Vanwege ‘Sotsji’ gaat het vaak over de Olympische Spelen van Berlijn in 1936. Maar in nazi-Duitsland waren ook Winterspelen.

Het kan niet anders of Adolf Hitler vindt 6 februari 1936 een schitterende dag. Hij staat op een balkon van het Olympiahaus met uitzicht op honderden sporters die langs het ereterras marcheren en hem de Hitlergroet brengen.

Of is het de Olympische groet? Maakt weinig uit, de groeten lijken sprekend op elkaar. Ware Olympiërs én ware nationaalsocialisten heffen de gestrekte rechterarm schuin omhoog, een geweldig gezicht voor een rijkskanselier met de ambitie de Winterspelen in Garmisch-Partenkirchen tot een gedurfd staaltje van nazipropaganda te maken.

Zelfs het weer zit mee. Na een lauwe start heeft de winter van 1936 net op tijd een dik pak sneeuw gebracht en nu, tijdens de openingsceremonie, dwarrelen sneeuwvlokjes langs de fonkelnieuwe, reusachtige skischans omlaag. Het stadje Garmisch-Partenkirchen ligt er tussen de hoog oprijzende bergtoppen feeëriek bij. De 46-jarige Hitler glimlacht onder zijn pet en strekt zijn arm nog maar eens uit als de mensen op de tribunes rond de besneeuwde vlakte ‘Sieg heil!’ roepen. Op weg naar de openingsceremonie stond hij in een open auto en juichte een massa mensen hem toe, overal gestrekte armen en overal wapperende vlaggen met de vijf ringen of met hakenkruisen, alles broederlijk door elkaar. Naast Hitler op het balkon geeft ook Hitlers plaatsvervanger Rudolf Hess zijn ogen de kost. Ook hij zal tevreden zijn. Dit gaat goed.

Aanvankelijk was Hitler niet zo blij met de toewijzing van de Spelen van 1936 aan Duitsland. De Olympische gedachte van grensoverschrijdende gelijkheid achtte hij niet in overeenstemming met de superioriteit van het Arische ras. Maar goed, de toewijzing stamde van voor zijn machtsgreep in 1933, niets aan te doen.

En bij nader inzien kon het enorme sportevenement in gunstige zin worden aangewend, zoals minister van Volksvoorlichting en Propaganda Joseph Goebbels al snel concludeerde. In Garmisch-Partenkirchen en zes maanden later in Berlijn kon nazi-Duitsland in het zonnetje worden gezet als het toonbeeld van gastvrijheid, organisatievermogen en vriendelijkheid.

Hoezo discriminatie? De Duitsers hadden Ball, een echte Jood

Allerwege protesten
Dat ging niet zomaar. In heel wat landen was om een boycot geroepen. Het hardst in Amerika, maar ook in het brave buurlandje Nederland. Niet in de Tweede Kamer – daar interesseerde men zich nauwelijks voor sport – maar wel in sportbonden en in media. Veel kranten besteedden aandacht aan de protesten over het isoleren van Joden, waarmee de nazi’s al in het voorjaar van 1933 waren begonnen.

Joden mochten geen lid meer zijn van sportverenigingen of meedoen aan officiële wedstrijden. Op deze manier, redeneerde de progressieve krant Het Vaderland, diende de sportwereld zich ‘nogmaals ernstig af te vragen, of de beslissing van het Internationaal Olympisch Comité inderdaad juist is geweest’. Volgens het Algemeen Handelsblad zouden ‘allerwege protesten opgaan tegen de wijze, waarop in Duitschland de politiek in de sport gemengd is’. Dat deed de krant veronderstellen ‘dat er in dat geval waarschijnlijk vele landen zullen zijn, die zich van deelneming gaan onthouden’.

Daar leek het inderdaad op. De regering-Hitler mocht dan economische successen boeken, voor orde zorgen en het gevreesde communisme onderdrukken, Hitlers tirades tegen de Joden en de militante sfeer rond de NSDAP wekten veel afschuw. Met de NSDAP als enige legale partij was Duitsland een dictatuur geworden en na de afkondiging van de Neurenberger rassenwetten in 1935 waren de Joden al hun rechten kwijt. Maar zo krachtig als De Tribune zich bleef afzetten tegen de Spelen – de communistische krant repte van ‘schanddaden’ in Garmisch-Partenkirchen – ging het elders in Nederland niet toe. Oorzaak: de Duitse autoriteiten waren zo slim de ene geruststelling op de andere te laten volgen.

Vanaf de zomer van 1933 kreeg het IOC te horen dat de Joden niets te vrezen hadden tijdens de Spelen. Tussen 6 en 16 februari zou van politiek, ideologie of religie niets te merken zijn, overeenkomstig het Olympisch Handvest. Sterker, de Joden mochten gewoon meedoen. Om dat te onderstrepen, plaatsten de nazi’s een meesterzet door Rudi Ball terug te roepen uit Frankrijk. Rudi Ball was een Joodse ijshockeyer en aanvoerder van het Duitse team, een Europese topspeler die het land na de zoveelste antisemitische maatregel in 1933 had verlaten. Ball liet zich overhalen en bereidde zich samen met zijn ploeg voor op de Spelen in Zuid-Duitsland.

Hoezo discriminatie? De Duitsers hadden Ball, een echte Jood.

Hitler met Göring, Goebbels en ‘Reichssportführer’ Hans von Tschammer und Osten op de eretribune van de Olympiaschans in Garmisch-Partenkirchen.

Een soort examen
Het Nederlands Olympisch Comité was overtuigd, maar daar was ook weinig voor nodig. De Nederlanders wentelden zich in de illusie van sport als ‘dat heerlijk mooie, neutrale terrein’, zoals chef d’équipe Karel Lotsy het zei. Na een verkennend tripje door Duitsland verkondigde Lotsy blij dat ‘zelfs joodsche athleten zonder bezwaar aan de Spelen’ konden deelnemen. ‘Ik ben er zeker van,’ citeerde De Telegraaf hem, ‘dat niemand tijdens de Spelen ook maar eenigen last zal krijgen door zijn godsdienstige opvattingen.’

In 1935, drie jaar voor de Kristallnacht, vonden al vernielingen van Joodse winkels plaats en werden Joden mishandeld. Nederlanders als Lotsy leken daar nauwelijks van op de hoogte. IOC-lid Pieter Scharroo was dat wel, maar hij hield vast aan de scheiding tussen sport en politiek. ‘Met moet scherp uit elkaar houden,’ stelde hij volgens de doctoraalscriptie van historicus Aad Haverkamp: ‘de vervolging van de joden in Duitschland en het deelnemen van niet-ariërs aan de Olympische Spelen.’ Het antisemitisme aan de kaak stellen door middel van de sport vond Scharroo ‘ontoelaatbaar’.

Ook de aanvankelijk nogal sceptische Avery Brundage, voorzitter van het Amerikaanse comité, was om: de Spelen moesten doorgaan (zoals hij later, na het bloedbad in München in 1972 in zijn rol van IOC-voorzitter opnieuw zou zeggen). Maar in de VS hield de kritiek op de anti-Joodse maatregelen in het Derde Rijk aan en dat konden de nazi’s er niet bij hebben. Een boycot door het sportief dominerende Noord-Amerika zou de Spelen flink devalueren. Zonder de Amerikaanse atleten zouden er minder mensen op de dure, nieuwe sportcomplexen in Zuid-Beieren afkomen en dan zou het zowel qua propaganda als financieel een strop kunnen worden. Terwijl de vierde Winterspelen de vorige drie nu juist in alle opzichten moesten overtreffen – niet in de laatste plaats om te laten zien dat het tot voor kort door financieel-economische malaise getroffen Duitsland in staat was de grotere Zomerspelen tot een goed einde te brengen. ‘Garmisch-Partenkirchen’ gold als een soort examen voor ‘Berlijn’ en als betwiste leerling wilde Duitsland per se slagen.

Oostenrijkse deelnemers brengen de Olympische groet: ware Olympiërs én ware nationaalsocialisten heffen de gestrekte rechterarm schuin omhoog.

Raszuivere clientèle
Er was nóg een groot probleem: de bevolking van Garmisch-Partenkirchen en haar bestuurders. Die waren zelfs naar nazi-normen namelijk wel erg enthousiaste Jodenhaters. De bergstadjes Garmisch en Partenkirchen kenden voor hun fusie in januari 1935 een NSDAP-burgemeester en menige gemeenteverordening liep wat het uitsluiten van Joden betreft voor op die van het rijk. In het idyllische tweelingstadje was het verwijderen van Joden een lokale liefhebberij geworden, overal stonden borden met ‘Voor Joden Verboden’ en de fel antisemitische krant De Stürmer was op iedere hoek van de straat te koop. Niet zo gek misschien, als je bedenkt dat Beieren de bakermat was van de nazibeweging, maar in deze periode werd nadrukkelijk vertoon van antisemitisme eventjes ‘ongepast’ gevonden.

Naarmate de Spelen naderden, groeide de bezorgdheid bij de organisatoren, want ondanks herhaald aandringen die borden weg te halen, bleven ze staan. Hotelhouders gingen manmoedig voort reclame te maken voor hun raszuivere clientèle. Dat bleef niet onopgemerkt door Amerikaanse en Britse journalisten, zoals David Clay Large schrijft in zijn boek Nazi Games, en met zulke publiciteit konden de Zomerspelen Duitsland wel eens worden afgepakt.

Het leidde tot driftige correspondentie tussen Duitse sportofficials. ‘Als deze propaganda doorgaat,’ schreef de voorzitter van het organisatiecomité Karl Ritter von Halt aan topambtenaar Hans Ritter von Lex, op het ministerie van Binnenlandse Zaken verantwoordelijk voor de Spelen, ‘dan zal de lokale bevolking zo opgefokt zijn dat ze Joods uitziende bezoekers op straat gaat aanvallen.’ Het kon niet worden uitgesloten dat buitenlandse journalisten met een Joods voorkomen klappen zouden krijgen tijdens de Winterspelen, ‘en dan moeten de ergste consequenties worden gevreesd’. Een ‘ongelooflijk verlies aan prestige’ zou het gevolg kunnen zijn ‘voor ons Duitsers’. Oké, besloot organisator Halt, ‘het gaat mij er niet om de Joden te helpen’, maar om de ‘Olympische idealen en de Spelen’.

Hitler zelf moest eraan te pas komen om blijken van Jodenhaat tijdelijk te laten stoppen

De ironie wil dat het antisemitisme uiteindelijk tot op het hoogste niveau werd besproken. Hitler zelf moest eraan te pas komen om blijken van Jodenhaat tijdelijk te laten stoppen. De voorzitter van het IOC, de Belgische graaf Henri Baillet-Latour, hoewel zelf ook ‘niet zo dol op Joden en op de Joodse invloed’, legde een bezoek af aan de dictator. Volgens hem ging dat zo.

Baillet-Latour: ‘Geachte kanselier, de borden waarmee bezoekers van de Spelen worden begroet, zijn niet in overeenstemming met de Olympische beginselen.’

Hitler: ‘Meneer de voorzitter, als u bij iemand thuis wordt uitgenodigd, vertelt u hem niet hoe te handelen, is het wel?’

Baillet-Latour: ‘Excuseert u mij, kanselier, als de vlag met de vijf ringen boven een stadion hangt, is het niet langer Duitsland maar Olympia, en dan zij wij de baas.’

De Belgische aristocraat hoefde – of durfde – niet te dreigen met het afpakken van de Spelen. Hitler zegde toe de borden te laten verwijderen. Dat gebeurde inderdaad, maar aarzelend, alsof de bestuurders van Garmisch-Partenkirchen almaar in verwarring bleven over deze anti-antisemitische richtlijn van de Führer. In december 1935, twee maanden voor de start, was het tweelingstadje vrij van anti-Joodse uitingen.

Een Hitlergroet? Of even zwaaien naar familie?

Skiënde dochter
En aldus is alles net op tijd in gereedheid gekomen. Tijdens de openingsceremonie loopt een recordaantal van 646 sporters door de sneeuw, afkomstig uit het voor die tijd hoge aantal van 28 landen en omringd door negentigduizend toeschouwers. Spanje, Bulgarije, Turkije, Australië en Liechtenstein debuteren op de Winterspelen, die dankzij het organiserende Duitsland serieuzer worden genomen dan voorheen. (Sommige critici vinden het geploeter op sneeuw en ijs niet bij de antieke Griekse Spelen passen.) Het weekblad Katholieke Illustratie rept van het ‘groote wintersportfeest’ in het ‘schoone Duitse tweelingstadje Garmisch-Partenkirchen aan den voet van den Beiersche Alpen’. De verslaggever vergaapt zich aan het ‘machtige kunstijs-stadion’ en is onder de indruk van de ongekende faciliteiten voor de internationale pers, variërend van de modernste apparatuur tot gratis eten en drinken.

Hij is niet de enige die zich laat inpakken. Een groot aantal schrijvende en filmende journalisten is naar Zuid-Duitsland gekomen en vrijwel iedereen looft de vriendelijkheid van de organisatie en de lokale bevolking. Zelfs een reporter van The New York Times weet zeker dat velen van de 650.000 bezoekers – een veelvoud van Lake Placid in 1932 – naar huis zullen gaan met de boodschap dat Duitsland ‘het meest vredelievende, onmilitaristische, gastvrije en verdraagzame land van Europa’ is.

Er zijn nieuwe sporten in het programma opgenomen, zoals alpineskiën. Vrouwen mogen voor het eerst meedoen aan andere activiteiten dan alleen kunstrijden op de schaats. En dat laat freule Gratia Schimmelpenninck van der Oye, de skiënde dochter van NOC-voorzitter baron Alphert Schimmelpenninck van der Oye, zich geen tweede keer zeggen. Ze is de eerste Nederlandse vrouw op de Winsterpelen en zo is er van alles nieuw en groot aan de Spelen, overeenkomstig de bedoelingen. De nazi’s – tuk op symbolen – weten de rituele inbreng van de Spelen in Amsterdam 1928, de Olympische vlam, op waarde te schatten. (Een andere vernieuwing, de fakkelloop van Olympia in Griekenland naar de plaats waar de Spelen worden gehouden, bewaren de nazi’s voor Berlijn. Alles op z’n tijd.) De Duitse held op ski’s, Willy Bogner, legt de Olympische eed af, alles is een sprookje en dan doet Adolf Hitler wat hij doen moet. Gewend om mensenmassa’s te begeesteren, brengt hij zijn kanselierslippen naar de microfoon en verkondigt met vurig ratelende medeklinkers: ‘Ich erkläre die ersten Olympischen Spiele 1936 in Garmisch-Partenkirchen für eröffnet!’

Rudolf Hess, Adolf Hitler, IOC-voorzitter graaf Henri de Baillet-Latour en organisator Karl Ritter von Halt bij de opening van de Winterspelen, 6 februari 1936

Veel meer zal de Leider niet doen of zeggen tijdens de Spelen. Zelfs de openingsrede laat hij aan organisator Ritter von Halt over. (Ridders, baronnen, jonkheren, freules: de Spelen zijn onmiskenbaar nog in handen van aristocraten. Vele adellijken bezoeken Garmisch-Partenkirchen, onder wie ook de Zweedse kroonprins en de Nederlandse kroonprinses Juliana.) Hitlers terughoudendheid is alleen al om tactische redenen bijzonder handig: de Führer wint er extra vertrouwen mee.

Zo is redacteur C. Groothoff van het blad Revue der Sporten niet eens in de eerste plaats aanwezig vanwege de sport, maar om te zien of de wedstrijden wel in ‘den Olympischen geest’ zullen plaatsvinden. Groothoff is meer dan tevreden. Hij constateert dat het internationale atletencorps, ondergebracht in herbergen en bij particulieren, zich voelt als ‘eenzelfden grooten familie’. ‘Hitler woont wel een groot gedeelte van de wedstrijden bij,’ ziet Groothoff, ‘doch hij heeft niet, zoals elders wel gebruikelijk was, als staatshoofd de prijzen uitgereikt.’ Olympische bobo’s voeren de boventoon, niet politici: ‘Hiermede moeten toch vele bedenkingen, die men in sommige kringen nog had tegen het deelnemen aan de Olympische Spelen, zijn weggevallen.’

Hoewel de veertien Nederlandse participanten net als op de vorige drie Winterspelen geen medailles winnen – de beste prestatie levert schaatser Jan Langedijk met een vierde en zesde plaats op de lange afstanden – vindt Groothoff de Spelen geslaagd. Het is allemaal ‘voortreffelijk’ verlopen, meldt hij het thuisfront na terugkeer. ‘Mij is bekend, dat ook joodsche journalisten op de meest voorkomende wijze werden geholpen.’ En ‘zoo zal het ook bij de Spelen te Berlijn gaan’.

In het idyllische Garmisch-Partenkirchen was het verwijderen van Joden een lokale liefhebberij, overal stonden borden met ‘Voor Joden Verboden’

Gestrekte arm
Missie geslaagd. Duitsland heeft goede sier gemaakt als gastheer voor elf dagen vol sportplezier in gezonde berglucht, overal lachende gezichten en nauwelijks incidenten. Enige smet was het gedrag van het thuispubliek tijdens de ijshockeywedstrijd Duitsland-Canada. De tegenstanders werden uitgejouwd. Onder toezicht van propagandaminister Goebbels en de opperbevelhebber van de Luftwaffe, Hermann Goering, werd er van alles op het ijs gegooid. De joodse ijshockeyer Rudi Ball raakte tijdens het toernooi geblesseerd, maar dat kwam de nazi’s misschien niet eens slecht uit. Ball heeft meegedaan. En er waren geen zwarten om de boel te bederven, zoals de Amerikaanse hardloper Jesse Owens in augustus te Berlijn zal doen, wanneer deze ‘neger’, zoals vooroorlogse commentatoren nog mogen zeggen, met vier gouden medailles de mythe van de onoverwinnelijke Ariër onderuit zal halen. De Noorse topschaatser Ivar Ballangrud (vier keer goud) past veel beter in het plaatje.

‘Garmisch-Partenkirchen’ is geworden wat de posters vooraf al aankondigden: ogenschijnlijk puur sportief, maar in feite met propagandistische bedoelingen. Het ging om prestige – net zoals het na de oorlog voor andere landen om weinig anders dan prestige zal gaan. Op de posters bracht een skiër een Olympische groet, maar de gestrekte arm raakte vanaf de elleboog buiten beeld, zodat iedereen er het zijne van kon maken: een Hitlergroet of even zwaaien naar familie op een heuvel. Ook al zo goed doordacht.

Daags nadat het indrukwekkende vuurwerk van de slotceremonie is gedoofd, keren de borden met ‘Voor Joden Verboden’ terug in de straten en parken van het lieflijke wintersportplaatsje. Der Stürmer is weer volop te krijgen, het treiteren en isoleren van de Joden begint weer. ‘Sehr verehrter Herr Präsident!’ schrijft Hitler aan graaf Baillet-Latour, de IOC-voorzitter met wie hij tot kort voor de Spelen nog zo hoffelijk debatteerde. In zijn dankwoord prijst Hitler de ‘buitengewone dadendrang’ van de graaf, wiens inzet de ‘diepgevoelde dank’ en ‘hoogste bewondering’ van zowel de Leider als van het Duitse volk verdient. Alle medewerkers hebben zich ware Kämpfer und Kämpferinnen betoond, vindt Hitler, en aldus is de wereld betoverd door heerlijke prestaties en enthousiasme.

Op 7 maart 1936, drie weken na het vreugdevuur van Garmisch-Partenkirchen, trekt het Duitse leger het Rijnland binnen, vlot marcherend langs de Dom van Keulen, en niemand die het tegenhoudt

Kader: Duitsland toen en Rusland nu

Dankzij de nazi-Spelen staat het plaatsje bij de Oostenrijkse grens helemaal op de kaart. De toeristen weten Garmisch-Partenkirchen voortaan veel beter te vinden dan voorheen, en na de oorlog zal de Olympiaschans centraal staan bij een leuke traditie op Nieuwjaarsdag, het populaire skischansspringen. In Nederland zullen de commentatoren Herman Kuiphof en later Evert ten Napel er talloze televisiekijkers mee helpen de kater van Oudejaarsavond te verdrijven. Aan de Winterspelen van 1936 zelf denkt dan haast niemand meer. Ten onrechte, het sportevenement was baanbrekend en vernieuwend, een belangrijke voorloper van de voor altijd controversiële en magische, want volledig door nazipropaganda opgepompte Zomerspelen van Berlijn.

En ja: waarom Hitler zich zo rustig hield in Garmisch-Partenkirchen, dat vroeg ook Alexander Emmerich zich af in Olympia 1936, Trügerischer Glanz eines mörderischen Systems. De dictator had natuurlijk wel wat anders aan zijn hoofd dan al die medailles om te hangen. Misschien stond hij achter de schermen van het Olympiahaus wel strategische gesprekken te voeren. Over het Rijnland bijvoorbeeld. In die streek aan weerszijden van de Rijn bij Düsseldorf en Wiesbaden mochten zich, in het kader van het Verdrag van Versailles, geen Duitse militairen ophouden. Maar zie: op 7 maart 1936, drie weken na het vreugdevuur van Garmisch-Partenkirchen, trekt het Duitse leger het Rijnland binnen, vlot marcherend langs de Dom van Keulen, en niemand die het tegenhoudt. De buitenlandse reacties op deze aperte schending van internationale afspraken zijn lauw. Men laat de agressieve volksmenners in Berlijn hun gang gaan. De rest is geschiedenis.

De Russische president Vladimir Poetin is natuurlijk geen Hitler. Maar toch. Sommige overeenkomsten tussen ‘1936’ en ‘Sotsji’ zijn er wel degelijk. Ook nu wordt in tal van landen druk gediscussieerd of het wel gepast is mee te doen aan een sporttoernooi met een foute regering die duidelijk van zins is de Spelen te misbruiken voor de eigen nationale uitstraling. Duitsland toen en Rusland nu streven naar meer internationaal respect.

Poetin is de sterke man die zorgt voor law and order in een democratisch gezien wankelmoedig land. Hoe langer hij aan het roer staat, hoe meer klachten over intimidaties en censuur. Van een vrije pers is al lang geen sprake meer, vooral de televisie – het belangrijkste medium in Rusland – staat onder strikte overheidscontrole. Politieke tegenstanders worden monddood gemaakt, niet zelden door opsluiting. Net als Hitler is Poetin de held van de gewone man, een anti-intellectueel met een lage dunk van het parlement, een leider die zorgt voor economische successen en voor verbazing en irritaties in buitenlandse diplomatieke kringen.

Gerelateerd