<div class="lead">Nee, je vindt een cartoon niet grappiger met een pen tussen je tanden. Een oprechte glimlach is, zoals zoveel zaken, het gevolg van een flink aantal effecten plus een portie toeval.</div>
Niet lang nadat het bedrog van Diederik Stapel aan het licht was gekomen (2011), begonnen sociaal-psychologen op initiatief van Daniel Kahneman met een klus die je kunt omschrijven als de grote zuivering: het repliceren van experimenten die tot dan toe als onwrikbaar waar golden. Als plausibele resultaten uit de lucht geplukt bleken te zijn, hoe robuust is sociaal-psychologisch onderzoek dan eigenlijk in het algemeen? Door middel van herhaling zouden de oorspronkelijke resultaten bevestigd moeten worden.
Recent slachtoffer in deze zuiveringsoperatie is het beroemde ‘pen tussen de tanden’-experiment van Fritz Strack (1988). Dit onderzoek liet zien dat proefpersonen die geïnstrueerd waren om een pen tussen hun tanden te klemmen een serie cartoons van Gary Larson een stuk leuker vonden dan proefpersonen met een pen tussen hun lippen of helemaal zonder pen. De reden hiervoor, aldus de onderzoekers, was dat de vastgeklemde pen de proefpersonen tot een lach dwong, waarna ze de cartoons onbewust grappiger vonden. Een oud ideetje, al van Darwin, dat de gemoedstoestand het lichaam volgt en niet andersom. Een slim experiment, een alleszins plausibel verband, maar het effect werd in de replicatie niet opnieuw gevonden.
Exit Strack dus maar? Als mogelijke reden voor het mislukken van het herhaalonderzoek werd geopperd dat de cartoons van Larson door de huidige generatie proefpersonen (studenten) niet meer zo leuk werden gevonden als in 1988, oftewel: de cartoons waren gedateerd. Dit betwijfel ik, want ik bezit een mok (pennen erin) met een cartoon van Larson, voorstellende drie dinosaurussen die heimelijk sigaretjes aan het roken zijn, een geeft een ander een vuurtje, met als onderschrift: The real reason dinosaurs became extinct. Dertig jaar later vind ik dit nog steeds behoorlijk grappig.
<q class="pull-left">En het was echt niet zo dat de hoofdredacteur met sigaar welwillender reageerde dan zonder sigaar.</q>
Het zwakke punt van Stracks onderzoeksopzet is de afgedwongen lach. Als je een pen tussen je tanden klemt, krijg je geen lach maar een vertrokken mond die nog het meest lijkt op de macabere grijnslach van een doodshoofd. Zo’n soort grijns herinner ik me van hoofdredacteuren van de oude stempel die met een sigaar tussen hun tanden en een rood potlood in hun hand teksten van zenuwachtige beginnende journalisten zaten door te nemen. En het was echt niet zo dat de hoofdredacteur met sigaar welwillender reageerde dan zonder sigaar. Dat het verband tussen een kunstmatig geïnduceerde grijnslach en een opgewekt gemoed, althans openstaan voor humor, niet opnieuw werd gevonden, kan me niet verbazen. Het gaat om kleine manipulaties, kleine effecten, veel toeval. Nu eens wordt zo’n effect aangetroffen, de volgende keer niet.
Toch zegt falend herhaalonderzoek niets ten kwade over het fundament van de sociale psychologie zelf dat neerkomt op ‘je gedrag en je gevoelens komen niet noodzakelijk voort uit je zogeheten authentieke zelf’. Er zijn andere factoren in het geding, in de eerste plaats andere mensen en in de tweede plaats de rol die je jezelf aanmeet of laat aanmeten. Mensen die een cabaretvoorstelling in een zaal bezoeken, vinden die cabaretier vaak veel grappiger dan mensen die de voorstelling op tv bekijken. Als iedereen om je heen zit te gieren, lach je vanzelf mee, maar in je eentje voor de tv komt het zelden van hardop lachen.
Wat ook werkt, is doen alsof. Het is heel goed mogelijk om op een feestje een chagrijnige stemming weg te pleisteren onder de rol van opgewekte deelnemer compleet met valse glimlachjes en zogenaamde belangstelling en er vervolgens echt plezier in te krijgen. Eerst speel je alleen maar de rol van stoere politieagent of bokkige hangjongere en na enige oefening bén je het. Het is lastig om die sociaal-psychologische principes in nette, toetsbare (en repliceerbare!) experimenten te vatten, omdat mensen zich onvoorspelbaar blijven gedragen, maar met de theoretische uitgangspunten is niets mis.
Overigens vind ik dat Stapel lang genoeg in the doghouse heeft gezeten en nodig weer aan het werk moet.