De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead">Ouder worden lijkt een ziekte waartegen je medicijnen kunt ontwikkelen. Alleen: de menselijke geest is gebouwd op transformatie, ongeacht wat het lichaam doet.</div>
Wat als de standaard levensduur zich zou uitstrekken tot 130 jaar, zoals medisch onderzoeker Andrea Maier ons voorspiegelde in Zomergasten? De redenering van Maier was simpel genoeg: veroudering is geen natuurlijke gang van zaken maar een conglomeraat van ziektes, wat betekent dat elk symptoom (van rimpelvorming tot grijs haar, van botontkalking tot spierslapte, van levervlekken tot hardhorendheid) een aandoening is die gerepareerd kan worden. Veroudering is in deze visie abnormaal, een abjecte anomalie die bestrijding verdient.
Maar waaruit bestaat de normale verschijningsvorm, waartegen de afwijkingen worden afgezet? Om deze vraag te beantwoorden, is het illustratief om het fotokatern van een willekeurige biografie te bekijken, liefst van iemand die een lang leven heeft gehad. Zo’n serie snapshots vind ik altijd buitengewoon intrigerend, juist omdat er geen standaard versie van de persoon valt aan te wijzen. Ja, de gebiografeerde is als twintiger of dertiger mooier en aantrekkelijker dan als zestiger – dat haal je de koekoek. Maar als schuchtere puber is de persoon even normaal en waarachtig als in de verschijningsvorm van verlopen tachtiger.
Het merkwaardige is verder dat je bij grote leeftijdsverschillen vaak niet eens de jongere in de oudere kunt herkennen. Van dag tot dag is er geen verschil. Van jaar tot jaar een miniem verschil, maar over de decennia heen vindt er zo’n meedogenloze transformatie plaats dat je op grond van foto’s nauwelijks nog kunt spreken van een en dezelfde persoon. Op welk moment moet het transformatie- oftewel verouderingsproces een halt toe worden geroepen? Voor de menopauze? Voor de eerste tekenen van erectiel disfunctioneren? Waarom eigenlijk niet ingegrepen voordat de puberteit überhaupt inzet? Tenslotte heeft een tienjarige een prima leven om tevreden mee te zijn zonder hormonen die roet in het eten gooien. Een kwart eeuw tien jaar oud zijn vormt ook een mooie compensatie voor de levensfase tussen honderd en honderddertig jaar die ondanks alle benodigde reparaties toch in ouderdom zal moeten worden doorgebracht.
Maar een tienjarige die 25 jaar moet doorbrengen in de prepuberteitsfase, zal zich waarschijnlijk gaan vervelen. Hoe lang blijft het bouwen van legokastelen en tikkertje spelen leuk? De menselijke geest is gebouwd op transformatie, ongeacht wat het lichaam doet. In mijn jongere verschijningsvorm zag ik er een stuk beter uit dan tegenwoordig en in esthetisch opzicht kan ik terugverlangen naar die fruitiger versie, maar de bijbehorende mentaliteit en het bijbehorende dagelijkse leven spreken mij niet meer aan. Ik heb geen zin meer in nachtenlange alcoholische gezelligheid en ingewikkelde relaties. Het intensieve, energieopslorpende leven met kleine kinderen lokt mij ook niet meer. Het was mooi, maar het had niet langer hoeven duren dan het duurde. Op zeker moment is het: seen that, been there, done that.
Je ziet wel eens kwieke, goed-geconserveerde negentig-plussers op tv die hooguit 75 lijken, zowel in uiterlijk als geestesgesteldheid. Maar 75 is evengoed al behoorlijk oud, en ik moet er niet aan denken dat ik de fase van het 75 zijn nog vijftig jaar moet volhouden. De grondeloze verveling die dat oplevert! Je kunt geen halve eeuw golfen of wereldreizen en zelfs aan het plezier van nieuwe boeken lezen komt een eind.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="gerelateerd onderwerp" href="https://www.vn.nl/ouder-worden-voor-beginners/" class="article-embed article-embed--left">Lees ookOuder worden voor beginners13 april 2016</a>Ook aan de belangstelling voor nazaten zit een grens. Het is een illusie te denken dat een oma geïnteresseerd is in de kinderen van haar kleinkinderen. Een overgrootouder en achterkleinkind delen slechts twaalfenhalf procent van hun genetisch materiaal. Dat is evenveel als gedeeld wordt met een achternicht of -neef, voor wie doorgaans ook geen belangstelling bestaat. Daal je nog een stapje af op de genealogische ladder, bedraagt de genetische overeenkomst zes procent: evenveel als met de buurman. Na vier generaties is er domweg geen sprake meer van familie.
Er is geen leven mogelijk zonder een standaard routeschema van transformaties. De transformatie van oud naar lijk ligt al in de kiem besloten.
<div class="info-box">
Dit was de laatste aflevering van Beatrijs Ritsema&#8217;s column &#8216;Doen en Laten&#8217;, uit de laatste weekeditie van Vrij Nederland. Lees <a href="https://www.vn.nl/thema/beatrijs-ritsema/" target="_blank">hier</a> nog eens oude afleveringen terug.
</div>

Beatrijs Ritsema

Waarom ouder worden geen kwaal is maar gewoon menselijk

<div class="lead">Hendrik Groen laat een middenweg zien tussen de eenzaamheid van de autonome bejaarde en het verpleeghuis voor de hulpelozen. Het is Zweinstein niet in het bejaardentehuis.</div>
Een jaar of tien geleden hoorde ik voor het eerst van het verschijnsel granny dumping: in Amerika werden geïnvalideerde of dementerende bejaarden te vondeling achtergelaten bij de ingang van een ziekenhuis, waarna de familie zich uit de voeten maakte. De boodschap van zo’n wanhoopsactie was niet mis te verstaan: ‘Laat de overheid het verder maar uitzoeken met oma of opa – wij kunnen het niet meer opbrengen.’ Als de mantelzorgers niet alsnog door de autoriteiten getraceerd wilden worden, reden ze met oma zo ver mogelijk van hun woonplaats vandaan en dumpten haar zonder identiteitspapieren een paar staten verderop voor een spoedeisende hulpafdeling.
In Nederland met z’n veelgeprezen sociale vangnet zou zoiets zich nooit voordoen. Toch hoorde ik een echo van granny dumping in het nieuwsbericht dat ziekenhuizen steeds voller raken met bejaarden die daar niet thuis horen. Het gaat om 70-plussers die voor een niet-levensbedreigende aandoening in het ziekenhuis belanden voor bijvoorbeeld een simpele operatie en vervolgens niet terug naar huis kunnen, omdat ze alleen wonen. Artsen zien op dat moment geen andere oplossing dan de patiënten in het ziekenhuis te houden à 600 euro per dag, waar ze zoveel bedden en verzorging in beslag nemen dat de doorstroom in gevaar komt.
<q class="pull-left">Alleen als je zo dement als een deur bent of lichamelijk geen vin meer kunt verroeren, maak je nog een kansje om het verzorgingshuis binnen te komen.</q>
Hier komen de peperdure gevolgen aan het licht van een onoordeelkundige, ideologische bezuinigingsoperatie. De laatste jaren worden alle lichtere voorzieningen voor ouderen in straf tempo afgeschaft en opgeheven. Alleen als je zo dement als een deur bent of lichamelijk geen vin meer kunt verroeren, maak je nog een kansje om het verzorgingshuis binnen te komen. Alle anderen met wie het nog niet zo erg gesteld is, moeten thuis blijven wonen, bijgestaan door mantelzorgers, als die tenminste voorhanden zijn, en door (soms wel vijf keer per dag in- en uitvliegende) thuiszorgwerkers. Dat systeem is veel goedkoper en respecteert bovendien de autonomie van de oudere, die zoals iedereen weet het liefst tot zijn laatste snik in zijn eigen huis blijft zitten.
Ik betwijfel ten zeerste of de hele dag in je eentje voor de tv zitten wachten op de dames van de steunkousen, de toiletgang of de magnetronmaaltijd wel zo’n vreugde is, ook al zit je in je eigen huis waar je al vijftig jaar woont. Eenzaamheid is een hoge prijs voor nep-autonomie. Waarom zijn de boeken van Hendrik Groen over zijn pogingen iets van het leven te maken zo populair? Elke bejaarde die ik erover gesproken heb, is er enthousiast over. Het dagboek is fictie, de schrijver poseert als bewoner van een verzorgingshuis, en toch worden lezers getroffen door de waarachtigheid en de humor in zijn boeken. Een belangrijk aspect van de waardering zit ’m in de entourage. Het is het genre Hoe de Katjangs op de kostschool van Buikie kwamen en Pitty op kostschool.
Groen schrijft eigenlijk over bejaarden op Zweinstein en meteen lijkt het verzorgingshuis als woonomgeving een stuk aantrekkelijker. Zijn bejaarden vormen clubjes, spannen samen tegen de bureaucratische leiding, overtreden de regels door stiekem te koken, enfin, genoeg reuring om niet in eenzaamheid weg te sukkelen. Hij tovert de illusie tevoorschijn dat het gezellig kan zijn in een institutie. In een reëel hedendaags verzorgingshuis zouden deze belevenissen zich onmogelijk kunnen voordoen, omdat bewoners daar hun handen vol hebben aan zichzelf en de energie missen voor spannende sociale verwikkelingen. Het beeld dat Hendrik Groen schetst, klopt niet, maar is wel waardevol, omdat hij een middenweg laat zien tussen de eenzaamheid van de autonome bejaarde, gevangen in zijn eigen huis, en het instituut verpleeghuis voor de definitief hulpelozen.
Voor degenen die nu de pijpleidingen van de ziekenhuizen verstoppen, zouden verzorgingshuizen beschikbaar moeten zijn om goedkoper te recupereren, en ze zouden ook moeten kunnen besluiten daar te blijven zitten. Al was het maar voor de gezelligheid.

Gedumpte ‘grannies’ kunnen alleen maar dromen van Hendrik Groen

<div class="lead">Slachtofferschap behoeft geen nadere toelichting – het is nu ook wel duidelijk dat er sprake is van onrecht, vindt Beatrijs.</div>
Er komt een eind aan mediation bij strafzaken. De afgelopen jaren is hier en daar geëxperimenteerd met het om de tafel brengen van daders en slachtoffers na een misdrijf om te onderzoeken of een zekere verzoening mogelijk was en of er overeenstemming kon worden bereikt over een adequate strafmaat. Het hele gedoe (want er moet stevig op betrokkenen worden ingepraat om ze zo ver te krijgen en succes is allerminst gegarandeerd) was erop gericht om het aantal rechtszaken in de hand te houden en strafzaken niet te laten escaleren. De druk op het (kanton)gerecht is groot en als conflicten zonder juridische strijd, zonder het strafrecht erbij te halen en zonder gevangenis kunnen worden opgelost, betekent dat winst.
Minister Van der Steur heeft een streep door de mediation-experimenten gehaald, althans door de anderhalf miljoen euro die voor de komende jaren waren ingepland, omdat hij vindt dat het meer geld kost dan het oplevert. Hij heeft andere prioriteiten, zei hij in het NOS-journaal, hij wil de vrijgekomen gelden inzetten voor spreekrecht voor slachtoffers. Ja, daar zitten rechters in de zaal echt naar uit te kijken: nog meer spreektijd voor slachtoffers die hun beklag doen over het onrecht en het leed dat hun is aangedaan, hoe hun leven is verwoest en waarom de straffen niet streng genoeg kunnen zijn om een en ander te compenseren. Dat zal de efficiënte afhandeling van strafzaken pas echt bevorderen.
Slachtoffers kwamen er tot voor kort niet aan te pas in de rechtszaal. Ze hadden een advocaat die namens hen het woord voerde en voor de rest ging alle aandacht naar de verdachte, zijn feitelijke daden, zijn (mogelijk verzachtende) omstandigheden, zijn intenties en zijn achtergronden. Deze eenzijdigheid had een goede reden: iedereen kan zich voorstellen wat het betekent om in elkaar geslagen, beroofd, bedreigd, bestolen of opgelicht te worden. Iedereen kan bedenken hoe verschrikkelijk het is als een naaste wordt vermoord, verkracht, doodgereden of voor z’n leven gehandicapt raakt. Slachtofferschap behoeft geen nadere toelichting – het is zo ook wel duidelijk dat er sprake is van onrecht.
Spreekrecht voor slachtoffers draagt niets bij aan de rechtsgang. Het enige punt ervan is dat er een gelegenheid wordt geboden om in het openbaar emoties te uiten, zodat slachtoffers het idee hebben dat ze ook een inbreng hebben. Maar de geventileerde emoties zijn niet meer dan rookgordijnen, want het feit dat een wandaad het tot de rechtszaal heeft gebracht, betekent dat het slachtoffer het eigenaarschap van zijn probleem heeft overgedragen aan de staat, die vervolgens in alle objectiviteit moet afwegen hoe de wandaad gecompenseerd moet worden. En het kan natuurlijk niet de bedoeling zijn dat het ene slachtoffer door het maken van veel misbaar de rechter tot strengere straffen motiveert dan een ander vergelijkbaar slachtoffer dat geen behoefte heeft om zijn getraumatiseerdheid uit te venten.
Slachtoffers willen per definitie strengere straffen. Voor de zwaardere delicten luidt de mantra: ‘Hij zit twintig jaar, maar ik heb levenslang.’ Maar ook voor minder zwaar onrecht (stel, iemand wordt aangereden op het zebrapad) geldt dat in de ogen van het slachtoffer de dader altijd te licht bestraft wordt. Spreektijd in de rechtszaal blijft uiteindelijk in de lucht hangen en versterkt daardoor de woede.
Als er dan toch uiting aan emoties moet worden gegeven, lijkt mediation bij lichtere zaken die niet meteen over moord en doodslag gaan een veel adequater instrument, omdat het slachtoffer zich rechtstreeks tot de dader kan wenden. De woede komt dan tenminste ter bestemde plaatse aan. Dat bespaart tijd in de rechtszaal. Ook bestaat de kans dat door het voeren van een persoonlijk gesprek onder deskundige supervisie een soort consensus wordt bereikt tussen dader en slachtoffer over misdaad en straf. Vergeven hoeft niet. Verzoening is ook een groot woord. Het gaat om erkenning van onrecht.

Het gaat om erkenning van onrecht

<div class="lead">Een stervensbegeleidingsteam past niet in de zelfbeschikkingsgedachte, vindt Beatrijs.</div>
Gevallen van dubbele zelfeuthanasie wantrouw ik ten diepste. Vorige week stond er een opmerkelijke overlijdensadvertentie in NRC, waarin het echtpaar Van der Heijden-Van der Eerden (de man was vroeger CDA-Kamerlid) kennis gaf van zijn eigen dood die inmiddels had plaatsgevonden. Ik vind het verdacht dat twee mensen hun lot zo sterk aan elkaar verbonden hebben dat ze op precies hetzelfde moment, ogen dicht en vooruit met de geit, een eind aan hun leven maken. De gedachte dat het onmogelijk is om zonder de ander te leven, hemelt het idee zielsverwantschap op tot absurde proporties.
Het is romantische kitsch. In werkelijkheid vallen twee mensen nooit in die mate met elkaar samen. Als ze beweren dat zij wel aan dat ideaal beantwoorden, komt dat doordat de een de ander totaal heeft opgeslokt en aan zich onderworpen. Van een stel dat met één mond spreekt, is de een baas en de ander slaaf. Het is geen genoegen voor buitenstaanders om met zo’n buikspreker plus pop om te gaan, ook omdat bij narcistische collusies zelden duidelijk is wie er welke rol vervult. In de warrige <q class="pull-left">Van een stel dat met één mond spreekt, is de een baas en de ander slaaf.</q>afscheidswoorden van het echtpaar, bij wijze van minimanifest afgedrukt in de advertentie, klinkt een beschuldigende, licht verongelijkte toon door. Er wordt gewag gemaakt van ‘de algemene zwakte van de hedendaagse coalitiepolitiek’, ‘de discussie over zelfgekozen levenseinde’, maar toch ook, verrassend, van ‘ernstig aangetaste zorg’. Enfin, ze wilden dood en ze vonden dat ze daar een fiat van de maatschappij of van de politiek voor hadden moeten krijgen. In dat opzicht sluit hun actie precies aan bij de recente discussie over voltooid leven, waar het kabinet een balletje over heeft opgegooid. De inzet is of uitzichtloze levensmoeheid als apart criterium kan gelden, buiten de bestaande euthanasiewet, om iemand desgewenst te helpen overlijden. De doodswens van een hoogbejaarde met een voltooid leven moet wel te onderscheiden zijn van een door depressie ingegeven doodswens, die niet acceptabel is als criterium voor euthanasie, omdat depressie mogelijk behandelbaar is.
Deze kluwen valt niet te ontwarren. De twee zogenaamd onderscheidbare categorieën lijken te sterk op elkaar. Het is niet heel vreemd dat veel mensen van eind tachtig, negentig-plus het wel zo’n beetje gezien hebben in het leven. Voor zover ze niet lijden aan dementie (een aparte categorie) hebben ze last van allerhande kwalen die hun zintuigen en bewegingsvrijheid aantasten, ze moeten afscheid nemen van activiteiten waar ze plezier in hadden. Ze raken hun vrienden en generatiegenoten kwijt aan de dood, hulpbehoevendheid en eenzaamheid nemen toe, ze worden steeds afhankelijker van hun kinderen en professionele zorgverleners. Ze spelen geen rol van betekenis meer, ze doen er niet meer toe, ze zijn misbaar. Of betrokkenen hier nu wel of niet depressief van worden, doet er niet eens toe – hoogbejaardheid gaat onvermijdelijk gepaard met deze ervaringsfeiten.
Meer en betere ouderenzorg kan de oplossing niet zijn, omdat het geen maatschappelijk maar een existentieel probleem is. Meer empathie, meer betrokkenheid, meer knikjes en aaitjes zijn allemaal voorbeelden van humouring, zoals de term in het Engels luidt: je bent iemand ter wille, je komt hem tegemoet, je beschermt tegen ongerief, je praat naar de mond, je plooit en schikt, je paait. Degenen die het de hoogbejaarde naar de zin maken (familie, verzorgers, vrijwilligers) zijn de gevers, de ontvanger rest louter abjecte dankbaarheid. De menselijke geest is gehecht aan wederkerigheid, dus alleen al het meedogenloos eenzijdige ontvangen, hoe goedbedoeld ook, doet verlangen naar de dood. Moet die alleszins begrijpelijke wens dan toch maar gehonoreerd worden met een aparte voltooid-leven-wet? Nee, omdat de huidige euthanasiewet ook voorziet in die gevallen en omdat het niet in de zelfbeschikkingsgedachte past om zelfbeschikking te delegeren aan een stervensbegeleidingsteam. Zo moeten alsnog anderen het vuile werk opknappen. De ware zelfbeschikker beschikt zelf en kan altijd ophouden met eten.

De ware zelfbeschikker beschikt zelf en kan altijd ophouden met eten

<div class="lead">Waarom kunnen vrouwen niet met geld verleid worden om hun vruchtbaarheid tijdelijk te deactiveren?</div>
In Rotterdam pleiten hulpverleners voor de mogelijkheid om de categorie ‘onmachtige ouders’ via de rechter te dwingen anticonceptie te gebruiken. Het gaat om vrouwen met een alcohol- of drugsverslaving of een psychiatrische aandoening, die niet stabiel genoeg in het leven staan om voor een kind te kunnen zorgen, niet met geld kunnen omgaan, maar wel al een of meer kinderen hebben gekregen. Een betrouwbare vader is niet voorhanden. Vaak komt de vrouw uit zo’n problematisch milieu dat haar familie ook niet kan inspringen met hulp, zodat de kinderen na verloop van tijd uit huis geplaatst worden in pleeggezinnen of inrichtingen, soms al direct na de geboorte. Waarna de vrouw opnieuw zwanger wordt en de cyclus zich herhaalt.
De ellende die dit met zich meebrengt, is onbeschrijflijk. Het ergste wat je een moeder kunt aandoen, is natuurlijk haar kind afpakken. Hulpverleners zijn terecht terughoudend om die procedure in gang te zetten, omdat kinderen toch bijna altijd beter af zijn bij hun eigen ouders, hoe incompetent ook, dan in een overheidssysteem. Anderzijds moeten kinderen beschermd worden tegen verwaarlozing en geweld, en tegen misbruik door nieuwe vrijers van de moeder. Als het kind in de eigen omgeving opgroeit, raakt het getraumatiseerd. Als het gered wordt en een nomadische reis langs jeugdinstellingen en pleeggezinnen aflegt, raakt het ook getraumatiseerd. Beter ware het als dat hele kind nooit geboren was.
De frustratie van hulpverleners die zwangerschappen en problematische moeders met kinderen moeten begeleiden, is maar al te begrijpelijk. Vooral het herhalingselement (kind weg? oké, dan krijg ik wel een nieuw kind) is hemeltergend.
Hulpverleners in het veld stellen regelmatig verplichte anticonceptie als maatregel voor. Een jaar of zeven geleden ging het zelfs om verplichte sterilisatie van incapabele vrouwen. Daar wordt dan lang en breed over gediscussieerd, veel schrijnende voorbeelden passeren de revue, maar terecht willen politici hier hun vingers niet aan branden. De integriteit van het lichaam mag niet worden geschonden. Vrouwen beslissen zelf over hun vruchtbaarheid. Mocht het ooit praktijk worden dat een arts op uitspraak van een rechter een tegenstribbelende vrouw van een of andere vorm van anticonceptie voorziet, dan zou de overheid zich als gewelddadig manifesteren. Dat kan niet. Dan zou Nederland afglijden naar het niveau van het totalitaire China, waar twintig jaar lang het éénkindbeleid vrouwen dwong tot abortussen.
Dus blijft de praktijk zoals die was: pappen en nathouden, hulpbehoevende gezinnen in de gaten houden, er zoveel mogelijk begeleiding tegenaan gooien, indringende gesprekken voeren met de doelgroep om ze in de gewenste richting te manoeuvreren. Aan het arsenaal van communicatieve technieken om iemand zo ver te krijgen om een verstandige beslissing te nemen, ontbreekt er een waar nooit iemand het over heeft maar die een heel geschikte hefboom kan zijn: geld. Dwang is verboden, maar verleiding mag wel. Waarom kunnen vrouwen niet met geld verleid worden om hun vruchtbaarheid tijdelijk te deactiveren? Het is tenslotte ook niet speciaal onethisch om tieners een som gelds in het vooruitzicht te stellen als ze tot hun 21ste niet roken.
Hoe meer geld, hoe groter de verleiding. Bijvoorbeeld 3.000 euro voor het onder de huid van de bovenarm ingebrachte anticonceptiestaafje dat drie jaar beschermt tegen zwangerschap. Toestemming voor inbreng van het hormoonspiraaltje levert de vrouw 5.000 euro en vijf jaar bescherming op. Als de periode is verstreken, kan de anticonceptie desgewenst verlengd worden tegen eenzelfde beloning. Het meeste geld valt te verdienen met een keus voor sterilisatie: 25.000 euro. De kosten van een beloningssysteem om incapabele vrouwen over de anticonceptiedrempel te helpen, zijn een fractie van de maatschappelijke kosten van kinderen zonder ouderlijk vangnet. Psychisch leed wordt ook voorkomen. Een investering waar iedereen wel bij vaart.

‘Onmachtige ouders’ betalen om geen kinderen te krijgen, waarom niet?

<div class="lead">Van Beatrijs Ritsema mag een stukje vlees best wat kosten. Het wordt een luxegerecht: we eten er minder van, genieten meer en veranderen beetje bij beetje de standaard.</div>
Zou ik nog een hele kip kopen als die vijftig euro zou kosten?
Gebraden kip uit de oven met citroen, knoflook en tijm is een delicatesse, makkelijk te bereiden en geschikt om met vijf personen van te eten met wat aardappels en boontjes erbij. Voor de hele vogel, min of meer verantwoord opgegroeid, dus geen zielige plofkip, betaal je tien, twaalf euro in de supermarkt en eigenlijk is dat een schijntje, als je bedenkt hoeveel inspanning en menselijke samenwerking ervoor nodig is om die kip op mijn bord te laten belanden – mijn eigen kookarbeid niet meegerekend, want de oven doet het werk.
Niet alleen het loon van de pluimveehouder, de kippenvoedselproducent, de slachter, de distributeur, de transporteur, de vakkenvuller en de caissière zit erin verwerkt, er is ook nog de prijs van het verder opwarmen van de planeet. Gevogelte produceren voor menselijke consumptie legt relatief minder beslag dan varkens en runderen, maar de vleesproductie in zijn geheel vormt een grote factor in de CO2-uitstoot. Vlees eten draagt zelfs sterker bij aan de opwarming dan het rijden van auto’s. Wil ik ophouden met vlees eten? Nee, maar ik zie wel wat de kosten ervan zijn en ben ook bereid daarvoor te betalen. Vanuit een milieuperspectief is vlees veel te goedkoop en ik zou geen probleem hebben met een vervijfvoudiging van de vleesprijzen. Het zou de consumptie ervan verminderen en af en toe een gebraden kip op tafel zou dan iets bijzonders zijn om met aandacht te savoureren.
Waarschijnlijk stamt mijn idee over hoe duur een kip zou moeten zijn uit mijn jeugd in de jaren zestig, toen kip nog een betrekkelijk luxe-gerecht was, dat bij speciale gelegenheden op tafel verscheen en waarvoor je naar de poelier moest. De actuele goedkoopheid van kip geeft mij een gevoel van decadentie, van weelde die over de schreef gaat, alsof de impliciete standaard die ik in toevallig in mijn hoofd heb de juiste maat zou zijn, terwijl die natuurlijk allang is achterhaald.
Toch kan ik me niet onttrekken aan het gevoel dat veel dingen te goedkoop zijn, vergeleken met hun werkelijke waarde. Niet alleen vlees en voedsel in het algemeen (nog nooit in de geschiedenis van de mensheid was voedsel zo goedkoop), maar ook bijvoorbeeld reizen en je verplaatsen.
<q class="pull-left">De ondraaglijke goedkoopheid ervan devalueert de activiteit tot iets waardeloos.</q>
Voor 60 euro met een van de talrijke prijsvechters naar Barcelona of Krakau. Voor een paar honderd euro naar New York of Thailand. Dit is alleen mogelijk door het onthouden van enige service aan de reizigers, het onderbetalen en uitbuiten van vliegpersoneel en belastingvrije kerosine. Als de toeristen eenmaal ter plekke zijn, maken ze geen gebruik van de reguliere hotel- en vervoersfaciliteiten, waar die lokale sectoren nog baat bij zouden kunnen ondervinden, maar zoeken onderdak bij Airbnb en nemen Uber-taxi’s om nog goedkoper uit te zijn. Deze race to the bottom saboteert het idee dat reizen iets is om geld tegenaan te gooien. De ondraaglijke goedkoopheid ervan devalueert de activiteit tot iets waardeloos – en dan heb ik het nog niet eens over de planeet die stikt in de kerosinedampen.
Om ideële redenen de prijzen omhoog gooien is een hersenschim. Toch vind ik het raar dat collectieve verantwoordelijkheid er zo weinig toe doet. De film 24 Wochen gaat over het dilemma wel of niet aborteren van een foetus met syndroom van Down én een hartafwijking die een openhartoperatie binnen een week noodzakelijk maakt. De psychische nood van de zwangere vrouw is voorstelbaar, maar het gaat alleen over haar als individu. Een relatief luxeprobleem. De vraag ‘moet de maatschappij betalen voor een openhartoperatie van een mogelijk niet levensvatbare Down-syndroombaby?’ wordt niet eens gesteld. Vanzelfsprekend zijn de kosten voor het collectief. Zo boekt iedereen nog een reisje naar de Seychellen en nemen we er nog een kippenpootje bij. Het kost allemaal toch niks.

Doet u mij maar een lekker duur kippenpootje

<div class="lead">Je zou kunnen zeggen dat de vrouw achter het pseudoniem Elena Ferrante stiekem deed aan het beruchte cultural appropriation. Het maakt Beatrijs niet uit. &#8216;Goede schrijvers blijven niet hangen bij zichzelf.&#8217;</div>
De onthulling van de identiteit van de schrijfster Elena Ferrante, die wereldfaam verwierf met haar vierluik over twee vriendinnen uit Napels, wekte verontwaardiging. Dertig jaar lang hadden schrijfster en uitgever het geheim in stand kunnen houden. Pas toen een gisse journalist de geldtransacties naspeurde – dezelfde follow the money-methode als werd toegepast om de identiteit van de populaire bejaardenhuisschrijver Hendrik Groen te achterhalen – bleek wie er achter dit pseudoniem schuilde.
Zo veel journalistiek speurwerk voor zo weinig baten. Elena Ferrante is haar zorgvuldig bewaarde privacy kwijt en waar zit hem precies de winst voor het lezerspubliek om haar echte naam te weten? Ook nu deze bekend is, zal ze niet bereid zijn tot het geven van interviews die, zoals altijd in schrijversinterviews gebeurt, voornamelijk draaien om de vraag ‘weerspiegelen uw romans uw eigen ervaring?’ Met of zonder pseudoniem hoort Ferrante bij de schrijvers die vinden dat hun boeken voor zichzelf moeten spreken en op hun eigen merites beoordeeld moeten worden en dat hun persoonlijke achtergrond er niets mee te maken heeft. Als iemand zijn privéleven niet wil delen met een hongerige meute, is het akelig om hem toch uit zijn hol te slepen en midden op de markt tentoon te stellen. Dat is zo’n beetje wat met Ferrante is gebeurd. Het recht van het publiek om te weten wint het altijd van het recht van een individu om met rust gelaten te worden.
Toch zit er één grappig winstpuntje aan deze identiteitsonthulling, zoals de schrijver Adam Kirsch opmerkte in The New York Times: Elena Ferrante, van huis uit vertaalster, komt uit een geletterd milieu en is in het geheel niet opgegroeid in de achterbuurten van Napels die ze zo treffend beschreef in haar Napolitaanse serie. Ik heb die boeken ook gelezen en ze maakten op mij een onvergetelijke indruk, niet alleen in psychologisch opzicht, maar juist ook in Ferrantes oog voor detail, haar evocatie van de sfeer, het dagelijkse leven en de omgangsvormen in prefeministische tijden. ‘Doorleefd’ zou je kunnen zeggen, maar dat zijn die boeken dus juist niet, wat ze tot mogelijke steen des aanstoots promoveert binnen de discussie over culturele toe-eigening. Mag een intellectuele vrouw uit de gegoede middenklasse wel schrijven over opgroeien in een volksbuurt, als ze daar geen ervaring mee heeft? Ik heb daar geen probleem mee – integendeel, een extra compliment voor Ferrantes verbeeldingskracht – maar nu haar identiteit bekend is, zullen de tegenstanders van culturele toe-eigening niet anders kunnen dan hun waardering van haar boeken omlaag schroeven: ’t is alleen maar verzonnen!
<q class="pull-left">Zodra ik een boek van een mij onbekende schrijver uit heb, stort ik me op Google. Voor de recensies, maar ook voor de schrijver zelf.</q>
Het lezerspubliek heeft geen recht op het persoonlijk leven van de schrijver. Dat neemt niet weg dat ook voor mij het boek zelf niet voldoende is. In deze tijden van heen en weer klotsende informatie is dat een onhoudbaar idee. Zodra ik een boek van een mij onbekende schrijver uit heb, stort ik me op Google. Voor de recensies, maar ook voor de schrijver zelf. Van de week las ik Imagine Me Gone van Adam Haslett, een roman over een gezin waarvan de vader en een van de drie kinderen kampen met depressie. Het boek heeft niets te maken met het van clichés overlopende overheidsspotje ‘Depressie, herken de signalen!’ Het is meer van het niveau van William Styrons memoir Darkness Visible: buitengewoon inzichtgevend en elegant verwoord, ook de gevolgen van depressie op de onderlinge familierelaties.
Een van de kinderen (niet degene met depressie) is homoseksueel en ook zijn ontwikkeling wordt buitengewoon aansprekend, empathisch en rijk gestoffeerd weergegeven op een manier die ik niet eerder had gelezen. Authentiek? Ik moest weten of de schrijver zelf ook homoseksueel was en binnen een minuut stuitte ik op een interview met Haslett, waarin ook terloops zijn gay-zijn aan de orde kwam. Precies wat ik al dacht. Maar depressief was hij niet geweest. Goede schrijvers blijven niet hangen bij zichzelf.

Elena Ferrante heeft aan haar verbeelding genoeg (ze heeft geen verleden nodig)

<div class="lead">Volgens strikte identiteitspolitiek mogen schrijvers niet schrijven over mensen met een andere achtergrond dan zijzelf. Te strikt, vindt Beatrijs.</div>
Een interessant relletje in de internationale schrijverswereld trok mijn aandacht – Simone van Saarloos schreef er <a href="https://www.vn.nl/bedenk-eens-welke-hoed-je-al-op-hebt-lionel-shriver/" target="_blank">vorige week</a> ook over, maar kwam tot een iets andere conclusie dan ik. Schrijver Lionel Shriver hield de openingstoespraak bij een Writers Festival in Brisbane, Australië, en in plaats van over het haar toegemeten onderwerp ‘community and belonging’ sprak zij over ‘fiction and identity politics’. Shrivers speech, na te lezen <a href="https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/sep/13/lionel-shrivers-full-speech-i-hope-the-concept-of-cultural-appropriation-is-a-passing-fad" target="_blank">op de website</a> van The Guardian, oogstte woede onder een deel van het publiek. Een van de aanwezige schrijvers, Yassmin Abdel-Magied, een Australische van Soedanees-Egyptische afkomst, verliet demonstratief de zaal, er werden diverse boze blogs aan gewijd en de organisatie van het festival belegde later een speciale sessie, waar mensen hun ongenoegen konden ventileren. Het draaide allemaal om het begrip cultural appropriation, oftewel het toe-eigenen van elementen uit een (minderheids)cultuur door een (meerderheids)cultuur.
<q class="pull-left">Vinden Indiërs het erg dat yoga populair is onder niet-Indiërs? Voelen Schotten zich beledigd als niet-Schotten zich bekwamen in de doedelzak?</q>
Het voorbeeld waarmee Shriver haar betoog begon was wel heel grappig. Op een college in Brunswick (Maine) werd vorig jaar een verjaardagsfeestje gehouden met tequila. Ter verhoging van de sfeer kregen de gasten minisombrero’s uitgereikt bij wijze van feesthoedjes. Deze daad van etnische stereotypering bleef niet onopgemerkt: er kwam een proteststuk in de universiteitskrant, studenten deden hun beklag bij de autoriteiten en eisten safe spaces en de feestgangers kregen een berisping. Studenten van Latijns-Amerikaanse afkomst zouden zich gekwetst kunnen voelen wanneer anderen een sombrero opzetten. Volgens het leerstuk van de culturele toe-eigening is het ongepast en verachtelijk als de dominante cultuur van de meerderheid zich meester maakt van elementen uit een willekeurige minderheidscultuur zonder toestemming van die minderheidscultuur. We moeten hierbij denken aan dans, kleding, muziek, taal, folklore, eten, medicijnen en religieuze symbolen. De implicaties van dit leerstuk zijn duizelingwekkend. Shriver gaf nog een ander voorbeeld uit het recente verleden: op het Oberlin College in Ohio werd vorig jaar sushi uit het menu van de cafetaria verwijderd na een petitie van een pressiegroepje van studenten – mede ondertekend door voormalig student Lena Dunham – wegens ongevoeligheid voor de Japanse cultuur. Mogelijk werd deze sushi niet volgens de Japanse regels van de kunst bereid of was het een affront dat studenten ze naar binnen slobberden alsof het mini-hamburgers waren. Dorito-chips met een guacamole dip zullen ook wel gevoelig liggen. Met zo’n straf doorgevoerde identiteitspolitiek raken de keuzemogelijkheden behoorlijk ingeperkt.
Deze opwinding betreft marginale incidenten die je nauwelijks serieus kunt nemen, al was het maar omdat het lastig is om de hele internationale cuisine, alle winkels in feestartikelen en hun klanten te monitoren, nog afgezien van de vraag of minderheden er wel een probleem mee hebben dat hun culturele parafernalia elders op de wereld ook nog aftrek vinden. Vinden Indiërs het erg dat yoga populair is onder niet-Indiërs? Voelen Schotten zich beledigd als niet-Schotten zich bekwamen in de doedelzak?
Maar Shrivers echte punt ging over fictie. De consequentie van strikte identiteitspolitiek is het taboe voor schrijvers om te schrijven over personen met een andere (minderheids-) achtergrond dan zijzelf. De Engelse schrijver Chris Cleave mag geen boek schrijven, in ieder geval niet de bestseller Little Bee, vanuit het oogpunt van een Nigeriaans meisje, want daarmee wordt Afrika ten tweede male gekoloniseerd. Schrijven over de onderdrukking van meisjes in Nigeria mogen alleen de Nigeriaanse meisjes zelf. Dan kunnen die er ook nog wat aan verdienen. Alle voorwaarden voor fictie, verbeeldingskracht, empathie, inzoomen op maatschappelijke kwesties, worden aldus verdacht om niet te zeggen kwaadwillend gemaakt. Voor een schrijver die wil schrijven blijft alleen het genre van de memoir over.
Hoe dwingender de eis van authenticiteit en persoonlijke ervaring, hoe saaier de literatuur.
<div class="info-box">
Lees ook de column van Simone van Saarloos – vorige week in het blad – over Lionel Shriver <a href="https://www.vn.nl/bedenk-eens-welke-hoed-je-al-op-hebt-lionel-shriver/" target="_blank">en haar verkeerde hoed.</a>
</div>

Van minderheden blijven we af. Mogen wij dan alleen nog schrijven over onszelf?

<div class="lead">Nee, je vindt een cartoon niet grappiger met een pen tussen je tanden. Een oprechte glimlach is, zoals zoveel zaken, het gevolg van een flink aantal effecten plus een portie toeval.</div>
Niet lang nadat het bedrog van Diederik Stapel aan het licht was gekomen (2011), begonnen sociaal-psychologen op initiatief van Daniel Kahneman met een klus die je kunt omschrijven als de grote zuivering: het repliceren van experimenten die tot dan toe als onwrikbaar waar golden. Als plausibele resultaten uit de lucht geplukt bleken te zijn, hoe robuust is sociaal-psychologisch onderzoek dan eigenlijk in het algemeen? Door middel van herhaling zouden de oorspronkelijke resultaten bevestigd moeten worden.
Recent slachtoffer in deze zuiveringsoperatie is het beroemde ‘pen tussen de tanden’-experiment van Fritz Strack (1988). Dit onderzoek liet zien dat proefpersonen die geïnstrueerd waren om een pen tussen hun tanden te klemmen een serie cartoons van Gary Larson een stuk leuker vonden dan proefpersonen met een pen tussen hun lippen of helemaal zonder pen. De reden hiervoor, aldus de onderzoekers, was dat de vastgeklemde pen de proefpersonen tot een lach dwong, waarna ze de cartoons onbewust grappiger vonden. Een oud ideetje, al van Darwin, dat de gemoedstoestand het lichaam volgt en niet andersom. Een slim experiment, een alleszins plausibel verband, maar het effect werd in de replicatie niet opnieuw gevonden.
Exit Strack dus maar? Als mogelijke reden voor het mislukken van het herhaalonderzoek werd geopperd dat de cartoons van Larson door de huidige generatie proefpersonen (studenten) niet meer zo leuk werden gevonden als in 1988, oftewel: de cartoons waren gedateerd. Dit betwijfel ik, want ik bezit een mok (pennen erin) met een cartoon van Larson, voorstellende drie dinosaurussen die heimelijk sigaretjes aan het roken zijn, een geeft een ander een vuurtje, met als onderschrift: The real reason dinosaurs became extinct. Dertig jaar later vind ik dit nog steeds behoorlijk grappig.
<q class="pull-left">En het was echt niet zo dat de hoofdredacteur met sigaar welwillender reageerde dan zonder sigaar.</q>
Het zwakke punt van Stracks onderzoeksopzet is de afgedwongen lach. Als je een pen tussen je tanden klemt, krijg je geen lach maar een vertrokken mond die nog het meest lijkt op de macabere grijnslach van een doodshoofd. Zo’n soort grijns herinner ik me van hoofdredacteuren van de oude stempel die met een sigaar tussen hun tanden en een rood potlood in hun hand teksten van zenuwachtige beginnende journalisten zaten door te nemen. En het was echt niet zo dat de hoofdredacteur met sigaar welwillender reageerde dan zonder sigaar. Dat het verband tussen een kunstmatig geïnduceerde grijnslach en een opgewekt gemoed, althans openstaan voor humor, niet opnieuw werd gevonden, kan me niet verbazen. Het gaat om kleine manipulaties, kleine effecten, veel toeval. Nu eens wordt zo’n effect aangetroffen, de volgende keer niet.
Toch zegt falend herhaalonderzoek niets ten kwade over het fundament van de sociale psychologie zelf dat neerkomt op ‘je gedrag en je gevoelens komen niet noodzakelijk voort uit je zogeheten authentieke zelf’. Er zijn andere factoren in het geding, in de eerste plaats andere mensen en in de tweede plaats de rol die je jezelf aanmeet of laat aanmeten. Mensen die een cabaretvoorstelling in een zaal bezoeken, vinden die cabaretier vaak veel grappiger dan mensen die de voorstelling op tv bekijken. Als iedereen om je heen zit te gieren, lach je vanzelf mee, maar in je eentje voor de tv komt het zelden van hardop lachen.
Wat ook werkt, is doen alsof. Het is heel goed mogelijk om op een feestje een chagrijnige stemming weg te pleisteren onder de rol van opgewekte deelnemer compleet met valse glimlachjes en zogenaamde belangstelling en er vervolgens echt plezier in te krijgen. Eerst speel je alleen maar de rol van stoere politieagent of bokkige hangjongere en na enige oefening bén je het. Het is lastig om die sociaal-psychologische principes in nette, toetsbare (en repliceerbare!) experimenten te vatten, omdat mensen zich onvoorspelbaar blijven gedragen, maar met de theoretische uitgangspunten is niets mis.
Overigens vind ik dat Stapel lang genoeg in the doghouse heeft gezeten en nodig weer aan het werk moet.

De mens is (zelfs met pen tussen z’n tanden) onvoorspelbaar

<div class="lead">Dubbele nationaliteit, dubbele plichten: wat als we hier weer de dienstplicht invoeren?</div>
‘Pleur op!’ was het wel heel onparlementaire commentaar van Rutte in Zomergasten na een fragment met woedende Turks-Nederlandse demonstranten die een verslaggever het werken onmogelijk maakten. Oftewel: rot op naar je eigen land! Je kunt je afvragen of de premier hier zijn boekje niet te buiten ging – de demonstranten waren immers ‘gewoon Nederlanders’ en een uitzinnige hooligan kun je ook niet tot persona non grata verklaren en verbaal het land uit trappen. Toch is er een verschil tussen deze twee groepen, namelijk het dubbele paspoort dat, hoe je het ook wendt of keert, tot een ander soort burgerschap leidt. Mensen met een dubbel paspoort kunnen wel degelijk switchen van land, als het ene hun niet bevalt. Het dubbele paspoort geeft een dubbele loyaliteit en daarmee een dubbelzinnige status aan het burgerschap.
Loyaliteit aan het land waar je toevallig bent geboren, is geen populaire notie in kosmopolitische kringen waar het idee van de natiestaat überhaupt als reactionair wordt beschouwd en open grenzen en vrij verkeer van mensen worden gepropageerd. Zelf had ik ook geen probleem met dubbele paspoorten – sterker, mijn eigen dochter heeft naast de Nederlandse ook de Amerikaanse nationaliteit vanwege het simpele feit dat ze daar geboren is. Handig voor als ze daar zou willen studeren of werken. Leuk dat ze op afstand kan meedoen aan de presidentsverkiezingen. En, had ik in mijn achterhoofd, mocht ooit in Europa de pleuris uitbreken, dan kan ze zich moeiteloos in Amerika vestigen en vervolgens de rest van de familie binnenhalen.
Dit scenario zou nog steeds geëffectueerd kunnen worden, maar er staan ook aanzienlijke nadelen tegenover: belasting betalen boven een niet eens zo extreem hoge inkomensgrens en heel veel belasting betalen over erfenissen en vermogens. Dit alles los van de belasting die een dubbel-paspoorthouder toch al betaalt in het land waar hij/zij woonachtig is. Deze wetgeving is vooral bedoeld om rijke Amerikanen die zichzelf en hun geld in het buitenland hebben geparkeerd aan hun verplichtingen te laten voldoen, maar de fiscus maakt geen onderscheid tussen deze groep belastingontduikers en de mensen die alleen maar daar geboren zijn en verder nooit iets met dat land te maken hebben gehad. Oké, als je geen bemoeienis wilt, kun je ervoor kiezen om het Amerikaanse staatsburgerschap op te geven, maar dat kost ook geld! Vervelend allemaal, maar het was om te beginnen heel dom van mij om te denken dat het bezit van een Amerikaans paspoort louter voordelen zou opleveren. Elke staat kent zijn burgers plichten toe.
In Nederland beschikken zo’n anderhalf miljoen mensen over een dubbel paspoort. Degenen die uit Marokko afkomstig zijn, kunnen dat niet eens opgeven, al zouden ze willen: de Marokkaanse overheid decreteert dat iedere burger en zijn of haar kinderen (en daar weer de kinderen van) tot in eeuwigheid Marokkaans blijven. Over demografisch imperialisme gesproken. Van een Turks paspoort kun je in theorie iets makkelijker af, maar dat kost ook weer geld. Bovendien is elke mannelijke Turkse paspoorthouder tot z’n 45ste dienstplichtig, een militaire dienstplicht die afkoopbaar is voor tienduizend euro. Zo wordt de Turkse staatskas gespekt door in het buitenland woonachtige paspoorthouders, alweer tot in lengte van dagen.
Het is niet zo vreemd dat Marokkaanse en Turkse Nederlanders loyaliteit blijven houden met hun land van oorsprong, zolang die landen zich blijven bemoeien met hun geëmigreerde burgers. In Europa overwegen sommige landen om de dienstplicht opnieuw in te voeren. Ook CDA-leider Buma lijkt dit een goed plan, zowel voor jongens als meisjes. Als dit ervan komt (voorlopig wordt het idee alleen maar weggelachen), dan zijn Turks-Nederlanders helemaal de klos. Moeten ze twee keer opdraven of betalen. Het zou de kwestie van de dubbele paspoorten extra op scherp zetten. In een vermeend kosmopolitische wereld wordt het begrip natiestaat met de bijbehorende rechten en plichten alleen maar pregnanter.

Met een dienstplicht zijn dubbele-paspoorthouders dubbel de klos

<div class="lead">Zouden veel vrouwen de werking van de pil ervaren als een brute kluistering van hun libido? Het lijkt Beatrijs Ritsema sterk. Pil of geen pil, ze kan zich niet herinneren ooit de aanvechting gehad te hebben &#8216;een onbekende baardmans naar mijn hol te slepen, laat staan een met tatoeages.&#8217;</div>
Onder jonge vrouwen heerst pilmoeheid, lees ik met enige regelmaat. Ze hebben er genoeg van om zichzelf hormonen toe te dienen, ze voelen zichzelf een slaaf van de farmaceutische industrie, ze hebben last van bijwerkingen, ze willen terug naar hun natuurlijke staat. Een paar maanden geleden deed Bregje Hofstede op de Correspondent verslag van wat er gebeurde toen ze ermee stopte: van eens in de twee maanden een orgasme tot tien keer per week. Vorige week was het in de Volkskrant de beurt aan Angela Wals. Ze schreef dat ze rondom de ovulatie, die ze sinds ze met de pil was opgehouden altijd voelde, ‘zin kreeg om een willekeurige man met baard en tatoeages van straat te trekken.’
Blijkbaar vormt een maandelijks opvlammend, aspecifiek libido, culminerend in een waterval van orgasmes, een niet te onderschatten onderdeel van de natuurlijke staat van de vrouw. En er was meer: Wals’ gedachten werden helderder, emoties kleurrijker, hogere pieken, diepere dalen. Tjonge, ik heb wel veel gemist tijdens mijn jarenlange pilgebruik. Hoewel ik me van de tijd daarvoor en de tijd daarna – vruchtbaarheid in beide periodes prima op peil – niet kan herinneren ooit de aanvechting gehad te hebben om een onbekende baardmans naar mijn hol te slepen, laat staan een met tatoeages.
Mijn libido moet er van stonde af aan vrij bleekjes uit hebben gezien. Vandaar natuurlijk dat ik nooit enig verschil bij mezelf heb opgemerkt met de pil wel of niet slikken. Geen bijwerkingen, geen gewichtstoename, geen vermindering van vrouwenkwaaltjes (die ik toch al niet had), geen stemmingsschommelingen, alleen maar de verheugende zekerheid om niet ongewenst zwanger te worden in tijden van recreatieve promiscuïteit. Iets om de medische wetenschap ten diepste dankbaar voor te zijn.
Ik wil bovengenoemde vrouwen hun ervaringen zeker niet betwisten, de vrouwelijke lustbeleving komt in vele soorten en maten, er is geen one size fits all. Toch lijkt het me sterk dat de meeste vrouwen de werking van de pil zouden ervaren als een brute kluistering van hun libido. Als dat een grootschalig fenomeen was, hadden er toen de seksuele revolutie op stoom was gekomen in de jaren zeventig wel meer ontevreden vrouwen getuigenissen in die richting afgelegd. Maar vóór de beschikbaarheid van de pil wás er nauwelijks sprake van een vrouwelijk libido, domweg omdat het geen kans kreeg zich te ontwikkelen.
Zodra meisjes seksueel ontwaakten, kwamen er jongens en mannen op hen af die iets met hen wilden. Het was de taak van de meisjes om het andere geslacht af te weren en omdat ze daarin niet vertrouwd konden worden, onderwierpen ouders hun dochters aan een streng regime van niet over straat slieren, feestjes alleen onder supervisie van volwassenen en op tijd thuiskomen. Het enige doel van deze ophok-routine was het voorkomen van zwangerschap. Wanneer een meisje erin slaagde om zich aan ouderlijke controle te onttrekken – en natuurlijk waren velen daar inventief genoeg voor – zweefde haar vruchtbaarheid boven de ontmoeting als een mentale krokodil die alleen maar z’n kaken hoefde dicht te klappen. Geen omstandigheden om met alle remmen los je pas ontdekte libido te verkennen.
Onvermijdelijk liep dit mis met een ongewenste zwangerschap, een shotgun marriage en het ergste van alles: blijven hangen aan de eerste de beste oftewel de verkeerde. Eenmaal zwanger was het snel gedaan met het nauwelijks ontkiemde libido en de sleur van het huwelijk plus de vele daaropvolgende zwangerschappen leidde alleen maar tot verdere atrofiëring ervan. De enige uitweg, het nemen van een minnaar, was nog riskanter dan de oorspronkelijke overmoed van een tienermeisje om aan onbeschermde seks te doen.
Na een paar maanden temperatuur-methode bij wijze van anticonceptie zat Angela Wals met behoud van libido in de abortuskliniek. De pil kan niet genoeg worden geprezen.

Ik ben nog niet pilmoe

<div class="lead">Eenzaamheid onder ouderen heeft volgens Beatrijs Ritsema niet te maken met de doorgeschoten individualisering van de samenleving: &#8216;Wie geen contact heeft met zijn kinderen moet vroeger iets helemaal verkeerd hebben gedaan.&#8217; Nee, het probleem ligt ergens anders.</div>
‘Help, ik ga straks in m’n eentje dood!’ riep een vriendin met wie niets aan de hand is maar die kort daarvoor overvallen was door het angstvisioen om zomaar om te vallen (hartaanval, herseninfarct, een of andere embolie), te overlijden zonder iemand te kunnen bellen en daarna nog dagenlang dood in huis te liggen.
‘Een snelle dood is een barmhartige dood,’ zei ik ter geruststelling, maar haar echte angst bleek niet zozeer dit specifieke scenario te betreffen als wel het veel plausibeler vooruitzicht van wegkwijnen aan een slopende ziekte, steeds meer hulpbehoevendheid en er dan alleen voor staan, want geen partner. ‘Je kinderen en je vrienden zullen je heus niet in de steek laten als je op je sterfbed ligt,’ zei ik, maar daar was zij nog niet zo zeker van. De kinderen woonden niet naast de deur, hadden drukke levens met banen en jonge kinderen, en haar vriend(inn)en hadden genoeg eigen misère. Tenslotte blonk zij zelf ook niet uit in het uitvoeren van concrete hand- en spandiensten en in handen vasthouden aan het bed, niet aan een griepbed, laat staan aan een sterfbed.
Een partner in huis hebben is onder die omstandigheden zeker een voordeel, al moet niet vergeten worden dat maar de helft van de gelukkigen daarvan profiteert want degene die het eerst aan de beurt is om zijn of haar geliefde comfortabel, althans in gezelschap, naar de dood te begeleiden, komt er daarna zelf alsnog alleen voor te staan. Tegen het eind van het leven woont de meerderheid van mensen alleen in variërende gradaties van eenzaamheid.
In NRC las ik vorige week een interessant interview met drie eenzaamheidsdeskundigen, twee onderzoekers en een geriater, die weinig illusies koesterden over de effectiviteit van eenzaamheidsbestrijding. Maatschappelijke programma’s om eenzame ouderen uit hun schulp te trekken, signalerende huisbezoeken van buurthuiswerkers, de inzet van vrijwilligers voor koffie-uurtjes – het zet niet of nauwelijks zoden aan de dijk. Wat ik een verademing vond, was dat de drie deskundigen impliciet korte metten maakten met het cliché dat het aan het te ver doorgeschoten individualisme ligt als er weer eens een bejaarde wordt aangetroffen die maandenlang dood in huis heeft gelegen. Dit soort treurige gevallen doet zich met enige regelmaat voor en komt dan uitgebreid in het nieuws, altijd op een toontje van hoe is het mogelijk dat de mensen zo langs elkaar heen leven? Wat voor kilheid regeert deze cultuur?
Ook al is eenzaamheid geen bewuste keus van de eenzame, het is wel een gevolg van zijn eerdere algemene opstelling en gedrag. Wie geen contact heeft met zijn kinderen moet vroeger iets helemaal verkeerd hebben gedaan, want kinderen die maar een beetje steun en goedwillendheid van hun ouders hebben ondervonden in hun jeugd laten ze later niet barsten. Als je sociale handreikingen vanuit je omgeving negeert, als je nooit een initiatief neemt voor iets persoonlijks of gezelligs, zal je op zeker moment definitief met rust gelaten worden – zo werkt het in het menselijke verkeer.
<q class="pull-left">Programma&#8217;s voor eenzame ouderen zetten niet of nauwelijks zoden aan de dijk.</q> Wat niet wegneemt dat ook degenen die de wetten van de wederkerigheid wel degelijk respecteren en kunnen bogen op een fijne vriendenkring om plezier en steun van te ondervinden, moeten rekenen op een betrekkelijk eenzame laatste periode. Die vrienden en vriendinnen zijn inmiddels ook oud en krakkemikkig geworden en tot weinig meer in staat. Voor dit probleem bestaat geen oplossing, behalve zoals de deskundigen opmerken: jonge vrienden hebben die kwiek (en gemotiveerd) genoeg zijn voor praktische betrokkenheid.
Jonge vrienden, ik heb er vaker aan gedacht, maar zoals bijna iedereen zit ook ik al decennia vast in de fuik van mijn generatie. Ik heb één, nog niet eens zoveel, jongere vriend. Het is te laat om er nog meer te maken. Ik moet maar extra aardig voor hem zijn.

Jonge vrienden, ik zit al decennia vast in de fuik van mijn generatie

<div class="lead">Beatrijs&#8217; man koopt altijd de daklozenkrant. Beatrijs zelf niet. Geen probleem: ze weet hij hoe hij in elkaar steekt, en voelt zich niet aangevallen.</div>
Tijdens een wandeling vroeg in de avond door een lege winkelstraat in het Engelse Winchester spotte ik hem al van verre: een daklozenkrantverkoper. Ik deed wat ik altijd doe, vriendelijk knikken en doorlopen. Mijn man bleef staan en begon in zijn portemonnee te zoeken naar Engels kleingeld tussen de euromunten. Hij is niet alleen meer begaan dan ik met bedelaars en collectanten, hij is ook altijd in voor gesprekjes met mensen in vreemde streken. Dit vroeger tot ergernis en ongeduld van de kinderen, die zich schaamden als hij weer eens een straatartiest op een toeristenplein het hemd van het lijf vroeg. ‘Wat kan het boeien?’ mopperden ze, maar ik erger me niet, want hé, het is zijn vak om dingen te weten te komen van onbekenden.
<q class="pull-left">Wij geven duidelijk een totaal andere invulling aan de waarde filantropie.</q>
Het ging slecht met de daklozenkrantbusiness, meldde hij even later (ik was doorgeslenterd en bekeek ongeïnspireerde etalages), de verkoper die voorheen dagelijks tientallen kranten aan de man bracht, sleet er de laatste tijd nog geen vijf per dag – passanten hebben geen contant geld meer op zak, alleen nog maar pinpasjes en creditcards. Zelf had hij ook niet genoeg munten voor de transactie, maar de verkoper had geen wisselgeld voor een bankbiljet en had het krantje voor driekwart van de prijs meegegeven, waarschijnlijk uit dankbaarheid voor het kunnen vertellen van zijn levensverhaal. Eigenlijk wilde mijn man wat kleingeld uit mijn portemonnee om weer terug te lopen en zijn schuld te voldoen, maar inmiddels had ik genoeg van het oponthoud. ‘Zo is het wel weer mooi geweest,’ zei ik, ‘laten we een restaurant zoeken.’
Wij geven duidelijk een totaal andere invulling aan de waarde filantropie. Ik doe ook wel aan liefdadigheid, maar afstandelijk door geld over te maken aan goede doelen, waar ik eerst over heb nagedacht. Ik heb geen zin om oog-in-oog te staan met collectebussen en geplastificeerde identiteitskaarten ten behoeve van mistige zieligheid en laat mijn man de zaak aan de deur afhandelen als de bel gaat omstreeks etenstijd (hij geeft altijd wat, ik bijna nooit). Mijn man is van de momentaan persoonlijke richting, ik meer van de abstracte aanpak. Hij is aardig voor de onbekende, behoeftige medemens, ik ben betrekkelijk onaangedaan of regelrecht onverschillig.
In het interessante NRC-zomeravondgesprek tussen hoogleraar sociale psychologie Naomi Ellemers en Rijdende Rechter John Reid ging het over wat er aan de wortel ligt van conflicten tussen mensen. Op het oog is er sprake van strijdige belangen waarover onderhandeld kan worden en waar een rechter een uitspraak over kan doen, maar het echte probleem ligt meestal dieper en heeft volgens Ellemers met waarden te maken die bij iemands identiteit horen. Voorbeeld: twee mensen maken vakantieplannen, de een wil vliegen naar de zon en de ander verzet zich tegen vliegreizen omdat hij de planeet wil sparen. Onderliggende boodschap van de milieuadept: wie in het vliegtuig stapt, is moreel slecht bezig. Dat is inderdaad een aanval op de ander z’n integriteit. Tegelijk is zo’n gesprek tussen goede bekenden toch niet helemaal voorstelbaar. Meestal weet je wel globaal hoe de ander in elkaar zit voordat je samen vakantieplannen maakt.
Gemeenschappelijke opvattingen zijn ontegenzeggelijk een voorwaarde in vriendschap en liefde, maar ‘het goede’ of ‘het rechtvaardige’ kan op duizend verschillende manieren worden ingevuld en doorgaans zie ik het niet als een persoonlijke aanval als iemand pakweg veganisme propageert, al was het maar omdat ik die specifieke manier van een goed mens zijn niet zo belangrijk vind.
Onverzoenlijke conflicten komen niet voort uit verschillen in belangen of waarden, maar uit miskenning van de ander als persoon, als iemand die ertoe doet. Het ligt altijd aan de relatie zelf, waarin iets kapot is gegaan, nooit aan de variabele inhoud van de ruzies. Mijn man deelt kleingeld uit, ik niet. Gelukkig hechten we er niet veel betekenis aan. Het krantje bleef ongelezen.

Als je de ander een beetje kent, hoef je niet elk conflict te verzoenen

<div class="lead">De selectieprocedure voor potentiële studenten geneeskunde slaat tegenwoordig nergens meer op. Wat hebben de cijfers van een 16-jarige te maken met de beroepspraktijk als huisarts?</div>
Al decennialang zijn er meer gegadigden voor de studie geneeskunde dan beschikbare plaatsen. Het selectieprobleem (welke aspirant student toelaten en welke afwijzen) werd aanvankelijk opgelost door botweg loten. Omdat het als onrechtvaardig werd ervaren om eigen inzet en prestaties buiten beschouwing te laten, kwam er een systeem van gewogen loting, waarbij vwo’ers met een hoog eindexamengemiddelde meer kans maakten. Maar de inschrijfdatum voor een studie is intussen zo ver naar voren gehaald dat eindexamencijfers geen rol meer kunnen spelen. Het worden nu de rapportcijfers van het vijfde schooljaar, in combinatie met een sollicitatiegesprek waarin motivatie en geschiktheid worden gepeild, die bepalen wie toelating verdient. Alleen de excellenten mogen het walhalla van de snijzaal binnen. Wat betekent dat toekomstige artsen al als puber in de gewenste richting moeten voorsorteren, zoals een kind in de Middeleeuwen ook al wist dat hij bij zijn vader in de leer voor schrijnwerker zou gaan.
Dat er geselecteerd moet worden in een situatie van meer aanbod dan vraag is onvermijdelijk. Maar de methodes die nu in stelling worden gebracht, hebben nauwelijks een relatie met de werkelijkheid. Wat hebben de cijfers van een 16-jarige voor een natuurkundeproefwerk in klas vijf te maken met de latere beroepspraktijk als huisarts? Dat kun je je ook afvragen van eindexamencijfers, trouwens. Een cum laude vwo-lijst is een fijn uitgangspunt voor een latere studie in wat dan ook, maar het enige wat er echt uit blijkt, is dat de gegadigde slim genoeg is om een academische opleiding aan te kunnen. Een garantie die het eindexamendiploma zelf natuurlijk ook al biedt. Het verschil tussen een gediplomeerde met zesjes en zevens op z’n lijst en iemand met achten en negens is te gering om betrouwbaar op te selecteren. Het is in elk geval niet zo dat de zesjesman of -vrouw een slechtere arts zal blijken.
<q class="pull-left">Het voeren van sollicitatiegesprekken om iemands gedrevenheid voor een bepaalde opleiding te toetsen, lijkt op een blind date.</q>
Ambitie, toegewijdheid en affiniteit met de professie zijn minstens zo belangrijk. Maar die eigenschappen zijn notoir lastig te meten. De meeste middelbare scholieren hebben geen idee wat ze later willen met hun leven. Dat hoeft ook niet op die leeftijd. Er zijn er maar weinig die vanaf hun vroege jeugd zeker weten dat ze muzikant willen worden, bijvoorbeeld, of juf of (dieren)arts. En ook voor die bevlogenen kan het toch nog anders uitpakken. Het voeren van sollicitatiegesprekken om iemands gedrevenheid voor een bepaalde opleiding te toetsen, lijkt op een blind date. De kandidaat weet precies wat hij geacht wordt te zeggen. Hij verkoopt zichzelf naar beste kunnen en als zich op ondoorgrondelijke wijze een ‘klik’ voordoet met de interviewer die gecharmeerd wordt door een serieuze houding, een innemende glimlach, komt moeiteloos het groene licht. De stuurse hakkelaar wordt afgewezen. Het zijn toneelstukjes die niets zeggen over iemands toekomstige geschiktheid als arts en totaal onbetrouwbaar als meetinstrument.
In de selectiebusiness zijn er twee benaderingen die tegenover elkaar staan. Je hebt de methode van het rijbewijs en die van de toneelschool. Voor het halen van het rijbewijs is iedereen welkom van boven de zestien. Sterker: iedereen die zich inzet en doorgaat met de lessen kan het begeerde diploma halen, ook al zakken sommigen wel tien keer. Bij de toneelschool is het andersom. Daar is bijna niemand welkom: van de duizenden gegadigden weet maar een heel klein percentage de auditiehordes met succes te nemen.
Voor de studie geneeskunde komt de toneelschoolaanpak niet in aanmerking wegens gebrek aan betrouwbare selectiecriteria. De rijschoolmethode is ongetwijfeld sympathieker, maar financieel niet haalbaar. Voor de situatie ‘velen zijn geroepen, weinigen uitverkoren’ is de rechtvaardigste oplossing swim or sink: strenge selectiecriteria binnen de opleiding zelf. Wie het vereiste vwo-diploma heeft, mag ongezien binnen, en wie vervolgens een hoog opgeschroefde lat niet haalt, valt af. Het is beter om gefaald te hebben na een poging dan bij voorbaat uitgesloten te zijn.

Goede cijfers maken nog geen chirurg

<div class="lead">Sinds Beatrijs zich thuis keer op keer kapot ergert aan de hordes allesvernietigende toeristen – &#8216;Ga toch naar huis! – voelt ze zich zélf op vakantie akelig ongemakkelijk.</div>
De toerist is een lomp wezen, een Fremdkörper die overal in de weg loopt, zelfs voor zijn eigen medetoeristen. Ze zien er log uit, bepakt met rugzakjes, en vormen overal rijen. Ze nemen dubbele ruimte in beslag doordat ze rolkoffers achter zich aan slepen. Ze bewegen zich traag en schijnbaar doelloos, maar toch volgen ze allemaal min of meer dezelfde route, alsof ze op een zeker punt in een stroom zijn gegooid en zich willoos langs een parcours laten voeren.
Of je nu de Efteling binnengaat of een stad als Amsterdam (Barcelona, Berlijn, Venetië), alle bezoekers werpen zich op dezelfde highlights. In het zomernummer van Vrij Nederland stond laatst al een verhaal van Michiel Hulshof over ‘Disneyland Amsterdam’ en in De Groene las ik een grondig gedocumenteerd stuk over hoe het massatoerisme het dagelijkse leven in de Amsterdamse binnenstad vernietigt. Grotere gebouwen worden verkocht en omgebouwd tot hotel. Bakkers, slagers en groenteboeren moeten plaatsmaken voor souvenirshops en andere op toeristen gerichte winkels (kaas, ijs, wafels, fastfood), omdat die meer winst kunnen maken. Hierdoor gaan de huurprijzen voor winkels omhoog, waardoor nog meer gewone middenstanders vertrekken. Een deprimerende race to the bottom met als angstaanjagend eindpunt het huidige Venetië, een stad die het hele jaar door dagelijks door duizenden dagjestoeristen wordt bezocht en waar nauwelijks nog iemand echt woont en leeft, omdat de grondprijzen daarvoor te hoog zijn. Ook de mensen die werken in de toeristenindustrie moeten pendelen tussen het Venetiaanse pretpark en hun eigen huis op het vasteland.
<q class="pull-left">Als vakantieganger moet je nu eenmaal iets anders doen dan waar je normaal gesproken de hele dag mee bezig bent, dus moeten er dingen worden bekeken. </q>
Deze analyse was op zichzelf niet nieuw. Zoals bekend moeten alle aantrekkelijke Europese steden schipperen tussen nog meer toeristen lokken en de stad leefbaar houden voor de lokale bevolking. Waar ik van opkeek, was de ongelooflijke kortheid van het verblijf van de gemiddelde toerist: één à anderhalve dag! Geen wonder dat iedereen zich dan op Anne Frank en het Red Light District stort en dat ze tussendoor een legaal jointje en vacuüm verpakte Old Amsterdam-kaas willen scoren. Een dagjesmens is aan z’n status verplicht om de unique selling points te consumeren, anders is het net alsof hij er niet geweest is. Je kunt niet naar Egypte afreizen en besluiten om de piramides links te laten liggen.
Zelf kan ik me hier ook niet aan onttrekken. Als vakantieganger moet je nu eenmaal iets anders doen dan waar je normaal gesproken de hele dag mee bezig bent, dus moeten er dingen worden bekeken. Sightseeën is de plicht van de toerist en zeker van de dagjesmens. Het enige wat je kunt doen om de verschrikkelijke massa’s te ontlopen, is attracties van het tweede garnituur uitzoeken, waar niet iedereen op afkomt. Dat lukt ook wel: in Zuid-Engeland waar ik een dag of tien de toerist uithing, kun je aangenaam verblijven zonder hordes medetoeristen.
Desondanks blijft er een gevoel van misplaatstheid. Ik weet dat de locals blij zijn met ons bezoek aan hun bed &amp; breakfast of restaurant. We geven grif geld uit aan bezienswaardigheden van antieke en moderne snit. We maken een suizelend stil boottochtje in een punter door een groener dan groen landschap. Ook in de kathedralen moet tegenwoordig worden betaald, want die hebben onderhoud nodig en gelovigen zijn er nauwelijks nog, dus gaat de rekening geheel terecht naar de esthetisch geïnteresseerden die zich komen vergapen. De toegangsprijs wordt gecompenseerd door tal van vrijwilligers die zich op de bezoekers storten voor een rondleiding. Met in elk groepje schapen zo’n wijsneus die de gids tergt met onvermoeibare vragen die geen ander doel dienen dan z’n eigen eruditie etaleren.
Iedereen is even beleefd en hartelijk voor de toeristen en soms ontstaat zowaar een echt gesprek. Maar de rol van gast valt me zwaar. Dat komt door hoe ik over toeristen in mijn eigen stad denk: ‘Gingen ze maar weer naar huis! Ze lopen in de weg!’

Wat is de toerist toch een lomp wezen (incluis ikzelf)

<div class="lead">In The Mandibles, een roman die zich afspeelt in een nabije toekomst, is het vechten om wc-papier. Met Lionel Shriver is zelfs belastingproblematiek bloedstollend spannend.</div>
Sinds een jaar of tien is het niet meer nodig, maar van eerdere vakanties herinner ik me dat ik nooit een stap verzette zonder een voorraadje wc-papier voor de dag, weggestoken in mijn achterzak. Wat voor toiletruimte ik ook betrad, op parkeerplaatsen langs de snelweg, op campings, in cafés, op veerboten, in treinen, in lorrige of iets minder lorrige restaurants, in musea – nooit hing er ergens wc-papier. Zelfs in hotels lag vaak niet meer dan een stapel glad, vetvrij papier, vooral geschikt om salami of vis in te verpakken. Dit gedoe is verleden tijd, althans in Europa en Amerika. De alomtegenwoordigheid van wc-papier voor passanten kan met recht beschouwd worden als een primair criterium voor welvaart.
In tijden van schaarste promoveren de onnozelste artikelen tot begerenswaardige luxe. De laatste roman van Lionel Shriver, The Mandibles. A Family 2029-2047, bevat een gedenkwaardige wc-papier-episode. Het leven wordt behoorlijk ingewikkeld als de hele afdeling lichaamspapier uit de supermarktschappen is verdwenen, terwijl het drinkwater al eerder onbetaalbaar was geworden. Het ontbreken van incontinentieluiers is vooral rampzalig voor degenen die demente oudjes verzorgen en zich moeten behelpen met in stukken gescheurde oude lakens en beddenspreien.
The Mandibles is een dystopische roman die zich afspeelt in een nabije toekomst waarin Amerika na de instorting van de dollar in verval is geraakt. De staatsschuld is te groot geworden, andere landen hebben de dollar als internationale standaard laten vallen en vervangen door een nieuwe munteenheid, de bancor (bekend uit het werk van Keynes). De regering, met aan het hoofd de eerste president van Latijns-Amerikaanse afkomst, weigert te buigen voor deze vijandige economische overname en zet een streep door alle binnenlandse schulden.
Voor de familie Mandible betekent dit financieel gesproken de genadeklap. Van de ene dag op de andere gaat het familiefortuin van de 97jarige patriarch, dat nog uit het industriële hoogtij van de 19de eeuw stamt, in rook op. Drie aflopende generaties nazaten verliezen niet alleen hun comfortabele uitzicht op de erfenis, maar raken, de universitaire econoom als eerste, banen kwijt en worden in een door gierende inflatie getekende overlevingsmaalstroom op elkaar teruggeworpen. En dat terwijl ze als familie niet echt dol op elkaar zijn. De regering dwingt burgers om hun goud in te leveren en schroeft gedurig de belastingen op om de pensioenen en de medische voorzieningen voor ouderen te kunnen blijven betalen.
<q class="pull-left">Chinese bejaarden worden geïmporteerd, want de zorgkosten in Amerika zijn zo laag.</q>
Wil ik een roman lezen die voor een groot deel draait om belastingproblematiek? In eerste instantie niet, maar wél als het boek is geschreven door Lionel Shriver. Eerder schreef zij over een highschool-schietpartij à la Columbine (We Have to Talk About Kevin, ook verfilmd), over de ellende van Amerikaanse ziektekostenverzekeringen (So Much for That) en over obesitas (Big Brother). Thema’s waarbij je niet onmiddellijk het water in de mond loopt, maar Shriver weet met haar intelligentie en verbeeldingskracht de taaiste onderwerpen geestig en levendig te maken, ook al moet ze af en toe een kunstgreep toepassen door een economisch exposé te vermommen als dialoog. Maakt voor de vaart van het boek niet uit.
Er is geen geld meer voor de voortplanting. De schaarse jongeren hebben baantjes in verzorgingshuizen voor hoogbejaarden die dankzij hun enorme aantallen politiek gezien hun verworven rechten overeind kunnen houden. Chinese bejaarden worden geïmporteerd, want de zorgkosten in Amerika zijn zo laag. De highschool-schietincidenten hebben zich verplaatst naar de verpleeginrichtingen, waar dementen en vegetatieven worden neergeknald. De sfeer van The Mandibles is lichter dan van Cormac McCarthy’s The Road, waaraan het me soms deed denken, maar het doemscenario niet minder plausibel. Onthouden voor later: als er alleen nog maar internet bestaat, komen niet weggegooide oude boeken goed van pas. Als wc-papier.