu depressie is of melancholie of verveling, of je nu focust op leven in een leugen of het niet kunnen ontsnappen aan jezelf, ik denk dat iedereen wel iets in deze voorstelling herkent. Het is aan ons zo universeel mogelijk te spelen en de personages meer te laten zijn dan een stel arme middenstandsdrommels met luxeproblemen.’
<figure id="post-364547 media-364547" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/viktorbentley_2017-07-10_15h40m41s_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/viktorbentley_2017-07-10_15h40m41s_preview-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/viktorbentley_2017-07-10_15h40m41s_preview-640x640.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Actrice Alexandra Theus: ‘April is een complex karakter. Ze heeft iets manisch-melancholisch.’ Foto: Carla Kogelman</figcaption></figure>
Kwam Erik Whien met het idee voor een theaterbewerking? 

‘Dat was Jacob Derwig. Hij las het boek een jaar of vijftien geleden en was zeer onder de indruk. Zelf las ik het ook en ik snap zijn fascinatie: het verhaal is zo loepzuiver, zo goed geconstrueerd. Jacob heeft de toneelbewerking geschreven en speelt zelf ook mee. Daarnaast bestaat de cast uit Malou Gorter en Teun Luijkx als mijn echtgenoot Frank.’
In 2008 was er de film met Leonardo DiCaprio en Kate Winslet. Zit die je in de weg? 

‘Voorlopig niet. Wat mij betreft had de film in vergelijking met het boek iets te weinig humor. Er sprak ook minder mededogen met de personages uit. Als ik straks April ga spelen, ben ik niet bezig met hoe Kate Winslet dat deed, daar moet ik mijn eigen manier voor vinden. Die vrouw zit zo diep. Ze heeft iets manisch-melancholisch met haar uitspattingen om maar te ontsnappen aan haar benepen situatie. Vergeleken met de eenvoudige Frank is ze een complex karakter. Wat het lastig maakt: bij vrijwel alle personages zit wel iets van humor – bij April heb ik die nog niet ontdekt. Het is de onmogelijke uitdaging van mijn vak om daar vorm aan te geven.’
<div class="info-box">
Revolutionary Road van Theater Rotterdam/Toneelschuur Producties speelt van 4 oktober t/m 17 december. Daarnaast is Alejandra Theus op 7 en 8 september te zien in de geënsceneerde lezing In Europa van Theater Rotterdam.
</div>
<div class="lead">
<h3 class="creditillustratie">Patrick Nederhoorn: &#8216;Politiek gaat over antwoorden, cabaret over vragen&#8217;</h3>
Cabaretier, &#8216;Zomaargasten&#8217;-presentator en &#8216;Met het oog op morgen&#8217;-columnist Patrick Nederkoorn (1983) is met &#8216;Het komt nu wel heel dichtbij&#8217; genomineerd voor de Neerlands Hoop.
</div>
Een verrassing, die nominatie?
‘Dat kun je wel zeggen! Voor mijn gevoel was ik net begonnen laminaat te leggen, blijken er al meubels in mijn huis te staan. Maar ontzettend fijn dat de voorstelling is opgemerkt, natuurlijk.’
Jan Beuving, met wie je in het voorjaar een voorstelling over de Belastingdienst maakt, is ook genomineerd. Zijn jullie nu concurrenten?
‘Welnee. Het fijne van samenwerken is dat je in een gebied komt dat tussen jou en de ander ligt. Er ontstaat iets dat ik in m’n eentje nooit bedacht zou hebben, dat verrijkt. Hetzelfde geldt voor de samenwerking met Oscar Kocken. In onze talkshow Zomaargasten stellen we volstrekt onbekende Nederlanders centraal. Het begon als iets kleins op festivals, toen gingen we ermee naar Zuid-Afrika en afgelopen zomer mochten we ons idee uitbouwen voor tv. Dat was geweldig, een maand televisie-ervaring opdoen. Toch blijft de basis wat ik zelf wil maken: die soloprogramma’s voor het theater.’
In je eentje kun je dichter bij jezelf blijven?
‘Gek genoeg is mijn tweede programma persoonlijker geworden dankzij Zomaargasten. Dat concept is zo naakt: het enige wat we doen, is een spontaan gesprek theatraliseren. Onze gasten zijn volkomen eerlijk, waardoor ik zelf ook eerlijker durf te zijn. In mijn eerste programma Code rood speelde ik nog een rol, in Het komt nu wel heel dichtbij sta ik als mezelf op het toneel.’
In die voorstelling reken je af met uw christelijke opvoeding.
‘Een coming of age over een religieuze jeugd,’ schreef een recensent. Ik wilde een geëngageerd verhaal vertellen over het groeiende wantrouwen bij mensen, maar dan wel vanuit mezelf. Niet gaan preken, waarschuwde mijn regisseur. Het duurde een tijd voor ik de juiste toon gevonden had. Na een slechte try-out zei mijn moeder: ik vind het prima dat je een voorstelling over je ouders maakt, maar maak dan wel een góéde voorstelling.’
Ooit was u gemeenteraadslid in Amersfoort voor D66, nu bent u cabaretier. Heeft u zendingsdrift?
‘Ik wil de mensen aansteken met mijn verhalen, dat is iets anders dan een boodschap opleggen. Politiek gaat over antwoorden, cabaret over vragen, dat laatste ligt me beter. Ik weet ook niet precies hoe het allemaal zit, maar ik geloof wel dat ik door mijn gedachten te delen anderen kan aanzetten tot nadenken.’
<div class="info-box">
De reprise van Het komt nu wel heel dichtbij speelt van 8 september t/m 21 december. Leuker kunnen we het niet maken (met Jan Beuving) speelt van 1 maart t/m 26 april 2018. De winnaar van de Neerlands Hoop wordt 2 oktober bekendgemaakt.
</div>

Marcus Azzini, Alejandra Theus en Patrick Nederkoorn blikken vooruit op het nieuwe theaterseizoen

<div class="lead">Humor en kippenvel, samen en solo, moedeloosstemmend én hoopvol.</div>
<h3>Gegarandeerd goed</h3>
Lebensraum/Horror/Innenschau, Jakop Ahlbom. (mime) Drie internationaal gelauwerde voorstellingen van een van onze origineelste mimers. Beeldend, vol technisch vernuft. Tijdig reserveren! Vanaf 8/9. 
De modern art revue, Alex Klaasen en Steef de Jong (toneel/kleinkunst) Meesterkleinkunstenaar en meesterknutselaar sloegen de handen ineen in muzikale, inventieve en hilarische kunstgeschiedenisles. In Amsterdam en Haarlem. Vanaf 16/9. 
Voorstelling waarin hopelijk niets gebeurt, Artemis (jeugdtheater) ‘Monty Python voor kinderen’. Eerste jeugdregie van Jetse Batelaan (kampioen ontregelen) maakt na elf jaar comeback. Vanaf 30/9. 
Gif, NTGent (toneel) Aangrijpend rouwproces van stel dat hun enig kind verliest. Met ingetogen spel van Elsie de Brauw en Steven van Watermeulen en een mooie tekst van Lot Vekemans, Nederlands meest gespeelde toneelauteur in het buitenland die op 7 september de openingsspeech van het Theater Festival houdt. Vanaf 9/11.
<h3>Geheimtips</h3>
Raaklijn, Jan Beuving (cabaret) Afgelopen seizoen bekroond met de Willem Wilminkprijs voor het beste kinderlied (‘Optellen van breuken’ – YouTube-hit!) én genomineerd voor de Neerlands Hoop met zijn cabaretprogramma. Vanaf 6/9. 
Superleuk, maar voortaan zonder mij, Wunderbaum (toneel) Eigenwijs acteurscollectief baseert zich op David Foster Wallace’s journalistieke ervaringen op een cruiseschip en mixt die met eigen ervaringen als cruise-entertainers op zo’n zelfde schip. Vanaf 12/9. 
 Me &amp; Tennessee, Ricky Koole &amp; Ocobar (muziektheater) Met partner en popprofessor Leo Blokhuis maakte ze gloedvolle liedjesprogramma’s. Nu zonder hem, maar met band. Soul en country. Muziek en verhalen. Humor en kippenvel. Vanaf 16/9. 
Het nieuwe lied (muziektheater) Collectief van vijftien Nederlandse theaterzangers zingen in wisselende samenstelling solo. Met beroemdheden in wording en die het al zijn: Christine de Boer, Yentl Schieman, Jeroen Woe, Flip Noorman e.a. Vanaf 4/10.
<h3>Inhaalmoment</h3>
Het Theater Festival in Amsterdam is hét moment om in te halen wat u eerder zo gedachteloos oversloeg. Van 7 t/m 17 september worden de hoogtepunten uit het afgelopen seizoen, geselecteerd door een vakjury, opnieuw gespeeld. Elf voorstellingen voor grote en kleine zaal. Persoonlijk en geëngageerd. Highbrow theater en publiekslievelingen. En een mooie randprogrammering. Een selectie uit de selectie:
De vader (Senf Theaterpartners/Kik Productions) en Dad (Nasrdin Dchar) Twee keer ‘vadertoneel’ omhelsd door pers en publiek. Eén keer over dementie, één keer over vaderschap en emigratie. 
It’s my mouth I can say what I want to (Theatergroep Oostpool/Sonnevanck) Satirische aanklacht tegen onze meningenmaatschappij voor jongeren van veelgeprezen regisseur Daria Bucvic (Nobody Home). 
Zohre, een Afghaans-Nederlandse soap (Marjolijn van Heemstra) Journalistiek theaterproject over de moeizaamheid van integratie. Kritisch, moedeloos stemmend én hoopvol: want het kan dus wel.
Voor het complete overzicht: www.tf.nl

Nog op zoek naar theatertips? Gaat dit zien!

<div class="lead">Waar gaan zij heen? En vooral: wat mag u niet missen? Vier smaakmakers geven tips.</div>
<h3 class="tekst">Imre van Opstal</h3>
Danseres, tot afgelopen seizoen verbonden aan Nederlands Dans Theater. Voor haar rol in Salt Womb van Sharon Eyal en Gai Behar genomineerd voor een Zwaan voor meest indrukwekkende dansprestatie. Danst vanaf komend seizoen bij Batsheva Dance Company in Tel Aviv, waar ook haar jongere zus Xanthe danst. Haar broer Marne en oudere zus Myrthe zijn verbonden aan NDT.
Tipt: ‘Peeping Tom, ’n collectief van choreograaf Franck Chartier en Gabriela Carrizo. Ze maken voor het programma Side B: Adrift een trilogie waarvan het derde deel 5 oktober bij NDT in première gaat. Het is heel fysiek, in sommige opzichten meer theater dan dans. Mijn broer doet mee. Mijn zus zou meedoen, maar is in verwachting. Ik zou haar vervangen, maar ga naar Israël. Ja, het is best raar deel te zijn van zo’n dansgezin. We volgen elkaars werk; onderlinge jaloezie is er niet, we zijn beste vriendjes – een cadeautje uit het universum.’
<figure id="post-364609 media-364609" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/THE-LOST-ROOM-©Rahi-Rezvani_print_6_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/THE-LOST-ROOM-©Rahi-Rezvani_print_6_preview-320x214.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/THE-LOST-ROOM-©Rahi-Rezvani_print_6_preview-640x427.jpg 640w" alt="" /><figcaption>
Naomi Velissariou raadt ‘Apollon Musagète’ aan.
Naomi Velissariou raadt ‘Apollon Musagète’ aan.
Danseres Imre van Opstal tipt Peeping Tom. Foto: Rahi Rezvani
</figcaption></figure>
<h3 class="tekst">Naomi Vellissariou</h3>
Vlaams-Griekse actrice, theatermaker en winnaar van de Charlotte Köhler Prijs voor jong talent 2017. Thematiseert in haar werk de ‘vloeibare identiteit en de manier waarop deze bewust wordt ingezet via beeld en media’. Speelde vorig jaar een magnifieke rol in de arthousefilm Out of love, is komend seizoen te zien als Ophelia in Abattoir Fermé’s Hamlet en buigt zich in 2018 met de Oostenrijkse choreografe Florentina Holzinger over het werk van toneelschrijfster Sarah Kane. 
Tipt: ‘How Thomas Came to Rule the World van mijn ex-geliefde Thomas Dudkiewicz (vanaf 14/11). Thomas is een van de laatsten in zijn soort, een geniaal-gekke kunstenaar, die op volstrekt originele wijze verhaalstructuren creëert. In deze voorstelling legt hij uit hoe je kunt worden zoals hij. En: Apollon Musagète van Florentina Holzinger (internationale tournee vanaf 15/9). Florentina breekt met alle grenzen van het smakelijke en het betamelijke en breekt daarmee ook je hart open. Ontwapenend oprechte “shock-art”.’
<figure id="post-364613 media-364613" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Flo-Apollon-Musagete-main-image-c-Josefin-Arnell_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Flo-Apollon-Musagete-main-image-c-Josefin-Arnell_preview-320x214.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Flo-Apollon-Musagete-main-image-c-Josefin-Arnell_preview-640x428.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Naomi Velissariou raadt ‘Apollon Musagète’ aan. Foto: Josefin Arnell.</figcaption></figure>
<h3 class="creditillustratie">Sadettin Kirmiziyüz</h3>
Acteur, theatermaker, migrantenkind. Gebruikt eigen ervaringen als basis voor een ‘theatraal onderzoek naar grote actuele thema’s rond multiculturaliteit’. Speelt samen met Marjolijn van Heemstra (regie: Jetse Batelaan) de jeugdvoorstelling Kruistocht, geen kinderboek, geïnspireerd op het boek van Thea Beckman (vanaf 2/10). Reisde daarvoor afgelopen zomer met zijn zoontje een van de twee kinderkruistochten uit 1212 na, van Parijs naar Marseille. 
Tipt: ‘Kinderen van Judas, een coproductie van Oostpool en Het Nationale Theater geregisseerd door Jeroen de Man (vanaf 10/10). Jeroen is een collega en dierbare vriend. Tijdens mijn vrijgezellenavond spraken we ooit over Bram Stokers Dracula en hoe mooi het zou zijn een voorstelling over vampiers te maken. Onlangs belde Jeroen: wat ik dit najaar deed. Kruistocht dus – ik sta niet in zijn vampierstuk, maar ga zeker kijken. Wat het gaat worden? Ik denk iets over hedonisme, decadentie. Over anders zijn in een tijd waarin je geacht wordt je aan te passen. In elk geval geen één op één Bram Stoker.’ 
Zangeres, concertmaker. Ontving voor haar theaterconcert Mens (regie: Marcus Azzini) een bijzondere vermelding van het Theater Festival. ‘Wende laat je ten diepste voelen wat theater is,’ aldus de jury. Reprisetournee vanaf 31/10.
<figure id="post-364616 media-364616" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/tgo_s1718_kinderenvjudas_v02_1mb_liggend_kristavanderniet_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/tgo_s1718_kinderenvjudas_v02_1mb_liggend_kristavanderniet_preview-320x214.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/tgo_s1718_kinderenvjudas_v02_1mb_liggend_kristavanderniet_preview-640x428.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/tgo_s1718_kinderenvjudas_v02_1mb_liggend_kristavanderniet_preview-1280x855.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Sadettin Kirmiziyüz: vampiervoorstelling ‘Kinderen van Judas’. Sadettin Kirmiziyüz: vampiervoorstelling ‘Kinderen van Judas’. Foto: Krista van der Niet</figcaption></figure>
<h3 class="creditillustratie">Wende Snijders</h3>
Zangeres, concertmaker. Ontving voor haar theaterconcert Mens (regie: Marcus Azzini) een bijzondere vermelding van het Theater Festival. ‘Wende laat je ten diepste voelen wat theater is,’ aldus de jury. Reprisetournee vanaf 31/10.
Tipt: ‘De Staat In The Round, vanaf 16/11 vier dagen in Nijmegen. Dat Mens is opgemerkt door het Theater Festival voelt als een overwinning. Om de première van Last Resistance drie jaar geleden in de Amsterdamse Stadsschouwburg te mogen spelen, heb ik hemel en aarde moeten bewegen. Het was geen opera, geen toneel, geen dans, dus hoorde ik niet in dat theater, was de redenering. Ik ben concertmaker, maar dat wordt niet gezien als kunstvorm. Terwijl ik mijn shows bouw met theatrale middelen: ik hanteer een dramaturgie, werk met een regisseur. De bijzondere vermelding van het Theater Festival is een heel fijne erkenning daarvoor. Ook De Staat beschouwt hun concerten als kunstvorm. De manier waarop zij beeld en ruimte inzetten, is vergelijkbaar met muziektheater. Net als ik zetten zij stappen binnen een genre dat nog geen genre is.’
Danseres Imre van Opstal tipt Peeping Tom.
Naomi Velissariou raadt ‘Apollon Musagète’ aan.
Wende Snijders: De concerten van De Staat zijn kunst.
Sadettin Kirmiziyüz: vampiervoorstelling ‘Kinderen van Judas’.

Op deze voorstellingen verheugen theatermakers zich zelf

<div class="lead">Colleges, films, preken, debatten, boekenclubs: in het theater zijn allang niet meer alleen maar toneelvoorstellingen te zien. ‘Hoe groter de verscheidenheid van makers die je programmeert, hoe groter de verscheidenheid aan bezoekers.’</div>
‘Infotainment’ heet het kopje op de site van schouwburg Het Park in Hoorn. Scrollend beland je bij een virtuele whiskyreis, Femke Halsema, Arjan Erkel en ‘The Incredible Dr. Pol’, bekend van National Geographic. Bij De Harmonie in Leeuwarden kun je doorklikkend op ‘literair’ kaarten bestellen voor een schrijverscafé met Annejet van der Zijl of een avond met Abdelkader Benali en harpiste Lavinia Meijer. De Deventer Schouwburg heeft tattoo-goeroe Henk Schiffmacher op het programma en De Lampegiet in Veenendaal probeert bezoekers te verleiden met een theatercollege van Coen Verbraak over de zoektocht naar geluk. ‘Deze productie wordt omarmd door tijdschrift Happinez,’ meldt de website trots.
Het nieuwe culturele seizoen staat voor de deur en u heeft zich voorgenomen op tijd kaarten voor het theater te bestellen. Maar wat gaat u daar eigenlijk doen?
<h5>Het theater als podium van de stad</h5>
Het theater als plek waar je ‘toneeltoneel’ ziet, dat beeld klopt allang niet meer. Tuurlijk, Shakespeare, Ibsen en Tsjechov worden nog steeds gespeeld, en niet alleen door de gerenommeerde gezelschappen. Ook het multidisciplinaire Abattoir Fermé speelt komend seizoen Hamlet. Maar zoals theaterjournalist Annette Embrechts in radioprogramma Opium opmerkte: dat is tien procent van het aanbod. Voor de rest: nieuw toneelrepertoire, muziektheater, musical, cabaret, kleinkunst, opera, dans – of een eclectisch mengeltje van dat alles. Maar daarmee zijn we er nog niet.
Dankzij het groeiende aantal theatercolleges fungeren theaters steeds vaker als collegezaal, met Jasper Krabbé, Hans Aarsman, Ionica Smeets, Peter van Uhm en Dick Swaab als hoogleraren 2.0. Door het IDFA transformeert cabaretpodium De Kleine Komedie jaarlijks tot bioscoop en tijdens de Preken voor eigen parochie-avonden zelfs tot kerk. De Haagse …is HOT-avonden maken van de Koninklijke Schouwburg in Den Haag voor even een debatcentrum en nu Jet Steinz is aangesteld als moderator van Boek &amp; Schuur opereert de Toneelschuur in Haarlem ook als boekenclub: toneelstukken naar Richard Yates’ roman Revolutionary Road en Louis Paul Boons Menuet worden voorafgegaan door een literaire inleiding plus etentje.
<figure id="post-364480 media-364480" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/NDELAmar_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/NDELAmar_preview-320x240.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/NDELAmar_preview-640x480.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/NDELAmar_preview-1280x960.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Premiere mannenharten in Nieuwe dela Mar in 2013</figcaption></figure>
<figure id="post-364472 media-364472" class="align-none"><figcaption></figcaption></figure>
Theatercolleges, films, preken, debatten, boekenclubs – is het reguliere aanbod het publiek niet meer genoeg dat theaters steeds buitenissiger gaan programmeren? En willen we dit echt, al die tatoeages en whisky en debaters op ons ‘hoogwaardige’ toneel? 
In de eerste plaats, stelt Charles Droste, directeur en programmeur van schouwburg Amphion in Doetinchem, is het theater z’n elitefunctie kwijt. ‘Podium van de stad, heet het nu vaak. Theaters moeten op zoek naar legitimatie voor hun subsidie en doen dat door verbinding te zoeken met de bewoners van hun stad: wat leeft er? Hoe sluit je daarbij aan met je programmering?’
‘Theaters willen adequater reageren op wat er in de samenleving gebeurt,’ zegt ook Cees Debets, programmeur van Het Nationale Theater. Sinds de fusie van toneelgezelschap Het Nationale Toneel, de Koninklijke Schouwburg en Theater aan het Spui begin dit jaar is hij verantwoordelijk voor alles wat op die Haagse podia is te zien. ‘Onze samenwerking komt voort uit een stagnatie in de podiumkunsten: het publiek vernieuwt te weinig. Door te denken vanuit andere contexten hopen we ons bereik te vergroten. Zo divers als de stad is, zo divers moet ook het aanbod zijn.’
Daarbij gaat het niet alleen om het aanboren van een jong publiek, meent Vivienne Ypma, directeur van De Kleine Komedie. ‘Aan de bovenkant vallen er mensen af, aan de onderkant komen er mensen bij, dat verloop is er altijd geweest. Wat telt, is de breedte: hoe groter de verscheidenheid van makers die je programmeert, hoe groter de verscheidenheid aan bezoekers.’
<div class="info-box">
Idfa in De Kleine Komedie. 17-19/11
</div>
<h5>Het theater als kerk en collegezaal</h5>
In haar theater in Amsterdam komt de programmering organisch tot stand, zegt Ypma. ‘Ik zie mezelf als een gemiddelde kijker. Denken vanuit doelgroepen doe ik niet. Als ik het de moeite waard vind, zullen wel meer mensen het leuk vinden. Tijdens een verbouwing zes jaar geleden begonnen we in de nabijgelegen kerk De Duif met Preken voor eigen parochie. ‘Predikanten’ als Paul van Vliet en Paul Schnabel hielden er hun verhaal. Dat trok een ander publiek dan de Sinterklaasconference van Sjaak Bral. Inmiddels preken we alweer jaren in De Kleine Komedie, de line-up loopt van Derk Sauer en Inez Weski tot Job Cohen en Wubbo Ockels. Soms ontstaan ideeën ook uit de wens bezoekers te trekken buiten de reguliere theateravonden om. Voor onze lunchpauzeverhalen heb ik schrijver Thomas Verbogt gevraagd mee te denken over voorleesvoorstellingen overdag. Dat is nu een maandelijks terugkerend programmaonderdeel. Of neem Hans Aarsman. Van hem zag ik ooit een TEDx over zijn fotowerk. Hartstikke goed, het was gewoon theater. Dus heb ik hem gebeld of hij geen voorstelling wilde maken om ons te leren kijken. Het werd zo’n succes dat ik hem met een impresario in contact heb gebracht. Nu reist hij met zijn theatercolleges door het land.’
Voor een deel is programmeren gewoon een kwestie van goed om je heen kijken en aanhaken bij wat leeft, zegt Ypma. ‘De Kleine Komedie is een podium voor mensen die een verhaal te vertellen hebben. Dat hoeft niet per se cabaret te zijn, het kan ook op een andere manier. De vorm bepalen de makers zelf. Ik bied alleen de plek waar ze hun verhaal kwijt kunnen.’
<div class="info-box">
Het komend seizoen zijn er theatercolleges van onder meer: Jasper Krabbé, Coen Verbraak, Hans Aarsman, Peter van Uhm, Erik Scherder en Dick Schwaab, Ionica Smeets en Arjen Lubach.
</div>
<div class="info-box">
Preken voor eigen parochie. 10/9
</div>
<h5>Het theater als boekenclub en ontmoetingsplek</h5>
Het publiek is veeleisender geworden, daardoor verandert de programmering, constateert Frank Lommerse, directeur van de Toneelschuur. En voor alle duidelijkheid: dat bedoelt hij positief. ‘In vergelijking met de vroegere abonnementhouder is de huidige bezoeker meer betrokken. Die is eager, nieuwsgierig, op zoek naar verdieping en verrijking. Haarlemmers voelen zich verbonden met de Toneelschuur. Toen de overheid met haar bezuinigingen de kunst in de steek liet, bleef het publiek ons trouw. Daar zijn we trots op. Met Boek &amp; Schuur haken we aan bij de behoeften van onze bezoekers. We bieden achtergronden waarmee ze de voorstelling in een breder perspectief kunnen plaatsen. Tegelijk is er een informeel etentje in ons theatercafé. Het geeft mensen het gevoel dat de Toneelschuur ook een beetje hun huis is. Vorig jaar hadden we in samenwerking met de schouwburg iets soortgelijks met een masterclass toneelkijken door recensent Loek Zonneveld. Contextprogrammering noemen we dat. Het aardige is dat er nieuwe community’s door ontstaan: mensen spraken erover met elkaar op social media. Een gewone toneelavond werd een gedeelde belevenis. Reden om er dit jaar mee door te gaan.’
<figure id="post-364472 media-364472" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Scott-Reid-Christopher-Boone-and-ensemble-NT-Curious-Incident-Tour-2017.-Photo-by-BrinkhoffMögenburg_preview-2.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Scott-Reid-Christopher-Boone-and-ensemble-NT-Curious-Incident-Tour-2017.-Photo-by-BrinkhoffMögenburg_preview-2-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Scott-Reid-Christopher-Boone-and-ensemble-NT-Curious-Incident-Tour-2017.-Photo-by-BrinkhoffMögenburg_preview-2-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/08/Scott-Reid-Christopher-Boone-and-ensemble-NT-Curious-Incident-Tour-2017.-Photo-by-BrinkhoffMögenburg_preview-2-1280x854.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>The Curious Incident of the Dog in the Night-time in Carré (komend seizoen). Foto: Brinkhoff &#8211; Moegenburg</figcaption></figure>
Het theater als huis, als ontmoetingsplek – Cees Debets herkent zich er wel in. Ook in Den Haag stellen ze zich de vraag hoe ze kunnen zorgen dat de theaterzalen van de hele stad zijn. ‘Sinds de fusie hebben we het oude woord “gemeenschapshuis” in ere hersteld. Iedereen moet zich hier welkom voelen. Maar om nieuwe doelgroepen aan te spreken, heb je ander aanbod nodig. Wat voor aanbod precies, dat zijn we nu aan het onderzoeken. Overheden willen snel scoren, maar zo werkt het niet. Er is een lange adem nodig om nieuwe bezoekers in beeld te krijgen en te ontdekken wat zij als een bijzondere avond ervaren. De boekenclub komend seizoen met Kees ’t Hart trekt waarschijnlijk toch weer een ouder, hoogopgeleid publiek.’
<div class="info-box">
Brieven uit Genua/Ilja Leonard Pfeijffer, Toneelgroep Maastricht. Vanaf 24/8 
In Europa/Geert Mak, Theater Rotterdam. 7-8/9 
Was getekend, Annie M.G. Schmidt, Stage Entertainment. Vanaf 14/9 
The Curious Incident of the Dog in the Night-Time/Mark Haddon, Broadway aan de Amstel/Carré. 20/9-1/10 
Het lijden van de jonge Werther/J.W. von Goethe, Toneelschuur Producties. Vanaf 21/9 
Lunchpauzeverhalen – elke maand voorlezende schrijvers in De Kleine Komedie. Vanaf 28/9 
Revolutionary Road/Richard Yates, Theater Rotterdam/Toneelschuur Producties. Vanaf 4/10 
Over boeken, Stichting Leestheater i.s.m. Het Nationale Theater. Vanaf 4/10 
Kleine zielen/Louis Couperus, Toneelgroep Amsterdam. Vanaf 8/10 
Het achterhuis/Anne Frank, Hummelinck Stuurman. Vanaf 1/11 
Hendrik Groen – vele pogingen iets van het leven te maken/Peter de Smet, Bos Theaterproducties. Vanaf 29/11 
Wat ik moest verzwijgen/Ariëlla Kornmehl, Senf Theaterpartners. Vanaf 8/12 
Menuet/Louis Paul Boon, NTGent. Vanaf 27/3/2018
</div>
<h5>Het theater als debatcentrum</h5>
Anders ligt het met de …is HOT-avonden, zegt Debets. ‘Het maatschappelijke debat inspireren met theatrale middelen voor iedereen die het even niet meer weet’, heet het in de brochure. ‘Waarbij de avonden altijd thematisch geworteld zijn in het eigen repertoire van dat moment,’ vult Debets aan. ‘De komende tijd haken we onder meer aan bij The Nation en Othello. Acteurs, wetenschappers, politici en ervaringsdeskundigen bieden nieuwe perspectieven op maatschappelijk relevante onderwerpen. Zo hadden we vorig seizoen Racisme is HOT naar aanleiding van de voorstelling Race. Een van de gasten was Sylvana Simons. Door de tijd en rust die het theater biedt kon ze nu eens tien minuten praten zonder dat ze in de rede werd gevallen. Een andere …is HOT-avond over idealisme trok een grote groep studenten. Jonge mensen die nooit in de Koninklijke Schouwburg komen, maar nu wél beseffen dat zij daar ook gewoon naar binnen mogen. ‘Nee, het is niet te vergelijken met de traditionele inleiding voorafgaand aan de voorstelling. Met …is HOT presenteren we een compleet nieuw programma. In feite hebben we er een productietak bij.’
<div class="info-box">
Optimisme is HOT. 9/10 
Meer …is HOT-avonden op 18/12, 14/2/2018 en 30/4/2018
</div>
<h5>Het theater als producent</h5>
Zelf produceren om het publiek op maat te bedienen: het is niet nieuw. De Kleine Komedie doet het, de Toneelschuur heeft het altijd gedaan, Bellevue in Amsterdam is geliefd vanwege de eigen lunchprogrammering, het Amsterdamse Frascati is productiehuis en podium ineen. Maar er gebeurt meer. Nieuwe spelers bewandelen andere wegen. De …is HOT-avonden zijn er een voorbeeld van. En de Theateralliantie, ontstaan onder de vleugels van Joop van den Ende en opgezet om grootschalige, multidisciplinaire – en daardoor kostbare – voorstellingen te brengen. Zoals War Horse, de muzikale poppentheaterproductie over een oorlogspaard op drift. 
Komend seizoen gaat de Theateralliantie een nieuwe fase in. Edwin van Balken, tot voor kort directeur van het Amsterdamse DeLaMar Theater, wordt er de nieuwe directeur. Met produceren heeft hij ruime ervaring: de afgelopen vijf jaar maakte Stichting DeLaMar Producties vijftien eigen voorstellingen. ‘Wij zochten toegankelijk, kwalitatief toneel voor een breed publiek,’ vertelt hij. ‘Het bestaande aanbod was onvoldoende om onze programmering rond te krijgen. Toen begonnen we onze eigen productietak die nu opgaat in de Theateralliantie.’
Een enkele voorstelling was zo succesvol dat een landelijke tournee volgde. Van Balken ontdekte dat meer theaters moeite hadden hun zalen te programmeren. Een aantal van die theaters vormt nu de basis van de Theateralliantie. ‘Luxor in Rotterdam, DeLaMar, Chassé Theater in Breda, Parkstad Limburg, Orpheus in Apeldoorn en Martini Plaza in Groningen,’ somt hij op. ‘Zij investeren in een productie, zorgen voor een lange bespelingsperiode in hun theater en houden als alles goed gaat aan het eind geld onder de streep over. Als eerste hebben we productionele samenwerking gezocht voor Fiddler on the Roof, de musical met Thomas Acda die vanaf oktober gaat touren. Theaters die meebetalen, mogen inhoudelijk ook meebepalen. De voorstelling gaat in nauw overleg, maar de productionele kant hebben we uitbesteed, in dit geval aan Stage Entertainment.’
<q class="pull-left">De vraag van het publiek speelt een steeds grotere rol. Dat leidt ook tot meer inventiviteit.</q>De Theateralliantie is niet bedoeld om andere producenten te beconcurreren, zegt Van Balken. ‘Ik ben een matchmaker, méér dan een producent. Mensen verbinden, dat staat voor mij voorop. Dat er nu al makers zijn die met hun ideeën aankloppen of ze die bij ons kunnen realiseren, is precies waarop ik hoopte. Daar zitten vrije producenten bij, maar ook acteurs, scenarioschrijvers, een gesubsidieerde gezelschap. Mijn taak is daar theaters bij te vinden om hun ideeën mogelijk maken. het moet een win-winsituatie zijn: voor theatermakers, producenten, theaters en ja, natuurlijk zéker voor het publiek.’
<div class="info-box">
Muzikale helden, De Kleine Komedie. 13-16/9 
Want er komen andere tijden, Theo Nijland, Paul de Munnik e.a., De Kleine Komedie. 27-29/9 
De man van je leven, Theateralliantie. Vanaf 5/10 
De huisbewaarder, Toneelschuur Producties. Vanaf 21/10 
Fiddler on the Roof, Theateralliantie/Stage Entertainment. Vanaf 27/10
</div>
<h5>Alles voor het publiek</h5>
Het publiek. Uiteindelijk is alles terug te voeren op de democratisering van het publiek. Om dat tevreden te stellen, worden samenwerkingen aangegaan en nieuwe wegen in de programmering gezocht. Charles Droste in Doetinchem weet er alles van. Door de bezuinigingen heeft hij een zaalbezetting nodig van 75 procent. Dat leidt tot minder avontuurlijk programmeren, want: ‘De vraag van het publiek speelt een steeds grotere rol.’
Daar kun je over somberen, maar het leidt ook tot meer inventiviteit, zegt Droste. ‘Willen wij verzekerd blijven van subsidie, dan moeten we een diepere verbinding aangaan met het publieke domein. Dát is ons nieuwe businessmodel: door samen te werken met andere culturele instellingen zal er uiteindelijk een breder draagvlak ontstaan.’
Een draagvlak voor whisky- en tatoeageavonden, maar ook voor Hamlet. Droste: ‘Als theater ontbreekt het ons nog aan diepe wortels, maar wij hebben nog steeds de mooiste bloemen. Dat weet het publiek ook.’

Op zoek naar nieuw publiek verandert het theater steeds meer in een buurthuis

<div class="wpg-element paragraph">
‘Young adult’-schrijver Kevin Brooks
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Duister, dat zijn de young adult-romans van de Engelse schrijver Kevin Brooks (1959). Zijn verhalen kennen een dreiging en donkerte die ongebruikelijk is voor literatuur voor jongeren. Dat weten zijn lezers, dat weten zijn critici, dat weten zijn uitgevers. Toch kostte het Brooks – sinds zijn debuut Martyn Pig in 2002 een internationaal gevierd en bekroond auteur – tien jaar om The Bunker Diary (2013) gepubliceerd te krijgen. Hij schreef het direct na Lucas (2003), volgens velen zijn beste boek.Brooks’ verschillende uitgevers vonden The Bunker Diary, waarin zes mensen worden ontvoerd en opgesloten in een ondergrondse bunker, te uitzichtloos voor tieners. Een bewering waarmee Brooks het niet eens is. ‘Jonge mensen zijn geen baby’s meer,’ schrijft hij in een e-mail vanuit Engeland. ‘We hoeven hun niet voor te liegen dat alles altijd weer goed komt, ze zijn slim en ruimdenkend genoeg om te weten dat er ook een schaduwkant is.’ Daar komt bij dat het predicaat ‘uitzichtloos’ in zijn ogen niet klopt. ‘Er zit heel veel hoop in dit boek, alleen niet op de geijkte manier.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Sadistisch experiment </h3>
Toch lijkt het niet overdreven te stellen dat Bunkerdagboek (dit voorjaar verscheen de Nederlandse vertaling) Brooks’ meest nihilistische boek tot nu toe is. Net als zijn andere werk getuigt het van een somber wereldbeeld, maar in het onontkoombare slot gaat de schrijver nog een stap verder. ‘Ik heb een rare haat-liefdeverhouding met de mensheid,’ zegt Brooks. ‘Als soort heb ik ons niet hoog zitten – wat gek is, omdat ik er zelf ook toe behoor – en tegelijk vind ik mensen oneindig fascinerend. Voor mij zijn wij slechts de zoveelste diersoort. Het is die dierlijke kant, die volgens sommigen zo eng en angstaanjagend is, waar ik graag over schrijf.’ Niettemin is Bunkerdagboek ook een verhaal over de kracht van vriendschap en over menselijke onverzettelijkheid onder extreme omstandigheden. Het dagboek uit de titel is dat van de zestienjarige drop-out Linus. Vanaf het moment dat hij zichzelf terugvindt in de ondergrondse ruimte beschrijft hij de gebeurtenissen in een notitieblok dat hij daar vindt. Linus blijft niet lang alleen. Na een paar dagen arriveert via een lift een tweede slachtoffer, de negenjarige Jenny, met wie hij een warme vriendschap sluit. Er volgen er meer: een junk, een makelaar, een managementconsultant, een wetenschapsfilosoof. De zes kennen elkaar niet en weten niet wat de beweegredenen zijn van de man die hen via microfoons en camera’s in de gaten houdt. De lift vormt de enige verbinding met hun ontvoerder. Die brengt eten, maar blijft net zo vaak leeg of stuurt een ijzingwekkende verrassing. In zijn dagboek vergelijkt Linus de situatie met een spel waarvan de Man van Boven als een god de regels bepaalt: hij beloont en straft door in te spelen op hun zwakheden en onderwerpt hen aan honger, kou en giftige chemicaliën. Als willoze marionetten zijn ze overgeleverd aan zijn sadistische experiment. Het geeft het verhaal een thrillerachtige allure: is de ontvoerder een psychopaat? Een machtswellusteling, een moordenaar? Linus probeert hem te doorgronden, maar moet erkennen dat dat onmogelijk is. Naarmate de gevangenschap langer duurt, wordt de toon van het dagboek filosofischer; niet hoe hij uit de bunker komt, maar wat de reden van dit alles is, is de vraag die Linus steeds meer bezighoudt. Terwijl Brooks het gevoel van beklemming secuur opbouwt, blijft de lezer hopen op een wending die de uitzichtloze situatie doorbreekt.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Evenwichtsoefening </h3>
De reacties van zijn lezers steunen Brooks in zijn overtuiging dat er in wezen geen thema’s zijn waarover je niet voor jongeren kunt schrijven. ‘Ze vinden Bunkerdagboek verontrustend en angstaanjagend en dat is goed – zo is het ook bedoeld. Als ze het niet verontrustend en angstaanjagend hadden gevonden, zou het betekenen dat ik iets verkeerd heb gedaan. Maar ze schrijven me ook dat ze het boek niet konden wegleggen en dat het nog lang in hun hoofd bleef rondspoken.’ Ondertussen heeft Brooks verhalen in gedachten die nog veel naargeestiger en troostelozer zijn dan Bunkerdagboek, zegt hij: ‘Dit boek is nog niet half zo donker als ik zou kunnen schrijven.’ Het is aan zijn uitgevers of die verhalen ooit zullen verschijnen. ‘Blijkbaar zijn er grenzen aan wat kan voor jongeren, maar die liggen niet vast en mijn eigen grenzen komen er niet altijd mee overeen. Hoewel ik durf te vertrouwen op mijn eigen kompas, zijn er andere mensen met wie ik rekening moet houden – lezers, ouders, boekverkopers, uitgevers. In die zin heeft schrijven voor jongeren altijd iets van een evenwichtsoefening.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Bunkerdagboek bezorgde mij als volwassen lezer een paar onrustige nachten. Voelt u zich verantwoordelijk voor uw lezers?
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Ik voel een grote verantwoordelijkheid als het gaat om de kwaliteit van mijn werk, daarin moet ik het hoogst mogelijke nastreven. Maar ik geloof niet dat ik voor de nachtrust van mijn lezers moet waken.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Houdt u zich tijdens het schrijven überhaupt bezig met uw doelgroep?
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Op het moment dat je je lezers als doelgroep gaat beschouwen, ben je ontrouw aan jezelf. Een schrijver moet uitsluitend schrijven voor zichzelf en voor het verhaal. Dat betekent niet dat het me niet kan schelen wat lezers vinden, maar het pleasen van je publiek getuigt van een gebrek aan vertrouwen in je eigen verhaal. Zonder dat is schrijven zinloos.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Coming of age </h3>
Veel van Brooks’ jongerenromans lezen als psychologische thrillers. In zijn boeken manoeuvreert hij zijn personages in dreigende situaties en voert hij de lezer mee langs de schaduwkant van het bestaan. Aan happy endings doet hij niet. Hooguit biedt hij een sprankje hoop, maar liever laat hij de lezer in verwarring achter met onbeantwoorde vragen. Behalve spannend zijn Brooks’ boeken ook coming of age-verhalen waarin tieners hun eigen identiteit aftasten, en gaan ze over herkenbare puberproblemen als verliefdheid, onzekerheid en conflicten met ouders. Zelf is Brooks een fervent lezer van spannende boeken en misdaadverhalen. Hardboiled detectiveschrijvers als Raymond Chandler, Dashiell Hammett en Ross MacDonald hebben hem als schrijver gevormd, zegt hij. Dat zijn eigen hoofdpersonen altijd mensen zijn in het schemergebied tussen kind en volwassene, is omdat op die leeftijd alles zo intens wordt beleefd en elke gebeurtenis betekenis lijkt te hebben. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Tijdens het lezen van Bunkerdagboek moest ik denken aan The Collector van John Fowles. Onder meer ook met een kidnapping, ook (deels) een dagboek.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Dat boek is een van mijn all time favorites. Ik las het voor het eerst toen ik veertien was en het was een belangrijke inspiratiebron voor Bunkerdagboek. Om die reden heb ik ergens in het verhaal een meneer Fowles opgevoerd, als dankbetuiging aan de schrijver. Ik ben altijd gefascineerd geweest door verhalen waarin een personage in een geïsoleerde, primitieve situatie wordt geplaatst. Robinson Crusoe, Lord of the Flies, My Side of the Mountain van Jean Craighead George en natuurlijk The Collector. Ik houd van de manier waarop die boeken ons naar de mens in al zijn naaktheid laten kijken. Het zijn verhalen waarin mensen niet meer zijn dan dieren. Zo’n verhaal heb ik altijd zelf willen schrijven. Bunkerdagboek is het resultaat.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Is het misschien uw eigen nachtmerrie: ontvoerd worden zonder te weten waarom, zonder privacy of hoop op ontsnapping?
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Nee. Op een vreemde manier is het iets wat me bijna aantrekt. Ik heb altijd van kleine, geïsoleerde ruimtes gehouden – analyse that! – en het idee om buiten het gewone leven te worden geplaatst, beangstigt me niet. Het is het gewone leven dat me nachtmerries bezorgt.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Kevin Brooks, ‘Bunkerdagboek’, De Harmonie, 236 p., € 17,50 (14+)
</div>

‘Ik moet niet waken voor de nachtrust van mijn lezers’

Kinderboekenweek
‘Als je niet zelf kinderboeken opdringt aan je kinderen, zit je voor eeuwig vast aan een oneindige boekenreeks waarin een muis genaamd Geronimo Stilton de hoofdrol speelt, die allemaal incoherente avonturen meemaakt met een bonte stoet mummies, dinosaurussen, vleesetende planten en vampiers, en waarbij je regelmatig aan de bladzijden moet krabben zodat zich een overweldigende kotsgeur aan je opdringt, waarover de kinderen enthousiast “Bah!” roepen,’ schreef Aaf Brandt Corstius onlangs in haar column in de Volkskrant. Afgaande op de bekroningen door de Nederlandse Kinderjury van de afgelopen drie jaar heeft ze het bij het rechte eind: dat waren in de categorie zes tot en met negen jaar achtereenvolgens Fantasia IV, Fantasia V en Fantasia VI – alle van de hand van bovengenoemde muis die voorwendt zijn eigen verhalen te boekstaven, maar achter wie in werkelijkheid een Italiaanse schrijversstudio schuilgaat waar stevig aan de leiband van de marketingafdeling wordt geschreven. Niet dat dat de doelgroep iets uitmaakt; kinderen houden van Geronimo Stilton als bewonderd personage én gevierd auteur, blijkt elk jaar weer tijdens de uitreiking van de Kinderjuryprijs waar de populaire boekenheld gekleed in reusachtig muizenkostuum zijn fans ontmoet.
In elk geval Nederlandse kinderen. Door de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury werden in dezelfde periode andere titels bekroond. Dat waren in een vergelijkbare leeftijdscategorie Dummie de Mummie en de gouden scarabee van Tosca Menten, Sofie en de pinguïns van Edward van de Vendel en Hotel tussentijd van Lisa Boersen. Eerder werd zelfs Watson van Martha Heesen bekroond, een auteur die wordt geprezen om haar literaire kwaliteiten. Het is verleidelijk Vlaamse kinderen op basis van deze lijstjes een gevarieerdere smaak toe te schrijven dan de Nederlandse seriebekroners, maar dat is te kort door de bocht – daarvoor is het verschil in opzet tussen beide jury’s te groot.
Commerciële machine
De Nederlandse Kinderjury is een publieksprijs georganiseerd door de Stichting CPNB, waarbij kinderen op alle boeken die het voorafgaande jaar zijn verschenen kunnen stemmen. De winnaars behoren vrijwel altijd tot de best verkochte boeken van het jaar. In Vlaanderen is de organisatie in handen van Stichting Lezen en maakt een commissie van volwassenen een kwalitatieve, gevarieerde voorselectie van tien titels per leeftijdscategorie die deelnemers verplicht zijn te lezen.
‘De CPNB heeft als organisatie van uitgevers en boekhandelaren vooral tot doel de boekverkoop te stimuleren,’ zegt schrijfster en illustratrice Joke van Leeuwen. ‘Stichting Lezen wordt vanuit de overheid gesubsidieerd om het lezen te bevorderen, dat is een wezenlijk ander uitgangspunt.’ Van Leeuwen – geboren in Nederland, wonend in Antwerpen – heeft een voorkeur voor de Vlaamse aanpak. ‘In deze neoliberale tijd maken kinderen steeds jonger deel uit van de commerciële machine die bepaalt dat kwantiteit belangrijker is dan kwaliteit. In vergelijking met de Vlaamse kinderboekenmarkt is in Nederland het middelmatige steeds meer op de voorgrond getreden. Voor het eigenzinnige is minder ruimte. Het commerciële neoliberalisme ervaart kuddegedrag als positief, dat vind ik een kwalijke zaak. Je moet kinderen stimuleren zelf na te denken en een eigen smaak te ontwikkelen.’
Gretigheid
Dat is precies wat bij de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury gebeurt. An Stessens, sinds 2007 verantwoordelijk voor het Vlaamse leesbevorderingsproject, vertelt dat elk jaar zo’n zesduizend kinderen van vier tot zestien jaar zich aanmelden om de tien boeken in hun leeftijdscategorie te lezen. Er wordt geworven op scholen, maar de belangrijkste motor achter het project vormen de bibliotheken, die leesclubs organiseren waar de deelnemende kinderen groepsgewijs discussiëren over de genomineerde titels. Stessens: ‘Onze benadering van scholen is bewust terughoudend omdat we willen dat kinderen vrijwillig meedoen. Het is een project voor kinderen die van lezen houden. Met het materiaal dat we bibliothecarissen aanreiken, hopen we kinderen te prikkelen tot een oordeel dat verder komt dan “leuk” of “niet leuk”.’
De prijsuitreiking wordt jaarlijks door zo’n vijftienhonderd juryleden bezocht. Het is een evenement waar lezers en schrijvers elkaar ontmoeten en veel boeken worden verkocht. ‘We horen dat auteurs blij zijn met het contact met kinderen die hun boek echt hebben gelezen en niet alleen zwaaien met een kladblaadje voor een handtekening,’ zegt Stessens. ‘Bij ons staan de schrijvers centraal. We organiseren wel spelletjes, maar die zijn altijd schrijver- of boekgerelateerd, zoals Wie Is Het? met auteursgezichten en Twister met de personages uit Vos en Haas.’
Heel anders dan op het Nederlandse Kinderboekenbal, ook een feest voor schrijvers en kinderen, zegt kinderboekenschrijver Gideon Samson. ‘Toen Met je hoofd boven water in Vlaanderen was genomineerd, ontmoette ik voor het eerst zo veel kinderen die mijn boek hadden gelezen. Op het Kinderboekenbal heeft niemand een idee wie ik ben.’
Ook tekenaar Philip Hopman noemt het Vlaamse evenement één groot feest. Afgelopen jaar was hij in Brugge vanwege de nominatie van het door hem geïllustreerde Toen kwam Sam, een verhaal van Edward van de Vendel. ‘Er zat een zaal vol enthousiaste kinderen die de titel van ons boek scandeerden omdat ze wilden dat het ging winnen. Ik voelde een soort gretigheid bij het publiek die je bij ons haast nooit ziet. Als ik op de Amsterdamse Uitmarkt signeer, verkoop ik in twee uur drie boeken. Je hoort er ook meer sombere verhalen over ontlezing. Dan vraag ik me af: wat doen ze in België wat hier niet lukt?’
In Nederland brengen jaarlijks zo’n dertigduizend kinderen hun stem uit in de Kinderjury. Via scholen en bibliotheken wordt het project onder de aandacht gebracht. Ezra Homan is namens de CPNB begeleider van het project. Op kantoor in Amsterdam wordt wel gekeken naar het Vlaamse model en de grote betrokkenheid vanuit de bibliotheken, vertelt ze, ‘maar wij hebben er juist voor gekozen kinderen uit het hele aanbod te laten kiezen. Wel geven we ze wat houvast door een tiplijst samen te stellen, maar ze mogen ook titels kiezen die daar niet op staan.’ Plannen om de aanpak te wijzigen zijn er niet; de CPNB wil de Kinderjury bewust een publieksprijs laten zijn, waarbij kinderen vrij zijn in het aantal boeken dat ze lezen.
Kinderen kunnen in principe al hun stem uitbrengen als ze één boek hebben gelezen – áls ze het al hebben gelezen, zegt kinderboekenschrijver Koos Meinderts. ‘Er is niemand die dat controleert.’ Kinderen willen volgens hem bij de winnaar horen en kiezen daarom voor een bekende titel. ‘Het woord “jury” suggereert dat er een beredeneerde keuze wordt gemaakt. Maar hoe kun je kiezen als je niet alles hebt gelezen? Dan kom je automatisch uit bij wat vertrouwd is: het nieuwe deel in een serie die je mooi vindt. Zo geef je een duwtje tegen een steen die toch al de berg afrolt.’
Volgzaam
Tijdens dertig jaar schrijverschap zag Meinderts de jeugdliteraire wereld veranderen – en niet alleen door de crisis die uitgevers en boekhandelaren voorzichtiger maakte en bibliotheekfilialen deed verdwijnen (Meinderts: ‘Dertig jaar geleden werden van mijn debuut Mooi meegenomen door de bibliotheek 1272 exemplaren besteld; van het vergelijkbare kinderboek Lucas in de sneeuw waren dat er een paar jaar geleden nog maar 574 – de verschraling van het bibliotheekaanbod’). Ook scholenbezoeken veranderden: klassen die zijn komst niet hadden voorbereid waren er altijd geweest, maar leken in aantal toe te nemen; het aantal ontsporende vragen die over alles gingen behalve zijn boeken nam toe. ‘Als docent kun je toch met je leerlingen afspreken dat er privévragen zijn en vragen die je kunt opzoeken, maar nee. Altijd moet ik weer vertellen over mijn lievelingseten.’
In Vlaanderen komt dat minder voor, is zijn ervaring. ‘Bij ons is een schrijversbezoek een gezellig uurtje geworden, het moet léúk zijn. In Vlaanderen worden jeugdliteratuur en kinderen veel serieuzer genomen, daar word je nog echt als schrijver behandeld.’
Misschien komt het doordat er in Vlaanderen een grotere vanzelfsprekendheid rond lezen en schrijvers hangt, peinst kinderdichter- en schrijver Erik van Os. Bibliotheken worden er nog niet en masse gesloten, auteurs worden er met meer egards behandeld en lezingen worden beter betaald. ‘Ik weet van een schrijver die in Brussel een hotelovernachting kreeg aangeboden en op zijn kamer een envelop met vijftig euro vond: om lekker van te gaan eten. Zulke gastvrijheid is in Nederland ondenkbaar.’ Maar het zit ook in de benadering van het kind, denkt hij. ‘Lezen is goed voor je ontwikkeling. Dat moet, dus doen die kinderen dat ook. Daarin zijn ze in Vlaanderen volgzamer dan bij ons.’
De Vlaamse jeugdboekenschrijver Bart Moeyaert geniet in eigen land een cultstatus. In Nederland heeft zijn uitgever moeite een boekhandelstournee voor hem van de grond te krijgen. Moeyaert vermoedt dat de serieuzere benadering van kinderboeken in zijn land te maken heeft met de bloeiende Vlaamse kunstcultuur. ‘Illustratoren worden tijdens hun opleiding aangespoord om zich heen te kijken. Er is zo veel, het maakt niet uit wat je meepikt. Dat kan Permeke zijn, maar ook Rubens of een eigentijdse striptekenaar. Die benadering werkt door in het boekenvak. Er wordt geen kindercultuur gepropageerd maar kunst in de breedte. Ook bibliothecarissen en schooljuffen beseffen dat. Er is niet alleen Geronimo Stilton. Dat staan we toe.’
Tien jaar geleden lagen de Nederlandse en de Vlaamse leescultuur dichter bij elkaar, zegt Moeyaert, ‘geen idee waar dat aan lag.’ De laatste jaren heeft hij het Nederlandse leesgedrag zien versmallen. ‘Daar is op zich niks mis mee, maar ik vind het doodjammer. Als je uitgaat van de gemene deler wordt het saai, vervelend – uiteindelijk maak je jeugdliteratuur zelfs dood. Het maakt me pertinent gelukkig dat kinderen hier mijn boek De melkweg lezen en daarop stemmen. In een notitieschrift houden ze bij wat ze van de gelezen boeken vonden. De ene keer staat er “saai”, de andere keer “prachtig”, maar beide meningen leiden tot een gesprek.’
Pedagogen aan de macht
Misschien heeft de verwijdering tussen de Nederlandse en Vlaamse leescultuur te maken met het Nederlandse onderwijssysteem. Bastiaan Bommeljé, uitgever, boekhandelaar en publicist, betoogde onlangs in NRC Handelsblad dat op Nederlandse scholen minder aandacht aan taal en literatuur wordt besteed dan in de ons omringende landen, met negatieve gevolgen voor het leesgedrag. Tegelijk verscheen van kinderboekenschrijver Jacques Vriens (sinds enkele maanden Nederlands eerste Kinderboekenambassadeur) in de Volkskrant een stuk waaruit blijkt dat Nederlandse kinderen het wat betreft leesplezier afleggen tegen kinderen uit bijna vijftig andere landen. ‘Dat is ook niet zo gek,’ schreef Vriens, ‘als je weet dat jaarlijks 40.000 (!) kinderen de basisschool verlaten met een leesachterstand van minstens twee jaar.’
Het zou een verklaring kunnen zijn waarom in 1989 Thea Beckman nog de Prijs van de Nederlandse Kinderjury won en de laatste jaren voornamelijk makkelijk leesbare serieboeken winnen. Beckman stond nooit bekend als literair auteur, maar wie haar zinnen naast die van Geronimo Stilton legt, ziet dat ze een stuk ingewikkelder zijn dan die van de schrijvende muis. In vijfentwintig jaar zijn Nederlandse kinderen steeds ‘eenvoudigere’ boeken gaan bekronen.
Volgens Vriens, die zijn loopbaan begon als leraar op een basisschool voor hij zich in 1993 volledig aan het schrijven wijdde, begint het allemaal op de pabo, de beroepsopleiding voor docenten. ‘Daar is steeds minder aandacht voor jeugdliteratuur. Als leerkrachten zelf niet meer gewend zijn om te lezen, hoe kunnen ze dat dan uitdragen aan hun leerlingen?’
Harm de Jonge, kinderboekenschrijver die vanaf midden jaren zeventig twintig jaar Nederlands doceerde op een pabo in Groningen, herkent het beeld. ‘In de jaren tachtig volgden mijn studenten minstens vier “literaire” modules per jaar, waaronder jeugdliteratuur. Dat was nog op de ouderwetse manier met leeslijsten en boekverslagen. Later is dat teruggebracht naar één module en nog weer later tot helemaal niets meer. Het zelfontdekkend en probleem gestuurd onderwijs kwam in zwang – de pedagogen hebben de macht gegrepen, zeiden wij wel – en de nadruk verschoof naar didactiek. Alle vormen van literatuuronderwijs horen bij de persoonsvorming en zijn niet beroepsvormend, vond men. Het was de doodsteek voor de ontwikkeling van leerkrachten.’
Armpje worstelen
Onlangs ontwikkelde de Nederlandse Stichting Lezen een minor jeugdliteratuur voor pabo’s. ‘Juist leerkrachten moeten een actuele kennis van het aanbod hebben om leerlingen op maat te kunnen instrueren,’ zegt directeur Gerlien van Dalen. ‘Nu is de aandacht op pabo’s nog te vrijblijvend en minimaal. Bovendien is ze te zeer afhankelijk van het enthousiasme van de docent. Landelijke richtlijnen zijn er niet; elke school vult het vak op zijn eigen manier in. Ons streven is dat jeugdliteratuur straks overal een vast onderdeel is van het curriculum.’
Jacques Vriens noemt het een mooi initiatief, maar tegelijk vindt hij het ‘krankzinnig’ dat er van buitenaf iets bedacht moet worden om op pabo’s aandacht voor jeugdliteratuur te genereren. ‘Als je voor de klas staat zou het normáál moeten zijn dat je je in kinderboeken verdiept.’
Want kinderen moeten soms op weg worden geholpen, zegt ook Koos Meinderts. Die moeten gewezen worden op al het moois wat ze nog niet kennen. ‘Het feest der herkenning moet weer een feest van de ontdekkingen worden.’
Dus gewoon: aandacht voor schrijvers en de diversiteit aan boeken, zoals dat in Vlaanderen gebeurt. Want Vlaamse kinderen worden niet met een verfijndere smaak geboren dan Nederlandse, die wordt aangeleerd. Maar daarvoor moet je kinderen en boeken wél serieus nemen. Meinderts: ‘Op de uitnodiging van het CPNB voor het Kinderboekenbal werd gevraagd of ik als schrijver vijftien minuten wilde plaatsnemen aan een van de signeertafels. Vanwege het sport- en spelthema van de Kinderboekenweek leek het de organisatie leuk als de auteurs eerst een wedstrijdje armpje worstelen met de kinderen zouden doen. Mag ik bedanken?’ n
Bekroonde jeugdboeken
Bekroningen van de Nederlandse Kinderjury in de categorie 6 t/m 9 jaar van de afgelopen drie jaar:
Fantasia VI, Geronimo Stilton
Fantasia V, Geronimo Stilton
Fantasia IV: het drakenei, Geronimo Stilton
De bekroningen van de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury in de categorie 8-10 jaar van de afgelopen drie jaar:
Hotel tussentijd, Lisa Boersen
Sofie en de pinguïns, Edward van de Vendel
Dummie de mummie en de gouden scarabee, Tosca Menten
Nee
Ga naar

Vlaamse kids lezen betere boeken

<div class="lead">In Nederland geven we kinderen de boeken die het meest gemarket worden. In België krijgen ze de mooiste. Hoe zijn de leesculturen uit elkaar gegroeid?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Als je niet zelf kinderboeken opdringt aan je kinderen, zit je voor eeuwig vast aan een oneindige boekenreeks waarin een muis genaamd Geronimo Stilton de hoofdrol speelt, die allemaal incoherente avonturen meemaakt met een bonte stoet mummies, dinosaurussen, vleesetende planten en vampiers, en waarbij je regelmatig aan de bladzijden moet krabben zodat zich een overweldigende kotsgeur aan je opdringt, waarover de kinderen enthousiast “Bah!” roepen,’ schreef Aaf Brandt Corstius onlangs in haar column in de Volkskrant.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
In 25 jaar zijn Nederlandse kinderen steeds ‘eenvoudigere’ boeken gaan bekronen
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Afgaande op de bekroningen door de Nederlandse Kinderjury van de afgelopen drie jaar heeft ze het bij het rechte eind: dat waren in de categorie zes tot en met negen jaar achtereenvolgens Fantasia IV, Fantasia V en Fantasia VI – alle van de hand van bovengenoemde muis die voorwendt zijn eigen verhalen te boekstaven, maar achter wie in werkelijkheid een Italiaanse schrijversstudio schuilgaat waar stevig aan de leiband van de marketingafdeling wordt geschreven. Niet dat dat de doelgroep iets uitmaakt; kinderen houden van Geronimo Stilton als bewonderd personage én gevierd auteur, blijkt elk jaar weer tijdens de uitreiking van de Kinderjuryprijs waar de populaire boekenheld gekleed in reusachtig muizenkostuum zijn fans ontmoet.
In elk geval Nederlandse kinderen. Door de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury werden in dezelfde periode andere titels bekroond. Dat waren in een vergelijkbare leeftijdscategorie Dummie de Mummie en de gouden scarabee van Tosca Menten, Sofie en de pinguïns van Edward van de Vendel en Hotel tussentijd van Lisa Boersen. Eerder werd zelfs Watson van Martha Heesen bekroond, een auteur die wordt geprezen om haar literaire kwaliteiten. Het is verleidelijk Vlaamse kinderen op basis van deze lijstjes een gevarieerdere smaak toe te schrijven dan de Nederlandse seriebekroners, maar dat is te kort door de bocht – daarvoor is het verschil in opzet tussen beide jury’s te groot.
Commerciële machine
De Nederlandse Kinderjury is een publieksprijs georganiseerd door de Stichting CPNB, waarbij kinderen op alle boeken die het voorafgaande jaar zijn verschenen kunnen stemmen. De winnaars behoren vrijwel altijd tot de best verkochte boeken van het jaar. In Vlaanderen is de organisatie in handen van Stichting Lezen en maakt een commissie van volwassenen een kwalitatieve, gevarieerde voorselectie van tien titels per leeftijdscategorie die deelnemers verplicht zijn te lezen.
</div>
<figure id="post-31669 media-31669" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/ff4aa1c7-e524-4db5-88cd-e27336cc1659_Boeken1.png" alt="Bekroningen van de Nederlandse Kinderjury in de categorie 6 t/m 9 jaar van de afgelopen drie jaar: Fantasia VI, Geronimo Stilton Fantasia V, Geronimo Stilton Fantasia IV: het drakenei, Geronimo Stilton" /><figcaption>Bekroningen van de Nederlandse Kinderjury in de categorie 6 t/m 9 jaar van de afgelopen drie jaar: Fantasia VI, Geronimo Stilton Fantasia V, Geronimo Stilton Fantasia IV: het drakenei, Geronimo Stilton</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
‘De CPNB heeft als organisatie van uitgevers en boekhandelaren vooral tot doel de boekverkoop te stimuleren,’ zegt schrijfster en illustratrice Joke van Leeuwen. ‘Stichting Lezen wordt vanuit de overheid gesubsidieerd om het lezen te bevorderen, dat is een wezenlijk ander uitgangspunt.’ Van Leeuwen – geboren in Nederland, wonend in Antwerpen – heeft een voorkeur voor de Vlaamse aanpak. ‘In deze neoliberale tijd maken kinderen steeds jonger deel uit van de commerciële machine die bepaalt dat kwantiteit belangrijker is dan kwaliteit. In vergelijking met de Vlaamse kinderboekenmarkt is in Nederland het middelmatige steeds meer op de voorgrond getreden. Voor het eigenzinnige is minder ruimte. Het commerciële neoliberalisme ervaart kuddegedrag als positief, dat vind ik een kwalijke zaak. Je moet kinderen stimuleren zelf na te denken en een eigen smaak te ontwikkelen.’
Gretigheid
Dat is precies wat bij de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury gebeurt. An Stessens, sinds 2007 verantwoordelijk voor het Vlaamse leesbevorderingsproject, vertelt dat elk jaar zo’n zesduizend kinderen van vier tot zestien jaar zich aanmelden om de tien boeken in hun leeftijdscategorie te lezen. Er wordt geworven op scholen, maar de belangrijkste motor achter het project vormen de bibliotheken, die leesclubs organiseren waar de deelnemende kinderen groepsgewijs discussiëren over de genomineerde titels. Stessens: ‘Onze benadering van scholen is bewust terughoudend omdat we willen dat kinderen vrijwillig meedoen. Het is een project voor kinderen die van lezen houden. Met het materiaal dat we bibliothecarissen aanreiken, hopen we kinderen te prikkelen tot een oordeel dat verder komt dan “leuk” of “niet leuk”.’
De prijsuitreiking wordt jaarlijks door zo’n vijftienhonderd juryleden bezocht. Het is een evenement waar lezers en schrijvers elkaar ontmoeten en veel boeken worden verkocht. ‘We horen dat auteurs blij zijn met het contact met kinderen die hun boek echt hebben gelezen en niet alleen zwaaien met een kladblaadje voor een handtekening,’ zegt Stessens. ‘Bij ons staan de schrijvers centraal. We organiseren wel spelletjes, maar die zijn altijd schrijver- of boekgerelateerd, zoals Wie Is Het? met auteursgezichten en Twister met de personages uit Vos en Haas.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
‘Het woord “jury” suggereert dat er een beredeneerde keuze wordt gemaakt. Maar hoe kun je kiezen als je niet alles hebt gelezen?&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Heel anders dan op het Nederlandse Kinderboekenbal, ook een feest voor schrijvers en kinderen, zegt kinderboekenschrijver Gideon Samson. ‘Toen Met je hoofd boven water in Vlaanderen was genomineerd, ontmoette ik voor het eerst zo veel kinderen die mijn boek hadden gelezen. Op het Kinderboekenbal heeft niemand een idee wie ik ben.’
Ook tekenaar Philip Hopman noemt het Vlaamse evenement één groot feest. Afgelopen jaar was hij in Brugge vanwege de nominatie van het door hem geïllustreerde Toen kwam Sam, een verhaal van Edward van de Vendel. ‘Er zat een zaal vol enthousiaste kinderen die de titel van ons boek scandeerden omdat ze wilden dat het ging winnen. Ik voelde een soort gretigheid bij het publiek die je bij ons haast nooit ziet. Als ik op de Amsterdamse Uitmarkt signeer, verkoop ik in twee uur drie boeken. Je hoort er ook meer sombere verhalen over ontlezing. Dan vraag ik me af: wat doen ze in België wat hier niet lukt?’
In Nederland brengen jaarlijks zo’n dertigduizend kinderen hun stem uit in de Kinderjury. Via scholen en bibliotheken wordt het project onder de aandacht gebracht. Ezra Homan is namens de CPNB begeleider van het project. Op kantoor in Amsterdam wordt wel gekeken naar het Vlaamse model en de grote betrokkenheid vanuit de bibliotheken, vertelt ze, ‘maar wij hebben er juist voor gekozen kinderen uit het hele aanbod te laten kiezen. Wel geven we ze wat houvast door een tiplijst samen te stellen, maar ze mogen ook titels kiezen die daar niet op staan.’ Plannen om de aanpak te wijzigen zijn er niet; de CPNB wil de Kinderjury bewust een publieksprijs laten zijn, waarbij kinderen vrij zijn in het aantal boeken dat ze lezen.
</div>
<figure id="post-31669 media-31669" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/fd849490-2873-46f0-9d52-724968f4cbcf_Boeken2.png" alt="De bekroningen van de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury in de categorie 8-10 jaar van de afgelopen drie jaar: Hotel tussentijd, Lisa Boersen Sofie en de pinguïns, Edward van de Vendel Dummie de mummie en de gouden scarabee, Tosca Menten" /><figcaption>De bekroningen van de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury in de categorie 8-10 jaar van de afgelopen drie jaar: Hotel tussentijd, Lisa Boersen Sofie en de pinguïns, Edward van de Vendel Dummie de mummie en de gouden scarabee, Tosca Menten</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Kinderen kunnen in principe al hun stem uitbrengen als ze één boek hebben gelezen – áls ze het al hebben gelezen, zegt kinderboekenschrijver Koos Meinderts. ‘Er is niemand die dat controleert.’ Kinderen willen volgens hem bij de winnaar horen en kiezen daarom voor een bekende titel. ‘Het woord “jury” suggereert dat er een beredeneerde keuze wordt gemaakt. Maar hoe kun je kiezen als je niet alles hebt gelezen? Dan kom je automatisch uit bij wat vertrouwd is: het nieuwe deel in een serie die je mooi vindt. Zo geef je een duwtje tegen een steen die toch al de berg afrolt.’
Volgzaam in Vlaanderen
Tijdens dertig jaar schrijverschap zag Meinderts de jeugdliteraire wereld veranderen – en niet alleen door de crisis die uitgevers en boekhandelaren voorzichtiger maakte en bibliotheekfilialen deed verdwijnen (Meinderts: ‘Dertig jaar geleden werden van mijn debuut Mooi meegenomen door de bibliotheek 1272 exemplaren besteld; van het vergelijkbare kinderboek Lucas in de sneeuw waren dat er een paar jaar geleden nog maar 574 – de verschraling van het bibliotheekaanbod’). Ook scholenbezoeken veranderden: klassen die zijn komst niet hadden voorbereid waren er altijd geweest, maar leken in aantal toe te nemen; het aantal ontsporende vragen die over alles gingen behalve zijn boeken nam toe. ‘Als docent kun je toch met je leerlingen afspreken dat er privévragen zijn en vragen die je kunt opzoeken, maar nee. Altijd moet ik weer vertellen over mijn lievelingseten.’
In Vlaanderen komt dat minder voor, is zijn ervaring. ‘Bij ons is een schrijversbezoek een gezellig uurtje geworden, het moet léúk zijn. In Vlaanderen worden jeugdliteratuur en kinderen veel serieuzer genomen, daar word je nog echt als schrijver behandeld.’
Misschien komt het doordat er in Vlaanderen een grotere vanzelfsprekendheid rond lezen en schrijvers hangt, peinst kinderdichter- en schrijver Erik van Os. Bibliotheken worden er nog niet en masse gesloten, auteurs worden er met meer egards behandeld en lezingen worden beter betaald. ‘Ik weet van een schrijver die in Brussel een hotelovernachting kreeg aangeboden en op zijn kamer een envelop met vijftig euro vond: om lekker van te gaan eten. Zulke gastvrijheid is in Nederland ondenkbaar.’ Maar het zit ook in de benadering van het kind, denkt hij. ‘Lezen is goed voor je ontwikkeling. Dat moet, dus doen die kinderen dat ook. Daarin zijn ze in Vlaanderen volgzamer dan bij ons.’
De Vlaamse jeugdboekenschrijver Bart Moeyaert geniet in eigen land een cultstatus. In Nederland heeft zijn uitgever moeite een boekhandelstournee voor hem van de grond te krijgen. Moeyaert vermoedt dat de serieuzere benadering van kinderboeken in zijn land te maken heeft met de bloeiende Vlaamse kunstcultuur. ‘Illustratoren worden tijdens hun opleiding aangespoord om zich heen te kijken. Er is zo veel, het maakt niet uit wat je meepikt. Dat kan Permeke zijn, maar ook Rubens of een eigentijdse striptekenaar. Die benadering werkt door in het boekenvak. Er wordt geen kindercultuur gepropageerd maar kunst in de breedte. Ook bibliothecarissen en schooljuffen beseffen dat. Er is niet alleen Geronimo Stilton. Dat staan we toe.’
</div>
<figure id="post-31669 media-31669" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/10/b3f19e7e-b589-4e31-9278-ffd1cb713c06_Corbis-IH169748_preview.jpg" alt="Misschien heeft de verwijdering tussen de Nederlandse en Vlaamse leescultuur te maken met het Nederlandse onderwijssysteem. Foto: Henry Peach Robinson/Corbis/HH" /><figcaption>Misschien heeft de verwijdering tussen de Nederlandse en Vlaamse leescultuur te maken met het Nederlandse onderwijssysteem. Foto: Henry Peach Robinson/Corbis/HH</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Tien jaar geleden lagen de Nederlandse en de Vlaamse leescultuur dichter bij elkaar, zegt Moeyaert, ‘geen idee waar dat aan lag.’ De laatste jaren heeft hij het Nederlandse leesgedrag zien versmallen. ‘Daar is op zich niks mis mee, maar ik vind het doodjammer. Als je uitgaat van de gemene deler wordt het saai, vervelend – uiteindelijk maak je jeugdliteratuur zelfs dood. Het maakt me pertinent gelukkig dat kinderen hier mijn boek De melkweg lezen en daarop stemmen. In een notitieschrift houden ze bij wat ze van de gelezen boeken vonden. De ene keer staat er “saai”, de andere keer “prachtig”, maar beide meningen leiden tot een gesprek.’
Pedagogen aan de macht
Misschien heeft de verwijdering tussen de Nederlandse en Vlaamse leescultuur te maken met het Nederlandse onderwijssysteem. Bastiaan Bommeljé, uitgever, boekhandelaar en publicist, betoogde onlangs in NRC Handelsblad dat op Nederlandse scholen minder aandacht aan taal en literatuur wordt besteed dan in de ons omringende landen, met negatieve gevolgen voor het leesgedrag. Tegelijk verscheen van kinderboekenschrijver Jacques Vriens (sinds enkele maanden Nederlands eerste Kinderboekenambassadeur) in de Volkskrant een stuk waaruit blijkt dat Nederlandse kinderen het wat betreft leesplezier afleggen tegen kinderen uit bijna vijftig andere landen. ‘Dat is ook niet zo gek,’ schreef Vriens, ‘als je weet dat jaarlijks 40.000 (!) kinderen de basisschool verlaten met een leesachterstand van minstens twee jaar.’
Het zou een verklaring kunnen zijn waarom in 1989 Thea Beckman nog de Prijs van de Nederlandse Kinderjury won en de laatste jaren voornamelijk makkelijk leesbare serieboeken winnen. Beckman stond nooit bekend als literair auteur, maar wie haar zinnen naast die van Geronimo Stilton legt, ziet dat ze een stuk ingewikkelder zijn dan die van de schrijvende muis. In vijfentwintig jaar zijn Nederlandse kinderen steeds ‘eenvoudigere’ boeken gaan bekronen.
Volgens Vriens, die zijn loopbaan begon als leraar op een basisschool voor hij zich in 1993 volledig aan het schrijven wijdde, begint het allemaal op de pabo, de beroepsopleiding voor docenten. ‘Daar is steeds minder aandacht voor jeugdliteratuur. Als leerkrachten zelf niet meer gewend zijn om te lezen, hoe kunnen ze dat dan uitdragen aan hun leerlingen?’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
 ‘Als je voor de klas staat zou het normáál moeten zijn dat je je in kinderboeken verdiept’
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Harm de Jonge, kinderboekenschrijver die vanaf midden jaren zeventig twintig jaar Nederlands doceerde op een pabo in Groningen, herkent het beeld. ‘In de jaren tachtig volgden mijn studenten minstens vier “literaire” modules per jaar, waaronder jeugdliteratuur. Dat was nog op de ouderwetse manier met leeslijsten en boekverslagen. Later is dat teruggebracht naar één module en nog weer later tot helemaal niets meer. Het zelfontdekkend en probleem gestuurd onderwijs kwam in zwang – de pedagogen hebben de macht gegrepen, zeiden wij wel – en de nadruk verschoof naar didactiek. Alle vormen van literatuuronderwijs horen bij de persoonsvorming en zijn niet beroepsvormend, vond men. Het was de doodsteek voor de ontwikkeling van leerkrachten.’
Armpje worstelen
Onlangs ontwikkelde de Nederlandse Stichting Lezen een minor jeugdliteratuur voor pabo’s. ‘Juist leerkrachten moeten een actuele kennis van het aanbod hebben om leerlingen op maat te kunnen instrueren,’ zegt directeur Gerlien van Dalen. ‘Nu is de aandacht op pabo’s nog te vrijblijvend en minimaal. Bovendien is ze te zeer afhankelijk van het enthousiasme van de docent. Landelijke richtlijnen zijn er niet; elke school vult het vak op zijn eigen manier in. Ons streven is dat jeugdliteratuur straks overal een vast onderdeel is van het curriculum.’
Jacques Vriens noemt het een mooi initiatief, maar tegelijk vindt hij het ‘krankzinnig’ dat er van buitenaf iets bedacht moet worden om op pabo’s aandacht voor jeugdliteratuur te genereren. ‘Als je voor de klas staat zou het normáál moeten zijn dat je je in kinderboeken verdiept.’
Want kinderen moeten soms op weg worden geholpen, zegt ook Koos Meinderts. Die moeten gewezen worden op al het moois wat ze nog niet kennen. ‘Het feest der herkenning moet weer een feest van de ontdekkingen worden.’
Dus gewoon: aandacht voor schrijvers en de diversiteit aan boeken, zoals dat in Vlaanderen gebeurt. Want Vlaamse kinderen worden niet met een verfijndere smaak geboren dan Nederlandse, die wordt aangeleerd. Maar daarvoor moet je kinderen en boeken wél serieus nemen. Meinderts: ‘Op de uitnodiging van het CPNB voor het Kinderboekenbal werd gevraagd of ik als schrijver vijftien minuten wilde plaatsnemen aan een van de signeertafels. Vanwege het sport- en spelthema van de Kinderboekenweek leek het de organisatie leuk als de auteurs eerst een wedstrijdje armpje worstelen met de kinderen zouden doen. Mag ik bedanken?’ 
</div>

Waarom Belgische kinderen wél lezen

Jeugd
De evolutietheorie uitleggen aan tienjarigen, ga er maar aan staan. Jan Paul Schutten doet een gooi en komt een eind. Mede dankzij de gestileerde tekeningen van Floor Rieder (van de getekende interviews in Het Parool) worden trilobieten en desoxyribonucleïnezuur zaken waar je het fijne van wilt weten. Schutten doet niet aan kinderachtig, wél aan aansprekende bruggetjes om de materie verteerbaar te houden. Zo hebben uw biljoenen darmcellen samen een oppervlakte van een tennisbaan. Niet alle kwistig gestelde vragen krijgen een even duidelijk antwoord. En de informatiedichtheid doet je soms duizelen, ook als je ouder bent dan tien. Maar het feit dat slechts zestig procent van de Nederlanders in de evolutie gelooft, rechtvaardigt het bestaan van dit boek dubbel en dwars.
Jan Paul Schutten en Floor Rieder (illustraties), &#8216;Het raadsel van alles wat leeft en de stinksokken van Jos Grootjes uit Driel&#8217;, Gottmer, 160 p. € 19,95 (10+)

De evolutie

Tonke Dragt (1930) woont in een jaren-vijftig-doorzonwoning in de Haagse bloemenbuurt. Een keurig paadje loopt door een wilde tuin naar een portiek met glas-in-loodramen. Achter de ramen hangen verschoten vitrages. Een alledaags rijtjeshuis, maar dat is schijn. Net als de magiër Thomtidom uit haar boek De Zevensprong is de schrijfster een meester in het opwerpen van façades. Binnen is huize Dragt volkomen anders dan de buitenkant doet vermoeden. Alleen: je komt er niet zomaar. Dragt ontvangt niet graag aan huis. Interviews wijst ze al jaren zoveel mogelijk af. Lukt het wel tot haar door te dringen, dan verloopt een afspraak via verschillende schijven. Als je haar nog niet kent, kom je niet voorbij Liesbeth ten Houten, jarenlang haar uitgeefster, nu raadsvrouw, vriendin en leverancier van viooltjes voor de tuin. ‘Leeuwe Liesbeth’ noemt Dragt haar wel. Wie haar lief is en even niet oplet, verandert in een personage.
Annemarie Terhell en ik zouden Tonke Dragt ontmoeten omdat we een boek over haar gingen schrijven. Geen biografie over haar persoon, die houdt ze tegen zolang ze daartoe in staat is; verscheidenen wierpen een balletje op en vingen bot. Wat wel mocht, was een ABC-boek, een uitgave voor alle leeftijden die aan de hand van alfabetisch geordende thema’s door haar leven en werk zapt. Tonke Dragt houdt van structuren en systemen. Aan haar veelgeprezen boeken, gelezen door kinderen en volwassenen, ligt een nuchter verstand ten grondslag dat orde aanbrengt waar chaos dreigt. Als een verhaal erom vraagt, volgt Dragt een cursus sterrenkunde of leert ze zichzelf schaken. De details moeten kloppen, niemand mag haar op een fout betrappen, of zoals ze ooit zelf zei: ‘In de woeste spinnenwebben van mijn fantasie is een exacte manier van denken mijn kompas.’
Maar die afspraak dus. Daar moet over gebeld worden, meermalen en niet vóór een uur of drie, want eerder is Dragt niet aanspreekbaar. Tot voor kort kreeg je Xantippe aan de lijn, robot, antwoordapparaat, romanpersonage. Of de beller het op een later tijdstip nog eens wilde proberen, want de schrijfster had het druk. Een effectieve manier om nieuwsgierigen op afstand te houden. Tot ze op een dag een verkeerd knopje indrukte en de huisrobot verdween – naar de Januaraanse Ambassade misschien wel, dat grillige bouwwerk dat zich in een andere ruimtetijd bevindt en opdook in haar laatste boek Aan de andere kant van de deur. De klokken zijn er van hun wijzers beroofd en tijd bestaat er niet. Het zou Tonke Dragt niet verbazen. Ze laat werkelijkheid en verbeelding graag in elkaar overlopen. De werelden die ze in haar werk heeft opgetrokken, bestaan niet alleen in haar hoofd; ze praat over haar personages alsof het een stel gemeenschappelijke vrienden betreft. Heel normaal, vindt ze zelf. ‘Alles wat je kunt verzinnen, is waar, omdat het uit jezelf is voortgekomen. De wereld is echt veel wijder dan op het eerste gezicht lijkt.’
<h5>Donderdag Bijzonderdag</h5>
Xantippe mag dan spoorloos zijn, sinds kort heeft Tonke Dragt een mobiele telefoon, aangeschaft op 82-jarige leeftijd. Een onverwachte aankoop voor een auteur die altijd zonder computer heeft gewerkt en haar handgeschreven brieven verstuurt in met vlinder- en poezenplaatjes versierde enveloppen. Dragt doet niet aan modern. In mode is ze nooit geïnteresseerd geweest. Niet als het gaat om hoe ze eruit ziet (kort grijs kapsel, lange batikjurken, praktische sandalen), niet als het haar werk betreft. Toen in de jaren zeventig iedereen schreef over werkloze moeders en uit de kast komende vaders maakte zij een boek over een jongen die naar een parallelle wereld reist: De torens van februari.
Waar het met een succesvolle titel of serie tegenwoordig een kwestie van tijd is voor de epigonen zich aandienen – Harry Potter, Hoe overleef ik… en Dagboek van een loser hebben een lange trits navolgers – heeft Dragt zich nooit iets van hypes aangetrokken. Dinosaurussen hadden haar belangstelling lang vóór Jurassic Park. Donderdag Bijzonderdag noemde ze haar prentenboek vol Diplodocussen en Tyranno­saurus Rexen dat ze verluchtigde met tekeningen, wetenschappelijke feiten en Saurische verzen over de gevoelswereld van de oerbeesten. Geen uitgever die er iets in zag, want kinderen en dino’s, dat ging niet samen. Kreeg ze in 1993, toen heel basisschoolbezoekend Nederland in de ban raakte van Steven Spiel­bergs prehistorische reuzenreptielen, toch nog gelijk. Maar toen was haar interesse verflauwd. ‘Er waren zoveel nieuwe ontdekkingen gedaan, mijn verhaal klopte niet meer. Ik zou het helemaal opnieuw moeten schrijven, volgens de laatste wetenschappelijke inzichten – dat is er nooit van gekomen,’ zegt ze er nu over.
Misschien schuilt in die eigenzinnigheid Dragts succes. Op het moment dat lezers massaal haar ridderromans omarmden en kinderen en huisdieren naar haar personages ­vernoemden, schreef ze het eigentijdse raadselverhaal De Zevensprong. En toen critici haar dachten te kunnen kwalificeren als schrijfster van avonturenboeken met een hang naar queesten, publiceerde ze de filosofische toekomstroman Torenhoog en mijlen breed. Terwijl moderne jeugdboekenschrijvers zich steeds vaker ontpoppen tot publieke persoonlijkheden die hun oren laten hangen naar de wensen van de lezer, heeft Tonke Dragt een oeuvre opgebouwd dat zich aan iedere genre-indeling onttrekt. De door haar verzonnen werelden hebben het haar gaandeweg financieel mogelijk gemaakt zich er steeds verder in terug te trekken. Ze is vergroeid met haar boeken en personages zoals anderen dat zijn met hun familieleden.
<h5>Koffie met bitterballen</h5>
Na lang delibereren ontmoeten we Tonke Dragt op een dinsdagmiddag. Tijdens de rit uit Amsterdam chauffeert Liesbeth ten Houten. Onderweg bespreken we Dragts gezondheid. Die laat te wensen over. Sinds een ooginfarct ziet ze slecht, ook lopen gaat moeizaam, maar in haar fragiele lichaam woont een scherpe geest, zal later blijken. Geen detail uit haar lijvige romans dat haar niet helder voor ogen staat.
We pikken de schrijfster op en rijden door naar de uitspanning Meer en Bosch op enkele minuten rijden van haar huis. Buiten veel groen en de torenflats die haar inspireerden tot De torens van februari, binnen houten dakbalken en een kelner op leeftijd in tenue. Bij een tafel in de hoek parkeert Dragt haar wandelstok naast het raam en bestelt koffie en bitterballen. Pas als die arriveren, kan het gesprek beginnen.
Praten met Tonke Dragt betekent praten over haar boeken. De schrijfster heeft het niet graag over zichzelf. De gelukkige kindertijd met haar ouders en zusjes in Batavia waar haar vader verzekeringwiskundige was; de tienerjaren in Japanse interneringskampen toen ze om de verveling te verdrijven ging tekenen en schrijven; de naoorlogse jaren in het stijve Dor­drecht; de periode als tekenjuf op een middelbare school in Rijswijk – het is allemaal bekend, meer valt er niet over te zeggen. Nee, ze is later nooit terug geweest in Indonesië. Eerst had ze geen geld en toen ze het geld had, liet haar gezondheid het niet meer toe.
Geen geld? informeren we voorzichtig. Toen ze in 1963 de Prijs voor het Kinderboek van het Jaar won was ze toch pas begin dertig, toen ging het haar financieel toch goed? Geen geld, herhaalt Dragt en begint over iets anders. Persoonlijke vragen buigt ze af met boekgerelateerde anekdotes die alle kanten uitwaaieren. Soms is het moeilijk haar grillige gedachten te volgen. ‘Wil je weten hoe ik als tekenjuf was? Nou, lees De Zevensprong maar. Meester Frans van der Steg, dat ben ik.’ Maar hij is toch een man? Ja natuurlijk, maar daar gaat het niet om. Over mannen gesproken: is het toeval dat al haar personages jongens zijn? Dragt, die haar levenlang vrijgezel is gebleven: ‘Zou je deze vraag ook gesteld hebben als ik een man was? Nou dan!’
Maar wie haar vraagt naar de verjaardag van haar hoofdpersonen, kan op een direct antwoord rekenen. Over haar personages weet ze meer dan ze in haar boeken kwijt kan, heeft ze meermalen in interviews verteld. Tiuri? ‘21 februari. Hij was zestien in De brief voor de koning en moest zeventien zijn in het vervolg Gehei­men van het Wilde Woud, dat boek begint in maart.’ Edu Jansen, de planeetonderzoeker uit Toren­hoog en mijlen breed? ‘23 september.’ En willen we de verjaardag van Piak niet weten, Tiuri’s trouwe schildknaap? ‘Die is op midzomernacht geboren, dus 21 juni.’
<figure id="attachment_398429" aria-describedby="caption-attachment-398429" style="width: 329px" class="wp-caption alignnone right"><img decoding="async" class=" wp-image-398429" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_00-2.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_00-2-320x494.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_00-2-640x989.jpg 640w" alt="tonke dragt" width="329" height="509" /><figcaption id="caption-attachment-398429" class="wp-caption-text">Gelukkige Indische kindertijd, in 1933 met haar moeder. Fotocredit: Privéarchief Tonke Dragt</figcaption></figure>
<h5>Hella Haasse</h5>
De lege bitterballenschaal wordt vervangen door een volle, er wordt nieuwe koffie besteld en plots wordt Dragt wat opener. Ze wil toch wel iets vertellen over haar Indische jeugd. In snelle zinnen, op de haar typerende, lispelende manier van spreken, rijgen de herinneringen zich aaneen. Over de Nassauschool aan de Besoekiweg in Batavia die ze met haar zusjes bezocht: wisten we dat Barack Obama er later ook op heeft gezeten? ‘Ik vraag me af of hij op de fiets naar huis ook met losse handen de berg afroetsjte,’ peinst ze. En over het kratermeertje in de Preanger dat Hella Haasse in Oeroeg beschreef: ‘Tijdens vakanties trokken we de bergen in naar Poentjak of Sitoe Goe­noeng om de hitte te ontvluchten. Dat meertje, dat in Oeroeg Telaga Hideung wordt genoemd – het Zwarte Meer – heette in werkelijkheid Telaga Warna: Meer van Kleuren. De takken van de waringinboom wierpen schaduwen over het water. Als je in de diepte keek, zag je de prachtigste kleuren. Volgens de legende had een prinses ooit haar juwelen in het water laten vallen.’
<div class="mceTemp">Het zijn die wouden uit haar jeugd die telkens opduiken in haar boeken. In Geheimen van het Wilde Woud begeven de personages zich door een ondoordringbaar oerbos met kruipplanten en kreupelhout. En in Torenhoog en mijlen breed, dat zich afspeelt op Venus, zijn goudgloeiende wouden. De reusachtige boomkruinen lijken in brand te staan en het is er warm en vochtig. Ondanks de gevaren die er dreigen, spreekt uit Dragts natuurbeschrijvingen een verlangen naar het Javaanse groen van haar kinderjaren.</div>
<h5></h5>
<figure id="attachment_398431" aria-describedby="caption-attachment-398431" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-398431" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_03-1280x839.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_03-320x210.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_03-640x419.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_03-1280x839.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/11/Td_03-1920x1258.jpg 1920w" alt="Tonke Dragt" width="1280" height="839" /><figcaption id="caption-attachment-398431" class="wp-caption-text">Ook in 1933, op bezoek in Nederland.</figcaption></figure>
<h5>Begin- en eindzin</h5>
Een paar maanden later, als er flink wat hoofdstukken van ons boek naar Den Haag zijn gestuurd en in versierde enveloppen, voorzien van gedetailleerd commentaar in karakteristieke hanenpoten zijn geretourneerd, is het zover: we worden binnengevraagd in Dragts woning. Of eigenlijk vragen we onszelf binnen, omdat we graag het poppenhuis willen zien waarin ze de Januaraanse Ambassade heeft nagebouwd – zo weet Dragt precies welke deur naar binnen opengaat en welke naar buiten.
Huize Dragt is een dubbelhuis. De schrijfster woont boven en werkt op de begane grond. Het werkhuis houdt het midden tussen een museum en een uitdragerij. De muren zijn tot in het toilet behangen met tekeningen, briefjes, ansichtkaarten, landkaarten en werkschema’s. In de gang staat het poppenhuis. ‘Nog niet af, nog niet af,’ zegt Dragt en wijst op ruimtes die nog moeten worden ingericht. Er staat vooral veel wél, vinden wij. Gouden bedden, staartklokken waar Dragt zelf de wijzers vanaf heeft gepeuterd, piepkleine schilderijtjes, Perzische tapijten, schatkisten, telefooncellen. Op zolder is een sterrenkundig observatorium met minicomputers. In de ijskast woont een pinguïn.
Iets verderop is de werkkamer: één bureau om aan te schrijven, één om collages aan te maken, de illustratietechniek die ze in haar laatste boeken toepast. Op de grond dozen en wankele stapels boeken. Alsof ze midden in een verhuizing zit. Maar zoals Dragt haar boeken kent alsof ze ze gisteren schreef, zo weet ze feilloos de weg tussen haar spullen. Sinds in 1992 haar laatste boek Aan de andere kant van de deur verscheen, wordt haar gevraagd naar het vervolg, De weg naar de cel. Acht hoofdstukken schreef ze tot nu toe. ‘De collages voor het boek zijn af,’ zegt Dragt, ‘de beginzin staat al jaren vast: “Buiten sneeuwde het.”’ Ze zwijgt, grinnikt even. ‘De laatste zin trouwens ook: “Buiten sneeuwde het nog steeds.”’ Of De weg naar de cel er ooit komt? Dragt verliest zich in een monoloog over bezoeken aan oogartsen, stijve spieren, de drukproef van een herdruk die moet worden gecorrigeerd. Als de mensen haar nu eens met rúst lieten…
Dat gaan we doen, maar we willen nog één ding weten. Veel van haar personages zijn adolescenten, van dezelfde leeftijd als Dragt toen ze tijdens de bezetting in het kamp geïnterneerd zat, beginnen we. Dragt zwijgt. Het lijkt of ze zich terugtrekt in zichzelf. Wat willen de interviewers nu eigenlijk zeggen? Nou, dat er wel geschreven is dat Dragts schrijverschap drijft op escapisme. Dat in het kamp, waar geen jongens waren om verliefd op te worden en school verboden was, het leven tot stilstand was gekomen en de echte wereld zich achter het hek bevond. Alleen in de verhalen in haar hoofd kon de jonge Tonke ontsnappen en bestond er geen prikkeldraad. Die periode zou zo bepalend zijn geweest dat ze er in haar verhalen altijd weer naar terugkeert.
Toch?
Dragt recht haar gebogen gestalte, in haar lichtblauwe ogen verschijnt een felle blik: niks toch. De mensen beweren zoveel, dat wil niet zeggen dat het waar is.

Tonke Dragt laat werkelijkheid en verbeelding in elkaar overlopen

Tonke Dragt (1930) woont in een jaren-vijftig-doorzonwoning in de Haagse bloemenbuurt. Een keurig paadje loopt door een wilde tuin naar een portiek met glas-in-loodramen. Achter de ramen hangen verschoten vitrages. Een alledaags rijtjeshuis, maar dat is schijn. Net als de magiër Thomtidom uit haar boek De Zevensprong is de schrijfster een meester in het opwerpen van façades. Binnen is huize Dragt volkomen anders dan de buitenkant doet vermoeden. Alleen: je komt er niet zomaar. Dragt ontvangt niet graag aan huis. Interviews wijst ze al jaren zoveel mogelijk af. Lukt het wel tot haar door te dringen, dan verloopt een afspraak via verschillende schijven. Als je haar nog niet kent, kom je niet voorbij Liesbeth ten Houten, jarenlang haar uitgeefster, nu raadsvrouw, vriendin en leverancier van viooltjes voor de tuin. ‘Leeuwe Liesbeth’ noemt Dragt haar wel. Wie haar lief is en even niet oplet, verandert in een personage.
Annemarie Terhell en ik zouden Tonke Dragt ontmoeten omdat we een boek over haar gingen schrijven. Geen biografie over haar persoon, die houdt ze tegen zolang ze daartoe in staat is; verscheidenen wierpen een balletje op en vingen bot. Wat wel mocht, was een ABC-boek, een uitgave voor alle leeftijden die aan de hand van alfabetisch geordende thema’s door haar leven en werk zapt. Tonke Dragt houdt van structuren en systemen. Aan haar veelgeprezen boeken, gelezen door kinderen en volwassenen, ligt een nuchter verstand ten grondslag dat orde aanbrengt waar chaos dreigt. Als een verhaal erom vraagt, volgt Dragt een cursus sterrenkunde of leert ze zichzelf schaken. De details moeten kloppen, niemand mag haar op een fout betrappen, of zoals ze ooit zelf zei: ‘In de woeste spinnenwebben van mijn fantasie is een exacte manier van denken mijn kompas.’
Maar die afspraak dus. Daar moet over gebeld worden, meermalen en niet vóór een uur of drie, want eerder is Dragt niet aanspreekbaar. Tot voor kort kreeg je Xantippe aan de lijn, robot, antwoordapparaat, romanpersonage. Of de beller het op een later tijdstip nog eens wilde proberen, want de schrijfster had het druk. Een effectieve manier om nieuwsgierigen op afstand te houden. Tot ze op een dag een verkeerd knopje indrukte en de huisrobot verdween – naar de Januaraanse Ambassade misschien wel, dat grillige bouwwerk dat zich in een andere ruimtetijd bevindt en opdook in haar laatste boek Aan de andere kant van de deur. De klokken zijn er van hun wijzers beroofd en tijd bestaat er niet. Het zou Tonke Dragt niet verbazen. Ze laat werkelijkheid en verbeelding graag in elkaar overlopen. De werelden die ze in haar werk heeft opgetrokken, bestaan niet alleen in haar hoofd; ze praat over haar personages alsof het een stel gemeenschappelijke vrienden betreft. Heel normaal, vindt ze zelf. ‘Alles wat je kunt verzinnen, is waar, omdat het uit jezelf is voortgekomen. De wereld is echt veel wijder dan op het eerste gezicht lijkt.’
<h5>Donderdag Bijzonderdag</h5>
Xantippe mag dan spoorloos zijn, sinds kort heeft Tonke Dragt een mobiele telefoon, aangeschaft op 82-jarige leeftijd. Een onverwachte aankoop voor een auteur die altijd zonder computer heeft gewerkt en haar handgeschreven brieven verstuurt in met vlinder- en poezenplaatjes versierde enveloppen. Dragt doet niet aan modern. In mode is ze nooit geïnteresseerd geweest. Niet als het gaat om hoe ze eruit ziet (kort grijs kapsel, lange batikjurken, praktische sandalen), niet als het haar werk betreft. Toen in de jaren zeventig iedereen schreef over werkloze moeders en uit de kast komende vaders maakte zij een boek over een jongen die naar een parallelle wereld reist: De torens van februari.
Waar het met een succesvolle titel of serie tegenwoordig een kwestie van tijd is voor de epigonen zich aandienen – Harry Potter, Hoe overleef ik… en Dagboek van een loser hebben een lange trits navolgers – heeft Dragt zich nooit iets van hypes aangetrokken. Dinosaurussen hadden haar belangstelling lang vóór Jurassic Park. Donderdag Bijzonderdag noemde ze haar prentenboek vol Diplodocussen en Tyranno­saurus Rexen dat ze verluchtigde met tekeningen, wetenschappelijke feiten en Saurische verzen over de gevoelswereld van de oerbeesten. Geen uitgever die er iets in zag, want kinderen en dino’s, dat ging niet samen. Kreeg ze in 1993, toen heel basisschoolbezoekend Nederland in de ban raakte van Steven Spiel­bergs prehistorische reuzenreptielen, toch nog gelijk. Maar toen was haar interesse verflauwd. ‘Er waren zoveel nieuwe ontdekkingen gedaan, mijn verhaal klopte niet meer. Ik zou het helemaal opnieuw moeten schrijven, volgens de laatste wetenschappelijke inzichten – dat is er nooit van gekomen,’ zegt ze er nu over.
Misschien schuilt in die eigenzinnigheid Dragts succes. Op het moment dat lezers massaal haar ridderromans omarmden en kinderen en huisdieren naar haar personages ­vernoemden, schreef ze het eigentijdse raadselverhaal De Zevensprong. En toen critici haar dachten te kunnen kwalificeren als schrijfster van avonturenboeken met een hang naar queesten, publiceerde ze de filosofische toekomstroman Torenhoog en mijlen breed. Terwijl moderne jeugdboekenschrijvers zich steeds vaker ontpoppen tot publieke persoonlijkheden die hun oren laten hangen naar de wensen van de lezer, heeft Tonke Dragt een oeuvre opgebouwd dat zich aan iedere genre-indeling onttrekt. De door haar verzonnen werelden hebben het haar gaandeweg financieel mogelijk gemaakt zich er steeds verder in terug te trekken. Ze is vergroeid met haar boeken en personages zoals anderen dat zijn met hun familieleden.
<h5>Koffie met bitterballen</h5>
Na lang delibereren ontmoeten we Tonke Dragt op een dinsdagmiddag. Tijdens de rit uit Amsterdam chauffeert Liesbeth ten Houten. Onderweg bespreken we Dragts gezondheid. Die laat te wensen over. Sinds een ooginfarct ziet ze slecht, ook lopen gaat moeizaam, maar in haar fragiele lichaam woont een scherpe geest, zal later blijken. Geen detail uit haar lijvige romans dat haar niet helder voor ogen staat.
We pikken de schrijfster op en rijden door naar de uitspanning Meer en Bosch op enkele minuten rijden van haar huis. Buiten veel groen en de torenflats die haar inspireerden tot De torens van februari, binnen houten dakbalken en een kelner op leeftijd in tenue. Bij een tafel in de hoek parkeert Dragt haar wandelstok naast het raam en bestelt koffie en bitterballen. Pas als die arriveren, kan het gesprek beginnen.
Praten met Tonke Dragt betekent praten over haar boeken. De schrijfster heeft het niet graag over zichzelf. De gelukkige kindertijd met haar ouders en zusjes in Batavia waar haar vader verzekeringwiskundige was; de tienerjaren in Japanse interneringskampen toen ze om de verveling te verdrijven ging tekenen en schrijven; de naoorlogse jaren in het stijve Dor­drecht; de periode als tekenjuf op een middelbare school in Rijswijk – het is allemaal bekend, meer valt er niet over te zeggen. Nee, ze is later nooit terug geweest in Indonesië. Eerst had ze geen geld en toen ze het geld had, liet haar gezondheid het niet meer toe.
Geen geld? informeren we voorzichtig. Toen ze in 1963 de Prijs voor het Kinderboek van het Jaar won was ze toch pas begin dertig, toen ging het haar financieel toch goed? Geen geld, herhaalt Dragt en begint over iets anders. Persoonlijke vragen buigt ze af met boekgerelateerde anekdotes die alle kanten uitwaaieren. Soms is het moeilijk haar grillige gedachten te volgen. ‘Wil je weten hoe ik als tekenjuf was? Nou, lees De Zevensprong maar. Meester Frans van der Steg, dat ben ik.’ Maar hij is toch een man? Ja natuurlijk, maar daar gaat het niet om. Over mannen gesproken: is het toeval dat al haar personages jongens zijn? Dragt, die haar levenlang vrijgezel is gebleven: ‘Zou je deze vraag ook gesteld hebben als ik een man was? Nou dan!’
Maar wie haar vraagt naar de verjaardag van haar hoofdpersonen, kan op een direct antwoord rekenen. Over haar personages weet ze meer dan ze in haar boeken kwijt kan, heeft ze meermalen in interviews verteld. Tiuri? ‘21 februari. Hij was zestien in De brief voor de koning en moest zeventien zijn in het vervolg Gehei­men van het Wilde Woud, dat boek begint in maart.’ Edu Jansen, de planeetonderzoeker uit Toren­hoog en mijlen breed? ‘23 september.’ En willen we de verjaardag van Piak niet weten, Tiuri’s trouwe schildknaap? ‘Die is op midzomernacht geboren, dus 21 juni.’
<h5>Hella Haasse</h5>
De lege bitterballenschaal wordt vervangen door een volle, er wordt nieuwe koffie besteld en plots wordt Dragt wat opener. Ze wil toch wel iets vertellen over haar Indische jeugd. In snelle zinnen, op de haar typerende, lispelende manier van spreken, rijgen de herinneringen zich aaneen. Over de Nassauschool aan de Besoekiweg in Batavia die ze met haar zusjes bezocht: wisten we dat Barack Obama er later ook op heeft gezeten? ‘Ik vraag me af of hij op de fiets naar huis ook met losse handen de berg afroetsjte,’ peinst ze. En over het kratermeertje in de Preanger dat Hella Haasse in Oeroeg beschreef: ‘Tijdens vakanties trokken we de bergen in naar Poentjak of Sitoe Goe­noeng om de hitte te ontvluchten. Dat meertje, dat in Oeroeg Telaga Hideung wordt genoemd – het Zwarte Meer – heette in werkelijkheid Telaga Warna: Meer van Kleuren. De takken van de waringinboom wierpen schaduwen over het water. Als je in de diepte keek, zag je de prachtigste kleuren. Volgens de legende had een prinses ooit haar juwelen in het water laten vallen.’
Het zijn die wouden uit haar jeugd die telkens opduiken in haar boeken. In Geheimen van het Wilde Woud begeven de personages zich door een ondoordringbaar oerbos met kruipplanten en kreupelhout. En in Torenhoog en mijlen breed, dat zich afspeelt op Venus, zijn goudgloeiende wouden. De reusachtige boomkruinen lijken in brand te staan en het is er warm en vochtig. Ondanks de gevaren die er dreigen, spreekt uit Dragts natuurbeschrijvingen een verlangen naar het Javaanse groen van haar kinderjaren.
<h5>Begin- en eindzin</h5>
Een paar maanden later, als er flink wat hoofdstukken van ons boek naar Den Haag zijn gestuurd en in versierde enveloppen, voorzien van gedetailleerd commentaar in karakteristieke hanenpoten zijn geretourneerd, is het zover: we worden binnengevraagd in Dragts woning. Of eigenlijk vragen we onszelf binnen, omdat we graag het poppenhuis willen zien waarin ze de Januaraanse Ambassade heeft nagebouwd – zo weet Dragt precies welke deur naar binnen opengaat en welke naar buiten.
Huize Dragt is een dubbelhuis. De schrijfster woont boven en werkt op de begane grond. Het werkhuis houdt het midden tussen een museum en een uitdragerij. De muren zijn tot in het toilet behangen met tekeningen, briefjes, ansichtkaarten, landkaarten en werkschema’s. In de gang staat het poppenhuis. ‘Nog niet af, nog niet af,’ zegt Dragt en wijst op ruimtes die nog moeten worden ingericht. Er staat vooral veel wél, vinden wij. Gouden bedden, staartklokken waar Dragt zelf de wijzers vanaf heeft gepeuterd, piepkleine schilderijtjes, Perzische tapijten, schatkisten, telefooncellen. Op zolder is een sterrenkundig observatorium met minicomputers. In de ijskast woont een pinguïn.
Iets verderop is de werkkamer: één bureau om aan te schrijven, één om collages aan te maken, de illustratietechniek die ze in haar laatste boeken toepast. Op de grond dozen en wankele stapels boeken. Alsof ze midden in een verhuizing zit. Maar zoals Dragt haar boeken kent alsof ze ze gisteren schreef, zo weet ze feilloos de weg tussen haar spullen. Sinds in 1992 haar laatste boek Aan de andere kant van de deur verscheen, wordt haar gevraagd naar het vervolg, De weg naar de cel. Acht hoofdstukken schreef ze tot nu toe. ‘De collages voor het boek zijn af,’ zegt Dragt, ‘de beginzin staat al jaren vast: “Buiten sneeuwde het.”’ Ze zwijgt, grinnikt even. ‘De laatste zin trouwens ook: “Buiten sneeuwde het nog steeds.”’ Of De weg naar de cel er ooit komt? Dragt verliest zich in een monoloog over bezoeken aan oogartsen, stijve spieren, de drukproef van een herdruk die moet worden gecorrigeerd. Als de mensen haar nu eens met rúst lieten…
Dat gaan we doen, maar we willen nog één ding weten. Veel van haar personages zijn adolescenten, van dezelfde leeftijd als Dragt toen ze tijdens de bezetting in het kamp geïnterneerd zat, beginnen we. Dragt zwijgt. Het lijkt of ze zich terugtrekt in zichzelf. Wat willen de interviewers nu eigenlijk zeggen? Nou, dat er wel geschreven is dat Dragts schrijverschap drijft op escapisme. Dat in het kamp, waar geen jongens waren om verliefd op te worden en school verboden was, het leven tot stilstand was gekomen en de echte wereld zich achter het hek bevond. Alleen in de verhalen in haar hoofd kon de jonge Tonke ontsnappen en bestond er geen prikkeldraad. Die periode zou zo bepalend zijn geweest dat ze er in haar verhalen altijd weer naar terugkeert.
Toch?
Dragt recht haar gebogen gestalte, in haar lichtblauwe ogen verschijnt een felle blik: niks toch. De mensen beweren zoveel, dat wil niet zeggen dat het waar is.
<div class="info-box">
<h5>Tonke Dragt</h5>
Tonke Dragt (Batavia, Nederlands-Indië, 1930) debuteerde in 1961 met Verhalen van de tweelingbroers. Het sprookjesachtige, door haar zelf geïllustreerde boek speelt zich af in Bábina, een fantasieland dat voor het eerst opdook in de verhalen die ze verzon toen ze als tiener geïnterneerd zat in het Jappenkamp.
Haar doorbraak kwam een jaar later met het ridderepos De brief voor de koning, dat bekroond werd met de Prijs voor het Kinderboek van het Jaar (de voorloper van de Gouden Griffel). Het boek werd in 2004 met de Griffel der Griffels uitgeroepen tot het mooiste boek van de afgelopen vijftig jaar. In 2008 werd het verfilmd door Pieter Verhoeff. Eerder, in 1982, was De Zevensprong (1966) door Karst van der Meulen bewerkt tot een succesvolle televisieserie.
Met Torenhoog en mijlen breed (1969) liet Dragt heden en verleden achter zich en schreef ze een sciencefictionroman. In 1992 publiceerde ze haar jongste boek, voorzien van collage-illustraties. Aan de andere kant van de deur leest als een oefening in denken over ruimte en tijd en is het eerste deel van het tweeluik Zeeën van tijd. Het vervolg De weg naar de cel is nog altijd niet verschenen.
</div>
<div class="info-box">
Joukje Akveld &amp; Annemarie Terhell, <a href="https://www.kinderboeken.nl/boek/abc-dragt/" target="_blank" rel="noopener">ABC Dragt. De werelden van Tonke Dragt</a>, Leopold, 96 p., € 22,50, is zojuist verschenen.
</div>

‘Wat je kunt verzinnen, is waar’

Kinderboekenweek / Voor volwassenen
Het is niet vanwege het geld, verzekeren de meesten. Of wegens gebrek aan erkenning, ook zo’n vaak gehoorde veronderstelling – met die erkenning zit het bij iedereen wel goed. Het was ook geen stiekeme wens toen ze lang geleden hun eerste zin fictie op papier zetten, en die zin geen publiek van volwassenen maar van kinderen bleek aan te spreken. Maar wat dan wel? Wat doet kinderboekenschrijvers besluiten voor volwassenen te gaan schrijven? Want dat gebeurt, steeds vaker. Carry Slee, Daan Remmerts de Vries, Rita Verschuur, Bart Moeyaert, Simone van der Vlugt, Bibi Dumon Tak, Joke van Leeuwen, Francine Oomen, Theo Hoogstraaten, Karlijn Stoffels, David Almond, Laura Broekhuysen, Ted van Lieshout, Lieneke Dijkzeul… Ze doen het of deden het of zijn bezig het te gaan doen. Ieder boekenseizoen wordt de lijst romans, thrillers, poëzie en egodocumenten van auteurs die oorspronkelijk voor kinderen schreven langer. Zelfs J.K. ‘Harry Potter’ Rowling heeft het gedaan; later deze maand verschijnt haar debuut als romanschrijfster: Een goede raad.
Waarom?
‘Omdat je voor volwassenen kunt schrijven zonder belemmeringen,’ constateert Ted van Lieshout.
‘Omdat het meer voldoening geeft,’ vindt Simone van der Vlugt.
‘Omdat je voor volwassenen dieper kunt graven,’ stelt Daan Remmerts de Vries.
‘Omdat het kinderboek eigenlijk best een preuts genre is en ik nu gewoon over seks kan schrijven,’ zegt Judith Eiselin.
‘Omdat het onderwerp erom vroeg,’ zucht Bibi Dumon Tak (die het eigenlijk helemaal niet van plan was).
Misschien, peinsde Joke van Leeuwen een paar weken geleden in tijdschrift Boek, gaan kinderboekenschrijvers wel voor volwassenen schrijven omdat ze de kinderboekenwereld minder inspirerend vinden dan vroeger. ‘In de jaren tachtig was er echt een bedding voor goede kinderboeken. Nu wordt dat niet meer zo belangrijk gevonden. De kranten, het publiek – de algemene sfeer is echt commerciëler geworden.’
Beetje duf
Judith Eiselin herkent het wel: ‘Het kinderboekenlandschap is de laatste tijd verschraald. Chicklits met tiplijstjes, loserboeken, alles lijkt op elkaar. Een tijd is het jeugdliteraire klimaat heel inspirerend geweest, maar het is een beetje duf geworden allemaal, ik vind er niet meer zoveel aan. Voor mijn gevoel is er in de volwassenenliteratuur op dit moment meer ruimte voor eigenzinnigheid. Hoewel ze er natuurlijk nog wel zijn, écht mooie kinderboeken. Pas las ik Spinder van Simon van der Geest, dat vond ik heel erg goed.’
Eiselin, voormalig kinderboekenrecensent van NRC Handelsblad, debuteerde in 2004 met een eigentijds avonturenboek en publiceerde sindsdien diverse kinderboeken. Op dit moment werkt ze aan haar debuut voor volwassenen dat volgend jaar augustus bij Nijgh &#038; Van Ditmar moet verschijnen. Het feest van de eeuw, zoals de werktitel luidt, is een spin-off van een kinderboek dat ze eerder schreef. ‘Hij en ik was gebaseerd op een vriendschap tijdens mijn studententijd. Omdat het een kinderboek was, heb ik de leeftijd van de hoofdpersonen teruggebracht tot twaalf, dertien jaar. In mijn roman vertel ik het verhaal opnieuw, maar nu vanuit twintigers. Het gaat over schuldgevoel en hoe dat doorwerkt in je verdere leven.’
Bevrijdend, noemt Eiselin het schrijven voor volwassenen. Een voorbeeld: ‘Mijn personages hoeven niet naar school. En ik hoef de ouders niet weg te werken. Twee obstakels waar je in een kinderboek altijd iets mee moet om een avontuur op gang te krijgen.’ Grinnikend: ‘En ik kan nu over seks schrijven zonder te blijven hangen in een broeierig verlangen. Dat was echt een openbaring, dat dat zo leuk is om te doen.’
Fysieke scènes
Ted van Lieshout schreef Mijn meneer (2011), dat op de longlist van de AKO-Literatuurprijs staat, voor volwassenen omdat zijn verhaal over de seksuele relatie tussen een kind en een oudere man als jeugdroman niet zou verkopen. Eerder publiceerde hij een gedichtenbundel over het onderwerp in het jeugdboekenfonds van uitgeverij Leopold, maar die werd voornamelijk door volwassenen gekocht. Sowieso komt de waardering voor zijn werk steeds meer van volwassenen. ‘Een prettige bijkomstigheid van mijn roman was dat ik geen voorzichtigheid aan de dag hoefde te leggen. Er zitten fysieke scènes in die ik voor kinderen nooit zou hebben geschreven. Ik dacht dat ik niet over seks kon schrijven, maar gek genoeg ging het me redelijk goed af. Dat komt doordat ik het verhaal vanuit het kind vertel. Had ik het vanuit de volwassen man gedaan, dan was de lezer over zijn nek gegaan.’
Eigenlijk was een roman niet echt iets voor hem, bekent Van Lieshout, hij is meer de man van de short track: gedichten, prentenboeken, verhalen voor jonge kinderen. Maar nu heeft hij het genre ontdekt. ‘Ik schrijf al bijna dertig jaar voor kinderen, de meeste onderwerpen die ik voor hen aan de orde wilde stellen, heb ik wel gehad. In zekere zin zit ik in een soort midlifecrisis: blijf ik dat wat ik al zo lang doe de rest van mijn leven doen? Als ik wil overstappen naar volwassenenboeken, moet ik dat misschien nu doen. Mijn meneer ligt vanwege het perspectief nog dicht bij wat ik deed. Ik ben niet gewend te denken vanuit een vent van zesenvijftig, maar misschien moet dat er toch eens van komen, er is nog een wereld te ontdekken.’
Voor Simone van der Vlugt, in de jaren negentig begonnen als schrijfster van historische jeugdboeken, is de overstap naar een volwassen publiek een definitieve. Na haar thrillerdebuut De reünie (2004) schreef ze nog een aantal jeugdboeken, maar die behoefte is opgedroogd. ‘Het is over. Aanvankelijk waren uitgeverijen voor volwassenen niet geïnteresseerd in mijn historische romans en heb ik de verhalen die ik in dat genre nog te vertellen had omgebouwd tot jeugdboeken. Maar inmiddels kan ik mijn historische boeken ook bij Anthos kwijt. Nu ik niet meer opensta voor verhalen voor kinderen, dienen ze zich ook niet meer aan. Twaalf jaar lang stond mijn carrière in het teken van jeugdboeken, maar ik heb altijd het gevoel gehad dat er nog wel meer in zat dan dat. Toen ik een aantal literaire thrillers had gelezen, dacht ik: zo kan ik ook wel schrijven. Nu is het cirkeltje rond.’
Het succes van haar boeken voor volwassenen is ook een reden om niet terug te verlangen naar de jeugdliteratuur, bevestigt Van der Vlugt. ‘Van een nieuw jeugdboek verkocht ik er tienduizend per jaar, van een thriller zijn dat er honderdduizend. Ik kan niet alles tegelijk. Ik schrijf historische romans, literaire thrillers en heb pas een reisboek geschreven samen met mijn man. Als ik moet kiezen waaraan ik m’n tijd besteed, waarom zou ik dan teruggaan naar iets wat minder was?’
Respect
Bibi Dumon Tak, gelauwerd om haar non-fictie voor kinderen, weet het wel: omdat schrijven voor volwassenen tobben en zoeken is. In haar informatieve kinderboeken weet ze feilloos wanneer ze moet stoppen met uitleggen. Nu tast ze in het duister, mist ze houvast. Nog steeds ervaart ze het werken aan Wolfskwint, zoals haar boek in wording heet, als een duik in het ‘enorme diepe’. ‘Ik ben er bijna níét blij mee,’ zegt Dumon Tak. ‘Het is een gedwongen keuze, ik wilde het eigenlijk niet, maar het onderwerp kwam op m’n pad en dat paste gewoon niet in een jeugdboek. Het verhaal gaat over een vrouw die als peuter haar moeder opgesloten zag worden in een krankzinnigengesticht. Later blikt ze terug en vraagt zich af hoe gek haar moeder eigenlijk was. De hoofdpersoon kon geen zeventien zijn, dat klopte niet, ze moest minstens drieëntwintig zijn en dat werkt niet in een jeugdroman.’
Als Dumon Tak voor kinderen schrijft voelt ze zich veiliger, zegt ze. Nu is het een beetje als toen ze na een aantal informatieve boeken voor het eerst fictie voor kinderen schreef. ‘Ik wilde het niet, wist zeker dat het niks was, durfde het m’n uitgever niet te laten lezen. Een vriend heeft het verhaal echt uit m’n handen moeten trekken en moeten opsturen naar de uitgeverij. Zo voel ik me nu weer. Het probleem is dat ik zulke prachtige boeken voor volwassenen lees. Dan zit ik met Paul Auster op de bank en denk: hier sta ik heel ver van af. Ik ben nu anderhalf jaar met Wolfskwint bezig en m’n redacteur heeft me ervan weten te weerhouden alles in de prullenbak te gooien, het boek moet af. Maar dáárna, houd ik mezelf voor, mag ik terug naar de kinderboeken.’
Dat Dumon Tak, die met haar non-fictie voor kinderen veel prijzen won, met haar roman door recensenten opnieuw gewogen zal worden, deert haar niet. ‘Dat hoort erbij, het is gewoon een ander genre.’ Nee, de kritieken die haar in het voorjaar bij verschijning van Wolfskwint wachten, zijn wel haar laatste zorg.
Bovendien is het niet gezegd dat die komen. Daan Remmerts de Vries, schrijver, tekenaar, muzikant, winnaar van twee Gouden Griffels, zag zijn roman Brave nieuwe wereld (2011) onbesproken een roemloze dood sterven. ‘Dat boek is zo bedroevend niet opgemerkt,’ zegt hij. ‘Het lag in de winkel, het werd naar de kast verbannen en nu staat het er al niet meer. Daar word je wel eens moedeloos van.’
Hij schreef het boek uit verontwaardiging over de macht van internet en de media, geen thematiek voor kinderen. ‘Voor volwassenen kun je dieper ingaan op de filosofie achter een onderwerp. Kinderen willen een duidelijk verhaal verteld krijgen. Die snappen niet dat er misschien meer achter zit. Brave nieuwe wereld is verteld met een wanhoop waar de hoofdpersoon eigenlijk nog middenin zit. Het loopt ook niet goed af, zo negatief wil ik voor kinderen niet zijn. Schrijven voor volwassenen is voor mij een natuurlijke gang van zaken. Toen mijn eerste kinderboek verscheen, was ik al jaren bezig met een roman. Het is enig om voor kinderen te schrijven, heerlijk, leuk. Maar ik schrijf net zo graag voor volwassenen. Daar spelen economische motieven geen rol bij. Juist niet, zou ik haast zeggen, economisch zijn mijn romans een onhandige zet. Ik doe het ook niet om serieus genomen te worden; met mijn kinderboeken word ik serieuzer genomen dan met mijn boeken voor volwassenen. Een schrijver moet zich door zijn nieuwsgierigheid laten leiden, de vorm volgt dan vanzelf: prentenboek, jeugdboek, roman. Die veelzijdigheid zit in me, is zo natuurlijk als ademhalen. In wezen maakt het niet uit of je een goed boek schrijft voor de ene doelgroep of voor de andere, je bent er net zo lang over aan het nadenken.’
‘Ik kan me voorstellen dat het tegen je werkt als je eerder voor kinderen hebt geschreven,’ zegt Eiselin. ‘Dat de pers denkt: moet die nu óók. Aan de andere kant zijn de kinderen die met onze boeken zijn opgegroeid nu volwassen en pakken ze onze romans misschien eerder op omdat ze onze namen kennen.’
Van Lieshout: ‘Ik vond het opmerkelijk dat Mijn meneer in NRC en Het Parool werd besproken door kinderboekenrecensenten. Ik had het gevoel dat krantenredacties het beschouwden als een eenmalig uitstapje van een kinderboekenschrijver, maar als het aan mij ligt, is het dat niet. Weet je wat mij in hoge mate heeft verbaasd? Dat je als schrijver voor volwassenen met veel meer respect wordt behandeld dan als kinderboekenschrijver. Toen ik bij Pauw &#038; Witteman aan tafel zat, zat ik daar met een dubbel gevoel. Ik had willen zeggen dat ik met m’n kinderboeken nog nooit was uitgenodigd, maar ze waren zo aardig dat ik het niet heb gedaan. Tijdens optredens in het land merkte ik aan alles dat ik serieuzer werd genomen. Over die aandacht heb ik me verwonderd, maar ik heb me er ook in gewenteld. Tijdens al die jaren kinderboeken schrijven had ik dat nooit eerder zo meegemaakt.’

Nu kunnen wegewoon over seks schrijven

Drie jaar priegelen met flinterdunne penseeltjes, dan krijg je een wonderboek als Nederland (Charlotte Dematons, Lemniscaat, AL). De schoolplaten van Jetses en Isings anno nu. Provincies, jaargetijden, kinderliedjes, geschiedenis, schilderijen, boekpersonages, rampen en feesten &#8211; alles staat erin. Nu al klassiek.
Gejat van Monty Python, Jan Paul Schutten zegt het op zijn blog zelf. In Is dat alles? (Gottmer, 5+) heeft hij de overdrijving tot oergeestige kunst verheven. Tekenaar Kees de Boer doet er met zijn gniffelillustraties nog een schepje bovenop. Goed jatten blijft beter dan slecht bedenken.
Theo Thijssen-prijswinnaar Sjoerd Kuyper (vorige week ontving hij 60.000 euro voor zijn kinderboekenoeuvre) kreeg eindelijk de formidabele verzamelbundel die zijn beroemdste personage zo node miste. De grote Robin (Lemniscaat, 5+) is lief en mooi geïllustreerd door Marije Tolman.
Bibi Dumon Tak, koningin van de kinderboeken-non-fictie, portretteert in het begriffelde Winterdieren beesten die leven op de diepvries­uitersten van onze wereld en maakt een buiging voor alle unieke wintergadgets waarmee de poolfauna is uitgerust. Zelfs het nietige krill belandt op een sokkeltje (Querido, 8+).
De gedichtenbundel Wij zijn bijzonder, misschien zijn wij een wonder (Ted van Lieshout, Leopold, 8+) is net zo goed als de titel, leunt lichtjes op de versjes van wijlen Annie en pleit humoristisch voor net even anders zijn.
Krankjorum fotoboek van een Zwitser met opruimdrift (Opruimen, dat is de kunst!, Ursus Wehrli, De Harmonie, AL). Een metroplattegrond, een ballenbak, een takje hulst &#8211; alles laat zich ordenen in keurige rijtje en stapeltjes. Lastig uit te leggen waarom dat grappig is, maar wie begint te bladeren, blijft grinniken.
Duizelingwekkend avonturenverhaal dat kriskras door het Europa uit het interbellum schiet (Vango &#8211; tussen hemel en aarde, Timothée de Fombelle, Querido, 12+). Denk James Bond, denk Spiderman, denk een Franse auteur die verdomd meeslepend kan schrijven.