DUO maakt studeren haram

Columns van de week

Teun van de Keuken en Nicolaas Veul

<div class="lead">Olivia Laing reisde door Amerika in het spoor van zes alcoholistische schrijvers. Dankzij de drank krijgen we over ieder van hen de sappigste verhalen te lezen.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Af en toe heb je er eentje in handen, een boek dat je smakkend en vinger-aflikkend verslindt, ook al is het verre van perfect.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De vraag die auteur Olivia Laing probeert te beantwoorden in Het uitstapje naar Echo Spring – waarom schrijvers drinken – is misschien helemaal niet zo relevant. Nee, wat dit boek zo smakelijk maakt, zo ontzettend moeilijk weg te leggen, zijn de zes beroemde auteurs en hun in alcohol gedrenkte aftakeling. Dat werpt onverhoeds een heel andere, misschien wel interessantere vraag op: waarom genieten wij zo ongelofelijk van kunstenaars die wij ten onder zien gaan, borrel na borrel, aan leverschade, agressie, geheugenverlies, depressie en in sommige gevallen zelfs zelfmoord?
Het uitstapje naar Echo Spring heeft de opzet van een reisverslag à la Travels with Charley van John Steinbeck: een dagboek doorspekt met observaties, analyses en overpeinzingen. Olivia Laing (Engeland, 1977), journalist en voormalig literair redacteur van The Observer, reisde per trein door Amerika in het spoor van een zestal alcoholistische, inmiddels overleden auteurs: F. Scott Fitzgerald, Ernest He­ming­way, Tennessee Williams, John Berry­man, John Cheever en Raymond Carver. Ze bezocht de plaatsen waar de mannen hebben gewoond, gedronken of zijn gestorven. Op die manier heeft ze een reeks schitterende anekdotes – of eigenlijk stukjes biografie – doeltreffend en ongelofelijk beeldend aan elkaar weten te rijgen.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Cheever stapt uit de nog rijdende auto en rent als een dorstige hond naar binnen
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Geen sokken Neem alleen al de eerste anekdote, waarin John Cheever op een winterochtend in 1973 aanklopt bij Raymond Carver om hem te vragen of hij misschien nog wat whisky heeft. Carver heeft zelf ook geen druppel meer in huis, dus scheuren de twee in een Ford Falcon cabriolet naar de dichtstbijzijnde slijterij waar juist op dat moment de eigenaar de voordeur van het slot haalt. Cheever stapt uit de nog rijdende auto en rent als een dorstige hond naar binnen. Ondanks de kou draagt hij in zijn instapschoenen geen sokken. Op de terugweg drinken ze whisky rechtstreeks uit de fles en een paar uur later staan ze allebei dronken les te geven op de universiteit van Iowa.
Laings formule werkt. Grotendeels. Het lijstje met schrijvers is er een om van te watertanden. En dankzij het onderwerp, drank en alcoholisme, krijgen we over ieder van die literaire zwaargewichten de sappigste verhalen te lezen. Escapades, aftakeling, leugens, zelfbedrog, mishandeling, verraad, overspel, gefeest, restaurants, Rome, Parijs, ziekenhuis- en kliniekopnames, dood en verderf; al die tragische, heerlijke gebeurtenissen cirkelen als satellieten om hun drankgebruik heen. Laten we wel wezen, welk ander onderwerp had die zelfdestructieve bohemiens op een even smakelijke manier samen in beeld kunnen brengen? De liefde? De dood? De oorlog? Zeker, allemaal mooie premissen, maar met alcohol heb je toch wel de jackpot te pakken. Berryman bovenop de Washington Avenue Bridge, zijn onvoltooide Recovery thuis op de schrijftafel; Hemingways onverwachte rendez-vous met zijn vader, wiens daaropvolgende zelfmoord de schrijver de rest van zijn leven als een voorspellende schaduw zal blijven volgen; Williams onder de levervlekken, dood op de vloer van zijn suite in het Elysée Hotel te New York. Het is allemaal even prachtig als schrijnend.
</div>
<figure id="post-26061 media-26061" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/0e7f41ae-a1eb-4b2c-870f-f996df8e79be_schrijversdrinken2.jpg" alt="Dichter John Berryman. Zijn vader pleegde zelfmoord, net als hijzelf later ook. Foto: Getty Images" /><figcaption>Dichter John Berryman. Zijn vader pleegde zelfmoord, net als hijzelf later ook. Foto: Getty Images</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Aandoenlijker Dat Laing juist deze schrijvers heeft uitgekozen en niet de meer voor de hand liggende alcoholisten als Charles Bukowski, Hunter S. Thompson of Malcolm Lowry maakt het boek des te interessanter. Over het alcoholisme van die kerels is tenslotte al veelvuldig geschreven en ook zijzelf verhieven hun eigen drankgebruik al veelvuldig tot thema, waardoor zij (althans op het eerste oog) minder geschikt zouden zijn geweest voor Laings zoektocht. De zes auteurs in Echo Spring koketteerden niet met hun alcoholisme (al schepte Heming­way uiteraard wel veelvuldig op over de hoeveelheden die hij kon drinken) en ontkenden systematisch, in sommige gevallen tot aan hun dood, dat zij überhaupt alcoholisten waren. Daardoor zijn ze complexer en aandoenlijker. Wij zien hen niet als dronkelappen, nee, wij zien hen voornamelijk als grote schrijvers. Hierdoor ontstaat het vermoeden, of misschien de hoop, dat als we erachter kunnen komen wat hén tot alcoholisme dreef, we zullen weten wat álle alcoholistische schrijvers tot drinken dreef. Laing: ‘Er zijn veel boeken en artikelen waarin niets liever wordt gedaan dan precies beschrijven hoe buitensporig en schandalig alcoholische schrijvers zich kunnen gedragen. Dat was niet mijn bedoeling.’ Kortom, met het schrijven haar boek heeft zij nadrukkelijk meer willen doen dan alleen boeiend verhalen over drankgebruik: ‘Ik wilde ontdekken hoe deze mannen hun verslaving hebben ervaren en hoe ze erover dachten.’
En het moet gezegd: al is er voor de lezer meer dan genoeg te genieten van buitensporigheid en schandalen, door Laings gewroet in diepere lagen is haar boek veel meer dan slechts een verzameling sensatieverhalen. Tijdens haar reis overdenkt ze de jeugd van de schrijvers, speurt ze naar hun angsten en nachtmerries, zoekt ze naar aanwijzingen in hun werk en in het werk van anderen over hen. Ze citeert uit dagboeken, brieven en interviews, maar ook uit de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) en andere wetenschappelijke boeken over alcoholisme. Het boek bevat veel mooie, geloofwaardige beschouwingen. Neem deze over Cheever, die zich bij een sociale klasse had gevoegd waartoe hij niet werkelijk behoorde: ‘Schrijvers moeten, ook als ze goed met mensen overweg kunnen en stevig in het zadel zitten, in zekere zin buitenstaander zijn, alleen al omdat het hun taak is om een kritische getuige te zijn. Toch lijkt bij Cheever het gevoel dat hij de kluit bedonderde ongewoon diep te hebben gezeten.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Dronken en flirtend over Broadway wandelen met Williams 
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Poes met frambozen Laings mijmeringen zijn, waar het de levens van de zes auteurs betreft, absoluut sterk. Helaas is dat niet het enige waarover ze mijmert. Ze is namelijk ook zélf op reis. En dat zullen we weten ook: ‘Ik lag het grootste deel van die eerste nacht in het Elysée wakker en toen ik even insliep, droomde ik van een poes met frambozen in haar vacht.’ Of: ‘De rode kardinaal was de eerste helemaal Amerikaanse vogel van mijn reis en hij stemde me vrolijk. Wat er ook gebeurt, het gebeurt hier op aarde, te midden van al wat leeft.’ Of: ‘Ik luisterde naar Patti Smith die “Break It Up” zong; de vorige keer dat ik dit nummer had gehoord, stond ik nog bij het vakantiehuisje van een vriendin in New Hampshire in de sneeuw op bierflesjes te schieten.’
En zo volgen er nog veel meer. Aan de lopende band dist ze de lezer voorbijglijdende landschappen en dialogen tussen medepassagiers op. In zekere zin hoort die aanpak natuurlijk ook wel bij een reisverslag; reizen, indrukken opdoen, lekker mijmeren en daar dan over schrijven. (Denk weer aan Travels with Charley.) Maar Echo Spring gaat zo duidelijk over de zes schrijvers en hun zelfdestructie dat het zevende personage – Laing zelf – slechts in de weg staat. Haar enigszins hinderlijke aanwezigheid is goed te begrijpen wanneer je weet wat haar tot het reizen en schrijven heeft bewogen. ‘Wat betreft de oorsprong van mijn belangstelling kan ik maar beter meteen vertellen dat ik ben opgegroeid in een alcoholisch gezin,’ zo schrijft ze voorin haar boek. Niettemin begon ik gaandeweg over complete passages heen te vliegen en zodra ik dan de naam van een van de zes schrijvers zag staan, dook ik weer hongerig naar beneden. En kom op, dat haar verhaal moet concurreren met dat van Fitzgerald &#038; Co. had haar aan het denken moeten zetten.
</div>
<figure id="post-26061 media-26061" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/5da43dc5-2c5b-4a63-b54b-62823043b3c3_schrijversdrinken3.jpg" alt="Waarom schrijvers drinken? &#039;Omdat schrijven&#039;, aldus Tennessee Williams, &#039;een hoop spanningen met zich meebrengt&#039;. Foto: Fred W. McDarrah/Getty Images" /><figcaption>Waarom schrijvers drinken? &#8216;Omdat schrijven&#8217;, aldus Tennessee Williams, &#8216;een hoop spanningen met zich meebrengt&#8217;. Foto: Fred W. McDarrah/Getty Images</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Zelfhaat en stress Waarom schrijvers drinken. Laing levert ons geen antwoord, maar het is dan ook een onmogelijke vraag. Een studie naar slechts zes auteurs is niet bepaald een representatief ­onderzoek te noemen, en daarnaast: zijn schrijvers om andere redenen alcoholist dan niet-schrijvers? Want wat leren we over de oorzaken van het alcoholisme van deze zes schrijvers? Onder andere: trauma (de vaders van Berryman en Hemingway pleegden, net als later zijzelf, zelfmoord), neurotische angst en weltschmerz (de verlegen Williams met zijn slapeloosheid en beangstigende ‘gang van de gedachte’), weggestopte seksualiteit en identiteitsverwarring (Cheever), zelfhaat en stress (Carver die alles wat hij wilde bereiken zag mislukken en zijn kinderen niet aankon; Fitzgerald die al zijn boeken na The Great Gatsby zag floppen en zijn vrouw in het gesticht zag verdwijnen). Kortom: the usual. Tel daarbij op de tijdgeest (alcoholisme werd nog niet echt als een ziekte gezien), het vertoeven in kringen waarin nogal wat af werd gefeest, genetische aanleg en voilà: we kunnen het allemaal enigszins begrijpen. Ik zie echter niet in waarom die factoren niet evengoed op het alcoholisme van een accountant of stukadoor van toepassing zouden kunnen zijn.
Goed, misschien is het flauw om hierop te in te zoomen. Laing weet zelf ook heus wel dat schrijvers, wat betreft de oorzaken van hun ziekte, waarschijnlijk niet veel anders dan anderen zijn. Niet voor niets citeert ze auteur Jay McInerney (over Cheever): ‘Er zijn duizenden alcoholisten geweest die seksueel met zichzelf overhoop lagen, maar er was er maar één die The Housebreaker of Shady Hill en The Sor­rows of Gin heeft geschreven.’ En eerlijk is eerlijk, een stukadoor kan zijn eigen tragische leven nu eenmaal heel wat minder sprankelend en meticuleus onder woorden brengen dan deze veelvuldig gelauwerde schrijvers. Al zijn het dan misschien geen extreem afwijkende alcoholisten, dan toch zeker wel de interessantste.
Verneukeratieve romantiek Oké, genoeg gezeurd. Nogmaals, wat dit boek zo heerlijk maakt, zijn de verhalen over de schrijvers en, toegegeven, Laings bij vlagen ijzersterke beschouwingen op hun levens en haar vakkundige reflecties op jeugd, carrière, relaties en literair werk. Als schaakstukken schuift ze de zes spelers over haar speelbord. Het wisselen van perspectief gebeurt soepel en is elke keer effectief. Je voelt dat de auteurs haar dusdanig dierbaar zijn dat ze voor haar tot leven komen, en daardoor doen ze dat ook voor ons.
En hoe. Ik zag ze voor me. Ik wilde ze aanraken. Ik wilde met ze méédrinken. Dronken dineren met Hemingway en hem dan vermanend aankijken: ‘Kerel, jij drinkt echt te veel, dat weet je, hè?’ Waarna hij woest zijn mouwen opstroopt en in een bokshouding voor me gaat staan. Of achterin die cabrio zitten bij Cheever en Carver. Of dronken en flirtend over Broadway wandelen met Williams.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Zo ontstaat giftige verering, zo ontstaat de verneukeratieve romantiek
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De eeuwige aantrekkingskracht, de romantiek van drank en de kunstenaars die eraan onderdoor gaan. Waarom is dat toch? Als ik namens mezelf spreek: het heeft iets te maken met fatalisme en toewijding. Die mannen, die gingen er écht voor. Kinderen en vrouwen? Op de tweede plaats en verder geen gezeik. Elke dag keihard werken, elke dag keihard de essentie van het leven met de logge toetsen van een Remington op de pagina’s rammen. En ja, dan lust je naderhand wel een drankje, ja. ‘Omdat schrijven,’ schreef Williams, ‘zoals je weet, een hoop spanningen met zich meebrengt.’ In onze ogen (mijn ogen) gingen die schrijvers niet kapot aan de drank, maar aan hun wérk. De alcohol die ze dronken, ach, dat was daar een symptoom van, een symptoom van hun overgave, hun hogere roeping. Zij werden geplaagd door hun talent, door hun uitmuntendheid; dááraan gingen ze ten onder en niet, zeker niet aan de drank. Hoe kan iets banaals en alledaags als drank nou ooit een geest van dergelijk formaat klein krijgen? Nee, het is heel simpel: een dronken schrijver is een schrijver die zojuist iets prachtigs heeft gemaakt. Een dronken schrijver is een schrijver die even tevoren de donkerste demonen uit zijn ziel heeft opgedregd en over de bladzijden heeft uitgesmeerd. Kan een échte schrijver überhaupt wel een gezond, afgemeten leventje leiden? Heb je wel alles aan je werk gegeven als je er niet aan onderdoor bent gegaan? En kan je werk dan wel echt goed zijn?
En zo ontstaat de giftige verering. Zo ontstaat de verneukeratieve romantiek. En zelfs ontstaat zo het gevoel van minderwaardigheid: ik geef te weinig. En als je dan, met dat gevoel, die mannen in Het uitstapje naar Echo Spring zichzelf prachtig kapot ziet maken, dan denk je: ja, godverdomme ja, dát waren pas schrijvers.
O ironie, Olivia Laing kwam tot het schrijven van haar boek dankzij een pijnlijke jeugd tussen alcoholisten, en wij krijgen er dorst van.
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-26061 media-26061" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/9eadb180-6915-40d6-9b85-536e9e548bc0_schrijversdrinken4.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Olivia Laing, ‘Het uitstapje naar Echo Spring. Waarom schrijvers drinken’, vertaling Laura van Campenhout, De Bezige Bij, 288 p., € 19,90
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Despair-despair-day-and-night.htm" class="normal" title="'Despair, despair, day and night'">Lees ook de bladwijzer bij dit verhaal, over F. Scott Fitzgerald en zijn drankgebruik.</a> 
</div>

Henk van Straten

Waarom schrijvers drinken

Waarom schrijvers drinken
Af en toe heb je er eentje in handen, een boek dat je smakkend en vinger-aflikkend verslindt, ook al is het verre van perfect. De vraag die auteur Olivia Laing probeert te beantwoorden in Het uitstapje naar Echo Spring – waarom schrijvers drinken – is misschien helemaal niet zo relevant. Nee, wat dit boek zo smakelijk maakt, zo ontzettend moeilijk weg te leggen, zijn de zes beroemde auteurs en hun in alcohol gedrenkte aftakeling. Dat werpt onverhoeds een heel andere, misschien wel interessantere vraag op: waarom genieten wij zo ongelofelijk van kunstenaars die wij ten onder zien gaan, borrel na borrel, aan leverschade, agressie, geheugenverlies, depressie en in sommige gevallen zelfs zelfmoord?
Het uitstapje naar Echo Spring heeft de opzet van een reisverslag à la Travels with Charley van John Steinbeck: een dagboek doorspekt met observaties, analyses en overpeinzingen. Olivia Laing (Engeland, 1977), journalist en voormalig literair redacteur van The Observer, reisde per trein door Amerika in het spoor van een zestal alcoholistische, inmiddels overleden auteurs: F. Scott Fitzgerald, Ernest He­ming­way, Tennessee Williams, John Berry­man, John Cheever en Raymond Carver. Ze bezocht de plaatsen waar de mannen hebben gewoond, gedronken of zijn gestorven. Op die manier heeft ze een reeks schitterende anekdotes – of eigenlijk stukjes biografie – doeltreffend en ongelofelijk beeldend aan elkaar weten te rijgen.
Geen sokken
Neem alleen al de eerste anekdote, waarin John Cheever op een winterochtend in 1973 aanklopt bij Raymond Carver om hem te vragen of hij misschien nog wat whisky heeft. Carver heeft zelf ook geen druppel meer in huis, dus scheuren de twee in een Ford Falcon cabriolet naar de dichtstbijzijnde slijterij waar juist op dat moment de eigenaar de voordeur van het slot haalt. Cheever stapt uit de nog rijdende auto en rent als een dorstige hond naar binnen. Ondanks de kou draagt hij in zijn instapschoenen geen sokken. Op de terugweg drinken ze whisky rechtstreeks uit de fles en een paar uur later staan ze allebei dronken les te geven op de universiteit van Iowa.
Laings formule werkt. Grotendeels. Het lijstje met schrijvers is er een om van te watertanden. En dankzij het onderwerp, drank en alcoholisme, krijgen we over ieder van die literaire zwaargewichten de sappigste verhalen te lezen. Escapades, aftakeling, leugens, zelfbedrog, mishandeling, verraad, overspel, gefeest, restaurants, Rome, Parijs, ziekenhuis- en kliniekopnames, dood en verderf; al die tragische, heerlijke gebeurtenissen cirkelen als satellieten om hun drankgebruik heen. Laten we wel wezen, welk ander onderwerp had die zelfdestructieve bohemiens op een even smakelijke manier samen in beeld kunnen brengen? De liefde? De dood? De oorlog? Zeker, allemaal mooie premissen, maar met alcohol heb je toch wel de jackpot te pakken. Berryman bovenop de Washington Avenue Bridge, zijn onvoltooide Recovery thuis op de schrijftafel; Hemingways onverwachte rendez-vous met zijn vader, wiens daaropvolgende zelfmoord de schrijver de rest van zijn leven als een voorspellende schaduw zal blijven volgen; Williams onder de levervlekken, dood op de vloer van zijn suite in het Elysée Hotel te New York. Het is allemaal even prachtig als schrijnend.
Aandoenlijker
Dat Laing juist deze schrijvers heeft uitgekozen en niet de meer voor de hand liggende alcoholisten als Charles Bukowski, Hunter S. Thompson of Malcolm Lowry maakt het boek des te interessanter. Over het alcoholisme van die kerels is tenslotte al veelvuldig geschreven en ook zijzelf verhieven hun eigen drankgebruik al veelvuldig tot thema, waardoor zij (althans op het eerste oog) minder geschikt zouden zijn geweest voor Laings zoektocht. De zes auteurs in Echo Spring koketteerden niet met hun alcoholisme (al schepte Heming­way uiteraard wel veelvuldig op over de hoeveelheden die hij kon drinken) en ontkenden systematisch, in sommige gevallen tot aan hun dood, dat zij überhaupt alcoholisten waren. Daardoor zijn ze complexer en aandoenlijker. Wij zien hen niet als dronkelappen, nee, wij zien hen voornamelijk als grote schrijvers. Hierdoor ontstaat het vermoeden, of misschien de hoop, dat als we erachter kunnen komen wat hén tot alcoholisme dreef, we zullen weten wat álle alcoholistische schrijvers tot drinken dreef. Laing: ‘Er zijn veel boeken en artikelen waarin niets liever wordt gedaan dan precies beschrijven hoe buitensporig en schandalig alcoholische schrijvers zich kunnen gedragen. Dat was niet mijn bedoeling.’ Kortom, met het schrijven haar boek heeft zij nadrukkelijk meer willen doen dan alleen boeiend verhalen over drankgebruik: ‘Ik wilde ontdekken hoe deze mannen hun verslaving hebben ervaren en hoe ze erover dachten.’
En het moet gezegd: al is er voor de lezer meer dan genoeg te genieten van buitensporigheid en schandalen, door Laings gewroet in diepere lagen is haar boek veel meer dan slechts een verzameling sensatieverhalen. Tijdens haar reis overdenkt ze de jeugd van de schrijvers, speurt ze naar hun angsten en nachtmerries, zoekt ze naar aanwijzingen in hun werk en in het werk van anderen over hen. Ze citeert uit dagboeken, brieven en interviews, maar ook uit de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) en andere wetenschappelijke boeken over alcoholisme. Het boek bevat veel mooie, geloofwaardige beschouwingen. Neem deze over Cheever, die zich bij een sociale klasse had gevoegd waartoe hij niet werkelijk behoorde: ‘Schrijvers moeten, ook als ze goed met mensen overweg kunnen en stevig in het zadel zitten, in zekere zin buitenstaander zijn, alleen al omdat het hun taak is om een kritische getuige te zijn. Toch lijkt bij Cheever het gevoel dat hij de kluit bedonderde ongewoon diep te hebben gezeten.’
Poes met frambozen
Laings mijmeringen zijn, waar het de levens van de zes auteurs betreft, absoluut sterk. Helaas is dat niet het enige waarover ze mijmert. Ze is namelijk ook zélf op reis. En dat zullen we weten ook: ‘Ik lag het grootste deel van die eerste nacht in het Elysée wakker en toen ik even insliep, droomde ik van een poes met frambozen in haar vacht.’ Of: ‘De rode kardinaal was de eerste helemaal Amerikaanse vogel van mijn reis en hij stemde me vrolijk. Wat er ook gebeurt, het gebeurt hier op aarde, te midden van al wat leeft.’ Of: ‘Ik luisterde naar Patti Smith die “Break It Up” zong; de vorige keer dat ik dit nummer had gehoord, stond ik nog bij het vakantiehuisje van een vriendin in New Hampshire in de sneeuw op bierflesjes te schieten.’
En zo volgen er nog veel meer. Aan de lopende band dist ze de lezer voorbijglijdende landschappen en dialogen tussen medepassagiers op. In zekere zin hoort die aanpak natuurlijk ook wel bij een reisverslag; reizen, indrukken opdoen, lekker mijmeren en daar dan over schrijven. (Denk weer aan Travels with Charley.) Maar Echo Spring gaat zo duidelijk over de zes schrijvers en hun zelfdestructie dat het zevende personage – Laing zelf – slechts in de weg staat. Haar enigszins hinderlijke aanwezigheid is goed te begrijpen wanneer je weet wat haar tot het reizen en schrijven heeft bewogen. ‘Wat betreft de oorsprong van mijn belangstelling kan ik maar beter meteen vertellen dat ik ben opgegroeid in een alcoholisch gezin,’ zo schrijft ze voorin haar boek. Niettemin begon ik gaandeweg over complete passages heen te vliegen en zodra ik dan de naam van een van de zes schrijvers zag staan, dook ik weer hongerig naar beneden. En kom op, dat haar verhaal moet concurreren met dat van Fitzgerald &#038; Co. had haar aan het denken moeten zetten.
Zelfhaat en stress
Waarom schrijvers drinken. Laing levert ons geen antwoord, maar het is dan ook een onmogelijke vraag. Een studie naar slechts zes auteurs is niet bepaald een representatief ­onderzoek te noemen, en daarnaast: zijn schrijvers om andere redenen alcoholist dan niet-schrijvers? Want wat leren we over de oorzaken van het alcoholisme van deze zes schrijvers? Onder andere: trauma (de vaders van Berryman en Hemingway pleegden, net als later zijzelf, zelfmoord), neurotische angst en weltschmerz (de verlegen Williams met zijn slapeloosheid en beangstigende ‘gang van de gedachte’), weggestopte seksualiteit en identiteitsverwarring (Cheever), zelfhaat en stress (Carver die alles wat hij wilde bereiken zag mislukken en zijn kinderen niet aankon; Fitzgerald die al zijn boeken na The Great Gatsby zag floppen en zijn vrouw in het gesticht zag verdwijnen). Kortom: the usual. Tel daarbij op de tijdgeest (alcoholisme werd nog niet echt als een ziekte gezien), het vertoeven in kringen waarin nogal wat af werd gefeest, genetische aanleg en voilà: we kunnen het allemaal enigszins begrijpen. Ik zie echter niet in waarom die factoren niet evengoed op het alcoholisme van een accountant of stukadoor van toepassing zouden kunnen zijn.
Goed, misschien is het flauw om hierop te in te zoomen. Laing weet zelf ook heus wel dat schrijvers, wat betreft de oorzaken van hun ziekte, waarschijnlijk niet veel anders dan anderen zijn. Niet voor niets citeert ze auteur Jay McInerney (over Cheever): ‘Er zijn duizenden alcoholisten geweest die seksueel met zichzelf overhoop lagen, maar er was er maar één die The Housebreaker of Shady Hill en The Sor­rows of Gin heeft geschreven.’ En eerlijk is eerlijk, een stukadoor kan zijn eigen tragische leven nu eenmaal heel wat minder sprankelend en meticuleus onder woorden brengen dan deze veelvuldig gelauwerde schrijvers. Al zijn het dan misschien geen extreem afwijkende alcoholisten, dan toch zeker wel de interessantste.
Verneukeratieve romantiek
Oké, genoeg gezeurd. Nogmaals, wat dit boek zo heerlijk maakt, zijn de verhalen over de schrijvers en, toegegeven, Laings bij vlagen ijzersterke beschouwingen op hun levens en haar vakkundige reflecties op jeugd, carrière, relaties en literair werk. Als schaakstukken schuift ze de zes spelers over haar speelbord. Het wisselen van perspectief gebeurt soepel en is elke keer effectief. Je voelt dat de auteurs haar dusdanig dierbaar zijn dat ze voor haar tot leven komen, en daardoor doen ze dat ook voor ons.
En hoe. Ik zag ze voor me. Ik wilde ze aanraken. Ik wilde met ze méédrinken. Dronken dineren met Hemingway en hem dan vermanend aankijken: ‘Kerel, jij drinkt echt te veel, dat weet je, hè?’ Waarna hij woest zijn mouwen opstroopt en in een bokshouding voor me gaat staan. Of achterin die cabrio zitten bij Cheever en Carver. Of dronken en flirtend over Broadway wandelen met Williams.
De eeuwige aantrekkingskracht, de romantiek van drank en de kunstenaars die eraan onderdoor gaan. Waarom is dat toch? Als ik namens mezelf spreek: het heeft iets te maken met fatalisme en toewijding. Die mannen, die gingen er écht voor. Kinderen en vrouwen? Op de tweede plaats en verder geen gezeik. Elke dag keihard werken, elke dag keihard de essentie van het leven met de logge toetsen van een Remington op de pagina’s rammen. En ja, dan lust je naderhand wel een drankje, ja. ‘Omdat schrijven,’ schreef Williams, ‘zoals je weet, een hoop spanningen met zich meebrengt.’ In onze ogen (mijn ogen) gingen die schrijvers niet kapot aan de drank, maar aan hun wérk. De alcohol die ze dronken, ach, dat was daar een symptoom van, een symptoom van hun overgave, hun hogere roeping. Zij werden geplaagd door hun talent, door hun uitmuntendheid; dááraan gingen ze ten onder en niet, zeker niet aan de drank. Hoe kan iets banaals en alledaags als drank nou ooit een geest van dergelijk formaat klein krijgen? Nee, het is heel simpel: een dronken schrijver is een schrijver die zojuist iets prachtigs heeft gemaakt. Een dronken schrijver is een schrijver die even tevoren de donkerste demonen uit zijn ziel heeft opgedregd en over de bladzijden heeft uitgesmeerd. Kan een échte schrijver überhaupt wel een gezond, afgemeten leventje leiden? Heb je wel alles aan je werk gegeven als je er niet aan onderdoor bent gegaan? En kan je werk dan wel echt goed zijn?
En zo ontstaat de giftige verering. Zo ontstaat de verneukeratieve romantiek. En zelfs ontstaat zo het gevoel van minderwaardigheid: ik geef te weinig. En als je dan, met dat gevoel, die mannen in Het uitstapje naar Echo Spring zichzelf prachtig kapot ziet maken, dan denk je: ja, godverdomme ja, dát waren pas schrijvers.
O ironie, Olivia Laing kwam tot het schrijven van haar boek dankzij een pijnlijke jeugd tussen alcoholisten, en wij krijgen er dorst van.
VN Bladwijzer
Online bron
F. Scott Fitzgerald
Despair, day and night
Op de website van The Guardian is een bewerking van een interview met F. Scott Fitzgerald uit 1936 te lezen. Fitzgerald woont in een hotel, waar een verpleegster oogluikend toestaat dat hij zich het ene glas na het andere inschenkt. Ja, toen hij op zijn 24e met This Side of Paradise de literaire wereld veroverde, toen verkondigde hij nog overmoedig dat een mens niet ouder dan dertig zou moeten worden. En nu is hij veertig, na The Great Gatsby heeft hij geen successen meer geboekt en in zijn ziel is het altijd drie uur ’s nachts. Met recht wordt dit interview door The Guardian tot de mooiste van de twintigste eeuw gerekend.
Ga naar VN.nl/Fitzgerald
Nee
Olivia Laing, ‘Het uitstapje naar Echo Spring. Waarom schrijvers drinken’, vertaling Laura van Campenhout, De Bezige Bij, 288 p., € 19,90

Achterin de cabrio bij Cheever en Carver

De redactie

Over Henk van Straten

<div class="lead">Ze staan niet op de bestsellerslijst en worden soms niet eens gerecenseerd. Dit is het eerlijke verhaal van Henk van Straten en andere &#8216;marginale&#8217; auteurs. Waarom blijven zij schrijven?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In 2009, na de publicatie van zijn vijfde roman, De onderbreking, kreeg schrijver en leraar Thomas van Aalten van zijn uitgever te horen dat ze geen Boekenbaluitnodiging voor hem hadden. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Er waren nu eenmaal meer schrijvers dan kaartjes en daarnaast hadden ze ook hun personeel nog. Desalniettemin wist Thomas binnen te komen. Dankzij een schoonmaker. Via een zij-ingang. En wie waren de eerste gasten die hij rustig van een biertje zag nippen? De bloggers Bert Brussen en Ernst-Jan Pfauth. ‘Dat geloof je toch niet!’ roept de auteur lachend, tegenover me in café-restaurant De Ysbreeker te Amsterdam. ‘Ik had vijf romans op m’n naam staan en ik kreeg geen kaartje. En deze twee jongens, die weet ik veel wat met het ínternet doen, die waren wél uitgenodigd?’
Ik spreek de dertiger – auteur van inmiddels zes romans – omdat ik van hem wil horen hoe híj omgaat met de strijd van het schrijverschap in de marge. Als ik zeg ‘in de marge’ bedoel ik dat niet denigrerend. Ik reken Van Aalten tot de groep schrijvers waartoe ook ik behoor: de schrijvers die hooguit een eerste druk uitverkopen. Een veel grotere groep, natuurlijk, dan die van de bestsellerauteurs. Als je het zo bekijkt zijn juist zij – die veelverkopers – de schrijvers in de marge. Maar u begrijpt wat ik bedoel.
Wat ik van Van Aalten wil weten – en van de twee andere ‘marginale’ auteurs die ik voor dit stuk heb gesproken – is hoe hij opkrabbelt na een negatieve recensie en, meer nog, hoe hij omgaat met de ijzingwekkende stilte wanneer langzaam duidelijk wordt dat er überhaupt geen recensies zullen komen. Hoe is het om twee jaar te ploeteren op een boek dat niet verkoopt? En hoe gaat hij om met het succes van andere auteurs?
Stel je voor dat
Waarom ik dit wil weten? Simpel: zelf heb ik er enorm veel moeite mee. Moeite met alles wat niet het schrijven zélf is. Die storm van anticipatie, hoop, zenuwen en soms zelfs angst die opsteekt zodra de eerste letter op papier staat. Een storm die me oppakt en neerflikkert zonder dat ik er iets aan kan doen. Een storm – mijn excuses voor het uitwringen van deze metafoor – die ook nog een paar tinten donkerder kleurt wanneer, na publicatie, de eerste negatieve recensie volgt, of juist die desolate stilte. Het moment waarop ik weet: het wordt niks meer met mijn boek, en ik leeggezogen en gedesillusioneerd voor mijn laptop ga zitten om toch weer te beginnen aan de vólgende roman. Waarna opnieuw die storm opsteekt: wat als, stel je voor dat, het zal toch niet wéér&#8230;
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Ik was euforisch, zag mijn boek al op de bestsellertafels liggen
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vier romans schreef ik. De eerste werd zowel positief als negatief ontvangen. Volgens Het Parool had ik ‘het leukste debuut sinds tijden’ geschreven. Ik was euforisch, zag mijn boek al op de bestsellertafels liggen. Maar volgens een Belgische website – de naam heb ik verdrongen – was mijn boek lectuur voor gespierde mannen op het strand. Eén ster. Die recensie raakte me in mijn buik. Als een vuistslag. Het deed er niet toe dat de website onbekend was en dat de recensent, zoals mijn moeder zei, ‘het boek niet had begrepen’. Al had die recensie in een buurtblaadje gestaan, uitgeprint bij de supermarkt en voorzien van nietjes door buurtcomitévoorzitter Gerrie, dan nog zou mijn gemoedstoestand erdoor beïnvloed zijn geweest. Een positieve recensie tilt me op, een negatieve slaat me neer. En een middelmatige recensie laat me achter met een, nou ja, laten we zeggen middelmatig gevoel.
De andere recensies varieerden van positief tot negatief en alles daartussenin. En mijn gemoedstoestand varieerde mee. Toen ik begon aan de tweede roman, Smet, had ik het gevoel dat ik een betere schrijver was geworden. Dus als de eerste al overwegend positief werd besproken, dan de tweede zéker. En sowieso zou er meer aandacht voor zijn. Dat kon niet anders.
Nee dus. Suizende, oorverdovende stilte. De stilte van een nachtmerrie waarin je valt en blijft vallen. De eerste week dacht ik nog: het is nog te vroeg voor recensies. De tweede week dacht ik: nu zou er zo onderhand wel eentje kunnen verschijnen. De derde week idem dito. De vierde week: nu duurt het wel érg lang. En de vijfde week las ik de eerste recensie van een andere roman, die ná de mijne was verschenen. En dat was dan ook nog, adding insult to injury, een positieve recensie. Maar toch: misschien had iemand dat boek onder het mijne gelegd en was ik hierna aan de beurt. Het gevoel van anticipatie en sluimerende teleurstelling was op sommige momenten letterlijk misselijkmakend. En na twee maanden moest ik erkennen: ze komen niet meer.
Gewoon helemaal níet
In het geval van Van Aalten was het misschien nog erger. Zijn debuut werd lovend ontvangen en breed uitgemeten in de pers. Hij vertelt: ‘Ik was eenentwintig en dat boek kreeg meteen enorm veel aandacht. Ik dacht dus dat dat normaal was. Ook over mijn tweede roman werd nog veel geschreven.’ Maar daarna ging het balletje steeds trager rollen en bij de publicatie van zijn vierde roman, Coyote, kwam het helemaal tot stilstand. Die roman werd niet gerecenseerd. Gewoon helemaal níet. Thomas, gelukkig steeds met een vrolijke glimlach: ‘Ik weet nog dat ik na de publicatie meteen op vakantie ging, met het idee op die manier de recensies niet te hoeven lezen, maar ik verwachtte echt wel een paar sms’jes van het thuisfront: je hebt een recensie in die en die krant! Maar het bleef stil. Ik kreeg zelfs argwaan. Had de pr-afdeling haar werk wel goed gedaan?’
O ja, de argwaan. Ook die is mij niet vreemd. Doet de uitgever wel genoeg voor me? Waarom laten ze voor mij geen posters drukken en wel voor Pietje? Is mijn boek überhaupt wel naar de kranten gestuurd? Bellen ze wel na?
</div>
<figure id="post-36935 media-36935" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/06/d333bd63-c8aa-4c4d-ba96-f71bf3efa7c8_henk2_preview1.jpg" alt="&#039;De somberte en teleurstelling na een &#039;geflopt&#039; boek kunnen haast verlammerd werken werken. Het is een fulltime bezigheid.&#039;" /><figcaption>&#8216;De somberte en teleurstelling na een &#8216;geflopt&#8217; boek kunnen haast verlammerd werken werken. Het is een fulltime bezigheid.&#8217;</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Een nieuwe auto
Auteur en muziekdocent Gerwin van der Werf maakte een soortgelijke ontwikkeling door. Ik spreek hem thuis aan zijn eettafel. We eten een broodje. Naast zijn bord ligt Nemesis van Philip Roth. Slechts vijf jaar geleden begon Van der Werf met schrijven. Hij won schrijfwedstrijden van de Volkskrant en Trouw. ‘Toen dacht ik: hé, ik geloof dat ik dit kan.’ Met een handvol korte verhalen stapte hij naar uitgeverij Contact en niet lang daarna tekende hij het contract voor Gewapende man, zijn debuutroman. Maar het werd nog mooier: ongeveer twee maanden voor de publicatie van zijn debuut won hij ook nog de Turing Nationale Gedichtenwedstrijd. Van der Werf: ‘Ik voelde me de koning te rijk. Ik had voor mijn veertigste een contract getekend, had een poëzieprijs van tienduizend euro gewonnen, stond in alle kranten, mocht live voordragen bij De wereld draait door en zou over twee maanden debuteren. Ik dacht écht dat ik binnen was. Dit gaat gewoon in één keer goed, dacht ik. Misschien kan ik straks wel gewoon een nieuwe auto kopen!’
Maar een maand later: stilte. Het rumoer rondom zijn prijs was verstomd. Het debuut kwam uit, maar werd amper gerecenseerd. ‘Zes weken later stond er ineens een grote recensie in de NRC, waar ik heel blij mee was, maar waar verder niks uit voortkwam. Een andere recensie, van Recensieweb.nl, was heel negatief en juist dát was de recensie die op internet bovenaan stond als je mijn boek googelde. Die van de NRC stond er niet eens tussen.’
Van der Werf trok het zich enorm aan. ‘Daar hebben ze hier thuis ook wel onder geleden,’ vertelt hij. ‘Ja, dat waren toch wel symptomen van een depressie te noemen. En dan werd ik ook nog eens ziek van de positieve recensies die ándere schrijvers kregen. Dat was zo destructief, daar moest ik echt uit zien te komen.’
Dan ontplof je
Symptomen van een depressie. Ik weet waarover hij spreekt. De somberte en teleurstelling na een ‘geflopt’ boek kunnen haast verlammend werken. Het is een fulltime bezigheid. Begint er dan óók nog een kind te jengelen, dan ontplof je. En ook: het vergiftigt je. Van der Werf is de eerste auteur die ik hoor toegeven dat hij ziek werd van de positieve recensies van anderen.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Mijn eerste gevoel als ik een vier- of vijfsterren recensie lees is lichte walging
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Want ook dát ken ik. Afgunst. It rears its ugly head en er is niks wat ik eraan kan doen. Mijn allereerste gevoel wanneer ik een vier- of vijfsterrenrecensie lees, is een gevoel van lichte walging. Het heeft een hele tijd geduurd voordat ik dat durfde toegeven. Zelfs aan mezelf. Want ik ben zo niet, zo iemand, zo kleinzielig en geborneerd. Maar het is toch echt zo. Ik voel wat ik voel. Ik kan daar net zo min iets aan doen als aan het sluiten van mijn ogen wanneer er een hard voorwerp naar me wordt gegooid.
Maar gek genoeg heeft juist de naakte erkenning van deze eerste, intuïtieve onderbuikreactie het veel minder giftig en schadelijk gemaakt. Als het nu gebeurt dan herken ik haar en laat ik haar gaan. Soms zelfs met een glimlach: ah, daar ga ik weer. Ze blijft niet hangen en etteren. En dat is maar goed ook, want in deze tijd van Twitter en Facebook slingeren alle auteurs hun recensies meteen online. Een virtuele zee van oogverblindend succes.
Gewapende man van Gerwin van der Werf ging toch nog twaalfhonderd keer over de toonbank, wat voor een debuut eigenlijk helemaal niet slecht is. Maar de start die hij had gemaakt, met die prijs en alle media-aandacht, hadden hoge verwachtingen geschapen. Niettemin krabbelde de schrijver op en schreef Wild, zijn tweede roman. Meteen na publicatie werd het al positief besproken in HP/De Tijd en in Het Parool. ‘Op de uitgeverij zeiden ze: nu begint het.’ En toen toch weer de stilte. Er werden zeshonderd exemplaren verkocht. Van der Werf was uit het veld geslagen. ‘Beter dan dit boek kón ik niet. Daarom was ik zo blij met mijn plaats op de longlist van de Libris Prijs. Het boek was dus wel íemand opgevallen. Het was dus niet níks. Kijk, zolang ik dat soort erkenning krijg dan is het allang goed. Laat die anderen maar honderdduizend boeken verkopen.’
Inmiddels ligt het volgende manuscript alweer op het bureau van zijn uitgever. Maar een contract heeft hij nog niet getekend. Ik ben verbijsterd. ‘Ze willen het eerst lezen,’ vertelt de schrijver. ‘Lui als ik bieden ze niet meer zomaar een contract aan,’ zegt een auteur die de Turing won en twee romans schreef waarvan er één een plaats op de longlist van de Libris Prijs bemachtigde. Nadat we een tijdje in stilte op ons brood hebben gekauwd, zegt hij: ‘Al met al heeft mijn literaire leven me niet heel veel opgeleverd, behalve veel doodsangst.’ En dan schieten we samen in de lach.
Makkelijk gelul
Opstaan en doorgaan. Moedwillig nog een keertje die storm instappen. Zo ook ik. Na de moordende stilte die volgde op Smet ging ik weer aan de slag. Het hielp dat mijn tweede roman op de valreep was genomineerd voor de BNG Nieuwe Literatuurprijs. Daar klampte ik me aan vast. Net als Gerwin aan zijn plaatsje op de longlist van de Libris: het boek was dus wel íemand opgevallen.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;Ik vond Twitter en Facebook een beetje vernederend. Ik ben ook helemaal niet zo mediageniek&#8217;
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
En net als auteur Roel Smits, die na de stilte rondom zijn laatste roman drie maanden niet heeft kunnen schrijven. In zijn huis in Eindhoven vertelt hij me dat er toen ineens een brief van het Letterenfonds op de mat lag. Toen hij het bedrag van zijn beurs zag staan, aan hem toegekend voor het schrijven van de volgende roman, geloofde hij eerst zijn ogen niet. Dat was zíjn boei. Hij heeft besloten dat zijn volgende roman het moet hebben van de kwaliteit alleen. Met Twitter en Facebook is hij gestopt. ‘Ik voelde me daar helemaal niet goed bij. Vond het zelfs een beetje vernederend. Ik ben ook helemaal niet mediageniek. Nu wil ik gewoon een zo goed mogelijk boek schrijven en daar zo veel mogelijk plezier aan beleven.’
Ja, natuurlijk. Zo moet het ook. Logisch. Op die manier moet je erin staan. Roel noemt zijn leven als schrijver ‘een geschenk’ en dat is het ook. Maar dat is nu juist het probleem: ik kán er zo niet instaan. Ik ben als een man die probeert weg te rennen voor zijn schaduw. Zodra ik begin aan een nieuw boek – dat heerlijke, bijna goddelijke proces – steekt ook meteen die storm op. Het vreet energie en vergt niet alleen veel van mij, maar ook van de mensen om mij heen. ‘Het is heus niet makkelijk om de vrouw van een kunstenaar te zijn,’ zegt mijn moeder altijd tegen mijn echtgenote. Ik kan me voorstellen dat er een punt komt waarop ik mijn strijd écht de moeite niet meer waard vind.
Dit doet me denken aan de schrijver Alex Boogers, die ook ooit op het punt van stoppen heeft gestaan. Die misschien zelfs wel altíjd op het punt van stoppen staat. Vier jaar geleden stonden er in Volkskrant Magazine een paar portretten van schrijvers de er de brui aan wilden geven. Alex was er een van. Hij was arm en kon geen kleren kopen voor zijn zoontje, dus fuck dat schrijven. Want daar heb ik het natuurlijk nog niet over gehad, dat geen boeken verkopen ook betekent: geen geld verdienen. Maar hoe dan ook, niet veel later zag ik Tommy Wieringa een column voordragen over diezelfde geportretteerde schrijvers, en over Alex in het bijzonder. Een hautain stukje over de innerlijke noodzaak van het schrijven. Alsof Alex geen echte schrijver zou zijn omdat hij overwoog te stoppen vanwege gebrek aan financiële compensatie. Of alsof hij zich aanstelde.
Ik kende Alex toen nog niet, maar stond direct aan zijn kant. Wat een makkelijk gelul van iemand die honderdduizenden boeken verkoopt. Alex Boogers – vriend, lotgenoot, strijder – die zo maniakaal schrijft dat hij ‘s nachts, wanneer hij eindelijk kan schrijven, zichzelf slechts een klein momentje van rust gunt: op zijn rug op de smalle rugleuning van zijn bank tot hij wegdommelt en op de vloer dondert. Wat doen we onszelf aan? Waarom gaan we door?
Iets wat het leven pákt
Thomas van Aalten, die ook zijn laatste roman zag verdwijnen in het zwarte gat van de stilte, is niet pessimistisch over de toekomst. ‘Ik heb nu een best wel episch manuscript ingeleverd. Ik ben in een andere fase terechtgekomen. Geen rare fratsen meer. Ik wil nu gewoon mooie verhalen vertellen.’ Maar wat nu, vraag ik, als het de komende twintig jaar precies zo doorgaat als nu? Dus: leraar op de HvA en iedere twee jaar een roman die weinig wordt besproken en niet verkoopt? Zou dat acceptabel zijn? ‘Jawel,’ zegt hij na een slok bier. ‘Ik zou het dragen als een man en gewoon mijn eigen bibliotheek volschrijven.’
</div>
<figure id="post-36935 media-36935" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/06/c0e64f90-1879-489d-8003-e134d0467057_henk21.jpg" alt="Foto: Maarten Kools" /><figcaption>Foto: Maarten Kools</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Ook Gerwin van der Werf zal er nooit mee stoppen. ‘Ik voel altijd die noodzaak om door te gaan,’ zegt hij. ‘En ik heb mijn eigen stijl gevonden. Dat heb ik gewonnen.’ Maar aan een nieuwe roman begint hij nog even niet. Eerst wil hij zeker weten of iemand hem überhaupt nog wel wil uitgeven.
Roel Smits zegt: ‘Natuurlijk zijn er momenten dat ik somber ben. Dan zit ik op m’n werkkamer te schrijven en tuur ik naar een grijze lucht en dan is het net alsof ik er gewoon helemaal niet ben.’ Hij lacht als hij dit zegt. En dan: ‘Maar netto ben ik toch wel erg blij met dit bestaan. Ik mag dit nu doen. Ik mag nu deze boeken schrijven.’ En wanneer straks het derde boek is gepubliceerd? Als het Grote Wachten op de recensies en eerste verkoopcijfers is begonnen? Kan hij deze kalmte dan vasthouden? ‘Nee,’ lacht hij. ‘Dan ben ik gewoon meteen weer opgefokt.’
En ik? Na Smet schreef ik twee romans die ik tegelijk uitbracht. Godzijdank dit keer geen stilte. Wel negatieve recensies. Ook een paar positieve. Dus daar ging ik weer: tegen de vlakte en de lucht in, tegen de vlakte en de lucht in. Na een negatieve, paginagrote recensie in De Groene Amsterdammer heb ik een paar dagen rondgelopen met een zware steen in mijn maag. En wat betreft het succes: heel even leek mijn satire-roman Superlul het goed te gaan doen in de verkoop – ik was pertinent zenuwachtig – maar toen kwam het haperend tot stilstand. Wel werd ik nog genomineerd voor de BNG en bemachtigde ik een plaatsje op de longlist van de Libris. Daarna ebde de aandacht weg en nam de stilte het over. En in die stilte ben ook ik toch weer aan de slag gegaan. En de God die mij het verhaal inblaast, blaast ook al die ongenodigde troep weer naar binnen. Het een kan blijkbaar niet zonder het ander.
Waarom doe ik het? Geen idee. Als ik een roman lees die me overdondert, dan gaat dat altijd gepaard met ambitie: zelf wil ik ook zoiets moois maken. Iets wat het leven pákt. Of misschien zijn het de kleine momentjes van euforie, bijvoorbeeld na een zin die goed is gelukt of wanneer ik iets opschrijf waarvan ik niet wist dat het er was. Misschien is het omdat ik niks anders kan. Of misschien gewoon omdat ik iets wil bereiken. Ik ben geen schrijver die schrijft louter om het schrijven, zoveel is duidelijk. Ik zoek bevestiging, erkenning en misschien ook gewoon succes? Geen idee. All is vanity, I suppose. Zou er een schrijver zijn die het wel echt weet? Die het niet alleen mooi weet te verwoorden maar het diep van binnen écht weet?
Doet er ook niet toe. We hebben het er maar mee te doen. Dit is ook geen klaagzang. Echt niet. Je hoort me nergens zeggen dat het onrechtvaardig is: zij wel en ik niet. Je hoort me nergens zeggen dat mij iets toekomt. Maar die storm, die is er, en het werd tijd om er eens naar te kijken. Tijd om eens te vragen hoe het voor anderen is.
En zie: gelukkig ben ik – zijn wij – niet alleen.
</div>
<figure id="post-36935 media-36935" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/06/bc853144-4e4a-429e-a038-204cee1c1f47_henk11.jpg" alt="Foto: Maarten Kools" /><figcaption>Foto: Maarten Kools</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
De bladwijzer bij dit artikel, met daarin filmpjes van interviews met ploeterende schrijvers Boogers en Van Straten, is <a href="https://www.vn.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Filmpjes-ploeterende-schrijvers.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Filmpjes-ploeterende-schrijvers.htm">hier</a> te zien. 
</div>

De storm van doorploeterende schrijvers

Rondgang / Doorploeterende schrijvers
In 2009, na de publicatie van zijn vijfde roman, De onderbreking, kreeg schrijver en leraar Thomas van Aalten van zijn uitgever te horen dat ze geen Boekenbaluitnodiging voor hem hadden. Er waren nu eenmaal meer schrijvers dan kaartjes en daarnaast hadden ze ook hun personeel nog. Desalniettemin wist Thomas binnen te komen. Dankzij een schoonmaker. Via een zij-ingang. En wie waren de eerste gasten die hij rustig van een biertje zag nippen? De bloggers Bert Brussen en Ernst-Jan Pfauth. ‘Dat geloof je toch niet!’ roept de auteur lachend, tegenover me in café-restaurant De Ysbreeker te Amsterdam. ‘Ik had vijf romans op m’n naam staan en ik kreeg geen kaartje. En deze twee jongens, die weet ik veel wat met het ínternet doen, die waren wél uitgenodigd?’
Ik spreek de dertiger – auteur van inmiddels zes romans – omdat ik van hem wil horen hoe híj omgaat met de strijd van het schrijverschap in de marge. Als ik zeg ‘in de marge’ bedoel ik dat niet denigrerend. Ik reken Van Aalten tot de groep schrijvers waartoe ook ik behoor: de schrijvers die hooguit een eerste druk uitverkopen. Een veel grotere groep, natuurlijk, dan die van de bestsellerauteurs. Als je het zo bekijkt zijn juist zij – die veelverkopers – de schrijvers in de marge. Maar u begrijpt wat ik bedoel.
Wat ik van Van Aalten wil weten – en van de twee andere ‘marginale’ auteurs die ik voor dit stuk heb gesproken – is hoe hij opkrabbelt na een negatieve recensie en, meer nog, hoe hij omgaat met de ijzingwekkende stilte wanneer langzaam duidelijk wordt dat er überhaupt geen recensies zullen komen. Hoe is het om twee jaar te ploeteren op een boek dat niet verkoopt? En hoe gaat hij om met het succes van andere auteurs?
Stel je voor dat
Waarom ik dit wil weten? Simpel: zelf heb ik er enorm veel moeite mee. Moeite met alles wat niet het schrijven zélf is. Die storm van anticipatie, hoop, zenuwen en soms zelfs angst die opsteekt zodra de eerste letter op papier staat. Een storm die me oppakt en neerflikkert zonder dat ik er iets aan kan doen. Een storm – mijn excuses voor het uitwringen van deze metafoor – die ook nog een paar tinten donkerder kleurt wanneer, na publicatie, de eerste negatieve recensie volgt, of juist die desolate stilte. Het moment waarop ik weet: het wordt niks meer met mijn boek, en ik leeggezogen en gedesillusioneerd voor mijn laptop ga zitten om toch weer te beginnen aan de vólgende roman. Waarna opnieuw die storm opsteekt: wat als, stel je voor dat, het zal toch niet wéér&#8230;
Vier romans schreef ik. De eerste werd zowel positief als negatief ontvangen. Volgens Het Parool had ik ‘het leukste debuut sinds tijden’ geschreven. Ik was euforisch, zag mijn boek al op de bestsellertafels liggen. Maar volgens een Belgische website – de naam heb ik verdrongen – was mijn boek lectuur voor gespierde mannen op het strand. Eén ster. Die recensie raakte me in mijn buik. Als een vuistslag. Het deed er niet toe dat de website onbekend was en dat de recensent, zoals mijn moeder zei, ‘het boek niet had begrepen’. Al had die recensie in een buurtblaadje gestaan, uitgeprint bij de supermarkt en voorzien van nietjes door buurtcomitévoorzitter Gerrie, dan nog zou mijn gemoedstoestand erdoor beïnvloed zijn geweest. Een positieve recensie tilt me op, een negatieve slaat me neer. En een middelmatige recensie laat me achter met een, nou ja, laten we zeggen middelmatig gevoel.
De andere recensies varieerden van positief tot negatief en alles daartussenin. En mijn gemoedstoestand varieerde mee. Toen ik begon aan de tweede roman, Smet, had ik het gevoel dat ik een betere schrijver was geworden. Dus als de eerste al overwegend positief werd besproken, dan de tweede zéker. En sowieso zou er meer aandacht voor zijn. Dat kon niet anders.
Nee dus. Suizende, oorverdovende stilte. De stilte van een nachtmerrie waarin je valt en blijft vallen. De eerste week dacht ik nog: het is nog te vroeg voor recensies. De tweede week dacht ik: nu zou er zo onderhand wel eentje kunnen verschijnen. De derde week idem dito. De vierde week: nu duurt het wel érg lang. En de vijfde week las ik de eerste recensie van een andere roman, die ná de mijne was verschenen. En dat was dan ook nog, adding insult to injury, een positieve recensie. Maar toch: misschien had iemand dat boek onder het mijne gelegd en was ik hierna aan de beurt. Het gevoel van anticipatie en sluimerende teleurstelling was op sommige momenten letterlijk misselijkmakend. En na twee maanden moest ik erkennen: ze komen niet meer.
Gewoon helemaal níet
In het geval van Van Aalten was het misschien nog erger. Zijn debuut werd lovend ontvangen en breed uitgemeten in de pers. Hij vertelt: ‘Ik was eenentwintig en dat boek kreeg meteen enorm veel aandacht. Ik dacht dus dat dat normaal was. Ook over mijn tweede roman werd nog veel geschreven.’ Maar daarna ging het balletje steeds trager rollen en bij de publicatie van zijn vierde roman, Coyote, kwam het helemaal tot stilstand. Die roman werd niet gerecenseerd. Gewoon helemaal níet. Thomas, gelukkig steeds met een vrolijke glimlach: ‘Ik weet nog dat ik na de publicatie meteen op vakantie ging, met het idee op die manier de recensies niet te hoeven lezen, maar ik verwachtte echt wel een paar sms’jes van het thuisfront: je hebt een recensie in die en die krant! Maar het bleef stil. Ik kreeg zelfs argwaan. Had de pr-afdeling haar werk wel goed gedaan?’
O ja, de argwaan. Ook die is mij niet vreemd. Doet de uitgever wel genoeg voor me? Waarom laten ze voor mij geen posters drukken en wel voor Pietje? Is mijn boek überhaupt wel naar de kranten gestuurd? Bellen ze wel na?
Een nieuwe auto
Auteur en muziekdocent Gerwin van der Werf maakte een soortgelijke ontwikkeling door. Ik spreek hem thuis aan zijn eettafel. We eten een broodje. Naast zijn bord ligt Nemesis van Philip Roth. Slechts vijf jaar geleden begon Van der Werf met schrijven. Hij won schrijfwedstrijden van de Volkskrant en Trouw. ‘Toen dacht ik: hé, ik geloof dat ik dit kan.’ Met een handvol korte verhalen stapte hij naar uitgeverij Contact en niet lang daarna tekende hij het contract voor Gewapende man, zijn debuutroman. Maar het werd nog mooier: ongeveer twee maanden voor de publicatie van zijn debuut won hij ook nog de Turing Nationale Gedichtenwedstrijd. Van der Werf: ‘Ik voelde me de koning te rijk. Ik had voor mijn veertigste een contract getekend, had een poëzieprijs van tienduizend euro gewonnen, stond in alle kranten, mocht live voordragen bij De wereld draait door en zou over twee maanden debuteren. Ik dacht écht dat ik binnen was. Dit gaat gewoon in één keer goed, dacht ik. Misschien kan ik straks wel gewoon een nieuwe auto kopen!’
Maar een maand later: stilte. Het rumoer rondom zijn prijs was verstomd. Het debuut kwam uit, maar werd amper gerecenseerd. ‘Zes weken later stond er ineens een grote recensie in de NRC, waar ik heel blij mee was, maar waar verder niks uit voortkwam. Een andere recensie, van Recensieweb.nl, was heel negatief en juist dát was de recensie die op internet bovenaan stond als je mijn boek googelde. Die van de NRC stond er niet eens tussen.’
Van der Werf trok het zich enorm aan. ‘Daar hebben ze hier thuis ook wel onder geleden,’ vertelt hij. ‘Ja, dat waren toch wel symptomen van een depressie te noemen. En dan werd ik ook nog eens ziek van de positieve recensies die ándere schrijvers kregen. Dat was zo destructief, daar moest ik echt uit zien te komen.’
Dan ontplof je
Symptomen van een depressie. Ik weet waarover hij spreekt. De somberte en teleurstelling na een ‘geflopt’ boek kunnen haast verlammend werken. Het is een fulltime bezigheid. Begint er dan óók nog een kind te jengelen, dan ontplof je. En ook: het vergiftigt je. Van der Werf is de eerste auteur die ik hoor toegeven dat hij ziek werd van de positieve recensies van anderen.
Want ook dát ken ik. Afgunst. It rears its ugly head en er is niks wat ik eraan kan doen. Mijn allereerste gevoel wanneer ik een vier- of vijfsterrenrecensie lees, is een gevoel van lichte walging. Het heeft een hele tijd geduurd voordat ik dat durfde toegeven. Zelfs aan mezelf. Want ik ben zo niet, zo iemand, zo kleinzielig en geborneerd. Maar het is toch echt zo. Ik voel wat ik voel. Ik kan daar net zo min iets aan doen als aan het sluiten van mijn ogen wanneer er een hard voorwerp naar me wordt gegooid.
Maar gek genoeg heeft juist de naakte erkenning van deze eerste, intuïtieve onderbuikreactie het veel minder giftig en schadelijk gemaakt. Als het nu gebeurt dan herken ik haar en laat ik haar gaan. Soms zelfs met een glimlach: ah, daar ga ik weer. Ze blijft niet hangen en etteren. En dat is maar goed ook, want in deze tijd van Twitter en Facebook slingeren alle auteurs hun recensies meteen online. Een virtuele zee van oogverblindend succes.
Gewapende man van Gerwin van der Werf ging toch nog twaalfhonderd keer over de toonbank, wat voor een debuut eigenlijk helemaal niet slecht is. Maar de start die hij had gemaakt, met die prijs en alle media-aandacht, hadden hoge verwachtingen geschapen. Niettemin krabbelde de schrijver op en schreef Wild, zijn tweede roman. Meteen na publicatie werd het al positief besproken in HP/De Tijd en in Het Parool. ‘Op de uitgeverij zeiden ze: nu begint het.’ En toen toch weer de stilte. Er werden zeshonderd exemplaren verkocht. Van der Werf was uit het veld geslagen. ‘Beter dan dit boek kón ik niet. Daarom was ik zo blij met mijn plaats op de longlist van de Libris Prijs. Het boek was dus wel íemand opgevallen. Het was dus niet níks. Kijk, zolang ik dat soort erkenning krijg dan is het allang goed. Laat die anderen maar honderdduizend boeken verkopen.’
Inmiddels ligt het volgende manuscript alweer op het bureau van zijn uitgever. Maar een contract heeft hij nog niet getekend. Ik ben verbijsterd. ‘Ze willen het eerst lezen,’ vertelt de schrijver. ‘Lui als ik bieden ze niet meer zomaar een contract aan,’ zegt een auteur die de Turing won en twee romans schreef waarvan er één een plaats op de longlist van de Libris Prijs bemachtigde. Nadat we een tijdje in stilte op ons brood hebben gekauwd, zegt hij: ‘Al met al heeft mijn literaire leven me niet heel veel opgeleverd, behalve veel doodsangst.’ En dan schieten we samen in de lach.
Fuck dat schrijven
Opstaan en doorgaan. Moedwillig nog een keertje die storm instappen. Zo ook ik. Na de moordende stilte die volgde op Smet ging ik weer aan de slag. Het hielp dat mijn tweede roman op de valreep was genomineerd voor de BNG Nieuwe Literatuurprijs. Daar klampte ik me aan vast. Net als Gerwin aan zijn plaatsje op de longlist van de Libris: het boek was dus wel íemand opgevallen.
En net als auteur Roel Smits, die na de stilte rondom zijn laatste roman drie maanden niet heeft kunnen schrijven. In zijn huis in Eindhoven vertelt hij me dat er toen ineens een brief van het Letterenfonds op de mat lag. Toen hij het bedrag van zijn beurs zag staan, aan hem toegekend voor het schrijven van de volgende roman, geloofde hij eerst zijn ogen niet. Dat was zíjn boei. Hij heeft besloten dat zijn volgende roman het moet hebben van de kwaliteit alleen. Met Twitter en Facebook is hij gestopt. ‘Ik voelde me daar helemaal niet goed bij. Vond het zelfs een beetje vernederend. Ik ben ook helemaal niet mediageniek. Nu wil ik gewoon een zo goed mogelijk boek schrijven en daar zo veel mogelijk plezier aan beleven.’
Ja, natuurlijk. Zo moet het ook. Logisch. Op die manier moet je erin staan. Roel noemt zijn leven als schrijver ‘een geschenk’ en dat is het ook. Maar dat is nu juist het probleem: ik kán er zo niet instaan. Ik ben als een man die probeert weg te rennen voor zijn schaduw. Zodra ik begin aan een nieuw boek – dat heerlijke, bijna goddelijke proces – steekt ook meteen die storm op. Het vreet energie en vergt niet alleen veel van mij, maar ook van de mensen om mij heen. ‘Het is heus niet makkelijk om de vrouw van een kunstenaar te zijn,’ zegt mijn moeder altijd tegen mijn echtgenote. Ik kan me voorstellen dat er een punt komt waarop ik mijn strijd écht de moeite niet meer waard vind.
Dit doet me denken aan de schrijver Alex Boogers, die ook ooit op het punt van stoppen heeft gestaan. Die misschien zelfs wel altíjd op het punt van stoppen staat. Vier jaar geleden stonden er in Volkskrant Magazine een paar portretten van schrijvers de er de brui aan wilden geven. Alex was er een van. Hij was arm en kon geen kleren kopen voor zijn zoontje, dus fuck dat schrijven. Want daar heb ik het natuurlijk nog niet over gehad, dat geen boeken verkopen ook betekent: geen geld verdienen. Maar hoe dan ook, niet veel later zag ik Tommy Wieringa een column voordragen over diezelfde geportretteerde schrijvers, en over Alex in het bijzonder. Een hautain stukje over de innerlijke noodzaak van het schrijven. Alsof Alex geen echte schrijver zou zijn omdat hij overwoog te stoppen vanwege gebrek aan financiële compensatie. Of alsof hij zich aanstelde.
Ik kende Alex toen nog niet, maar stond direct aan zijn kant. Wat een makkelijk gelul van iemand die honderdduizenden boeken verkoopt. Alex Boogers – vriend, lotgenoot, strijder – die zo maniakaal schrijft dat hij ‘s nachts, wanneer hij eindelijk kan schrijven, zichzelf slechts een klein momentje van rust gunt: op zijn rug op de smalle rugleuning van zijn bank tot hij wegdommelt en op de vloer dondert.Wat doen we onszelf aan? Waarom gaan we door?
Iets wat het leven pákt
Thomas van Aalten, die ook zijn laatste roman zag verdwijnen in het zwarte gat van de stilte, is niet pessimistisch over de toekomst. ‘Ik heb nu een best wel episch manuscript ingeleverd. Ik ben in een andere fase terechtgekomen. Geen rare fratsen meer. Ik wil nu gewoon mooie verhalen vertellen.’ Maar wat nu, vraag ik, als het de komende twintig jaar precies zo doorgaat als nu? Dus: leraar op de HvA en iedere twee jaar een roman die weinig wordt besproken en niet verkoopt? Zou dat acceptabel zijn? ‘Jawel,’ zegt hij na een slok bier. ‘Ik zou het dragen als een man en gewoon mijn eigen bibliotheek volschrijven.’
Ook Gerwin van der Werf zal er nooit mee stoppen. ‘Ik voel altijd die noodzaak om door te gaan,’ zegt hij. ‘En ik heb mijn eigen stijl gevonden. Dat heb ik gewonnen.’ Maar aan een nieuwe roman begint hij nog even niet. Eerst wil hij zeker weten of iemand hem überhaupt nog wel wil uitgeven.
Roel Smits zegt: ‘Natuurlijk zijn er momenten dat ik somber ben. Dan zit ik op m’n werkkamer te schrijven en tuur ik naar een grijze lucht en dan is het net alsof ik er gewoon helemaal niet ben.’ Hij lacht als hij dit zegt. En dan: ‘Maar netto ben ik toch wel erg blij met dit bestaan. Ik mag dit nu doen. Ik mag nu deze boeken schrijven.’ En wanneer straks het derde boek is gepubliceerd? Als het Grote Wachten op de recensies en eerste verkoopcijfers is begonnen? Kan hij deze kalmte dan vasthouden? ‘Nee,’ lacht hij. ‘Dan ben ik gewoon meteen weer opgefokt.’
En ik? Na Smet schreef ik twee romans die ik tegelijk uitbracht. Godzijdank dit keer geen stilte. Wel negatieve recensies. Ook een paar positieve. Dus daar ging ik weer: tegen de vlakte en de lucht in, tegen de vlakte en de lucht in. Na een negatieve, paginagrote recensie in De Groene Amsterdammer heb ik een paar dagen rondgelopen met een zware steen in mijn maag. En wat betreft het succes: heel even leek mijn satire-roman Superlul het goed te gaan doen in de verkoop – ik was pertinent zenuwachtig – maar toen kwam het haperend tot stilstand. Wel werd ik nog genomineerd voor de BNG en bemachtigde ik een plaatsje op de longlist van de Libris. Daarna ebde de aandacht weg en nam de stilte het over. En in die stilte ben ook ik toch weer aan de slag gegaan. En de God die mij het verhaal inblaast, blaast ook al die ongenodigde troep weer naar binnen. Het een kan blijkbaar niet zonder het ander.
Waarom doe ik het? Geen idee. Als ik een roman lees die me overdondert, dan gaat dat altijd gepaard met ambitie: zelf wil ik ook zoiets moois maken. Iets wat het leven pákt. Of misschien zijn het de kleine momentjes van euforie, bijvoorbeeld na een zin die goed is gelukt of wanneer ik iets opschrijf waarvan ik niet wist dat het er was. Misschien is het omdat ik niks anders kan. Of misschien gewoon omdat ik iets wil bereiken. Ik ben geen schrijver die schrijft louter om het schrijven, zoveel is duidelijk. Ik zoek bevestiging, erkenning en misschien ook gewoon succes? Geen idee. All is vanity, I suppose. Zou er een schrijver zijn die het wel echt weet? Die het niet alleen mooi weet te verwoorden maar het diep van binnen écht weet?
Doet er ook niet toe. We hebben het er maar mee te doen. Dit is ook geen klaagzang. Echt niet. Je hoort me nergens zeggen dat het onrechtvaardig is: zij wel en ik niet. Je hoort me nergens zeggen dat mij iets toekomt. Maar die storm, die is er, en het werd tijd om er eens naar te kijken. Tijd om eens te vragen hoe het voor anderen is.
En zie: gelukkig ben ik – zijn wij – niet alleen.
Bladwijzer / Onlinebronnen
Altijd Wat; Alex Boogers
In het NCRV-programma Altijd Wat zien we Alex Boogers in de ring en in de volkswijk waarin hij is opgegroeid. Hij vertelt over zijn strijd met het schrijven, zijn typecasting als vechtsporter en zijn methode om ’s nachts uit te rusten zonder in slaap te vallen. Een ontwapenend portret.
De Wereld Draait Door; Henk van Straten
Henk van Straten was ooit te gast bij De Wereld Draait Door met zijn inmiddels allang verramsjte Mijn nieuwe beste vriend, een non-fictieboek over zijn jaar als chauffeur en assistent van de verstandelijk gehandicapte straatartiest Heintje Bondo. Bijna niemand herinnert zich het item omdat direct erna Theo Maassen zijn ‘necrofiel-akkefietje’ met Patricia Paay had.
Ga naar vn.nl/doorploeteren

Als het stil blijft

<div class="lead">Adam Johnson won gisternacht de Pulitzer Prize for Fiction 2013 voor zijn roman The Orphan Master&#8217;s Son. Eind maart vorig jaar maakte Henk van Straten een interview met de man die zeven jaar werkte aan zijn roman over Noord Korea.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Alles is klein naast Adam Johnson; de tafel in het Italiaanse restaurant, de serveersters, het glas warme gin in zijn kolenschop van een hand. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Johnson (1967) is een geïnteresseerde, goedlachse, charmante Amerikaan. Hij vertelt over zijn drie kinderen die, net als zijn vrouw en hijzelf, aan vechtsport doen (&#8216;Mijn vrouw beheerst een wrede beenklem!&#8217;) en over zijn baan als docent creative writing aan Stanford University. Zijn grootlijvige kalmte is prettig en werkt aanstekelijk. Na het eten, als we buiten staan, wijst hij naar twee flikkerende lichtpuntjes in het zwarte hemelgewelf. &#8216;Jupiter en Orion,&#8217; zegt hij achteloos.
Het gemak waarmee Johnson zich in het buitenland voortbeweegt, zal hem ook tijdens zijn bezoek aan Noord-Korea goed van pas zijn gekomen. Elke minuut van de dag werd hij daar zenuwachtig in de gaten gehouden, en de mensen die hem in de gaten moesten houden op hun beurt weer door anderen. Zelf spreekt Johnson overigens niet van &#8216;North-Korea&#8217;, maar van &#8216;the DPRK&#8217; (Democratic People&#8217;s Republic of Korea). Een spottende ondertoon kan ik niet bespeuren, maar dat de auteur van de vuistdikke roman over de despotische dictatuur van Kim Jong-il de ironie van die naam niet ontgaat, staat buiten kijf. Ook het feit dat hij snel en hevig door iets is gefascineerd, moet hem bij het schrijven van zijn boek geen windeieren hebben gelegd. Zeven jaar lang las hij alles over Noord-Korea wat erover te lezen valt.
</div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-40025 media-40025" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/04/ade708fb-c93d-4b2b-bdd7-42c05f3dfcfa_Keuze-1-Adam-Johnson-Copyright-Janus-van-den-Eijnden_preview2.jpg" alt="Foto: Janus van den Eijnden" /><figcaption>Foto: Janus van den Eijnden</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Gestolen leven was in eerste instantie een kort verhaal,&#8217; zegt hij. &#8216;Maar ik raakte compleet geobsedeerd door de getuigenverklaringen van dissidenten. De honger en de waanzin van dat land zogen me hun wereld in. Over Kim Jong-il kun je blíjven lezen en vooral ook blijven vertellen. De anekdotes zijn eindeloos.&#8217; Twee hoogtepunten: het waterpretpark waarin de Geliefde Leider graag in zijn eentje van de glijbanen roetsjte en de kidnapping van een Zuid-Koreaanse filmmaker en zijn vrouw (een actrice) met als doel hen een monster movie voor hem te laten maken.
Johnsons vorige boeken, een roman en een verhalenbundel, waren fictieve en vaak absurdistische werken. Tot dusver geen sprake van engagement. Enerzijds was de stap om een roman te schrijven die een bestaande situatie moest duiden dus een grote, anderzijds sloot de volstrekt niet te bevatten krankzinnigheid van het minst toegankelijke en meest grillige land ter wereld perfect aan bij zijn eerdere werk. &#8216;Hoe meer ik te weten kwam over dit land, hoe meer ik recht wilde doen aan zijn bevolking. We hebben nog steeds het beeld van een bijna komische staat, geleid door die gekke Kim Jong-il met zijn grote bril. Gek genoeg kon ik juist door fictief over het land te schrijven het best weergeven hoe het er is. Ik heb de burgers een stem willen geven en dat kon ik alleen in de vorm van een roman doen.&#8217;
Gestolen leven vertelt het verhaal van Jun-do, een wees die ervan overtuigd is de zoon van de weeshuismeester te zijn. Zijn overtuiging komt voort uit het feit dat de meester hem het meest meedogenloos behandelt. Een wees in Noord-Korea is gedoemd tot een kort en hard leven van dienstplicht en dwangarbeid. Jun-do wordt ver van de relatief rijke hoofdstad Pyong­yang geboren. Na zijn tijd in het weeshuis wordt hij verbannen naar de tunnels onder de gedemilitariseerde zone tussen Noord- en Zuid-Korea waar hij de vechtsport taekwondo leert te gebruiken in volstrekte duisternis. Daarna volgt een periode van mensen ontvoeren op de stranden van Japan. Vervolgens gaat hij met een radio aan boord van een vissersschip om Amerikaanse berichten te onderscheppen en vertalen, en als kers op de taart mag hij mee met een diplomatieke missie naar Texas. De missie faalt jammerlijk, en in een land waarin falen wordt gezien als verraad, verdwijn je onherroepelijk in een strafkamp.
Tot zover het eerste deel van Gestolen leven. Johnson gebruikt de onwetende wees als vehikel om ons langs de verschillende werelden van Noord-Korea te voeren. Jun-do is geen individu, maar een klein radartje in een koude, gigantische machine. Honger, gedwongen vrijwilligerswerk, indoctrinatie, zelfkritieksessies, marteling en grillig despotisme &#8211; het komt allemaal in geuren en kleuren aan bod, soms zelfs zo geur- en kleurrijk dat je er misselijk van wordt. Pas in het tweede deel van het boek verandert Jun-do geleidelijk in een persoon. Hij komt tot het besef dat hij altijd volstrekt inwisselbaar is geweest en begint langzaam, voorzichtig aan, hoop op een beter leven te koesteren, en zelfs op liefde. De twee delen verschillen erg in stijl en vorm, en Johnson is hierom in de vele recensies evenzeer verguisd als bejubeld. The New York Times stelde zelfs dat zijn engagement zijn fictie in de weg heeft gezeten. Hoe dan ook, moedig en origineel is het in elk geval.
Eerste mens
Breed lachend vertelt Johnson een laatste anekdote over zijn bezoek aan het National Museum in Pyongyang. &#8216;In een aparte ruimte lag een bruin stuk bot. Een vrouw zei ons dat het een stuk schedel was van de allereerste mens, vier en een kwart miljoen jaar oud, gevonden op de oever van de Taedong in Pyong­yang. Ze vertelde dat de mensheid is begonnen in Noord-Korea en zich vanuit daar over de rest van de wereld heeft verspreid. Toen ik haar vroeg: &#8220;Dus niet vanuit Afrika?&#8221; sloeg ze fel met haar aanwijsstok op een kaart aan de muur. &#8220;Pyongyang!&#8221; Op die kaart zag je allemaal pijlen die vanuit Noord-Korea naar buiten wezen. De mens zou van Noord-Korea via China naar Amerika en vervolgens Afrika zijn getrokken. En weet je waar hij pas als allerlaatst arriveerde? Juist ja, Zuid-Korea. Mijn persoonlijke gids keek naar me en vroeg: &#8220;En? Voelt u zich Koreaans?&#8221; Ik draaide me naar hem toe en zei: &#8220;Weet je, ik voel me inderdáád Koreaans!&#8221; Dit werd allemaal in ernst besproken. Ironie kennen ze niet in Noord-Korea. Iets anders zeggen dan je bedoelt wekt wantrouwen en wantrouwen kan je heel eenvoudig een enkeltje kamp opleveren.&#8217;
Adam Johnson, ‘Gestolen leven’, Signatuur, 488 p., € 19,95
</div>

Interview Adam Johnson

Interview Lydia Davis
In een makkelijk te missen hoekje van de grote, zakelijke lobby van het Mercure Hotel in Den Haag dreigt een wat oudere, iele dame te verdrinken in een veel te grote stoffen fauteuil. Desondanks maakt ze indruk op me. Sterker nog: wanneer ik op haar afstap, ben ik nerveus en onzeker. De vrouw die daar zit is Lydia Davis, bejubeld door de serieuze pers en vereerd door alle grote schrijvers. Volgens Rick Moody is ze ‘the best prose stylist in America’. Jonathan Franzen zegt: ‘few writers now working make the words on the page matter more’. Naast haar schrijverschap geeft ze al meer dan dertig jaar les aan twee universiteiten in New York en vertaalt ze belangrijke Franse romans in het Engels, onlangs nog Madame Bovary van Gustave Flaubert. Ook kan ze zich prima verstaanbaar maken in het Duits en sinds kort, ja echt, ook een beetje in het Nederlands.
Als ik me aan haar voorstel, krijg ik een slap handje. Ik voel de botjes en kootjes. Ze kijkt naar me vanachter haar bril met intelligente, schuchtere ogen. Het is niet dat ze verlegen is, maar wel een beetje terughoudend, op het sceptische af, en toch ook een beetje dromerig. Op meerdere foto’s die ik van haar heb gezien, poseert ze met een kat. Daar heeft ze wel wat van weg: een kattenvrouwtje. Davis is zo’n vrouw die je je herinnert met een poes op haar schoot, ook al was daar helemaal geen sprake van.
Het zou mij niets verbazen als haar lezers, ook al hebben ze haar nog nooit ontmoet, zich kunnen vinden in bovenstaande termen als ‘dromerig’ en ‘mijmerend’. Haar korte (vaak héél korte) verhalen lezen als dromen of vluchtige gedachten. Als geen ander exploreert Davis de innerlijke wereld van de mens en legt ze bloot hoe eigenaardig we zijn, hoe irreëel, inconsistent, nerveus, angstig, opvliegend, en vooral: grillig. Maar ook: hoe grappig. Haar werk is komisch; nooit door het gebruik van slapstick of punchlines, maar omdat wíj komisch zijn. En hoe kort ook, altijd zijn haar verhalen precies lang genoeg. Ik ken geen andere schrijver die zo veel kan zeggen met zo weinig woorden. Ter illustratie de volgende openingszin: ‘In a town of twelve women there was a thirteenth.’ Ik bedoel maar.
Definitief werk
Ik vraag haar of het haar niet een beetje onrustig maakt: al haar verhalen gebundeld en uitgebracht als The Collected Stories. Een definitief werk, zou je kunnen zeggen.
‘Je bedoelt omdat het nu net is alsof ik klaar ben met schrijven?’ vraagt ze met een lichte glimlach. En dan: ‘Of wacht, je bedoelt dat het is alsof ik al dood ben? Ja, een beetje wel. Ik heb het ook heel lang afgehouden. Maar voor de publiciteit is het goed. En het wordt tegenwoordig ook steeds vaker gedaan.’ Maar hoe moet dat dan als ze straks weer nieuwe verhalen publiceert? Ze lacht, nipt van een hoog glas met verse jus en zegt: ‘Dan zijn The Collected Stories niet meer The Collected Stories.’
Want dat ze haar laatste verhaal heeft geschreven, dat is niet erg aannemelijk. Op haar vijfenzestigste werkt Davis nog even hard als altijd. Haar leven ziet er al jaren hetzelfde uit. Schrijven, vertalen, lesgeven, koken en werken in de tuin van haar huis in New York, waar ze woont met haar man, de kunstenaar Alan Cote.
Haar huidige vertaalwerkzaamheden betreffen het werk van niemand minder dan onze eigen A.L. Snijders, van wie ze inmiddels al ongeveer vijftig korte verhalen heeft vertaald. Stuk voor stuk zijn die gepubliceerd in verschillende Amerikaanse literaire tijdschriften en allemaal zijn ze unaniem lovend ontvangen.
Over Snijders vertelt ze: ‘Vorig jaar heb ik me nogal hooghartig voorgenomen om werk te vertalen uit ieder land waar een vertaling van mijn werk is verschenen. Maar ik vertaal liever geen hele boeken meer, want daar doe ik drie of vier jaar over. Met mijn kennis van de Duitse taal kon ik een paar verhalen van Snijders lezen en ik vond ze meteen goed. Ik vind het mooi dat het zulke concrete situaties zijn die tegelijkertijd veel meer zijn dan dat. Met een soort aardse inzichten die&#8230;’ Dan staart ze naar haar glas jus. De zin ebt weg. Ik vraag haar: is het einddoel een Engelstalige bundel van Snijders? ‘Wie weet,’ zegt ze, nog steeds dromerig, alsof ze zichzelf er met moeite uit moet trekken. ‘Misschien wel. Of misschien een bundel met korte verhalen van verschillende Nederlandse auteurs. Dat zou leuk zijn.’
Zenboeddhisme
Kort, korter, kortst. Ogenschijnlijk is dat het motto van Lydia Davis. En toch publiceerde ze in 1995 een roman, The End of The Story. Ze vertelt: ‘Eigenlijk was dat een kort verhaal in een kort verhaal. Van nature ben ik geen romanschrijver.’ Waarom dat zo is, kan ze moeilijk uitleggen. ‘Het is geen gelijkmatige curve geweest van lang naar kort. Laatst nog heb ik een verhaal van veertig pagina’s geschreven. Wel zijn de écht korte verhalen iets van de laatste tijd. Ik begon ermee toen ik Proust vertaalde, zo rond de eeuwwisseling. Het was natuurlijke een reactie op zijn uitgesponnen, lijvige werk. Maar in principe schrijf ik op wat het verhaal van me verlangt. Ik reageer op het materiaal.’
Davis knikt instemmend wanneer ik zeg dat vooral de heel korte verhalen vaak lezen als gedachten, mijmeringen en achteloze observaties. Maar heeft dat haar niet geconditioneerd? Wordt nu niet elke gedachte beoordeeld op verhaalpotentie? Lachend: ‘Nee, niet echt. Dat zou ook wel erg lastig zijn. Gelukkig kan mijn geest zowel in werkmodus zijn als in passieve modus. Ik kan de dingen heel goed gewoon laten gebeuren en het allemaal over me heen laten spoelen.’
In een essay over Davis’ werk in The New Yorker wordt gesteld dat eigenbaat (‘selfishness’) het echte thema is van haar werk. Ik vraag haar wat ze denkt dat de essayist hiermee bedoelt. ‘Volgens mij dat eigenlijk alles wat er gebeurt, zich afspeelt in de innerlijke wereld van de personages. Ik ben geïnteresseerd in de grenzen van de identiteit en in het beeld dat iemand van zichzelf heeft. Iemand is niet wat hij denkt dat hij is, maar hij is ook niet wat wij denken dat hij is. Dus wat is nu precies het zelf? Ik lees veel over zenboeddhisme, en ook al ben ik geen beoefenaar, ik zuig wel een hoop van de ideeën op. Ik heb hetzelfde ideaal: het oplossen van het zelf, het ego. Ik vind het een prettige gedachte dat het zelf een illusie is; het staat vaak in de weg. Het ego is erg sterk.’ Ze wijst naar haar sap en lacht. ‘Ik wíl dat sap.’ En dan: ‘Ik zou graag op het punt komen dat ik niet meer bang ben voor de dood. Dat lukt je alleen als je het zelf loslaat.’
We moeten afsluiten. Davis is zo dadelijk te gast bij Wim Brands in het televisieprogramma Boeken. Ik zeg haar dat het morgen pas wordt uitgezonden en dat ze het dus kan bekijken. ‘Nee, dank je,’ zegt ze. ‘Ik houd in dit geval liever de illusie in stand.’

‘Mijn ideaal: het oplossen van het zelf’

Reportage / Klantgericht denken in de bieb
Een woensdagmiddag in de zomervakantie. De kleine bibliotheek van Stratum-Zuid wordt bestierd door twee dames, de één nog jong en de ander al wat ouder. In deze Eind­hovense volksbuurt &#8211; míjn volksbuurt, welteverstaan &#8211; is er deze week ook kermis. Of moet ik zeggen kermisjuh? Botsauto&#8217;s, prijstrekken, een rups en een snoepkraam. Maar die paar attracties trekken vandaag nog altijd meer mensen dan de bieb. Normaal gesproken kun je in deze vestiging aan de Roostenlaan iedere woensdag terecht voor de vaste voorleesmiddag, maar nu zijn alle kinderen op vakantie, of ze staan zich misselijk te vreten aan een reuzenlolly hier om de hoek.
Achter de balie zit Silvia Masalijn, een gezellig ogende, degelijke vrouw van in de veertig. Ze ziet me binnenkomen en houdt me zijdelings in de gaten als ik een beetje om me heen kijk. Wanneer ik me aan haar voorstel en kenbaar maak dat ik een journalist ben, schiet ze direct in een verdedigende houding. &#8216;Dan wil ik graag eerst met het centrale bureau bellen,&#8217; zegt ze. Ik leg aan haar uit dat ik alleen maar een beetje sfeer kom proeven, en dat, als zij het ook leuk vindt, ik graag even met haar zou babbelen over het dagelijkse wel en wee van een kleine buurtbibliotheek in het huidige klimaat van bezuinigingen, ontlezing en digitalisering. Alleen maar een beetje kletsen, meer niet. Gevoelige informatie hoeft ze niet met me te delen, de pijnlijke cijfers pluk ik wel gewoon van internet.
Nog steeds aarzelt de bibliothecaresse. Maar waarom is ze zo op haar hoede? Heeft de storm van bezuinigingen en reorganisaties haar in een permanente staat van argwaan gebracht? Of heeft ze van bovenaf te verstaan gekregen dat de vuile was alleen buiten gehangen dient te worden door de daarvoor aangewezen public relations-figuren?
Maar gelukkig, voordat Silvia de kans krijgt om te bellen worden we gestoord door een oude, enigszins onverzorgde man die een opgevouwen briefje in haar hand stopt. &#8216;Gij vroeg hoe het ermee is,&#8217; zegt hij. &#8216;Dus ik denk ik zal het eens op een briefke schrijven.&#8217;
Silvia leest het briefje en glimlacht lijdzaam.
&#8216;Is het nog steeds niet geregeld?&#8217; vraagt ze.
&#8216;Wat vervelend voor je.&#8217;
De man knikt en briest verontwaardigd. &#8216;Ik heb overal al aangeklopt. Ze kenne niks voor me doen. Niemand doet niks.&#8217; Dan geeft hij Silvia een muntje van twintig cent en krijgt in ruil daarvoor een coffeepad. Hij mompelt iets onverstaanbaars, begeeft zich naar de koffiehoek.
&#8216;Komt die meneer vaker?&#8217; vraag ik aan Silvia. Over het centrale bureau wordt niet meer gesproken. Ja, zegt ze, die meneer komt inderdaad vaker. Zelfs bijna dagelijks. Hij is één van een vaste groep mensen, alleenstaanden met behoefte aan gezelschap. Ze drinken koffie aan de leestafel, lezen de krant of kletsen met elkaar. Opvallend is de manier waarop Silvia met hen omgaat &#8211; betrokken, tolerant, amicaal, maar toch ook met gepaste afstandelijkheid &#8211; wat wellicht eerder doet denken aan de taakomschrijving van een buurtwerker dan aan die van een bibliothecaresse.
Gekkenhuis
Al dertienenhalf jaar werkt Silvia bij de bibliotheek, waarvan de laatste twee in deze vestiging. Geen vestiging, overigens, die het moet hebben van het inspirerende interieur. Zoemende tl-buizen, systeemplafond, bruine tegelvloer, witgrijze muren, simpele boekenkasten en een log kopieerapparaat. Eén muur is blauw geverfd. Het is de muur met de nieuwe titels. Ze staan met het omslag naar de bezoeker toe. &#8216;Zo proberen we met de tijd mee te gaan,&#8217; legt Silvia uit. &#8216;Vroeger was de bieb meer een magazijn. Alleen maar rijen boeken. Nu proberen we toch wat meer winkelgericht te werken. Frontaal presenteren, thematisch presenteren.&#8217;
Frontaal en thematisch presenteren: een gedeelte van de boeken zo neerzetten dat de bezoeker de covers kan zien, en dan ook nog gesorteerd op trend, seizoen of nieuwswaarde. Zo staat er momenteel een kast voorzien van een bordje &#8216;leeslijst&#8217;. Het gouden ei, Turks fruit, De aanslag. De scholen beginnen bijna weer.
Om op deze manier de bibliotheek in te richten is de medewerkers geleerd tijdens verschillende workshops en seminars. Zo hopen ze nieuwe bezoekers te trekken en &#8211; belangrijker &#8211; niet nog meer van de huidige bezoekers kwijt te raken. Daarnaast zie je tegenwoordig op de gevel en op de werkkleding een oranje logo. Het is het logo van De Bibliotheek, een overkoepelende organisatie waarbij de meeste bibliotheken in het land zich hebben aangesloten. Het moet de herkenbaarheid en uniformiteit van alle vestigingen vergroten.
Want dat er zoden aan de dijken moeten worden gezet, dat is wel duidelijk. In de periode 1999-2010 nam het aantal uitgeleende non-fictieboeken af met 55,5 procent, het aantal fictieboeken met 34,6 procent. Bij de jeugdboeken liggen die percentages lager, non-fictie 36,1 procent en fictie 25,5 procent. De grafieken hebben iets weg van lange glijbanen. &#8216;Maar hier loopt het nog goed hoor,&#8217; zegt Silvia. &#8216;Je had gisteren moeten komen, toen was het echt een gekkenhuis.&#8217;
Echt veel verschil met vroeger merkt ze niet. Wil dat zeggen dat de mensen hier in Stratum-Zuid veel meer lezen en lenen dan de gemiddelde Nederlander? Waarschijnlijk niet. Waarschijnlijk heeft het te maken met het sluiten van meerdere vestigingen in de omgeving. Na een beetje doorvragen geeft zelfs Silvia toe dat het allemaal wat minder is geworden. En dan zijn er natuurlijk nog de gemeentelijke bezuinigingen. De tijdelijke contracten worden niet meer verlengd, parttimers zijn ontslagen, vestigingen worden gesloten en nog veel meer reorganisaties hangen in de lucht. Desondanks is Silvia optimistisch. &#8216;De bibliotheek blijft altijd belangrijk,&#8217; zegt ze. &#8216;We gaan meer doen op scholen. We gaan ouderen leren omgaan met social media en internet. Ook gaan we meer doen met dyslexie. En wat dacht je van ons project BoekStart? Zodra je kind is geboren kun je hem of haar gratis lid maken van de bieb. Krijg je er een leuk cd&#8217;tje en kreukelboekje bij.&#8217; En het papieren boek? &#8216;Dat blijft altijd bestaan. Zeker weten.&#8217;
Wanneer ik aanstalten maak om de bibliotheek te verlaten, zit de meneer van het briefje met een oudere dame aan de leestafel. Ze drinken koffie. De dame bladert door een boek: De cholesterol-leugen. &#8216;De één keurt &#8216;t goed en de ander keurt &#8216;t af,&#8217; zegt ze. &#8216;Ik ga altijd maar gewoon op m&#8217;n gevoel af.&#8217; Waarop de meneer zegt: &#8216;Maar gij voelt heus nie altijd aan wah ge wel of wah ge nie hed!&#8217; Als ik de deur uitstap, is de discussie nog in volle gang.
Leesbril
Joke Hossu bestiert de bibliotheek in Beuningen, een gemeente in de buurt van Nijmegen. Middelbare leeftijd, kort haar, tenger, leesbril aan een touwtje om haar nek. Ook zij vraagt of ik toestemming heb gekregen van het centrale bureau. Opnieuw doe ik mijn verhaal en leg uit dat ik haar heus geen gevoelige informatie kom ontfutselen. Haar argwaan ebt langzaam weg wanneer ik vraag hoe lang ze hier al werkt. In deze vestiging nog niet zo heel lang, zo blijkt, maar in totaal werkt Joke al drieëntwintig jaar bij de bibliotheek. En dat is lang; gevraagd naar de grootste veranderingen noemt ze als eerste de komst van &#8216;de computer&#8217;.
Op de vloer hier in Beuningen ligt zeil, grijs met oranje paden. Houten balken tegen het plafond en een dakraam. Een plastic palmboompje. Ongeveer tien bezoekers binnen. Een jongen en meisje van in de twintig &#8211; tikkeltje hippie-achtig &#8211; zitten ieder voor een eigen computer te internetten. Het meisje bezoekt de website van de rechtswinkel. In de kinderhoek ligt op een groot kussen een kindje te slapen terwijl haar moeder boeken staat uit te kiezen. Er klinkt een zacht gezoem en het geklik van computermuizen. Verder is het stil. Heerlijk stil.
&#8216;Digitaal lezen staat pas in de kinderschoenen,&#8217; zegt Joke. &#8216;Je kon hier een tijdje geleden e-readers lenen, maar daar zijn we mee gestopt. Ze liepen niet.&#8217; En e-books lenen, dat is ook zoiets, dat gaat ook gebeuren. Maar Joke weet eigenlijk niet hoe dat dan zou moeten. &#8216;Het is ook erg lastig met rechten, geloof ik.&#8217; Nee, het fijne weet ze er niet van. Het zal haar tijd wel duren, zo lijkt ze te willen zeggen.
&#8216;Dit filiaal is nu redelijk druk,&#8217; vertelt ze. &#8216;Maar er zijn in de omgeving dan ook zo&#8217;n vier tot vijf filialen gesloten. Het zijn onzekere tijden met die bezuinigingen. Iedereen is ermee bezig. We krijgen cursussen om klantgericht te leren denken. En we doen nu ook aan social media enzo.&#8217;Ik denk aan de man in de bieb in mijn eigen wijk en vraag aan Joke of ze hier ook komen, de alleenstaanden op leeftijd, de gezelschapszoekers. Haar ogen lichten op en ze zegt: &#8216;Jazeker. Daar, aan die tafel, daar gaan ze zitten. En ze komen ook voor het internet hè. Vooral de jonge mensen. Je denkt dat iedereen nu wel internet heeft, maar dat is echt niet zo.&#8217;
Een vrouw komt ons storen. Ze wil weten of De prooi van Jeroen Smit voorradig is. Dat is niet het geval. Joke kan wel de titel voor haar reserveren, als ze wil.
Dan valt mijn oog op een mooi staaltje thematisch presenteren. In het midden van de ruimte staat een tafel waar een grijze doek overheen is gelegd. Daar bovenop is een piepschuimen paspop geplaatst met een oranje krans om zijn nek en een bos kunstbloemen in zijn hand. Eromheen ligt een selectie aan sportboeken. Eronder hangt een geprint A4&#8217;tje: LONDON 2012.
Het Bruna-principe
De bibliotheek in het dorpje Bladel is een stuk chiquer dan die in Stratum-Zuid en Beuningen. Een mooi donkere vloer met zowel laminaat als tapijt. Een lange roze tafel met comfortabele stoelen. Een gezellige, grote kinderhoek met wolken op de blauwe wanden geschilderd. Een solide koffiehoek. Kopje koffie vijftig cent, dat dan weer wel.
Annemarie Baudoin &#8211; middelbare leeftijd, halflang grijs haar, leesbril &#8211; is dan ook uiterst trots op haar vestiging. Ze zijn verkozen tot de beste bibliotheek van Brabant, en nu zijn ze nog in de running voor beste bibliotheek van Nederland. Desondanks had ze liever nog steeds gewerkt in de vestiging waar ze hiervoor werkte, die in Waalre, maar die hebben ze inmiddels gesloten. &#8216;Erg jammer,&#8217; zegt ze. &#8216;Hij draaide nog heel goed.&#8217; Helaas had de gemeente er geen geld meer voor over. Want hoe goed een bibliotheek ook draait, tachtig procent van de inkomsten is afkomstig van de gemeente. Dus als díé kraan wordt dichtgedraaid&#8230;
Al dertig jaar werkt Annemarie bij de bibliotheek. Zij mag wel blijven, denkt ze. Maar ze weet dat er mensen zijn die moeten vertrekken. &#8216;Ik weet alleen niet precies wie dat zijn.&#8217;
Ook het personeel in Bladel is het volgen van cursussen niet bespaard gebleven. &#8216;We volgen nu het retailconcept,&#8217; vertelt de trotse bibliothecaresse. &#8216;Dat betekent dat we niet meer achter onze balie blijven zitten, maar meer in de winkel gaan staan. We begroeten de mensen bij de ingang en staan klaar als ze ons iets willen vragen. Dat werkt ontzettend goed.&#8217; Haar enthousiasme is ontroerend.
Nog een verschil met vroeger, vertelt Anne­marie, is dat het aanbod van boeken is verschraald. Degenen die verantwoordelijk zijn voor de inkoop, bestellen nu geen titels meer waarbij ze twijfels hebben. Het Bruna-principe dus. Alleen nog maar hardlopers. &#8216;Maar met alle bibliotheken bij elkaar hebben we nog steeds alles hoor. Je kunt elke titel reserveren en dan gewoon na een dag of twee hier ophalen.&#8217;
&#8216;Dat is het voordeel van de bezuinigingen,&#8217; zegt Annemarie met een weemoedige glimlach. &#8216;De verschillende vestigingen werken nu veel meer samen.&#8217;
Dat mensen minder lezen en lenen wijdt ze aan tv en computers. &#8216;Die had je vroeger niet.&#8217; Maar wat is dan eigenlijk nog de waarde van haar bibliotheek? Laten we zeggen over tien jaar? &#8216;Tja,&#8217; zegt ze, en ze staart met een lege blik naar een kast met frontaal gepresenteerde boeken. &#8216;Samenwerking met scholen, onderwijs, ouderen, vergaderingen, en je kunt boeken nu ook streamen op onze website…&#8217; Haar stem verdwijnt even de stilte in, en dan zegt ze, bijna hoopvol: &#8216;Mensen blijven lezen!&#8217; Wanneer ik de vestiging verlaat, komt er juist een moeder met kind binnen. Plichtsgetrouw komt Annemarie achter haar balie vandaan. &#8216;Zullen we voor jou eens eventjes een leuk boek uitkiezen?&#8217;
Knuffelbeest
De laatste buurtbibliotheek die ik bezoek is die in de Haagse, vooroorlogse wijk Laakkwartier. De vrouw achter deze balie &#8211; middelbare leeftijd, gezet, kort haar, kleurige ketting &#8211; is zo mogelijk nog argwanender en strenger dan de vorige drie. Heb ik wel gebeld van te voren? Weet iemand wel dat ik hier ben? Ze verdwijnt door een deur achter in de zaak om aan &#8216;de baas&#8217; te gaan vragen wat ze met me aan moet, of het goed is dat ik wat vragen kom stellen. Nee, dat is niet goed. &#8216;Ik kan u koffie aanbieden,&#8217; zegt ze wanneer ze terug is. &#8216;Maar verder mag ik niks tegen u zeggen.&#8217; Ze geeft me een briefje met daarop het telefoonnummer van iemand van de voorlichting. Mijn daaropvolgende pleidooi en protest maken weinig indruk.
Deze bibliotheek is niet aangesloten bij dezelfde overkoepelende organisatie als de andere drie. Hier wordt dan ook weinig gedaan aan frontaal en thematisch presenteren. Van een retailconcept lijkt geen sprake te zijn. De boekenkasten staan onverzettelijk als Sovjet­soldaten naast elkaar opgeteld. Systeem­plafond, logge computers. Op elk van de kasten met kinderboeken is precies één knuffelbeest geplaatst. Geen bezoekers in de zaak. Toch is er op één tafel een selectie boeken uitgestald op een manier die overeenkomt met het concept van frontaal en thematisch presenteren. Leuke boeken om mee te nemen op vakantie, waaronder bijvoorbeeld Bon Bini Beach van Suzanne Vermeer.
Als de strenge bibliothecaresse even weg is, kijk ik hoopvol naar haar jongere collega. Ze schrikt ervan, kijkt me aan met een angstige blik in haar ogen. &#8216;U moet mij niets vragen,&#8217; zegt ze. &#8216;Ik ben maar een invalkracht.&#8217;

‘We doen nu ook aan social media enzo’

Interview / Schrijver Adam Johnson
Alles is klein naast Adam Johnson; de tafel in het Italiaanse restaurant, de serveersters, het glas warme gin in zijn kolenschop van een hand. Johnson (1967) is een geïnteresseerde, goedlachse, charmante Amerikaan. Hij vertelt over zijn drie kinderen die, net als zijn vrouw en hijzelf, aan vechtsport doen (&#8216;Mijn vrouw beheerst een wrede beenklem!&#8217;) en over zijn baan als docent creative writing aan Stanford University. Zijn grootlijvige kalmte is prettig en werkt aanstekelijk. Na het eten, als we buiten staan, wijst hij naar twee flikkerende lichtpuntjes in het zwarte hemelgewelf. &#8216;Jupiter en Orion,&#8217; zegt hij achteloos.
Het gemak waarmee Johnson zich in het buitenland voortbeweegt, zal hem ook tijdens zijn bezoek aan Noord-Korea goed van pas zijn gekomen. Elke minuut van de dag werd hij daar zenuwachtig in de gaten gehouden, en de mensen die hem in de gaten moesten houden op hun beurt weer door anderen. Zelf spreekt Johnson overigens niet van &#8216;North-Korea&#8217;, maar van &#8216;the DPRK&#8217; (Democratic People&#8217;s Republic of Korea). Een spottende ondertoon kan ik niet bespeuren, maar dat de auteur van de vuistdikke roman over de despotische dictatuur van Kim Jong-il de ironie van die naam niet ontgaat, staat buiten kijf. Ook het feit dat hij snel en hevig door iets is gefascineerd, moet hem bij het schrijven van zijn boek geen windeieren hebben gelegd. Zeven jaar lang las hij alles over Noord-Korea wat erover te lezen valt. 
&#8216;Gestolen leven was in eerste instantie een kort verhaal,&#8217; zegt hij. &#8216;Maar ik raakte compleet geobsedeerd door de getuigenverklaringen van dissidenten. De honger en de waanzin van dat land zogen me hun wereld in. Over Kim Jong-il kun je blíjven lezen en vooral ook blijven vertellen. De anekdotes zijn eindeloos.&#8217; Twee hoogtepunten: het waterpretpark waarin de Geliefde Leider graag in zijn eentje van de glijbanen roetsjte en de kidnapping van een Zuid-Koreaanse filmmaker en zijn vrouw (een actrice) met als doel hen een monster movie voor hem te laten maken. 
Johnsons vorige boeken, een roman en een verhalenbundel, waren fictieve en vaak absurdistische werken. Tot dusver geen sprake van engagement. Enerzijds was de stap om een roman te schrijven die een bestaande situatie moest duiden dus een grote, anderzijds sloot de volstrekt niet te bevatten krankzinnigheid van het minst toegankelijke en meest grillige land ter wereld perfect aan bij zijn eerdere werk. &#8216;Hoe meer ik te weten kwam over dit land, hoe meer ik recht wilde doen aan zijn bevolking. We hebben nog steeds het beeld van een bijna komische staat, geleid door die gekke Kim Jong-il met zijn grote bril. Gek genoeg kon ik juist door fictief over het land te schrijven het best weergeven hoe het er is. Ik heb de burgers een stem willen geven en dat kon ik alleen in de vorm van een roman doen.&#8217;
Gestolen leven vertelt het verhaal van Jun-do, een wees die ervan overtuigd is de zoon van de weeshuismeester te zijn. Zijn overtuiging komt voort uit het feit dat de meester hem het meest meedogenloos behandelt. Een wees in Noord-Korea is gedoemd tot een kort en hard leven van dienstplicht en dwangarbeid. Jun-do wordt ver van de relatief rijke hoofdstad Pyong­yang geboren. Na zijn tijd in het weeshuis wordt hij verbannen naar de tunnels onder de gedemilitariseerde zone tussen Noord- en Zuid-Korea waar hij de vechtsport taekwondo leert te gebruiken in volstrekte duisternis. Daarna volgt een periode van mensen ontvoeren op de stranden van Japan. Vervolgens gaat hij met een radio aan boord van een vissersschip om Amerikaanse berichten te onderscheppen en vertalen, en als kers op de taart mag hij mee met een diplomatieke missie naar Texas. De missie faalt jammerlijk, en in een land waarin falen wordt gezien als verraad, verdwijn je onherroepelijk in een strafkamp. 
Tot zover het eerste deel van Gestolen leven. Johnson gebruikt de onwetende wees als vehikel om ons langs de verschillende werelden van Noord-Korea te voeren. Jun-do is geen individu, maar een klein radartje in een koude, gigantische machine. Honger, gedwongen vrijwilligerswerk, indoctrinatie, zelfkritieksessies, marteling en grillig despotisme &#8211; het komt allemaal in geuren en kleuren aan bod, soms zelfs zo geur- en kleurrijk dat je er misselijk van wordt. Pas in het tweede deel van het boek verandert Jun-do geleidelijk in een persoon. Hij komt tot het besef dat hij altijd volstrekt inwisselbaar is geweest en begint langzaam, voorzichtig aan, hoop op een beter leven te koesteren, en zelfs op liefde. De twee delen verschillen erg in stijl en vorm, en Johnson is hierom in de vele recensies evenzeer verguisd als bejubeld. The New York Times stelde zelfs dat zijn engagement zijn fictie in de weg heeft gezeten. Hoe dan ook, moedig en origineel is het in elk geval.
Eerste mens
Breed lachend vertelt Johnson een laatste anekdote over zijn bezoek aan het National Museum in Pyongyang. &#8216;In een aparte ruimte lag een bruin stuk bot. Een vrouw zei ons dat het een stuk schedel was van de allereerste mens, vier en een kwart miljoen jaar oud, gevonden op de oever van de Taedong in Pyong­yang. Ze vertelde dat de mensheid is begonnen in Noord-Korea en zich vanuit daar over de rest van de wereld heeft verspreid. Toen ik haar vroeg: &#8220;Dus niet vanuit Afrika?&#8221; sloeg ze fel met haar aanwijsstok op een kaart aan de muur. &#8220;Pyongyang!&#8221; Op die kaart zag je allemaal pijlen die vanuit Noord-Korea naar buiten wezen. De mens zou van Noord-Korea via China naar Amerika en vervolgens Afrika zijn getrokken. En weet je waar hij pas als allerlaatst arriveerde? Juist ja, Zuid-Korea. Mijn persoonlijke gids keek naar me en vroeg: &#8220;En? Voelt u zich Koreaans?&#8221; Ik draaide me naar hem toe en zei: &#8220;Weet je, ik voel me inderdáád Koreaans!&#8221; Dit werd allemaal in ernst besproken. Ironie kennen ze niet in Noord-Korea. Iets anders zeggen dan je bedoelt wekt wantrouwen en wantrouwen kan je heel eenvoudig een enkeltje kamp opleveren.&#8217; 
Adam Johnson, ‘Gestolen leven’, Signatuur, 488 p., € 19,95

‘Ironie kennen ze niet in Noord-Korea’

Interview Gary Shteyngart
Gary Shteyngart die vermoeid en verward door de gate van Arrivals 3 komt lopen. Zo had ik het interview willen beginnen. Dat hij als het ware het artikel was komen binnenstappen. Maar het vliegtuig is zeker een half uur eerder geland dan aangekondigd en dus staat hij met slechts één bescheiden koffer op mij te wachten in plaats van ik op hem. &#8216;Hooguit tien minuutjes,&#8217; liegt hij.
Shteyngart (39) is klein en tenger. Retro brilmontuur. Stoppels. Sjaaltje. De vermoeide uitdrukking op zijn bleke gelaat impliceert een grotere uitputtingsslag dan alleen maar de vlucht van New York naar Amsterdam. En dat kan kloppen: de laatste anderhalf jaar is hij vanwege zijn nieuwe, dystopische roman bijna non-stop op book tour geweest. Van Super Sad True Love Story (SSTLS) verkocht hij in Amerika meer dan tweehonderdduizend exemplaren. De vertalingen volgen elkaar in rap tempo op. Daarnaast doceert hij creative writing aan zowel Columbia University als Princeton University en trouwde hij nauwelijks twee weken geleden met een Koreaanse advocate. (Lachend: &#8216;Ik heb eigenlijk geen idee wat ze precies doet.&#8217;)
Na zijn bezoek aan Nederland is hij een korte week thuis, daarna gaat hij naar Beijing. &#8216;Ik ben benieuwd,&#8217; zegt hij wanneer we in de rij staan voor de treinkaartjesautomaat. &#8216;Mijn vorige boek hebben ze in China zo heftig gecensureerd dat er amper een pamfletje overbleef.&#8217; Maar hij denkt dat SSTLS bij de autoriteiten wellicht beter zal vallen. &#8216;China is in dit boek natuurlijk de baas. Amerika is de loser. Ik zie niet in waarom ze dat ook maar een beetje zouden willen afzwakken.&#8217; 
De rij voor de treinkaartjes is lang. Grijnzend houdt de auteur zijn iPhone omhoog en richt hem op de automaat. Een knipoog naar zijn boek; in de wereld die daarin wordt beschreven, had je op deze manier allang je kaartje gedownload.
Zwelgen in de misère
Gary Shteyngart is een Joods-Russische Amerikaan. Tot zijn zevende woonde hij in Sint-Petersburg en nog elk jaar gaat hij terug. &#8216;Gewoon, om lekker een beetje in de misère en het pessimisme te zwelgen.&#8217; Ook spreekt hij de taal nog redelijk. Tijdens de ambtsperiode van Brezjnev maakten zijn ouders (een ingenieur en een pianiste) via Rome de oversteek naar de Verenigde Staten. Shteyngart: &#8216;De officiële reden was in alle vrijheid Joods te kunnen zijn, in werkelijkheid dachten ze er meer geld te kunnen verdienen.&#8217; De laatste keer dat hij in zijn geboorteland op bezoek was, sprak hij een taxichauffeur die hem over zijn voornemen vertelde om de grote oversteek naar de VS te maken. &#8216;Ik probeerde deze man duidelijk te maken dat onze economie niet meer zo is als vroeger en dat hij nu veel beter voor Canada kan kiezen, maar daar wilde hij niets van weten. Russen hebben een obsessie met supermachten.&#8217; 
Zoals voor vele immigranten voor hen markeerde ook voor de familie Shteyngart het Vrijheidsbeeld de plaats van bestemming. Nu woont Gary in downtown Manhattan. &#8216;Alle relatief jonge schrijvers wonen tegenwoordig in Brooklyn, maar ik houd moedig stand. Ik ben een immigrant en de droom van iedere immigrant is Manhattan.&#8217; 
Eindelijk zijn we aan de beurt. Twee kaartjes voor Amsterdam Centraal. Vandaar een taxi naar zijn hotel, waar de vermoeide schrijver direct naar zijn kamer verdwijnt voor een portie &#8216;shut-eye&#8217;. Over een paar uurtjes heeft hij het eerste van vele interviews.
Het minst fuckable
New York, Joods-Russische afkomst, een Koreaanse vrouw, het advies om vooral niet naar Amerika te verhuizen; de mensen die Super Sad True Love Story al hebben gelezen, zal dat alles bekend in de oren klinken. Het boek, dat recent in het Nederlands is vertaald (Supertriest Waargebeurd Liefdesverhaal), is een 1984-eske roman die zich afspeelt in het New York van de nabije toekomst. De zéér nabije toekomst, welteverstaan. (&#8216;Oh, let&#8217;s say, next Tuesday,&#8217; zo is te lezen op de achterflap.) 
Amerika is een despotische éénpartijstaat geworden en heeft zo veel schulden bij China dat een invasie onafwendbaar lijkt. De dollar is niets meer waard. Het voert oorlog met Venezuela en houdt nauwlettend &#8211; middels social media &#8211; zijn eigen burgers in de gaten. 
Het volk is verdeeld in High Net Worth Indivuals en Low Net Worth Individuals, met alle privileges en rechten &#8211; of het gebrek daaraan &#8211; van dien. 
De enige carrière die er nog toe doet, is er eentje in &#8216;media&#8217;. (Een terugkerend compliment in het boek is: &#8216;You&#8217;re SO media.&#8217;) Niemand leest nog boeken. Alles draait om uiterlijk, jeugd en inkomen. En niet alleen weet de overheid alles van haar burgers, de burgers weten dankzij hun äppäräti (meervoud van äppärät) ook alles van elkáár. 
Een äppärät is een soort kleine smartphone die je aan een koordje om je nek draagt. Het ding, dat nog het meest op een gepolijste kiezelsteen lijkt, absorbeert en projecteert een eindeloze stroom data. Zo weet je bijvoorbeeld zodra je een kroeg binnengaat dat je van de tien aanwezige mannen de op acht na knapste bent, de op drie na rijkste en, helaas, de alleroudste en het minst fuckable. En niet alleen voor jou is die informatie onmiddellijk beschikbaar, nee, ook voor alle anderen in de kroeg. Het gaat allemaal om rating. En zo vergezocht is dat niet; ook hier in Nederland geven we alles al een cijfer of recensie op het internet, van vakantiebestemmingen tot psychologen.
Romantische sloddervos
Het is in deze desolate, nabije toekomst, te midden van de ruïnes van New York, dat er een ogenschijnlijk onmogelijke liefde bloeit tussen Lenny Abramov en Eunice Park. 
Hij: een negenendertig jaar oude Joods-Russische immigrant, een &#8216;doorsneeman van een meter vijfenzeventig lang, drieënzeventig kilo zwaar en met een ietwat riskante Body Mass Index van 23,9.&#8217; En ook: &#8216;een grijs gezicht als een gezonken slagschip, vreemde vochtige ogen, een reusachtig glimmend voorhoofd waarop tien holenmensen iets heel moois hadden kunnen schilderen.&#8217; Werkzaam voor Post Human Services, een bedrijf dat is gespecialiseerd in levensverlenging/onsterfelijkheid. Als een van de weinigen nog een kast vol boeken. 
Kortom, ondanks zijn goede credit rating en status als High Net Worth Individual een intellectuele dinosaurus, een romantische sloddervos uit vergane tijden. Naar overeenkomsten met de auteur hoeft niet met een vergrootglas te worden gespeurd.
Zij: een vierentwintig jaar oude Koreaanse studente, een argeloos product van haar generatie, knap, hip, met haar platte borst en tengere postuur bijna jongensachtig, een slaaf van haar äppärät en kleding-gek. 
Eunice en Lenny verschillen werelden van elkaar, maar delen hun immigrant-zijn, hun onzekerheden en vervreemding. &#8216;Love Found Amid Ruins of Empire,&#8217; kopte de recensie in The New York Times. Het resultaat is een ontroerend en scherp-satirisch liefdesverhaal waar je herhaaldelijk hardop om moet lachen, maar dat je na de laatste pagina dichtslaat met een gevoel van pessimistische weemoedigheid.
Enorme blauwe waterpijp
Twee dagen later, zo rond het middaguur, zit ik tegenover Shteyngart in een eetcafé en kijk ik toe terwijl hij een grote uitsmijter met kaas naar binnen zit te werken. Zijn eetlust verbaast me. Gisternacht liet ik hem achter in een gay bar met een aantal bloggers en mensen van zijn uitgeverij. Er zaten toen al een paar glazen wijn, een halve joint en een paar biertjes in, en na mijn vertrek schijnt hij nog een halve joint te hebben gerookt en een whiskybar te hebben bezocht. Wanneer ik uitspreek dat hij een verbazingwekkend frisse indruk op me maakt, zegt hij: &#8216;Dat is mijn Russische erfenis. Toen ik nog studeerde noemden ze me Scary Gary. Ik kon maar door blijven gaan.&#8217; En dan, lachend: &#8216;Ik had een enorme blauwe waterpijp die je met verschillende aanstekers tegelijk moest aansteken.&#8217;
Naast zijn bord met eieren ligt zijn smartphone. Zijn eigen äppärät. Hij is veel met het ding in de weer: maakt foto&#8217;s, plaatst die op internet, checkt Facebook, Twitter, zijn e-mails. Als zijn boek gedeeltelijk een aanklacht is tegen de sociale media, dan is die aanklacht dus niet zo extensief dat hij ze zelf de rug toe heeft gekeerd. 
&#8216;Nee, onmogelijk,&#8217; zegt hij daarover. &#8216;Ik probeer het wel, maar het lukt me niet. Ik ben m&#8217;n eigen kantoortje geworden. Soms ga ik een weekje naar een huisje zonder bereik. Daar kan ik dan ook weer eens een boek lezen. En om me heen kijken. Naar bomen en zo. Dingen waar geen interactie mee mogelijk is.&#8217;
Shteyngart leest zelf nauwelijks nog dikke boeken, en hij is blijkbaar de enige niet. &#8216;Iedereen wil schrijver worden, dat wel. Maar lezers zijn overduidelijk aan het uitsterven. Het is nu natuurlijk ook erg moeilijk voor mensen om zich te concentreren, zo hard als ze moeten werken, en dan &#8216;s avonds met hun iPhones en iPads op de bank. Lezen is een stille, introspectieve bezigheid.&#8217;
Maar hebben we niet nog altijd de behoefte aan die stilte? Ik vertel Shteyngart dat ik mijn smartphone heb omgeruild voor een normale telefoon om precies die reden.
&#8216;O, zeker. In Californië is recent een hotel geopend waar je geen bereik hebt. Kost je duizend dollar per nacht. Mensen kopen weer muziek op vinyl. Niet zoveel als digitale muziek, maar er is wel degelijk een omgekeerde trend waarneembaar. En denk ook aan fenomenen als slow food.&#8217;
En zo zal het dus ook met boeken zijn? Een niche van enthousiastelingen? 
&#8216;Ik denk het. Een digitaal bestand heeft gevoelsmatig lang niet zoveel waarde. Het boek blijft concurreren. En het is ook gewoon een prachtig product. Er is niets wat je zonder afleidingen zo het hoofd van iemand anders binnentrekt. Eigenlijk is het heel futuristisch, een gadget voor telepathie.&#8217; Hij lacht en schuift zijn leeggegeten bord opzij. &#8216;Net als in Star Trek, een soort Vulcan mind meld.&#8217;
Cursus wodka drinken
Na het schrijven van SSTLS was Gary Shteyngart een tijdje depressief. In die zin is hij &#8211; als schrijver, maar ook in levenden lijve &#8211; een beetje het type sad clown; grappen aan de lopende band, ontzettend ad rem, maar ook, achter dat dikke brilmontuur, ten prooi aan een immer sluimerende melancholie. Ook dat is misschien een deel van zijn Joods-Russische erfenis. &#8216;Zelfs toen we in Amerika woonden en geld verdienden, bleven we zuinig leven,&#8217; vertelt hij. &#8216;We verwachtten altijd tegenspoed. Pessimisme zit in mijn vezels.&#8217;
In een eerder interview heeft hij gezegd dat hij houdt van &#8216;things on the decline&#8217;. Het natuurlijke verloop van alles is opkomst, piek en ondergang. Dat hij de ondergang op intellectuele wijze vermakelijk vindt, kan ik begrijpen, maar dat hij er emotioneel dezelfde nonchalante visie op nahoudt, kan ik maar moeilijk geloven. 
&#8216;Je hebt natuurlijk gelijk. Ik vind het doodeng. 
Mijn depressie was niet voor niets. In mijn vorige romans vernietigde ik steeds opnieuw de Sovjet-Unie, maar in deze roman heb ik Amerika vernietigd. Mijn eigen land. Mijn eigen stád, zelfs.&#8217; 
Weent hij misschien in feite nu al om het verlies van zijn stad en land? Is het New York van nu wellicht al praktisch het New York uit zijn boek?
&#8216;Ik verlang gek genoeg naar de tijden dat het nog ruig was in New York. Alle armen zijn uit Brooklyn en de Lower East Side gegooid. Je ziet er alleen nog maar yuppen. De zomers worden steeds heter. Het water staat steeds hoger. Ik geloof dat burgemeester Bloomberg al heeft gesproken met een Nederlandse waterwering-specialist. De gezondheidszorg wordt steeds verder uitgehold, de kloof tussen arm en rijk wordt steeds groter. Sowieso hebben we steeds meer armen, van wie gek genoeg meer dan de helft nog steeds stemt op een partij die hun zo&#8217;n beetje alle rechten en diensten ontzegt. De middenklasse is verdampt. We zijn geen supermacht meer, dat begint langzaam tot ons door te dringen, maar het gaat niet van harte.&#8217; Shteyngart drinkt van zijn koffie, kijkt naar buiten en grijnst. &#8216;Maar goed, jullie waren ook ooit een supermacht, en jullie zijn ook redelijk gracieus ten onder gegaan, toch?&#8217;
Het ontbijt zit erin. Gary Shteyngart trekt zijn jas aan, pakt zijn äppärät van tafel en vertrekt naar zijn hotel voor een dutje. Er wacht hem straks nog een middag van voordrachten, grappen, muziek en een cursus wodka-drinken. 
Morgen opnieuw het vliegtuig in. Terug naar de toekomst. Terug naar Super Sad New York.

‘In deze roman heb ik Amerika vernietigd’

It all begins with a book. Wanneer je de website Small Demons bezoekt en het introductiefilmpje bekijkt, is dat wat je wordt verteld door een hippe dertiger met een dik zwart brilmontuur en een getrimd baardje. Hij wandelt door een ouderwetse bibliotheek terwijl om hem heen allerlei computeranimaties van voorwerpen en personages uit boeken verschijnen. Hij houdt zijn hand omhoog en, hop, een glas whisky. &#8216;Welcome to the Storyverse.&#8217;
Een boekenversum. Dat klinkt goed, wat het ook moge zijn. Want hoe glad het filmpje ook is, de exacte strekking van de website wordt er niet veel duidelijker op. Prikkelend is het wel; met een beetje fantasie en welwillendheid zie je jezelf al snel de hand van John Fante schudden in een soort virtual reality jarendertigomgeving. Dus nu die invite aanvragen, registreren en inloggen maar.
Michael Jackson
Virtual reality kun je Small Demons niet noemen. Het is geen literaire variatie op de 3D-surrogaatwereld van Second Life. Je kunt niet plaatsnemen op een terrasstoeltje naast Hemingway in Parijs, niet aan boord klimmen van The Pequod om op Moby Dick te jagen.
Wat doet Small Demons dan wel? Boeken inventariseren, voornamelijk. Niet zozeer de boeken zélf, maar vooral de ínhoud van de boeken. Die inventarisatie bestaat uit vier categorieën: boeken, mensen, plaatsen en dingen.
Ik bekijk een aantal introductievoorbeelden op de hoofdpagina. Mijn oog valt op Hendrix in Fiction. Naast een foto van Jimi Hendrix is een hele rij boekomslagen afgebeeld. In elk van deze boeken, zo beweert Small Demons, wordt op z&#8217;n minst één keer gerefereerd aan Jimi Hendrix. Wanneer ik de cursor op een van die boeken plaats, About a Boy van Nick Hornby, verschijnt automatisch het desbetreffende citaat. (&#8216;He&#8217;s like James Dean and Marilyn Monroe and Jimi Hendrix and all those people. You know that he&#8217;s going to die, and it&#8217;ll be okay.&#8217;)
Klik!
En nu ben ik dus op de pagina van About a Boy beland. Daar lees ik de korte synopsis en leer ik dat behalve Jimi Hendrix ook nog onder anderen Tupac Shakur, Michael Jackson en tekenfilmpersonage The Road Runner in dat boek aan bod komen. En de stad Londen. En de roman The Secret History van Donna Tartt. En Coca-Cola en Guinness (&#8216;Fiona looked bleakly at her Guinness&#8217;). Verder nog Harley-Davidson, Fiat Uno, Pumaschoenen, Kerstmis, The Simpsons en piepschuim. Leuk om te weten. Maar wat héb ik eraan?
Klik! Nu op de pagina van The Simpsons. Aan die tekenfilmserie wordt gerefereerd in slechts vier boeken; in twee boeken van Nick Hornby, in eentje van Stephenie Meyer en in de biografie van Steve Jobs. Uiteraard kan dit niet kloppen. Een serie die zo populair is, die al zo veel jaren zo is verweven met de populaire cultuur van Amerika, komt heus in meer dan vier boeken ter sprake.
En daarnaast: alwéér Nick Hornby? Dat begint op te vallen. Is er sponsoring in het spel? Die argwaan blijkt onterecht. Richard Nash &#8211; een van de mannen aan het roer &#8211; schrijft in een mailtje dat er op dit moment überhaupt nog geen sprake is van adverteerders. &#8216;Je ziet vaak dezelfde boeken en auteurs terugkomen, simpelweg omdat we nog maar een paar honderd boeken hebben geïndexeerd. Er zal nooit sprake zijn van gesponsorde zoekresultaten.&#8217;
Uiteraard willen ze op termijn geld gaan verdienen, maar dan op andere manieren. &#8216;We kunnen bijvoorbeeld op de pagina van een boek een link plaatsen naar de site van de film die erop is gebaseerd,&#8217; zegt Nash. En uiteraard is straks, wanneer de definitieve versie van de site draait, alles te koop. Elk boek is dan direct te bestellen via Amazon. Elk liedje via iTunes. Iedere film via Netflix.
Total Khéops
Klik! Op de pagina van de biografie van Steve Jobs. Daarin wordt gerefereerd aan &#8216;Sympathy for The Devil&#8217; van The Rolling Stones. Klik! Aan dat liedje wordt ook gerefereerd in onder andere Fargo Rock City van Chuck Klosterman. Klik! In dat boek komt een Sony Walkman aan bod. Klik! Een Sony Walkman wordt ook genoemd in onder andere High Fidelity van Nick Hornby (heb je hem weer) en Further Tales of the City van Armistead Maupin. Klik en klik en klik&#8230;
Dit kan de bedoeling niet zijn. Ik dwaal uren door een enorm en almaar uitdijend universum van literaire context en referenties aan andere kunst of zaken uit de echte wereld. Is dit wat de mensen van Small Demons voor me in gedachten hadden? Dat ik bijna willekeurig huppel van personage naar stad naar likeur naar oude lp&#8217;s?
Zo ongeveer wel ja. Het idee voor Small Demons (een referentie aan een kort verhaal van Jorge Luis Borges) kreeg oprichter Valla Vakili toen hij een reisje naar Europa wilde plannen en in dezelfde periode het boek Total Khéops van de Franse schrijver Jean-Claude Izzo las. &#8216;Door dat boek besloot ik in plaats van Parijs Marseille te bezoeken,&#8217; vertelt Vakili. &#8216;Puur omdat ik die stad met mijn eigen ogen wilde zien. Ook werd ik geprikkeld om de single malt whisky Laga­vulin te proberen. Voor die tijd dronk ik altijd Laphroiag. En ook ontdekte ik nieuwe jazz. De plaatsen, muziek en drank sprongen uit het boek mijn leven in.&#8217;
En toen kreeg hij dus dat idee. Haastig tekende hij een grafiek waarin hij alle dingen uit dat boek met elkaar verbond, en die dingen weer met andere boeken, en zo ontstond de eerste schets van wat Small Demons zou worden.
&#8216;Content breeds desire,&#8217; zegt hij in een filmpje op zijn blog. Dat is wat het moet doen met mensen; door een boek geïnteresseerd raken in een stad, door die stad geprikkeld worden tot het lezen van een ander boek dat zich óók daar afspeelt.
Meebouwen
Uiteindelijk besluit ik bij mijn fantasie van John Fante te blijven. Ik typ zijn naam in het zoekvenstertje en wacht een halve minuut tot de pagina is versprongen. Ik lees een biografie van slechts één regel. Ook wordt maar één van zijn boeken afgebeeld. Verder helemaal niets. Zelfs geen vermelding van Charles Bukowski, die toch echt in meerdere boeken over hem heeft geschreven én bij hem aan zijn sterfbed heeft gezeten. Ik merk dat dit me nogal dwarszit, en dat ik het liefst nu zelf zaken op orde zou willen stellen.
En dat kan straks ook. De knop is rechtsboven al te zien &#8211; Contribute &#8211; maar doet het voorlopig nog niet. Begin 2012, dan moet het functioneel zijn. Vanaf dan kan iederéén meebouwen aan The Storyverse. Dan kan ik de andere romans van Fante toevoegen, zijn biografie uitbreiden, de verfilmingen vermelden, Bukowski erbij betrekken, én &#8211; mocht ik nog tijd overhebben &#8211; de inventarisatie van iedere stad, drank, straat, hotel en sigarettenmerk toevoegen.
Ik vraag Richard voor wie Small Demons nu eigenlijk voornamelijk is bedoeld. Zijn antwoord: &#8216;Lezers, lezers, lezers!&#8217; Of beter gezegd: culture browsers. &#8216;Mensen die meer cultuur willen consumeren dan nu mogelijk is omdat ze de middelen niet hebben. We zien dat mensen zich echt helemaal onderdompelen in nieuwe ontdekkingen. We creëren nieuw genot en stimuleren nieuwe interesse in boeken en alles &#8211; echt of verzonnen &#8211; wat je in die boeken kunt vinden.&#8217;
Content creates desire. Het klinkt mooi. En misschien gaat het straks inderdaad allemaal echt waar blijken te zijn. Hoe dan ook is Small Demons &#8211; ook nu al &#8211; gewoon een prachtig fenomeen. Simpelweg omdat het zo vernuftig is gemaakt, en omdat het helemaal draait om boeken. Het enthousiasme en de liefde voor literatuur spatten ervanaf. Zoiets kan niet anders dan goed komen. Zoiets komt goed.
(beta-versie, definitieve versie begin 2012)

Van boek naar plaat naar stad

Interview / Adam Levin
Twee van de negen jaar dat hij werkte aan zijn 1030 pagina&#8217;s tellende debuut, stond Adam Levin rechtovereind te schrijven. De jaren eraan voorafgaand had hij zo verkrampt gezeten, zoveel uren achter elkaar, sigaretten rokend, koffie slurpend, dat het grondig misging met zijn rug. &#8216;En dan zat ik ook nog eens op zo&#8217;n luie stoel, bijna een fauteuil,&#8217; vertelt de jonge Chicago&#8217;er op het Crossing Border festival in Den Haag. Hij heeft een kater. Hij heeft een jetlag. Hij schreef een van vermakelijkste debuutromans die ik ooit heb gelezen.
The Instructions (Nederlandse uitgave: De Instructies) is het verhaal van Gurion ben-Judah Maccabee. Gurion is een zeer slim, maar moeilijk Joods jongetje van tien jaar oud. Omdat hij het al op meerdere scholen heeft verbruid, krijgt hij les in &#8216;The Cage&#8217; van zijn huidige school: een speciale, afgesloten ruimte waarin licht ontvlambare kinderen afzonderlijk in een soort stemhokjes moeten zitten, nauwlettend in de gaten gehouden door de wrede en eenhandige gevangenisbewaarder Botha. Gurions vader is een advocaat die twee rechtsextremistische criminelen verdedigt, zijn moeder een ex-commando van het Israëlische leger. En Gurion zelf? Die is van mening dat hij misschien niet, maar waarschijnlijker wél de Messias is. &#8216;Volgens mij speelt ieder Joods jongetje wel eens met die gedachte,&#8217; antwoordt Levin op de vraag of hij er als kind zelf ook wel eens last van heeft gehad. Het complete verhaal, verteld vanuit het perspectief van Gurion, omvat slechts vier dagen. Op de eerste pagina&#8217;s ben je getuige van min of meer onschuldig kwajongensstreken, op de laatste pagina&#8217;s wordt het grimmig. De ontwikkeling doet denken aan een boek als Lord of The Flies, waarin kinderen, gestrand op een eiland, zich langzaam ontpoppen tot machtswellustige en meedogenloze monsters. Ook associeerde ik het personage Gurion af en toe met Tom Sawyer. Maar de stijl van het boek, de humor, de slimme grapjes en mathematische analyses van bijvoorbeeld schoolpleinspelletjes doen veel meer denken aan Infinite Jest van David Wallace, of misschien Extremely Loud and Incredibly Close van Jonathan Safran Foer. Hierdoor, en ook door een redelijk rechttoe-rechtaan plot, ervaar je het boek geenszins als ontzettend dik. En als je het dan eenmaal uit hebt, dan snap je niet meer precies waar die duizend bladzijden nou voor nodig waren.
Wat een lul
Dat was ook het commentaar in sommige recensies: Levin stopt de pagina&#8217;s vol met futiliteiten, het is alleen maar pagina&#8217;s vullen om het pagina&#8217;s vullen. Maar het zijn júist de uitweidingen, het meticuleus blootleggen van zowel de machinaties van een gewiekste belhamel als de hiërarchie en parallelwereld van een lagere school, die The Instructions zo&#8217;n heerlijk boek maken.
Levin lacht als ik zo&#8217;n recensie aanhaal. &#8216;O, man,&#8217; zegt hij, en drinkt grijnzend van zijn thee. Het is de lach van de schrijver die de humor er wel van kan inzien, maar er toch ook wel mee in zijn maag zit. Vooral die in The New York Times zit hem dwars. Niet zomaar een krant, tenslotte. Levin: &#8216;Ik lach er nu om, maar die vent moet mij echt niet in een donker steegje tegenkomen.&#8217; Hij is zo pissig omdat de recensent, Joshua Cohen, aan het begin van het artikel zijn eigen (bijna zo dikke) boek naast dat van Levin legt. Hij lijkt zichzelf schaamteloos via Levin in de kijker te willen spelen. Alle kritiek daarna voelt dan ook als het afgunstig neersabelen van de concurrentie. &#8216;Ik troost me met de gedachte dat hij zichzelf enorm voor lul heeft gezet en zo zijn eigen recensie compleet heeft ontkracht. Maar toch, wat een lul, wát een lul.&#8217; Levin verklaart de bizarre keuze van de redactie van de NYT als volgt: &#8216;In Engeland doen ze dat vaker, een auteur door een andere auteur laten recenseren. Liefst kiezen ze dan twee auteurs die een beetje in hetzelfde vaarwater vertoeven. Het is dan natuurlijk de bedoeling dat na de recensie van de één, de ander met venijnige repliek komt. Heb ik niet gedaan, maar ik heb er wel stevig van gebaald, ja.&#8217; Gek genoeg, ook al weet ik dat hij een grapje maakt, kan ik het me zonder enige moeite voorstellen dat deze niet zo heel grote doch jongensachtige en ietwat ondeugend ogende schrijver een recensent bij de oren pakt en hem tegen de vloer werkt. Identificeert hij zich met een van zijn personages? Was hij vroeger een gefrustreerd, haast schizofreen heethoofdje als Gurion? Een onbevreesde vechtersbaas als Benji Nakamook? Of meer een stil, belezen en keppeldragend ventje als Eliyahu? Levin lacht. &#8216;Ik was wel een heethoofd, maar zeker niet zo geëngageerd en getroebleerd als Gurion. Geen machiavellistische mini-Rabbijn. Ik was meer als Vincie, snel kwaad, veel vechten, geen zin in wiskunde, waar ik trouwens wel heel goed in was. Ik ben trouwens ook nog even heel dik geweest. Dat was geen pretje.&#8217;
Penny guns
Tijdens het lezen van The Instructions kwam één vraag steeds weer op, en in de recensie van Joshua Cohen kwam het ook al naar voren. &#8216;Gurion is net zo oorlogszuchtig als de meeste antisemieten denken dat Israël is,&#8217; schreef hij. Dus dat die vergelijking ook steeds bij mij opkwam, maakt me volgens Cohen misschien wel een beetje een antisemiet. En dát maakt mij, op mijn beurt, een tikkeltje huiverig om het bij Levin aan te kaarten. Staat Gurion symbool voor Israël? Hij is streng gelovig en de loyaliteit voor zijn ouders valt moeilijk te rijmen met die voor zijn uitverkoren volk en voor zijn niet-Joodse vriendjes. Onder een groep Joodse kinderen verspreidt hij wapens (penny guns, een plastic fles met een ballon waarmee je kwartjes kunt schieten) voor wanneer het tijd voor de strijd is, en die strijd komt uiteindelijk ook (the Gurionic War).Levin schiet voor de zoveelste keer in de lach. &#8216;Of ik nu denk dat jij een antisemiet bent? Nee, nee, maak je geen zorgen. Ik begrijp de associatie heus wel. Waarschijnlijk zit de complexiteit van Israël ook in Gurion. Maar gelukkig heb ik dat er niet bewust in willen stoppen. Het boek is geen statement, geen allegorie, geen pamflet.&#8217;En nee, zo voelt het ook niet. Integendeel. The Instructions is een boek dat je terug slingert naar de tijd dat een uit de klauwen gewassen pestkop zo angstaanjagend en zorgwekkend was als een vijandige staat nu, waarin het slopen van de klok in de gymzaal gelijkwaardig was aan een missie van de Mossad.&#8217;Het gerucht gaat,&#8217; vertelt Levin grijnzend, &#8216;dat Hemingway testosteronpillen slikte. En wist je dat hij op het einde van A Farewell to Arms het lijk van zijn geliefde neukt? Ik maak geen grapje. Dat haal je er niet uit als je het de eerste keer leest. Toen iemand het me vertelde, moest ik het ook nog een keer lezen. Maar het is echt zo, pak het er maar bij. You&#8217;ll be like: Whát?&#8217;In het voorjaar verschijnt een verhalenbundel van Levin. Daarna gaat hij een tweede roman schrijven. &#8216;Een dunne. Een belachelijk dunne.&#8217;