Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Auke Kok

Marokkaans-Nederlandse voetballers: in de geest van Appie Nouri

<div class="lead">
<p>In het boek <em>Stad in Oorlog</em> staan veel onbekende foto&#8217;s van de Amsterdamse oorlogsjaren. Auke Kok bekeek het beeld van de eerste Britse verkenners op de Dam.</p>
</div>
<p>‘Zij zullen later het vuur op de menigte openen.’ Zo staat het in het mooie boek <em>Stad in Oorlog</em>, en het blijft een fascinerend plaatje: de eerste geallieerde verkenners op de Dam met op de achtergrond enkele leden van de Duitse Kriegsmarine die het schouwspel zo te zien ontspannen gadeslaan. Boodschap: zó hangen ze wat rond in hun gevorderde herensociëteit Groote Club, zó knallen ze hun magazijnen leeg op duizenden onschuldige Nederlanders.</p>
<p>Maar het is zeer de vraag of het zo wel is gegaan. Het vuur werd zeker geopend, maar <em>op de menigte</em>? Als dat zo was — als de leden van de Kriegsmarine dus vanaf het balkon van de Groote Club hun automatische geweren op de mensenmassa richtten — dan konden die moffen wel bijzonder slecht mikken. Het balkon bevond zich vlak bij de menigte die op die maandag 7 mei 1945 op haar bevrijders stond te wachten. Als de verslagen en gedesillusioneerde Duitse soldaten hun woede werkelijk op de duizenden uitgelaten Nederlanders hadden willen koelen, dan zouden er vast meer feestvierders zijn gesneuveld dan twintig tot dertig. Een onwaarschijnlijk bloedbad zou het gevolg zijn geweest.</p>
<p>Het lag allemaal wat ingewikkelder, zoals ik in de longread <a href="https://fosfor.nl/longreads/vrolijke-zwarte-maandag" target="_blank"><em>Vrolijke, Zwarte maandag</em></a>  heb aangetoond. Zeer waarschijnlijk zijn de Duitsers in hun Schutzpunkt in het hoekpand aan de Dam van diverse kanten geprovoceerd. Ze zagen hoe leden van de Binnenlandse Strijdkrachten in weerwil van de afspraken Duitse militairen ontwapenden en arresteerden. ‘De militairen werden onder gejoel en gejuich van omstanders door de BS het paleis in geschopt en geslagen,’ schreef een aanwezige later aan <em>Het Parool</em>.</p>
<p>In de omgeving werd geschoten en het was vaak onduidelijk door wie. De Duitsers waren verslagen, maar de bevrijders lieten nog op zich wachten. Verdwaasde burgers, Duitse militairen, BS, iedereen deed maar wat in een uitgelaten maar beladen chaos met overal wapens en een groeiend Wild-Westgehalte.</p>
<p>Op het aanpalende Damrak bemoeiden zelfs groepjes burgers zich met de aanhouding van loslopende Duitse militairen. Op de Nieuwezijds werd een Duitse legerauto die uit de richting van het Centraal Station was komen aanrijden tot stoppen gemaand door BS’ers. De twee inzittenden werden met de handen omhoog naar het Paleis geleid, en zo ging het maar door.</p>
<p>Ook zagen de Kriegsmariniers dat ‘moffenmeiden’ op de Dam werden kaalgeschoren, mishandeld en vernederd, en ze ergerden zich daaraan. Een Duitse militair eiste dat het kaalknippen en mishandelen stopte. Hij werd uitgelachen. De mensen drongen naar voren. Een getuige zei later: ‘En als je dan gaat roepen: dit doen wij met jullie ook, dan vraag je om narigheid.’</p>
<p>De narigheid, de angst, de onzekerheid, de frustraties, wat het ook was: er werd (heen en weer) geschoten, er was paniek, het schuilen achter een ijskar en lantaarnpalen leverde inmiddels beroemde foto’s op. Huiveringwekkende foto’s zijn het en ze kunnen niet genoeg tentoongesteld en geboekstaafd worden.</p>
<div class="info-box">
<p>René Kok en Erik Somers, <em>Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945 in foto’s,<br />
</em>W Books, Introductieprijs t/m 17 mei 2017 € 29,95, daarna € 34,95. Het boek wordt  vandaag gepresenteerd in het <a href="https://www.amsterdam.nl/stadsarchief/" target="_blank">Stadsarchief Amsterdam.</a> Morgen opent de gelijknamige tentoonstelling daar. Die loopt tot 17 mei.</p>
</div>
<div class="info-box">
<p>Meer over geschiedenis? Volg <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank">de nieuwsbrief van Vrij Nederland</a>.</p>
</div>


Schoten die Duitsers écht op de menigte op de Dam?

Waarom Osdorp maar geen melting pot wordt

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Tijdens de Olympische Spelen van 1936</span> zette de zwarte hardloper Owens de racist en dictator Adolf Hitler voor schut door vier gouden medailles te winnen. Het is een mooi verhaal, maar klopt het ook? Over verzinsels en bittere waarheden.</div>
<p class="p_1">Sommige dingen zijn zo fijn om te geloven dat iedereen ze gelooft. Stapels met feiten kunnen worden aangedragen om het geloof te ontzenuwen, maar het geloof, de kletskoek, de bizarre vertelling zet zich voort. Dat geldt zeker voor het leven van Jesse Owens. De zoon van een werkloze katoenplukker uit Ohio, telg uit een slavenfamilie, die de verschrikkelijke dictator Adolf Hitler voor gek zet: hoe mooi wil je het hebben? Inderdaad won de 22-jarige zwarte topatleet Owens tijdens de Olympische Spelen van 1936 vier keer goud en ontpopte hij zich daarmee tot de Keizer van de Spelen. En ongetwijfeld bezorgde de hardloper en verspringer vele critici van de nazi’s een goed gevoel. Een triomferende ‘neger’, zoals dat toen nog heette, in het Olympiastadion van Berlijn en daarmee in het hol van de leeuw: dat was een zoet beeld waar geen suiker tegenop kon.</p>
<p class="tekst">Kosten noch moeite hadden de nazi’s gespaard om van de Spelen een succes te maken, en nu haalde de sympathieke, zachtmoedige en o, zo soepele loper uit Amerika de vermeende superioriteit van het blanke ras onderuit. Het maakte Owens in de ogen van miljoenen nog sympathieker dan hij al was – en nu we tachtig jaar verder zijn, is de in 1980 overleden Owens een heilige. Een voorbeeld voor anderen en het bewijs dat de sport de politiek kan overwinnen. De glorie van de wonderatleet kreeg eeuwigheidswaarde door het megasuikerklontje in de vorm van rijkskanselier Hitler die tandenknarsend wegliep van het ereterras omdat hij anders die vermaledijde <em>Schwarze</em> een hand moest geven.</p>
<p class="tekst">In de Amerikaanse speelfilm <em>Race</em>, die vanaf deze week in Nederland is te zien, wordt het suikerklontje keurig opgediend, niet voor het eerst en naar we mogen vrezen niet voor het laatst. Een woedende Hitler is wat de bezoekers verwachten en de familie Owens, die betrokken was bij de totstandkoming van de film, zag erop toe dat de bezoekers in elk geval wat de zoetigheid betreft tevreden huiswaarts zullen keren.</p>
<p class="tekst">Maar de werkelijkheid is eerder bitter. Zoals <em>Race</em> – let op de dubbele bodem in de titel – wél goed weergeeft, had Owens niet zozeer in Duitsland last van racisme, als wel in zijn eigen Amerika. Net als zijn zes broers en drie zussen was hij in de staat Alabama, waar hij de eerste negen jaar woonde, opgegroeid met het idee dat je een blanke niet in de ogen kijkt. De familie Owens bezat niets behalve een houten huisje bij de katoenplantage, en op jonge leeftijd leerde Jesse al hoe het katoen tijdens het plukken in je handen kan snijden.</p>
<p class="tekst">Zwarten waren minderwaardig in Alabama en later als jonge sporter merkte Owens bijna dagelijks hoe het was om zwart te zijn. En, verre van zoet, na de Spelen van Berlijn merkte hij dat nog steeds. Hoewel de kranten Owens kamerbreed prezen als de atleet die Amerika een humaner, minder racistisch en hardvochtig gezicht kon helpen geven, weigerde president Franklin D. Roosevelt hem te ontvangen. Met blanke sporters ging Roosevelt graag op de foto, niet met de vriendelijk glimlachende kleinzoon van een slaaf. ‘Hitler negeerde me niet, het was onze president die me negeerde,’ zei Owens vlak na de Spelen. ‘De president stuurde me niet eens een telegram.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">‘Hitler negeerde me niet, het was onze president die me negeerde,’ zei Owens vlak na de Spelen.</q></p>
<h5>Halfbakken nazigroetje</h5>
<p class="tekst">Inderdaad lijkt het kleineren van de sprinter Owens op de lange lijst met Hitlers wandaden niet voor te komen. Wellicht zou de dictator hem in augustus 1936 met plezier hebben vernederd als hij had gekund – mogelijk zelfs zowel na de winnende prestaties van Owens op de honderd en tweehonderd meter hardlopen, op de vier maal honderd meter estafette als bij het verspringen. Maar Hitler kreeg domweg de kans niet. Het simpele feit wil namelijk dat hem al vroeg na de start van de Spelen te verstaan was gegeven niet meer te poseren met atleten. Op de eerste sportdag, zondag 2 augustus, had Hitler enkele Duitse en Finse atleten bij zich in de ereloge laten komen. Daarop had Henri graaf de Baillet Latour, voorzitter van het Internationaal Olympisch Comité, hem gezegd dat hij, teneinde zijn neutraliteit te bewaren, óf alle winnaars, óf geen enkele winnaar voor de camera’s hulde moest brengen. Formeel bevond hij zich als staatshoofd in het domein van het IOC.</p>
<p class="tekst">Voor Hitler was de keuze gemakkelijk: met ingang van de volgende dag ontving hij tot de slotceremonie op 16 augustus helemaal geen sporters meer, althans niet openlijk. Dus ook Owens niet. De sporters konden hem sowieso gestolen worden, al wilde hij de wereld voor de camera’s van Leni Riefenstahl, enthousiast wiegend met een verrekijkertje in de hand, anders doen geloven.</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-331999 media-331999" class="align-left"><img srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/race_43008813_st_8_s-high-320x134.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/race_43008813_st_8_s-high-640x267.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/race_43008813_st_8_s-high-1280x535.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/race_43008813_st_8_s-high-1920x802.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Focus / Features</figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">Maar enig contact met Owens was er wel. Na afloop van de cérémonie protocollaire op maandag 3 augustus, die zowel voor nummer één Jesse Owens als voor nummer twee op de honderd meter sprint, Ralph Metcalfe, de Stars and Stripes hoog aan de masten had doen wapperen, werd Owens voor een radio-interview naar de omgeving van het persvak geleid. Daarboven zat Hitler op zijn stoel en hij groette Owens. Niet uitbundig, maar volgens menige ooggetuige bracht hij een soort halfbakken nazigroetje naar de glunderende en verlegen atleet, en deze knikte vriendelijk terug.</p>
<p class="tekst">Deze scène ontbreekt, het zal niet verbazen, in de film <em>Race</em>. Ze komt ook niet voor in eerdere speelfilms en documentaires over Owens. De scène doet het ook slecht op verjaardagspartijtjes en in stamcafés. Toch is het de waarheid. Sterker nog, Owens zei kort daarna in <em>The New York Times</em> als reactie op het verhaal dat Hitler hem had genegeerd: ‘Ik denk dat de schrijvers van slechte manieren getuigen door de man van het uur in Duitsland te kritiseren.’</p>
<h5>Berlijn: niet per se slechter</h5>
<p class="tekst">De man van het uur: ook dat klopte. Volgens zijn biograaf Ian Kershaw zat Hitler in de zomer van 1936 op de toppen van zijn populariteit. De Duitse economie was uit het slop, ’s lands zelfvertrouwen groeide, Hitler had de – van voor tot achter gemanipuleerde – verkiezingen met overmacht gewonnen en nu moest hij overal handtekeningen uitdelen als een filmster. De openingsceremonie van de Spelen had hij schaamteloos naar zich toegetrokken en bij al zijn bezoeken aan het Olympiastadion werd hij toegejuicht door honderdduizend mensen met gestrekte armen. Hitler bereikte met de Spelen in Berlijn exact wat hij wilde: nog meer respectabiliteit in binnen- en buitenland. Zelfs van de beste atleet ter wereld, de almaar grijnzende en buigzame Jesse Owens, kreeg hij die.</p>
<p class="tekst">Na zijn overwinning op de honderd meter hardlopen, het koningsnummer, stapte Owens op een houten platform. Als een acteur in een propagandafilm zei hij in de camera: ‘Ik ben erg blij de honderd meter te hebben gewonnen op de Olympische Spelen hier in Berlijn, een zeer mooie stad in een prachtige omgeving. De strijd was groots en we zijn verheugd de top te hebben gehaald. Dank u hartelijk.’</p>
<p class="tekst">Geen woorden van een atleet die eropuit was een dictator voor schut te zetten. Dat was Owens’ plan ook helemaal niet. In de jaren tussen de troonsbestijging van Hitler in januari 1933 en ’s werelds grootste sportevenement in 1936 was vooral in Amerika de roep om een boycot luid geweest. Niet omdat velen de Tweede Wereldoorlog en de Shoah voorzagen, maar simpelweg omdat deelname aan de Spelen werd gezien als een steunbetuiging aan een regime dat de democratie om zeep had geholpen, dat een substantiële bevolkingsgroep, de Joden, structureel vernederde en dat de sport ondergeschikt had gemaakt aan de staatsideologie van het nazisme. Sporten in Berlijn was in hun ogen ja zeggen tegen racisme en intimidatie. Zelfs in het betrekkelijk brave Nederland waren er atleten, onder wie de joodse bokser Ben Bril, die weigerden te gaan.</p>
<p class="tekst">Hoewel er ook op Jesse Owens, dé sportsensatie van 1935, druk was uitgeoefend thuis te blijven, was hij in juli 1936 vol overtuiging naar nazi-Duitsland gevaren. Zijn hele leven was hardlopen een bevrijdende activiteit geweest en nu liet hij zich deze mogelijkheid om roem en fortuin te vergaren niet ontnemen. Bovendien vond hij de situatie in Berlijn niet per se slechter dan die in Alabama en Ohio. Racisme leek alomtegenwoordig te zijn, en net als de meesten van de vierduizend sporters en coaches was hij onder de indruk van de organisatie, van de faciliteiten en de infrastructuur in en rond de Duitse hoofdstad.</p>
<p class="tekst">Owens meende wat hij zei op dat houten platform. En ook enkele keren daarna was er een niet onvriendelijk oogcontact tussen hem en de Führer.</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-331997 media-331997" class="align-left"><img srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/jesseowens-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/jesseowens-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/jesseowens-1280x853.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/jesseowens-1920x1280.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Foto: AP/HH</figcaption></figure>
</div>
<h5>Best nette mensen, die moffen</h5>
<p class="tekst">‘De blanke mensheid zou zich moeten schamen. O, was de olympiade eindelijk maar voorbij!’ Jazeker, het dagboek van Joseph Goebbels wordt vaak geciteerd. Inderdaad vond de minister van propaganda het een schande voor de blanken dat zoveel medailles in Berlijn naar zwarte atleten gingen. En uiteraard was ook Hitler er niet blij mee. De nazipers schreef na een nieuwe zege van Owens over ‘hulpkrachten’ zonder wie de Verenigde Staten, waartegen de Duitsers zich zowel sportief als ideologisch graag afzetten, lang niet zo succesvol zouden zijn geweest. En niet toevallig werd de Nederlander Tinus Osendarp, bronswinnaar op beide sprintafstanden achter de Schwarzamerikaner, onmiddellijk tot de ‘snelste blanke op aarde’ uitgeroepen.</p>
<p class="tekst">De zegetocht van Owens cum suis kwam de nazi’s slecht uit, maar taferelen zoals in de film <em>Race</em>, van de dictator die woedend opstapt, worden niet ondersteund door bronnen. Hitler had er welbeschouwd geen belang bij om als onsportief te boek te staan. Integendeel, alle overheidsinvesteringen in de Spelen van Berlijn waren juist bedoeld om goodwill te kweken. Het moesten de grootste, de best georganiseerde en meest bezochte Spelen ooit worden, om de wereld te overtuigen van de positieve bijdrage die het naziregime wilde leveren aan een vredelievende wereld.</p>
<p class="tekst">Alles in die eerste twee weken van augustus stond in het teken van <em>Frieden en Jugend</em>, en in opdracht van de regering had de stad Berlijn haar zondagse jurk aangetrokken. Overal wapperden hakenkruis- en olympische vlaggen, zonder doordeweekse smetten als wasgoed, alles ademde blijdschap, orde en sportiviteit.</p>
<p class="tekst">Het werkte. Na de spetterende sluitingsceremonie, met als hoogtepunt de door Albert Speer ontworpen lichtshow, trokken de sporters en journalisten huiswaarts in de overtuiging dat Duitsland er weer helemaal bij hoorde. Dankzij Hitler had het land de ellende van oorlog en financiële crisis achter zich gelaten. Best nette mensen, die moffen. Zo luidde het oordeel en de grote Leider zag dat het goed was. Sterker nog, alle beschuldigingen dat de Joden en zwarten het ergste te vrezen hadden in Duitsland, leken plotseling onwaar te zijn. Er hadden enkele (half)Joden meegedaan namens Duitsland, Joden en zwarten hadden medailles gewonnen en ze hadden met eikenplantjes en lauwerkransen en al ongehinderd mogen vertrekken.</p>
<h5>Één groot toneelstuk</h5>
<p class="tekst">Als je er goed over nadenkt, heeft Owens – en hebben de andere afro-Amerikaanse prijswinnaars – Hitler niet dwarsgezeten. Ze hebben hem mogelijk net zo geholpen als alle andere atleten, blank of Aziatisch, uitblinker of verliezer. Ze hechtten waarde aan het ontbreken van borden met ‘Voor Joden Verboden’ in de parken en bij openbare gelegenheden; dat was naïef, want die waren vlak voor de Spelen weggehaald om er vlak na de Spelen weer te worden teruggezet. Het was één groot toneelstuk, geschreven en geregisseerd met een vernuftig soort cynisme. In zijn magnum opus <em>Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945</em> rept Jacques Presser van een ‘onderbreking van de vervolgingen met het oog op het verwachte bezoek van die buitenlanders, aan wier lichtgelovigheid en bereidheid zich te laten misleiden, de historicus nauwelijks zonder schaamte vermag terug te denken’. Kortom: ‘Het is nauwelijks weerlegbaar dat de nazi’s hieruit de conclusie hebben getrokken dat zij wel hun gang konden gaan.’</p>
<p class="tekst">De rest is geschiedenis.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Het was het tragische lot van Owens: hij moest de mythe in leven houden om zichzelf in leven te houden.</q></p>
<h5 class="tekst">Geënsceneerde foto</h5>
<p class="tekst">Jesse Owens heeft zich vooral laten kennen als het type meegaande sportman. Dat blijkt ook weer uit de mythe rond Luz Long. De foto met Long en Owens, liggend in het gras naast de sintelbaan, blank en zwart, Duits en Amerikaans, twee verspringers bezig zich te verbroederen tijdens de Spelen, is bijna net zo vaak gereproduceerd als het verhaal van de boze Hitler. Uiteraard pakt <em>Race</em> uit met dit schitterende verhaal en zelfs in een nuchter boek als <em>Triumph. The untold story of Jesse Owens and Hitler’s Olympics</em> wordt het uitvoerig behandeld. Het is ook mooi. Na twee valse sprongen van Owens helpt zijn grootste concurrent Long hem met een advies. Op aandringen van Long neemt Owens een extra marge bij de afsprong en plaatst zich zo voor de finale, die hij van Long zal winnen. Om tranen van in je ogen te krijgen. De zwarte en de stereotiepe Ariër ontmoeten elkaar ’s avonds in het Olympisch Dorp, Long toont zich een vijand van het regime en ze houden contact tot Longs dood als soldaat in de Tweede Wereldoorlog. Vrienden voor het leven, deze ware sportmannen.</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-331996 media-331996" class="align-left"><img srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/prev_watermarked0_3227793-320x208.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/prev_watermarked0_3227793-640x417.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/prev_watermarked0_3227793-1280x833.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/prev_watermarked0_3227793-1920x1250.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>De beroemde foto met Long | Foto: Past Pix / Getty Images</figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">De citaten uit hun correspondentie hebben al menige biografie opgeluisterd. Het vervelende is alleen dat de citaten niet bestand zijn tegen kritisch bronnenonderzoek. In het gezaghebbende <em>Journal of Olympic History</em> constateert auteur en vorser Volker Kluge dat de twee verspringers nauwelijks contact met elkaar hebben gehad. Van brieven geen spoor. En hoezo zou Owens met zijn status als wereldrecordhouder verspringen afhankelijk zijn geweest van zo’n simpel advies? ‘Die beroemde foto van Long en Luz is geënsceneerd door fotografen,’ vertelde de Duitser Kluge mij tijdens een rondwandeling door het Olympisch Dorp, ten behoeve van mijn boek over de Spelen. ‘Op hun verzoek zijn ze naast elkaar gaan liggen. Owens kwam pas veel later met dat verhaal op de proppen dat Long hem had geholpen.’</p>
<h5>Door de zij-ingang</h5>
<p class="tekst">Het wordt nog gekker als je bedenkt dat Owens het keer op keer vertelde, aan wie het maar horen wilde. En de wandelende olympische encyclopedie Kluge weet ook waarom. Na de Spelen kreeg Owens grote problemen in de VS. Zijn verwachtingen om geld te verdienen met zijn roem kwamen niet uit. Hij bleef een tweederangsburger. Ze wilden voor hem juichen, maar hem geen baan geven. Uit nood liet hij zich na de oorlog inhuren als de spreker die de mensen vertelde wat ze graag hoorden. Over de boze Hitler en de aardige Long, bijvoorbeeld. Zo versterkte Owens de flauwekul die over hem de ronde deed. De zogenaamde vriendschap met Long paste volmaakt in het door Amerika gewenste beeld van de Bondsrepubliek als westerse bondgenoot. Missionaris Owens liet zich in de Koude Oorlog maar wat graag naar West-Berlijn sturen. Daar figureerde hij naast de zoon van Long, Kai, en deed hij kond van zaken waarvan hij wist dat ze onjuist waren.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right"><strong>De waarheid was dat het beter was te fantaseren en te draaien dan overal door de zij-ingang naar binnen te moeten.</strong></q></p>
<p class="tekst">Het was het tragische lot van Jesse Owens (1913-1980): hij moest de mythe in leven houden om zichzelf in leven te houden. De waarheid was even hard als de terminale longkanker die hij kreeg van de sigaretten die hij buiten het bereik van de camera’s rookte. De waarheid was dat het beter was te fantaseren en te draaien dan overal door de zij-ingang naar binnen te moeten, zoals na zijn terugkeer in de VS in 1936. Ook was liegen beter dan te moeten hardlopen tegen paarden en honden. Zijn praatjes voor de vaak smaakten zoeter dan de kost te moeten verdienen als een kermisattractie.</p>
<p class="tekst">Van hun kant klampen miljoenen sportliefhebbers zich nog altijd vast aan de idee dat sporters als Owens in staat zijn om politici af te troeven. Terwijl het omgekeerde veel vaker het geval is, misschien wel altijd. Hitler wist het. In 1978 wist juntaleider Jorge Videla het tijdens het WK voetbal in Argentinië. Vladimir Poetin wist het anderhalf jaar geleden heel goed tijdens de Winterspelen van Sotsji. Net zoals hij over twee jaar van de meegaandheid der sporters zal profiteren tijdens het WK voetbal, om maar te zwijgen van de autoritaire leiders van Qatar gedurende het WK in 2022. De sporters zeggen dat zij niets te maken hebben met de politiek en de dictators lachen zich een hoedje onder hun petten. Tachtig jaar lang alweer.</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">Auke Kok, <em>1936, Wij gingen naar Berlijn</em>, Thomas Rap, 336 p., <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Wij-gingen-naar-Berlijn-Auke-Kok.htm?_ga=1.184796905.1761566411.1421052297" target="_blank">€ 19,90.</a></p>
</div>
<p class="onderschrift">


Jesse Owens: mythe en tragiek van een wonderatleet

De roerige geschiedenis van moffenmeisjes en bevrijers

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Hij was eigenlijk </span>ongeschikt voor topsport. Zoveel hield hij niet van Ajax. Danny was echt niet de Yoko Ono van Oranje. En een bemoeial? Mwah.</div>
<h5 class="tussenkop">1. Hij dankte alles aan zijn talent</h5>
<p class="tekst">Wie zoiets zegt, kent de geschiedenis van Gerrie Splinter niet. Omstreeks zijn vijftiende maakte Gerrie Splinter in de junioren van Ajax samen met magere Johan de dienst uit. Gerrie en Johan maakten zo ongeveer alle goals in hun team. Ze speelden wedstrijdjes in de wedstrijden: wie maakt deze middag de meeste doelpunten? In het clubblad werden de heren er streng op gewezen dat voetbal een teamsport is en dat ze de bal ook eens aan de andere spelers moesten gunnen. Daarna liet Gerrie zich op het Leidseplein verleiden door wat tienerjongens nog meer bezighoudt dan tegen een balletje trappen. En als Gerrie op zijn donder kreeg van de trainer, raakte hij geen bal meer. Johan ging veel minder uit en in plaats daarvan bracht hij talloos veel uren door op de club, waar zijn moeder de kleedkamers schoonmaakte. Eindeloos oefende hij op zijn zwakke linkerbeen tegen een blinde muur. Kritiek van de trainer maakte hem sterker, niet zwakker. Gerrie kreeg geen contract, <span class="Cursief">Jopie</span> wel.</p>
<p class="tekst">Grappig detail: vlak voor het WK 1974 oefende het Nederlands elftal, met Johan als spits, tegen het Nederlands Amateurelftal, met Gerrie in de spits. Gerrie dacht: was ik nu maar niet gaan stappen in de Can-Can.</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-321113 media-321113" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafbeelding-2012-03-22-om-13.50.27_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafbeelding-2012-03-22-om-13.50.27_preview-320x485.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafbeelding-2012-03-22-om-13.50.27_preview-640x971.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Op de bank met moeder Nel en broer Henny. Foto: Sem Presser/MAI</figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">Cruijff dankte juist bijzonder veel aan zijn doorzettingsvermogen. Hij was zo mager en licht dat de jeugdtrainers hem mee naar huis namen voor een extra maaltijd. Er was iets mis met zijn voeten en hij had last van nervositeit. Je zou bijna zeggen dat zijn lichamelijke en geestelijke uitrusting hem ongeschikt maakte voor topsport. Jopie had eerst zichzelf te overwinnen voor hij aan zijn tegenstanders toekwam. Wat hij allemaal opzij heeft moeten zetten voor zijn carrière grenst aan het ongelooflijke. Cruijff kon zich minder veroorloven dan anderen. Zelfs gedisciplineerd was hij niet van huis uit. Niemand van zijn generatie werd zo vaak gestraft bij Ajax als hij. Zelfs zijn trainer Rinus Michels, met wie hij samen (bijna) de wereld zou veroveren, had aanvankelijk veel met hem te stellen. Op tijd komen was lastig voor hem, al luisterde hij wel gretig naar wat zijn trainers vertelden over tactiek.</p>
<p class="tekst">Luisteren, je uiterste best doen, er alles voor over hebben: de opmars van Johan Cruijff in de jaren zestig is voer voor pedagogen. Ondanks zijn vermaarde opstandigheid en eigenwijsheid, die altijd meer aandacht hebben gekregen, was de basis van zijn succes juist zijn vermogen om met pijn en tegenslagen om te gaan.</p>
<h5>2. Cruijff was een linkse rebel</h5>
<p class="tekst">Rebels was hij zeker. Aangevuurd door zijn schoonvader nam hij het eind jaren zestig op tegen bestuurders die voetballers zoals hij niet serieus namen. Brutaal manifesteerde Cruijff zich als een belangenbehartiger van zijn medespelers aangaande salaris, verzekeringen en sponsorgelden. Daarmee werd hij het mikpunt van hoon – hij was een praatjesmaker die altijd wat te zeiken had – en dat accepteerde hij met in zijn achterhoofd de wetenschap dat hij gelijk had. Dat had hij ook. Deze maling aan de boven hem gestelden, die hij altijd al had, viel samen met de rebelse beat- en rockmuziek van de jaren zestig. En begin jaren zeventig werd hij helemaal een popster met zijn lange haar, kralenketting en armbanden. Maar links was hij bepaald niet. Linkse studenten vereenzelvigden zich met hem, hij deed dat niet met de studenten. Cruijff had weinig op met demonstreren en lang uitslapen.</p>
<p class="tekst">De rebelsheid van Cruijff was eerder rechts, of liever nog: liberaal. Loon naar werken. Hij wilde meer betaald krijgen dan de anderen omdat hij belangrijker was. Schoonvader en zakenman Cor Coster maakte hem bewust van zijn economische waarde, die in de betrekkelijk korte tijd van een voetballoopbaan moest worden verzilverd. Meer en meer besefte Cruijff dat de mensen voor hem kwamen, dat zijn team dreef op zijn eeuwige gepraat en gewijs in het veld, dat Ajax dankzij hem vaker won dan zonder hem. Dus of hij even mocht vangen. En die uitstraling van rock-’n-roll, van een hippie, die kwam niet voort uit de wens een icoon van ‘de nieuwe generatie’ te zijn: het was doodeenvoudig zijn modebewuste vrouw Danny die hem stylde. Danny, die zelf menig jongenshart sneller deed kloppen met haar verschijning als de Nederlandse Dusty Springfield, dreef een <span class="Cursief">shoetiek</span> in de toen hippe Kinkerstraat in Amsterdam-Oud-West. Ze wist wat <span class="Cursief">going on</span> was en zodra Johan haar hand mocht vasthouden, diende hij zijn malle kostuums met hoog water in te ruilen voor iets moderners.</p>
<p class="tekst">Met zijn sieraden en zijn haast androgyne uiterlijk paste Cruijff perfect bij de glamrock van midden jaren zeventig. En hij draaide misschien wel eens een plaatje van David Bowie. Maar thuis bij onruststoker Cruijff klonk eerder het Jordaanse levenslied, overeenkomstig het DNA van zijn ouders. Cruijff was de typische individualist in het opkomende Ik-tijdperk, maar met een verlangen om de burgermaatschappij duidelijk te maken dat de tijden <span class="Cursief">a changin’</span> waren had het niets van doen. Eerder met het opkomende materialisme.</p>
<h5 class="tekst">3. Cruijff was een echte Ajacied</h5>
<p class="tekst">Natuurlijk woonde hij praktisch tegenover het stadion in de Watergraafsmeer en groeide Cruijff als het ware op in Stadion De Meer. En inderdaad werd hij telkens weer tot de club aangetrokken. Maar bijzonder vaak waren het anderen, zijn volgelingen, die aan hem trokken om zich met Ajax te komen bemoeien. Niet voor niets was zijn eerste vertrek uit Amsterdam, in 1973, omgegeven door conflicten. Cruijff voelde zich miskend door de clubdirectie – waar weinig voor nodig was – en – wat er veel dieper ingreep – door zijn medespelers. Die hadden namelijk niet hem, maar de oudere en sociaal vaardige Piet Keizer verkozen tot aanvoerder. Zoals dat gaat in Nederland werden veel andere Ajacieden het gedram van betweter Cruijff een beetje zat en schiepen ze er een zeker genoegen in hem op zijn plaats te zetten: iets minder ver boven het maaiveld.</p>
<p class="tekst">Beledigd en gekrenkt vloog Cruijff naar Barcelona. In het Spanje van dictator Franco was Johan bij aankomst op het vliegveld reeds El Salvador. Dat sprak hem aan. Ook plaatsten zijn medespelers hem direct op een voetstuk – ook dat beviel Johan goed.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">In Barcelona zei niemand dat hij eens moest ophouden met <span class="Cursief">saiken</span>, hij klom op tot de status van artiest, een kunstenaar op noppen. </q></p>
<p class="tekst">In Barcelona zei niemand dat hij eens moest ophouden met <span class="Cursief">saiken</span>, hij klom op tot de status van artiest, een kunstenaar op noppen. Het klimaat was fijner en, niet onbelangrijk, de belastingen nog veel fijner. Naar Ajax kwam hij niet vaker dan nodig was. In 1981 was het niet zo zeer liefde die hem terug naar Amsterdam dreef, als wel geldnood. Hij had de Bulgaarse handelaar en charmeur Michel Basilevitch toestemming gegeven zijn gehele, tijdens veertien jaar profvoetbal bijeen gespaarde vermogen – naar schatting tien miljoen gulden – voor hem te investeren. Dankzij een vruchtbare combinatie van verkeerde beleggingen en oplichting was er van het kapitaal na enkele jaren niets meer over. Cruijff had Ajax nodig om dat kapitaal te helpen opbouwen, zo simpel was het. En Ajax profiteerde: de toeschouwers stroomden toe en de club beleefde een paar mooie jaren.</p>
<p class="tekst">Maar zie: er was, zoals wel vaker bij Cruijff, heel weinig voor nodig om de eeuwige opstandeling boos en wrokkig te maken. Na de van hem bekende onduidelijke woordenwisselingen en beschuldigingen vertrok de ‘Ajacied’ in 1983 naar de erfvijanden in Rotterdam-Zuid. Om daar Feyenoord kampioen te maken. Omdat hij nu Feyenoord nodig had teneinde Ajax, dat hem had beledigd, een hak te zetten. Een echte Ajacied zou minder door rancune zijn voortgestuwd dan Cruijff. Hij zou meer hebben geaccepteerd uit clubliefde. Zoals de enige ware Mr. Ajax, Sjaak Swart, bijvoorbeeld.</p>
<h5 class="tekst">4. Hij mocht van Danny niet naar Argentinië</h5>
<p class="tekst">Dit een ware klassieker. Het is ook leuk om te zeggen op verjaardagsfeestjes. De vrouw als sfeerverpester. Danny Cruijff de Yoko Ono van Oranje noemen. De waarheid is genuanceerder. Al tijdens het WK 1974 vertelde Johan aan <span class="Cursief">Voetbal International</span> dat hij nooit meer aan zo’n toernooi als dit zou meedoen. De onbetwiste leider vond het ‘onmenselijk’ om vijf weken van huis te zijn en al die tijd de druk van massale verwachtingen op zijn puntige schouders te voelen. Het viel de gezinsman allemaal zwaar. Naar de huidige normen klinkt dat absurd, maar zo was dat voor Cruijff tijdens de, achteraf beschouwd, belangrijkste sportweken van zijn leven. Hij miste zijn vrouw en Jordi. De begeleiding was amateuristisch, er waren meer spelers die halverwege het toernooi in West-Duitsland naar huis wilden.</p>
<p class="tekst">Aan de andere kant is het waar dat Cruijff zijn weigering ooit nog naar een WK te gaan deed ná het zogenaamde zwembadincident. Dus dat lijkt toch een rol te hebben gespeeld. De nacht tevoren had hij een tijdje in het zwembad van Waldhotel Krautkrämer liggen spartelen met naakte Duitse meisjes. Daar waren niet alleen enkele teamgenoten bij geweest; ook een Duitse journalist spartelde undercover mee in het water en die wilde dat openbaar maken. Dat zou dus een hoop trammelant geven aangezien Danny nooit het typische voetbalvrouwtje heeft willen zijn. Wat haar in 1974 goed is gelukt. Danny riep haar man vanuit Barcelona dermate vaak ter verantwoording aan de telefoon dat hij op zondag 7 juli met donkere kringen onder zijn ogen het veld opliep. Over de rest hoeven we niet te hebben.</p>
<p class="tekst">Kortom: Johan zei al vóór de telefonades van Danny dat hij niet naar het WK 1978 zou gaan. Tegelijk zal hij goed hebben gesnapt dat Danny hem op zijn Jordaans, dus zonder omwegen, aan zijn belofte zou houden.</p>
<figure id="post-321109 media-321109" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafbeelding-2012-03-22-om-13.52.14_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafbeelding-2012-03-22-om-13.52.14_preview-320x228.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafbeelding-2012-03-22-om-13.52.14_preview-640x457.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafbeelding-2012-03-22-om-13.52.14_preview-1280x914.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>In een DC-8 met een zakje Treets (1968). Foto: Wim Meischke/MAI</figcaption></figure>
<h5>5. Cruijff was een bemoeial</h5>
<p class="tekst">Eigenlijk kan moeilijk worden ontkend dat hij zijn door cartoonisten zo dankbaar opgeblazen neus graag ergens in stak. Cruijff noemde zichzelf wel eens een bemoeial, dus helemaal onwaar is het niet. Maar wat vooral opvalt, is de gretigheid waarmee zijn adepten hem er altijd weer bij betrokken. Vooral sinds zijn afscheid als trainer in 1996 werd hij zowel in Barcelona als in Amsterdam eindeloos vaak gepolst en moest hij ‘het’ zeggen, omdat hij ‘het’ wist. Nu vond Cruijff zeker dat hij het wist, maar het patroon was eerder dat anderen hem benaderden dan dat hij zich uit eigener beweging aanbood om eens even schoon schip te komen maken. Het was meestal zo dat Johan, als hem om een mening werd gevraagd, hij die gaf óók als hij beter zijn mond kon houden. Een Cruijff zonder mening, dat kon ook naar zijn eigen idee natuurlijk niet. En als zijn mening aan alle kanten rammelde, dan klonk het op zijn Cruijffs dat als hij wilde dat de ander het begreep, hij het wel beter had uitgelegd. Vervolgens kwam de al dan niet helder verwoorde mening in de pers en had hij zich er mee ‘bemoeid’.</p>
<div class="figure--left">
<figure id="post-321117 media-321117" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Oei-oei-oei-69-0-S1311_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Oei-oei-oei-69-0-S1311_preview-320x324.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Oei-oei-oei-69-0-S1311_preview-640x647.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Op de hoes van zijn enige singeltje ooit (1969). </figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">Dieptepunt was natuurlijk de zogeheten Fluwelen Revolutie. Opnieuw waren er Cruijffianen die het niet zonder hem konden: alleen met de invloed van de immer wantrouwige Johan kon Ajax weer internationale succes oogsten. En Cruijff liet zich weer overhalen om de club op ‘zijn’ manier te laten functioneren: met meer aandacht voor de jeugd en meer nadruk op individuele begeleiding van jonge spelers teneinde hen een betere balbehandeling en beter spelinzicht bij te brengen. Cruijff was weer eens de bemoeial en het gevolg was een niet te volgen soap van achterdocht en verdachtmakingen.</p>
<p class="tekst">Daarnaast is het ongetwijfeld zo dat de aandoenlijke, grappige, irritante, inspirerende, gewone maar ook zo ongewone straatjongen uit Betondorp er zelf bij was als hij zich weer liet overhalen om mee te knokken. Bij dat ordinaire gooi- en smijtwerk zijn heel wat mensen onnodig beschadigd. Met andere woorden: als hij nu de spelmaker is in het hiernamaals, zoals de Engelse kranten zo mooi schreven na zijn dood, dan zal hij vooral daarvan spijt hebben: dat hij zich voor diverse karretjes heeft laten spannen in plaats van gezellig met Danny tapas te gaan eten. Troost: iedereen zal al dat gedoe in de bestuurskamers snel weer zijn vergeten. De vele in zijn naam aangelegde <a href="http://www.cruyff-foundation.org/" target="_blank">trapveldjes</a> zullen stukken langer meegaan. Gelukkig maar.</p>
<figure id="post-321116 media-321116" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/1228568_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/1228568_preview-320x207.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/1228568_preview-640x415.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/1228568_preview-1280x830.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Als coach van Barcelona voor het UEFA-duel tegen PSV in het Philips Stadion (1996). Foto: Gary M. Prior/Getty Images</figcaption></figure>
<p class="onderschrift">


De man en de mythen. Vijf misverstanden over Johan Cruijff

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Haar liedjes hebben een religieuze uitwerking </span>op hem. Dus wat doet Auke Kok als hij Patty Griffin kan spreken in haar kleedkamer? Dan heeft hij het slechtste, tevens meest onvergetelijke interview van zijn leven. Hij hakkelt over folk en gospel en zingt zomaar eh… het Wilhelmus.</div>
<p class="p_1">Een ontmoeting met de mooiste stem uit de alternatieve country, ook wel americana, had ik aangevraagd, maar het zou waarschijnlijk niet lukken. Daarom stond ik nietsvermoedend te luisteren naar een bandje in de Oosterpoort in Groningen, waar een festival inzake het rootsgejengel en getokkel met folkinvloeden werd gehouden, toen ik plotseling een sms’je kreeg.</p>
<p class="tekst"><span class="Cursief">Patty kan nu geïnterviewd worden</span>. <span class="Cursief">Graag asap melden in productiekamer</span>.<br />
Nee! Ik kijk nogmaals of het er echt staat – het staat er. Een puberaal soort paniek maakt zich van mij meester en even later loop ik met de hartslag van een schoolkrantverslaggever door een gang achter het podium waar zij, mijn heldin, de zingende poëet uit Austin, Texas, zal optreden. Wereldberoemde sporters heb ik geïnterviewd, CEO’s van multinationals, ministers, misdadigers. Ik deed het zonder problemen. Nu worden mijn handen natter bij elke stap die mij dichter bij haar deur brengt; natter want zweteriger van het – ik weet geen beter woord, vergeef me – ontzag.</p>
<p>Wat gebeurt hier? Ik lijk wel een believer en onderweg naar de kleedkamer van Patty Griffin besef ik dat ik dat inderdaad ben geworden, een believer. Ongemerkt heb ik haar heilig verklaard. Wat hele volksstammen hebben met Johann Sebastian Bach – een onbestemde religieuze ervaring – heb ik blijkbaar met haar. Idioot toch? Zo ken ik mezelf niet, maar blijkbaar kunnen folkliedjes over liefde en compassie en vergiffenis dat aanrichten: een Hollandse liefhebber van ironie in vervoering brengen, optillen, doen wegzweven alsof het cantaten zijn. Ik ervaar een reusachtige drempel op weg naar de schepper van die hemelse pracht, maar ben niet meer in staat om iets aan deze toestand te veranderen. De deur naast het bordje met ‘Patty Griffin’ zwaait onherroepelijk open en daar zit ze.</p>
<h5>Troost in de nacht</h5>
<p class="tekst">Een muis. Of liever, een bleke muis achter een soort van zwartgehaakte poncho, haar rug tegen de muur geplakt alsof ze anders van haar stoel zou vallen. Ze is dun en de ruimte die moet doorgaan voor een kleedkamer is belachelijk smal en non-descript voor een hemelse brenger van troost in de nacht. De 51-jarige Patty Griffin zegt <span class="Cursief">hi</span> – tenminste dat zal ze afgaande op de beweging van haar lippen wel zeggen. Geluid hoor ik niet en dat heeft veel, maar niet alles te maken met de waas van mijn bewondering. Alles is onscherp van de zenuwen. Naast de zangeres meen ik een wastafel te zien, een flesje water. In haar hand een mobiel die met een snoertje verbonden is met een stopcontact schuin boven haar.</p>
<p>Een infuus. Zo ziet het eruit in dit kale kamertje door die rare soft focus van mij, ik ben op ziekenbezoek bij een magere, haast onhoorbaar pratende vrouw op een stoel met een infuus. Op tafel een schaal met fruit onder cellofaan, ook dat nog. De hele tijd houdt ze haar telefoontje in haar hand, ik durf niet te vragen waarom. Ik durf wel meer dingen niet te vragen tijdens het slechtste, tevens meest onvergetelijke interview van mijn leven.</p>
<h5>Veel te groot</h5>
<p class="tekst">Lief is ze wel, uiteraard. Ik mag gaan zitten en net als in haar liedjes is ze een en al begrip als ik hakkelend een gesprek op gang probeer te brengen. Ik vraag naar de release van haar laatste plaat. Nieuwe albums zijn een prettig houvast voor interviewers die bang zijn de controle te verliezen. Ik buig voorover en meen de vrouw van mijn dromen te horen zeggen dat <span class="Cursief">Servant of Love</span>, zoals de even briljante als weerbarstige nieuwe plaat heet, gisteren zijn wereldprimeur in Noorwegen heeft beleefd. Noorwegen! – en niet eens in Oslo of zoiets, maar ergens in het noorden in een gat waar het nooit donker wordt, of het juist altijd donker is. Ze doet erg haar best zich de naam van het Noorse gat te herinneren, omdat ze een monument van muzikaliteit, maar ook van bescheidenheid en correctheid is, vindt ze dat haar plicht en uiteindelijk lukt het, maar vraag me niet wat ze zei. Ik versta het niet en snap het niet. Wat nou Noors gat? Met haar serene en glaszuivere engelenstem verdient ze luister en pracht waar ze ook gaat. Patty is veel te groot voor Noorse gaten.</p>
<p>Ze heeft Grammy-nominaties gekregen en er één keer een gewonnen, ze is al vanaf haar eerste album in 1996 een <span class="Cursief">darling</span> van critici en van muzikanten die houden van beeldrijke teksten over eenzaamheid en verlies op heerlijke melodieën. Niet de zoveelste eenzelvige bard maar eentje met aandacht voor anderen, voor de menselijke ziel in een koude wereld. Luisterend naar Patty word je vanzelf een beter mens, probeer het maar eens.</p>
<p>Enfin – Griffins nieuwste verscheen gelukkig wel in een kerk en dat past dan weer uitstekend bij haar hartverwarmende, door vleugjes gospel verrijkte folk. ‘Mijn vorige management heeft Europa een beetje verwaarloosd,’ legt ze uit. ‘Ik tourde almaar door de VS en toen ik een nieuwe manager kreeg, werden meteen weer optredens in Europa gepland.’</p>
<p>Juist vanwege haar nobele instelling klinkt het grappig als ze het Noorse publiek ‘beleefd’ noemt. ‘Ik ben dat niet gewend,’ zegt ze. ‘In Amerika laten de mensen tijdens een optreden telkens horen wat ze vinden. Ze zingen liedjes die ze kennen mee, ze praten door ballads heen, ze gooien bier door de zaal of schreeuwen om verzoeknummers. Hier in Europa zitten de mensen geconcentreerd te luisteren. Maar soms is het zo donker in de zaal dat ik geen idee heb of mijn muziek hun eigenlijk wel bevalt.’</p>
<h5>bovenaards warm</h5>
<p class="tekst">Wat bevalt haar beter, het gereserveerd attente van de Europeaan of het luidruchtige ongeduld van de Amerikaan? Ik vraag ernaar omdat ik toch íéts moeten vragen – al weet ik als kenner van al haar platen, inclusief talloze met smartphones opgenomen wiebelfilmpjes op YouTube, dat Griffin de vriend is van de gehele mensheid. Al zingend verplaatst ze zich in een taartenbakster die zich verzoende met het aardse tranendal (‘Making Pies’); in een homoseksuele klasgenoot die zelfmoord pleegde (‘Tony’); in een door haar ouders vertrapt paupermeisje (‘Sweet Lorraine’); in het tragische liefdesleven van de glamoureuze Christina Onassis (‘Christina’); in alles en iedereen die het moeilijk heeft.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="375" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/M9S3mzNNCyw?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>Voorkeuren? De ambassadrice van liefde en begrip zegt natuurlijk dat ze beide culturen respecteert. Spontaan of afwachtend, alles heeft zijn voor- en nadelen, zegt de Moeder Maria van de americana. Je zou zelfs kunnen zeggen dat Patty Griffin – ‘Ik kom uit een familie van zangers’ – beide culturen in zich verenigt. Haar moeder is Frans-Canadees van origine, haar inmiddels overleden vader Iers. Haar voorlaatste album, <span class="Cursief">American Kid</span>, was een ode aan haar vader en toen Patty laatst weer eens in Ierland optrad, liet de confrontatie met zijn wortels haar niet onberoerd. ‘Nu merkte ik pas goed hoe Iers mijn vader eigenlijk was,’ zegt ze. ‘Ik werd getroffen door het gemak waarmee ik in Dublin met onbekenden in gesprek raakte. De Ieren graven met overgave diep naar de kern van alles. Daardoor vertellen ze zo fantastisch.’ Lachend: ‘Ik vind, een goed verdrietig liedje is Iers. Mijn <span class="Cursief">dad</span> was ook een geboren verteller. Daar kwam dat dus vandaan, snapte ik ineens.’</p>
<p>En dáár kwam ‘Mary’ dus vandaan, het hartverscheurende liedje over haar katholieke oma; de moeder van haar vader die constant voor iedereen zorgde en zelf nooit aandacht kreeg; de Maria die zo bovenaards warm werd bezongen dat ik de moeder van Jezus voor me zag. Tien jaar geleden vertelde Patty voor het aanheffen van Maria over die grootmoeder. Dat was in Paradiso. Niet in de grote zaal maar in het bovenzaaltje, tot mijn verbijstering, maar Patty vond het al geweldig dat er voor haar enige optreden in Nederland meer dan twee mensen naar de Weteringschans in Amsterdam waren gekomen. Dat zei ze letterlijk. Moet je nagaan: ze had toen net haar mooiste plaat uit, <span class="Cursief">Impossible Dream</span>. (Wat er met mij gebeurde tijdens het liedje ‘Useless Desires’, over iemand die uit zijn geboortestad vertrekt omdat iedereen van wie hij heeft gehouden toch al verhuisd is, laat ik hier onvermeld. Ik ben een man.)</p>
<h5>Emmylou Harris</h5>
<p class="tekst">In feite is ze geen steek opgeschoten sinds 2005. We zijn weer vier verheffende albums verder en de Europese zalen zijn nog even klein als vroeger. En in Amerika, zegt ze, kan ze voornamelijk van haar muziek leven dankzij de covers die artiesten als Emmylou Harris en de Dixie Chicks van haar songs uitbrachten. ‘Ik heb de wens om populair te zijn opgegeven,’ zegt ze braaf. Of wijs. ‘Een hoger niveau dan dit hoeft van mij ook niet. Ik voel me gelukkig en bevoorrecht dat ik als artiest op deze manier kan leven en hoop dat het zo blijft.’</p>
<p>Uitdagingen zoekt ze in de muziek zelf, niet in verkoopcijfers. ‘Juist als je de vijftig bent gepasseerd en je het laatste deel van je leven bent ingegaan, is het belangrijk om wat je nog hebt zo goed mogelijk naar voren te brengen. Als zanger ben je een atleet. Je weet niet wat er zal volgen, dus kun je maar het beste de grenzen steeds weer verleggen; jezelf de richting op duwen die je zelf echt wilt.’</p>
<p>In haar voordeel speelt natuurlijk dat artiesten in dit genre – het sociaal-geëngageerde Amerikaanse levenslied – vaak interessanter worden naarmate ze ouder worden en meer hebben meegemaakt. Griffin en de haren hoeven niet eeuwig jong te zijn. Rimpels doen geen kwaad in americana, integendeel. Niet toevallig omschreef <span class="Cursief">The Telegraph</span> haar laatste album als ‘sublieme songwriting voor volwassenen’. En tegelijk trekt folkachtige muziek de laatste jaren dankzij bands als Mumford &amp; Sons en zangers als Ed Sheeran veel jong publiek. (Jong wil hier zeggen: onder de veertig.)</p>
<h5>‘de volgende categorie’</h5>
<p class="tekst">De toekomst ziet er best goed uit voor een liedjesschrijver die autonoom wil blijven. Ze begon onlangs haar eigen (imprint van een) label, niet om er rijker van te worden, wel vrijer. ‘Ik heb nu geen deals met platenmaatschappijen meer nodig,’ zegt ze. ‘De maatschappij zal alles uitbrengen wat ik wil en op de manier die ik wil. Ik besluit zelf wat er op de hoes komt en wat de inhoud zal worden, zonder lastige vragen. Er is nauwelijks <span class="Cursief">overhead</span>, er zijn geen luxe dinertjes voor relaties en dat soort zaken, dus wat ik uitbreng is gemakkelijk weer terug te verdienen.’ Ze heeft haar ellende wel gehad met platenmaatschappijen – je zou haast zeggen: zoals het hoort bij een troubadour met zuiver inhoudelijk-muzikale verlangens. En dan hoor ik haar zeggen: ‘Er zit veel goeds in om niet met <span class="Cursief">spotlights</span> en geld bezig te zijn.’</p>
<p class="tekst">Griffin heeft zichzelf opgeschoven naar wat zij ‘de volgende categorie’ noemt. ‘Mijn laatste plaat mocht beslist niet in Nashville worden opgenomen. Ik wilde wegkomen uit de sfeer van Hank Williams en het stramien van drie akkoorden waar iedereen dan op zit te wachten. Ik bén immers geen kind van het zuiden, ik werd geboren in Maine in het noordoosten van Amerika en wilde op een andere plek gaan schrijven dan ik al jaren gewend was.’</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/ons0XrH0Uj8?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p>Het resultaat, <span class="Cursief">Servant of Love</span>, is een album dat ik na een enkele beluistering zou hebben weggelegd als het niet van Griffin was geweest. (Iets wat ik uiteraard niet zeg tegen zo’n tengere edele vrouw aan het infuus.) De muziek klinkt gemiddeld rauwer, minder melodieus, minder toegankelijk, <span class="Cursief">bluesier</span> en donkerder en ja, Noord-Afrikaanser soms. Alleen haar ijle stem met een sober gitaarrifje, dat is het vaak. Heel anders dan de aangenaam soepele instrumentaties op haar vorige platen. Pas na een tijdje werkten de soms ongrijpbare schoonheid en nauwelijks te doorgronden verhaaltjes op mijn gemoed. Altijd al liet Griffin ruimte voor eigen interpretaties; die ruimte is duidelijk verder opgerekt, en vraag me daarom niet waar de liedjes over gaan. Ze weet het zelf ook niet. ‘Ik dreef gewoon deze kant op,’ zegt ze. ‘Er was geen plan. Ik werkte aan dingen die ik interessant vond. Op een van mijn eerste platen hoorde ik mezelf op de piano en de gitaar vaak maar wat doen, vanuit jeugdige onbevangenheid. Op die weg ben ik doorgegaan. Ik wist niet hoe ik bepaalde gitaarstukken moest spelen, dus dat ben ik gaan leren. Het was proberen en misschien op je gezicht vallen – hopelijk niet te hard.’</p>
<h5>Uitgebeend</h5>
<p class="tekst">Zelden klonken de liedjes van Griffin zo uitgebeend als nu, alsof het vlees er niet langer toe doet, en dat brengt mij op de figuur van Robert Plant. Ik zou natuurlijk naar hem moeten vragen maar ik durf het niet, bang haar te kwetsen. De liefdesrelatie met de vroegere zanger van Led Zeppelin is voorbij. Op <em>American Kid</em> zong Plant nog mee, ze tourden samen en nu is de langharige rockster weg. Het ligt voor de hand dat de meesteres van zielig &amp; lief de teloorgang van haar romance in haar album zou verwerken. Je bent artiest of niet. Dankzij verslagen van moediger interviewers dan ik kan ik melden dat zulks niet het geval is. Ze gaan niet over Plant. Griffin kan haar laatste liedjes zelf ook niet goed duiden, zegt ze bij herhaling, het zijn stemmingen.</p>
<p>Daar laat ik het als believer dan maar bij – van mij had die Plant sowieso niet gehoeven. Patty had ik altijd voor me gezien als een zangeres die zich eenzaam door het leven sloeg. Zij was het icoon dat ik denkbeeldig aan de muur had hangen, zij in een lijstje en verder niemand. Over relaties hoorde je haar zelden, Patty was verheven en solitair, en solidair met anderen die het ook niet gemakkelijk hadden. In 2005 in Paradiso vertelde ze dat ze terugverlangde naar haar twee honden – en zo was het goed.</p>
<p>Zo was ook haar loopbaan begonnen. Ze was al 28 en gescheiden toen ze begon te spelen in de koffiehuizen van Boston. Spelen met een band leek haar angstaanjagend, ze was er te verlegen voor. ‘Het zou hebben betekend dat anderen over mij zouden oordelen. Uit vrees voor afwijzingen besloot ik mezelf te begeleiden op de gitaar.’</p>
<p>Ze werd ontdekt, ze bracht het akoestische <span class="Cursief">Living with Ghosts</span> uit en daarna vloeide er almaar meer ondersteuning haar albums binnen, tot en met gospelachtige achtergrondkoren en orkesten.</p>
<h5>Eclectische houding</h5>
<p class="tekst">Hoewel ze wel eens optrad met sociaal bewuste artiesten deed ze nooit mee aan politiek getinte optredens van haar muzikale vrienden, zoals de populaire Dixie Chicks. Kritiek van de Chicks op de militaire inmenging in Irak kwam de groep in 2003 op een regelrechte lastercampagne te staan. Een vanuit Washington gestuurde spin leidde tot het etiket ‘anti-patriottisch’ en de uitkomst was verwoestend. Maar in de eclectische houding van Griffin is geen ruimte voor woede of frustraties. Ze staat overal voor open. Ze wil alles weten. Reizend door Nederland raakte ze helemaal opgewonden van de zonnepanelen op onze daken als symbolen van vooruitgang. Ze heeft zo veel oprechte belangstelling voor andere culturen dat ze mij zover krijgt het Nederlandse volkslied te zingen. Ik zweer het je – zij vroeg het en nu zing ik het <span class="Cursief">Wilhelmus</span>. Ik had haar gezegd dat wij in Nederland geen patriottenkwesties hebben in de cultuur. Sterker nog, niemand zingt hier ooit spontaan het volkslied, zei ik ook nog en toen drukte Griffin ineens op het mobieltje, dat ze nog steeds in haar hand hield alsof er antibiotica in zat, en vroeg ze of ze het mocht opnemen.</p>
<p>Of ze wát mocht opnemen?</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-307948 media-307948" class="align-right"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/12/IMG_2408_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Als een schoolkrantverslaggever: auteur Auke Kok wil en mag met Patty Griffin op de foto. </figcaption></figure>
</div>
<p>Ik kon niet weigeren.</p>
<p>…. <span class="Cursief">heb ik altijd geëerd</span>…</p>
<p>Ze klapt en roept ‘<span class="Cursief">great</span>!’ en ‘wauw!’ en dan weet ik ook het ook niet meer, niet waar ik ben, niet hoe ik heet of hoe ik nu in godsnaam verder moet in deze smalle ziekenhuisruimte.</p>
<p>Ze helpt me. Ze begint op eigen initiatief maar te vertellen over de politieke betrokkenheid waarvan ze voor het eerst zal gaan getuigen. Samen met Sara Watkins en Anaïs Mitchell zal ze in het voorjaar gedurende een speciale tournee door de VS alleenstaande vrouwen aansporen om bij de presidentsverkiezingen gebruik te maken van hun stemrecht. Dat doen zij de laatste tijd in afnemende mate en met haar campagne wil Patty Griffin – altijd liever ergens vóór dan tegen – de wereld een beetje beter maken.</p>
<p>De zangeres maakt zich zorgen over het milieu, over de vluchtelingen, over de stress die de economische crisis met zich meebracht, de hebzucht en het politieke systeem en het belang van een gezonde democratie. Ik geloof dat ze dat allemaal zegt en vind het mooie standpunten. Zuiver en nobel als haar liedjes.<br />
Ik wil en mag met haar op de foto.</p>
<h5>Net een eredienst</h5>
<p class="tekst">Een uurtje later barst ze los met een stem die breekbaarder is dan ooit. Het leven is niet gemakkelijk, zingt ze, maar voor iedereen is er een weg naar het geluk.</p>
<p><span class="Cursief">There isn’t one way<br />
There isn’t one way<br />
There’s just your way for you<br />
And that’s the right way<br />
</span><br />
Patty is zo ontwapenend en troostrijk als je van haar mag verwachten. De zaal in Groningen blijft stil tot de laatste klanken zijn weggestorven en zo lijkt het net een eredienst, met Patty en haar gitarist David Pulkingham als voorgangers in een ruimte vol devotie.</p>
<p>Na afloop zwerf ik door de gangen achter het podium. Ik wil haar nog een keer zien. Ik tref alleen gitarist Pulkingham. Terwijl hij iets zegt over de tournee die achter de rug is – ‘We zijn doodop. Morgen vroeg weer naar de States’ – kijk ik langs hem de gang in, maar Patty blijft onzichtbaar. Geeft ook niet. Ik heb haar zachte bruine ogen van dichtbij gezien, we zijn aardig tegen elkaar geweest. Dat geeft voldoening, wat heet: een kinderlijk blij gevoel, iets van opluchting zelfs. Dankzij onze ontmoeting en de angstige aanloop heb ik mezelf beter leren kennen. Ik blijk zowaar te kunnen geloven – al is het dan in een zangeres die je nauwelijks een ster kunt noemen. En ook dat geeft niet, zij is mijn ster. Ik ben ouder dan zij en denk: dat ik dit nog mag meemaken.</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">PS: Europa zou voortaan beter worden bediend, had Patty Griffin gezegd, en natuurlijk komt ze haar belofte na. Op 29 januari 2016 treedt ze opnieuw op in Oosterpoort in Groningen, en op 13 januari in Tivoli/Vredenburg in Utrecht.</p>
</div>


Een ontmoeting met de ambassadrice van liefde en begrip

<div class="lead">De spelers haatten hem, en ze hadden respect voor hem. Hoe Rinus Michels een klein land groot maakte door ‘onmenselijk’ te zijn. Maar introduceerde hij nou het ‘totaalvoetbal’ of niet?</div>
<p class="p_1">Pas ná ons gesprek in 1996 begreep ik waarom het zo lang had geduurd voordat ik zijn toestemming had gekregen voor een interview. Volgens goede bekenden hoopte hij op een financiële vergoeding. De grote Rinus Michels die centen wilde van een weekbladverslaggever? Nou, die centen had ik niet geboden en daarom was het een stroperig telefoontje geworden met veel gezucht van De Generaal, met lange pauzes en dan uiteindelijk de bekende basklanken: ‘Vooruit dan maar.’</p>
<p class="tekst">Twee dagen later zag ik hem. De 68-jarige Rinus Michels kwam de lobby van het Holiday Inn binnenlopen – niet ver van zijn woonhuis in Amsterdam-Zuid – en onmiddellijk pakte hij een gratis krant uit een rek. Opnieuw een gebaar waar iets kleins in zat. Geen vergoeding voor een gesprek, dan maar een gratis krantje voor de legendarische coach annex miljonair. Aan de andere kant, de krant die hij pakte, was de <em><span class="Cursief">International Herald Tribune</span></em>. Geen voor de hand liggend leesvoer voor een voetbaltrainer.</p>
<p class="tekst">Na een kwartier verdween zijn tegenzin en na een uur zat hij enthousiast te praten over zijn methoden en wat daar nieuw aan was geweest. Wat mij altijd is bijgebleven: dat hij zichzelf niet spaarde. Pratend over de jaren zestig, toen hij de voetballers van Ajax leerde wat professionalisme was, zei hij: ‘Veel van mijn spelers konden zich meten met de besten, maar het duurde toch nog jaren voordat iedereen bestand was tegen de spanningen van topwedstrijden. Dat gold ook voor mij. Ook ik maakte fouten, bijvoorbeeld op tactisch gebied.’</p>
<p class="tekst">Onder andere in de Europa Cup I-finale van 1969 vergiste Michels zich; zijn te offensieve tactiek deed zijn spelers, die er toch al bleekjes bij liepen, de das om en Ajax verloor kansloos met 4-1 van AC Milan. Niettemin veranderde Ajax tussen Michels’ aantreden in 1965 en zijn vertrek in 1971 van een zwalkende, slecht presterende ploeg in een team dat de zenuwen tot en met de finale van de Europa Cup I (voorloper Champions League) in bedwang hield.</p>
<h5>Ongenaakbaar</h5>
<p class="tekst">Het waren zes jaren van uitleggen en vooral van disciplineren. In een land dat pas sinds 1954 betaald voetbal kende, maakte Michels naam als een toegewijde trainer die goed uit zijn woorden kwam. Als zoon van een zetter van het <em><span class="Cursief">Algemeen Handelsblad</span></em> en met diploma’s op zak, was hij niet zomaar een voetbaltrainer. Aan alles hoorde je dat hij meer van de wereld wist dan krijtlijnen en doelnetten. ‘Voor die tijd deden we maar wat,’ vertelde middenvelder Bennie Muller mij eens. ‘Michels leerde ons dat voetbal een vak was, waar je serieus mee bezig moest zijn. Ook al stelde de betaling nog weinig voor, we oefenden een beroep uit en daar moesten we naar leven.’</p>
<p class="tekst">Muller kende Meneer Michels nog als zijn medespeler Rinus uit de jaren vijftig: de niet overdreven getalenteerde centrumspits met zijn robuuste kop die midden jaren zestig plotseling binnenkwam als een norse, afstandelijke trainer. Het was een <span class="Cursief">act</span>, dat norse, een manier om zijn vroegere teamgenoten zijn wil op te leggen en voor een cultuurwijziging te zorgen. Zonder een façade van ongenaakbaarheid zou Michels, de vroegere losbol en gangmaker, ongeloofwaardig zijn nu hij zijn gezag moest vestigen.<br />
Marinus Jacobus Hendricus Michels (1928-2005) zou de act altijd blijven gebruiken. Zo gaat dat in voetbal, als iets werkt, ga je ermee verder. Zo niet, dan probeer je wat anders. Wat dat betreft was de vernieuwer, de denker Michels net zo pragmatisch als andere trainers.</p>
<h5>Eigenwijze dribbelaar</h5>
<p class="tekst">Natuurlijk profiteerde Michels in die jaren van de klasse van linksbuiten Piet Keizer en vooral van diens jongere ‘broer’ Johan Cruijff, de eigenwijze dribbelaar die van alle spelers het meeste werd gestraft wegens ‘onprofessioneel’ gedrag. Aanvallers wilden doen wat ze leuk vonden, maar van de dikkop, de slavendrijver, de sfinx, de meester, de beul Michels moesten ze helpen verdedigen, zich tactisch goed opstellen, anders zwaaide er wat. ‘Het duurde jaren voordat de spelers dat onder de knie hadden,’ zei Michels. ‘Vooral in internationale wedstrijden, waarin ze zich wel eens een maatje te klein voelden, viel het niet mee om speldiscipline op te brengen. Dat heeft ons toen wel een paar keer opgebroken. Het spel kon als een trein lopen om dan ineens helemaal in te storten.’ Oorzaak: onvoldoende teamspirit, te veel geneigdheid om voetbal als een hobby te zien.</p>
<p class="tekst">Op 7 december 1966 liep het als een trein en Ajax verpletterde de <em><span class="Cursief">full profs</span></em> van Liverpool met 5-1 in de beroemde ‘mistwedstrijd’. Enkele maanden later stortte het team in en Ajax werd geheel onnodig uitgeschakeld door staatsamateurs van Dukla Praag. In Tsjecho-Slowakije zag Michels ‘onrijpheid van bepaalde verdedigers in bepaalde situaties’. Ze handelden naïef toen het op knokken aankwam en tot hun verbijstering werden de backs Ton Pronk en Frits Soetekouw, tot dan vaste krachten, buiten het elftal gezet. Ook in de jaren daarna zouden spelers met een al te vriendelijke spelopvatting worden geofferd ten gunste van ‘moderne’, dus mentaal en fysiek hardere, spelers. ‘Dat was niet gemakkelijk,’ zei Michels in 1996, ‘maar ik had spelers nodig die zich onder alle omstandigheden konden beheersen.’</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-296882 media-296882" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/946635.jpg" alt="" /><figcaption>Gouden ploeg: onder Michels&#8217; leiding won Oranje in 1988 het EK | Foto: Cor Mulder / ANP</figcaption></figure>
</div>
<h5>Amateurs en sloddervossen</h5>
<p class="tekst">In de jaren zestig gebruikte hij vaak het woord ‘oorlog’. Zijn spelers, van wie sommigen niet eens volledig professional waren omdat ze er een winkel naast dreven, waren te vaak nerveus of toonden te veel ontzag voor tegenstanders in plaats van hen opzij te drukken. Daarom kwam Michels met de metafoor van de frontsoldaten: voetballers moesten hun persoonlijkheid kunnen vergeten en tot koelbloedig handelen overgaan als het tegenzat. Eigenlijk waren voetballers nummers voor hem, zei hij, er zat soms niets anders op dan meedogenloos te zijn. Dus kon het gebeuren dat een speler die twee minuten te laat was voor de wedstrijdbespreking zijn naam op het schoolbord uitgewist zag worden: hij zou niet meespelen en nooit uitleg krijgen. Dat kregen frontsoldaten ook niet. Andere laatkomers moesten om zes uur ’s morgens rennen langs de Bosbaan. Tijdens verblijf in hotels in het buitenland zat Michels op een krukje naast de lift om te voorkomen dat zijn spelers gingen stappen. Nu lijken zulke methoden bizar, maar toen, in een land van amateurs en sloddervossen, was het voor Michels de enige manier om zich een weg te banen naar het beroepsvoetbal.</p>
<p class="tekst">De spelers haatten hem; ze hadden respect voor hem. Toen Michels na de verovering van de grootste Europese beker in 1971 vertrok naar FC Barcelona, stond Piet Keizer, de gevoelsmens, op tafel te dansen. Michels en hij hadden anderhalf jaar niet met elkaar gesproken. En wat te denken van de dag waarop de spelers de kleedkamer barricadeerden, opdat de vreselijke Michels niet aan het kampioensfeest kon deelnemen? Michels had veel spelers pijn gedaan, gaf hij toe, hij was ‘onmenselijk’ geweest en daarom zou hij nooit meer trainer van Ajax kunnen zijn. Vier jaar later keerde hij terug als ad interim-trainer van Ajax. Voetbal is een pragmatische bezigheid.</p>
<h5>Gecontroleerde agressie</h5>
<p class="tekst">In maart 1971 kwam de oorlog nog eens op de proppen. ‘Topvoetbal is net zoiets als oorlog,’ zei Michels tegen het <span class="Cursief">Algemeen Dagblad</span>. ‘Wie te netjes blijft, is verloren.’<br />
Dat ‘net zoiets’ kwam de koppenmaker slecht uit. De kop ‘Voetbal is oorlog’ stond daar mooi en zou Michels altijd blijven aankleven. Alsof hij de oorlog propageerde. Michels had de hongerwinter meegemaakt in Amsterdam, in het voorjaar van 1945 was hij een magere spicht van zeventien geweest, zo ziek en verzwakt dat hij een jaar niet kon voetballen. Met ‘oorlog’ bedoelde hij hooguit ‘gecontroleerde agressie’, maar dat zijn geen woorden die scherp overkomen op spelers. De kracht van Michels was juist zijn communicatie en daarom zorgde hij voor eenvoudige, hapklare brokken. Hij kende de intellectuele kracht van voetballers (gering) en als voormalige gymleraar was hij didactisch onderlegd. Eindeloze preken met mitsen en maren waren vruchteloos, wist hij. Op een school voor dove kinderen had Michels geleerd alles in enkele simpele woorden duidelijk te maken – en vooral ddui-dde-llukk te articuleren met zijn kenmerkende, Amsterdamse medeklinkers. En hoe de spelers ook over hem dachten, zijn analyse van de aanstaande opponenten deugde. Zijn voorspellingen aangaande sterke en zwakke onderdelen van de ‘vijand’ kwamen altijd uit tijdens de oorlog, pardon: wedstrijd.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Eigenlijk waren voetballers nummers voor hem, zei Michels. Ze moesten hun persoonlijkheid kunnen vergeten. </q></p>
<p class="tekst">Michels was een voetbalvakman, misschien wel de eerste in Nederland. Hoog in de lucht tussen München en Schiphol noemde Wim van Hanegem hem de beste trainer die hij ooit had meegemaakt. Dat was op 8 juli 1974. Bijna verlegen knikte Van Hanegem naar Michels die enkele rijen verderop in het vliegtuig zat te lezen. De Kromme van Feyenoord had zich op het WK eindeloos lopen uitsloven en genoten van de onverstoorbare, stipte en duidelijke, soms gewoon grappige Michels.</p>
<h5>Adembenemend</h5>
<p class="tekst">In 1974 had het Nederlands elftal, dat zich sinds de oorlog niet meer had gekwalificeerd voor een eindronde, vriend en vijand verbaasd met een zelden vertoonde mix van totaalvoetbal en pressing (het met zijn allen voorwaarts ‘drukken’). Nederland speelde zulk opwindend aanvalsvoetbal dat zelfs veel Duitse voetballiefhebbers hoopten dat Holland de finale zou winnen. De mondiale reputatie van Michels was gevestigd. Sindsdien geldt dat Michels in 1974 het totaalvoetbal introduceerde. Dat klopt niet. Het totaalvoetbal, waarbij de veldspelers kriskras door elkaar lopen om de tegenpartij te verrassen, bestond al langer, maar het beeld zou de grootheid van Michels altijd blijven onderstrepen.</p>
<p class="tekst">De een vindt de stoommachine uit, de ander het totaalvoetbal, zo gaat dat. De media willen handzame causale verbanden en dan klinkt het goed als je iemand kunt aanwijzen die verantwoordelijk was voor iets wat in feite een proces was dat zich op verscheidene plaatsen tegelijk voordeed. Op clubniveau speelde Ajax al jaren totaalvoetbal – en dat vooral onder Michels’ opvolger Ştefan Kovács – en ook de Duitsers hadden het op het EK van 1972 laten zien. Het nog altijd gekoesterde totaalvoetbal sproot voort uit de nerveuze beweeglijkheid van Johan Cruijff (bij West-Duitsland: die van Günter Netzer); veel meer dan uit de opdrachten van Michels.</p>
<p class="tekst">De pressing maakte het spel adembenemend om te zien – en die kwam wél uit de koker van Michels. Net als uiteraard de teambuilding, zoals dat later genoemd zou worden: het negentig minuten lang op elkaar letten, elkaar bijstaan, elkaars positie durven overnemen en zo de tegenstander ‘vastzetten’. Dat is in feite de kern van Michels’ vakmanschap geweest: de van nature egoïstische voetballers als een collectief laten spelen. Inderdaad, net als een leger. Voor zover hij actief was in Nederland (hij trainde ook in Barcelona, Keulen, Leverkusen en Amerika) bestreed hij wat hij zag als typisch Nederlandse gemakzucht en eigenwijsheid. En met succes, gezien de kampioenschappen van Ajax, het zilver in 1974 en het goud in 1988 voor Oranje.</p>
<p class="tekst">Het leuke, ja, het grote aan Michels vond ik dat hij in 1996 in het Holiday Inn zijn eigen rol in dat opzicht relativeerde. ‘Als coach heb je geen macht,’ zei hij, ‘hooguit invloed. Ik heb altijd geprobeerd mijn werk rationeel te benaderen, maar soms wist ik het zelf ook niet. Dan moest ik op mijn gevoel afgaan. Er zijn nu eenmaal onvoorspelbare dingen waar je ondanks het procesmatige beleid mee te maken hebt. Dat maakt het tegelijk zo boeiend. De beslissingen van de scheidsrechter, gaat een bal er wel of niet in: die geluksfactoren heb je niet in de hand. Maar die al dan niet benutte doelkansen zijn direct van invloed op de teambuilding. Je kunt praten wat je wilt, maar winnen zegt meer dan duizend woorden. Om geloofwaardigheid te krijgen, moet je succes hebben, anders geloven de spelers je niet. Het is een vicieuze cirkel.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Zijn voorspellingen over sterke en zwakke kanten van de &#8216;vijand&#8217; kwamen altijd uit tijdens de oorlog, pardon: wedstrijd.</q></p>
<h5>Volmaakte tegenpool</h5>
<p class="tekst">In die cirkel kwam de naam ‘Cruijff’ veelvuldig voor. Michels bracht de zelfzuchtige spits teamdiscipline bij, Cruijff gaf Michels de goals die hij nodig had om geloofwaardig te zijn. Het was een band van wederzijdse afhankelijkheid, niet van vriendschap, laat staan liefde. Journalisten, door Michels afkeurend ‘het randgebeuren’ genoemd, maakten er een hobby van uit te vissen wie nu eigenlijk de baas was in de kleedkamer. In dat debat ontstonden kampen, aangevoerd door <em><span class="Cursief">De Telegraaf</span></em> (Cruijff) en het <em><span class="Cursief">Algemeen Dagblad</span> </em>(Michels). Dat versterkte de onderlinge animositeit, zeker toen Cruijff in de jaren tachtig trainer werd en Michels in zijn hoedanigheid van KNVB-bestuurder zou hebben voorkomen dat zijn eeuwige concurrent/medestander als bondscoach naar het WK in 1990 kon. Michels zou niet hebben gewild dat Cruijff hem kon verbeteren.</p>
<p class="tekst">Twee jaar eerder was Michels Europees kampioen geworden en niet toevallig zei hij na terugkeer in Amsterdam dat hij dat ‘nooit, nooit, nooit’ meer zou vergeten. Voor de oefenmeester was het EK een warm bad geweest. Terwijl Cruijff niet naliet het Nederlandse spel vanaf de zijlijn te hekelen, deden de spelers wat Michels de generatie-Cruijff met pijn en moeite had bijgebracht: ze offerden zich zonder problemen voor elkaar op. Van doelman Hans van Breukelen tot Ronald Koeman hadden de spelers ontzag voor de trainer, een strenge maar rechtvaardige oom die alles leek te weten en die na een overwinning aandoenlijk losbarstte met de aria ‘<span class="Cursief">Droomland’</span>. Met een bijna on-Hollandse wilskracht en concentratie won Oranje eindelijk een hoofdprijs. Aanvoerder Ruud Gullit was een baken van optimisme en als vertrouweling de volmaakte tegenpool van de eeuwige betweter Cruijff, de aanvoerder van 1974. ‘Soms wordt het succes bepaald door één speler,’ zei Michels in 1996. ‘Het gaat vaak om kleinigheden.’ Die ene speler was in 1988 Marco van Basten geweest, de spits die, hoewel maar half fit, vijf wondergoals maakte en daarmee Michels het gelijk gaf dat hij anders nooit zou hebben gekregen.</p>
<h5>Een serieus aanzien</h5>
<p class="tekst">Zo zwaaide Michels in 1992 af als een succestrainer. Hij had geluk gehad en dat geluk had hij deels afgedwongen met zijn persoonlijkheid, zijn vakmatige aanpak en zijn vermogen om het betrekkelijke in te zien van een balspel. In combinatie met de gewonnen Europa Cup I met Ajax in 1971 en de finaleplaats met Oranje in 1974, was het goud in 1988 reden voor de FIFA om hem in 1999 uit te roepen tot de beste voetbalcoach van de twintigste eeuw. Als boegbeeld van een klein land, dat bij het begin van zijn loopbaan uit veredelde amateurs bestond en aan het einde van zijn loopbaan uit internationaal hoog aangeschreven profs, had hij de sport een serieus aanzien helpen geven.</p>
<p class="tekst">Hij was het archetype van de moderne trainer, velen zouden hem nadoen en blijvend adoreren, zoals Leo Beenhakker en Louis van Gaal. Groter dan Michels kan een coach nauwelijks worden, maar zijn wereld bleef in zekere zin klein. Veel vrienden maakte hij niet. Hij trok vrijwel uitsluitend op met zijn vrouw Wil, en die had hij afgepakt van Rikus Walter, de kok die in de jaren zestig meereisde met Ajax naar Europese uitwedstrijden. Buiten de sportomgeving kwam Michels kennelijk weinig vrouwen tegen. Zo’n meereizende kok was een van de vele nieuwigheden die hij toen invoerde en dat tekent dan weer de grootheid van de vernieuwer in een klein wereldje.</p>
<p class="tekst">De laatste keer dat ik hem zag, fietste hij in het Vondelpark, met de lome bewegingen van iemand die weinig meer te doen heeft. Dat leek hem niet te deren, hij zag er tevreden uit, zorgeloos rijdend langs de vijver met onder zijn snelbinders een opgevouwen krant. De <em><span class="Cursief">Herald Tribune</span></em>, nam ik aan.</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst"><span class="Cursief">Auke Kok</span> <span class="Cursief">is auteur van ‘1974. Wij waren de besten’ en van ‘1988. Wij hielden van Oranje’.</span></p>
</div>
<div class="info-box">
<h5 class="kader"><span class="30_Kadertekst_Naam Kapitaal">Beste voetbalcoach van de 20ste eeuw</span></h5>
<p class="kader">Rinus Michels (1928-2005) begon zijn trainerscarrière in 1965 bij Ajax, de enige club waar hij als speler voor uitkwam. Dankzij de gewonnen Europa Cup I (Ajax, 1971), de finaleplaats met Oranje (WK 1974) en het EK-goud in 1988 riep de FIFA hem uit tot beste voetbalcoach van de 20ste eeuw. De uitdrukking ‘voetbal is oorlog’ is van hem, al heeft hij het nooit letterlijk zo gezegd.</p>
</div>


Rinus Michels: de grote kleine generaal

De nieuwe klassenstrijd

Ieder haartje telt

Waarom is het Oranjelegioen zo wit?

‘Marokkanen, Turken en Surinamers willen niet hossen’

De vergeten Spelen van Adolf Hitler

<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Jugend der Welt</b><br />Op YouTube staat in drie brokken de film <i>Jugend der Welt</i>, de met nazi-geld geproduceerde film over de Spelen van Garmisch-Partenkirchen. Hitlers favoriete regisseur Leni Riefenstahl had er geen tijd voor: te druk met de voorbereidingen van haar film <i>Olympia</i> over de Zomerspelen, later dat jaar in Berlijn. <i>Jugend der Welt</i> is net zo vergeten als de Winterspelen van 1936, maar uit historisch oogpunt is wat de uiteindelijke regisseur, Goebbels’ favoriet Hans Weidemann, ervan maakte zeker interessant. Je ziet een gelijksoortige idylle als in <i>Olympia</i>, een vertoon van schoonheid, natuur en lichamelijke inspanningen. Ondersteund door avontuurlijke muziek glijden langlaufers door de sneeuw, maken de kunstschaatsers hun pirouetjes en zien Hitler, Hess en Goebbels dat het goed is. De film werd voor de oorlog 750.000 keer bekeken in veertig landen overal ter wereld. Een succes, net als de Spelen zelf. Voor de nazi’s dan. </p>
<p>Bekijk hier het eerste deel: <br /><iframe width="480" height="360" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/QsIQsBENfwI" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Keerzijde van de medaille</b><br />Het verhaal van de Winterspelen van 1936 in één foto: we zien de prijsuitreiking van het skispringen, de IOC-voorzitter tuurt glazig in de camera, de voorzitter van het organisatiecomité brengt de Hitlergroet. De winnaar, de Noor Birger Ruud, staat op de hoogste podiumplaats. Hij werd tijdens de Tweede Wereldoorlog een skiënde verzetsstrijder en nazi-gevangene. De foto was onderdeel van <i>Die Kehrseite der Medaille</i>, de tentoonstelling waarmee Garmisch-Partenkirchen 75 jaar na dato terugblikte op een duistere geschiedenis.</p>
</p></div>
<figure id="post-26503 media-26503" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/01/f1b82e8b-a83c-431f-8b62-6a3c9eb58d9b_pallen_vinterleker_1936.jpg" alt="In het midden de winnaar van het skispringen Birger Ruud. " /><figcaption>In het midden de winnaar van het skispringen Birger Ruud. </figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><i>Deze bladwijzer hoort bij het verhaal &#8216;De vergeten Spelen van Adolf Hitler&#8217;, deze week in Vrij Nederland.</i></p>
</p></div>


Marokkaans-Nederlandse voetballers: in de geest van Appie Nouri

Schoten die Duitsers écht op de menigte op de Dam?

Waarom Osdorp maar geen melting pot wordt

Jesse Owens: mythe en tragiek van een wonderatleet

De roerige geschiedenis van moffenmeisjes en bevrijers

De man en de mythen. Vijf misverstanden over Johan Cruijff

Een ontmoeting met de ambassadrice van liefde en begrip

Rinus Michels: de grote kleine generaal

De nieuwe klassenstrijd

Ieder haartje telt

Waarom is het Oranjelegioen zo wit?

‘Marokkanen, Turken en Surinamers willen niet hossen’

De vergeten Spelen van Adolf Hitler

De vergeten Spelen van Adolf Hitler

De vergeten Spelen van 1936

Domweg ongelukkig in de Javastraat