De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

Op de negende verdieping van een splinternieuw gebouw op de groene campus van de Universiteit van Californië in Berkeley wordt de toekomst gemaakt. In het midden van de ruimte staat Brett, een vriendelijk uitziende robot. In 2011 schreef Brett, wat staat voor Berkeley Robot for the Elimination of Tedious Tasks, geschiedenis <a href="https://www.youtube.com/watch?v=Thpjk69h9P8" target="_blank" rel="noopener">door zelfstandig handdoeken op te vouwen</a>. Niet zo bijzonder, zou je denken, maar het was een enorme doorbraak in de wereld van kunstmatige intelligentie (of artificial intelligence, AI).
Pieter Abbeel, de Belgische directeur van het lab, vooraanstaand onderzoeker in de AI-wereld, legt uit waarom: ‘Een handdoek is een niet-rigide object.’ Dat betekent dat een onopgevouwen handdoek er altijd anders uitziet, het heeft geen vaste coördinaten. Daardoor kun je een robot niet programmeren om bepaalde punten op te pakken, zoals je met een doos of ander vast object zou doen. ‘We moesten zorgen dat de robot zou begrijpen waar de hoeken van de handdoek zich bevonden, om vervolgens een aantal handelingen te programmeren die tot een netjes opgevouwen handdoek leidden,’ zegt Abbeel. En het team slaagde daarin: Brett kon 50 uit 50 handdoeken netjes opvouwen. Het duurde alleen wel twintig minuten per handdoek. ‘We hebben er een tijd niets meer mee gedaan, maar nu zou Brett dat waarschijnlijk binnen een paar minuten kunnen,’ aldus Abbeel.
<blockquote>De robot kon handdoeken netjes opvouwen. Het duurde alleen wel twintig minuten per handdoek. ‘Nu zou hij dat waarschijnlijk binnen een paar minuten kunnen.’</blockquote>
Want de wereld van AI is alweer een paar stappen verder, niet in de laatste plaats vanwege het werk van Abbeel en zijn team. In de herfst van 2017 probeerden promovendi in het lab van Abbeel om Brett nieuwe taken aan te leren met hulp van virtual reality. Abbeel laat er een <a href="https://www.youtube.com/watch?v=rEQ8CGLV0o0&amp;feature=youtu.be" target="_blank" rel="noopener">video</a> van zien. ‘Hier zie je dat Tianhao (een van zijn promovendi, red.) een VR-bril op heeft en controllers vasthoudt. Door de bril zien Tianhao (mens) en Brett (robot) precies hetzelfde. En via de controller kan Tianhao precies voordoen welke bewegingen Brett moet maken. Het is een perfecte match tussen de mens en de robot.’ Op deze manier kon het team van Abbeel de robot binnen dertig minuten een nieuwe taak aanleren.
<figure id="attachment_392529" aria-describedby="caption-attachment-392529" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-392529 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Repliee©Wanda-Tuerlinckx-1280x1600.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Repliee©Wanda-Tuerlinckx-320x400.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Repliee©Wanda-Tuerlinckx-640x800.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Repliee©Wanda-Tuerlinckx-1280x1600.jpg 1280w" alt="robots" width="1280" height="1600" /><figcaption id="caption-attachment-392529" class="wp-caption-text">Fotografe Wanda Tuerlinckx legt de evolutie van robots vast. Wereldwijd heeft ze wetenschappelijke instituten en universiteiten bezocht om deze Robot Portraits te maken.</figcaption></figure>
<h5>De wetten van de fysieke wereld</h5>
Laat even bezinken hoe snel dat is. Voorheen moesten robots geprogrammeerd worden voor elke taak. Dat duurde weken, maanden of jaren. De afgelopen jaren is er veel vooruitgang geboekt met deep machine learning, onder andere op basis van reinforcement learning, waarbij een robot met behulp van heel veel trial and errors uitvogelt hoe een bepaalde taak volbracht moet worden. Maar reinforcement learning werkt niet zo goed voor fysieke, humanoïde robots als Brett, omdat de wetten van de fysieke wereld het aantal pogingen dat de robot kan uitvoeren sterk beperkten.
<blockquote>De robot krijgt  informatie over hoe de taak uitgevoerd moet worden en gebruikt vervolgens reinforcement learning om de taak de perfectioneren.</blockquote>
Met andere woorden: als Brett honderdduizend keer iets moet uitproberen voor hij door heeft hoe het moet, kost dat alsnog veel tijd – onderzoekers gebruiken daarom vaak computersimulaties als <a href="https://youtu.be/Pvw28wPEWEo" target="_blank" rel="noopener">deze</a> om een robot nieuwe taken aan te leren. Maar met hulp van virtual reality, waarbij een mens een robot voordoet hoe een taak uitgevoerd moet worden, kunnen heel veel van die pogingen geëlimineerd worden. De robot krijgt de informatie over hoe de taak uitgevoerd moet worden en gebruikt vervolgens reinforcement learning om de taak de perfectioneren. Volgens Abbeel is dat vergelijkbaar met een mens die een nieuwe taak leert. ‘Een professionele honkballer oefent elke dag urenlang om z’n slagtechniek te verbeteren,’ zegt hij. Het verschil zit ’m erin dat voor de taken die een robot leert, efficiëntie een grote rol speelt. ‘Je wilt uiteindelijk dat de robot op robotsnelheid werkt, niet op menselijke snelheid.’
<h5>Beter dan een mens</h5>
Abbeel en de betrokken onderzoekers besloten eind vorig jaar een bedrijf op te richten om de aanleer-technologie verder te ontwikkelen, Embodied Intelligence. Begin mei veranderden ze hun naam in <a href="http://covariant.ai/" target="_blank" rel="noopener">covariant.ai</a>. Het bedrijf maakt software voor imitation learning met hulp van VR, die straks op alle robots van alle producenten gebruikt kan worden, door iedereen. Het zullen niet slechts een handjevol experts zijn die op deze manier robots een nieuwe taak kunnen aanleren. Maar verdere ontwikkeling is nodig. ‘Dat filmpje dat ik liet zien is met een onderzoeksprototype. Het werkt in 80 tot 95 procent van de gevallen. Maar om commercieel inzetbaar te zijn, moet het 100 procent van de tijd werken. Ik denk dat we dat, als we er hard aan werken, binnen een tot twee jaar kunnen bewerkstelligen.’
<blockquote>Een medewerker doet aan het begin van de dag voor aan een aantal robots wat ze die dag moeten doen. Vervolgens voeren de robots die taak zo snel en goed mogelijk uit.</blockquote>
De eerste inzet is om robots in een industriële omgeving op deze manier taken aan te leren. Waar het nu weken of maanden duurt om een robot een nieuwe taak aan te leren, die het vervolgens jarenlang uitvoert, ziet Abbeel voor zich dat een medewerker aan het begin van de dag voordoet aan een aantal robots wat ze die dag moeten doen. Vervolgens voeren de robots die taak zo snel en goed mogelijk uit, beter dan een mens zou kunnen. En als dat allemaal goed werkt, is het mogelijk dat we in de toekomst ook robots in huis nemen die we op deze manier aanleren wat ze zoal moeten doen.
<img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-392527" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Jules©Wanda-Tuerlinckx-1280x1600.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Jules©Wanda-Tuerlinckx-320x400.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Jules©Wanda-Tuerlinckx-640x800.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/Jules©Wanda-Tuerlinckx-1280x1600.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1600" />
<h5>Goedkoper geproduceerd</h5>
Maar wat gebeurt er met die mensen als robots straks elke dag een taak gaan doen die eerder door mensen werd uitgevoerd? Abbeel wijst erop dat robots ook werk kunnen doen dat gevaarlijk of zwaar is voor mensen. Bijvoorbeeld het tillen van bagage op Schiphol of werken in een chemische fabriek. Maar hij geeft toe dat als een mens elke dag leiding geeft aan tien robots die werk doen dat voorheen door mensen werd gedaan, opeens negen mensen zonder baan zitten. ‘Maar als één persoon voortaan kan doen wat vroeger door tien mensen werd gedaan, betekent dat in principe dat we allemaal tien keer de welvaart krijgen die we vroeger hadden. Niet per se in wat er op onze bankrekening staat, maar met het geld dat we hebben kunnen we tien keer meer dingen kopen, omdat alles goedkoper geproduceerd wordt. En over het algemeen vinden mensen altijd wel weer iets om te doen.’
In dat licht constateert Andrew Taggart, een ‘filosofisch raadgever’ die onder andere met CEO’s en investeerders in Silicon Valley werkt, dat artificiële intelligentie een enorme druk uitoefent op de basisaannames van onze economie. ‘Je gaat je afvragen: wat is werk? En hoe essentieel is werk voor het leven van een mens?’
<blockquote>Betaald werk is pas sinds de industriële revolutie gemeengoed geworden.</blockquote>
Volgens Taggart is betaald werk pas sinds de industriële revolutie gemeengoed geworden, en als samenleving zijn we steeds meer waarden gaan hangen aan het hebben van een baan. Een baan is een manier om te overleven, een manier om iets bij te dragen aan de samenleving en een manier om bepaalde sociale zekerheden te bewerkstelligen. ‘Kunstmatige intelligentie gaat al die verschillende waarden ontbundelen, zodat een baan niet meer alles tegelijk is,’ denkt Taggart. Bovendien, zegt hij, kun je de vraag stellen of een carrière nog wel bestaat als een baan niet meer bestaat. ‘En in het verlengde daarvan kun je je weer afvragen wat het doel van het leven is, als het niet langer het hebben van een carrière is.’
In Taggarts visie zeggen kinderen in de toekomst niet meer dat ze astronaut willen worden, maar dat ze een goed mens willen worden.
<figure id="attachment_392521" aria-describedby="caption-attachment-392521" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-392521 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/AndroidU©Wanda-Tuerlinckx-1280x1600.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/AndroidU©Wanda-Tuerlinckx-320x400.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/AndroidU©Wanda-Tuerlinckx-640x800.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/06/AndroidU©Wanda-Tuerlinckx-1280x1600.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1600" /><figcaption id="caption-attachment-392521" class="wp-caption-text">Acht foto&#8217;s van Robot Portaits zijn vanaf 9 juni tot september te zien op de tentoonstelling Anima Mundi in het Museum Boijmans van Beuningen te Rotterdam.</figcaption></figure>
<h5>Het goede leven</h5>
Het lijken misschien vragen voor een verre toekomst, maar automatisering leidt nu al tot baanverlies over de hele wereld. En technologieën als die van Abbeel zullen dat proces versnellen. Het is belangrijk dat we de juiste vragen stellen bij het invoeren van nieuwe technologieën. Als de Facebook-affaires van de afgelopen tijd iets hebben laten zien, is het dat er van tevoren te weinig werd nagedacht over potentiële negatieve effecten van sociale media. ‘We zouden het meer als de Amish moeten doen,’ zegt Taggart (de Amish zijn een strenge, protestantse geloofsgemeenschap in Noord-Amerika, die op een negentiende-eeuwse manier leven). ‘In de moderne cultuur zijn we geneigd nieuwe technologie zonder meer toe te laten in onze maatschappij, en ons dan pas af te vragen of dat wel zo verstandig was. De Amish zeggen in eerste instantie nee tegen elke vorm van technologie, en beoordelen daarna pas of ze het echt nodig hebben en toe willen laten in hun samenleving.’
<blockquote>AI zou in de toekomst de grootste problemen van de mensheid kunnen oplossen.</blockquote>
Taggart wijst erop dat de Amish een gemeenschappelijke notie hebben van wat het goede leven inhoudt, een vraag waar onze pluralistische maatschappij een veel minder duidelijk antwoord op heeft. Dat maakt het lastig om de vraag te beantwoorden hoe een toekomst met kunstmatige intelligentie eruit gaat zien. Abbeel denkt dat AI in de toekomst de grootste problemen van de mensheid zou kunnen oplossen. Ziektes als kanker? AI kan het helpen genezen. Klimaatverandering? AI kan het helpen stoppen. Reizen naar Mars of Venus? AI biedt uitkomst. Allemaal zaken waar we het als moderne maatschappij toch wel over eens zijn dat ze ‘goed’ zijn, geeft ook Taggart toe. ‘Het lastige is: een robot zal nooit uit zichzelf bedenken om kanker te genezen, want een robot krijgt nooit kanker. De grote vraag voor AI in de toekomst wordt er een van afstemming van waarden. Hoe krijgen we een robot zover om dezelfde zaken belangrijk te vinden als wij?’ zegt Abbeel.
<blockquote>Hoe gaan we straks om met robots? Gaan we ze zien als andere mensen? Als deel van onszelf? Als dieren? Bomen? Krijgen robots rechten?</blockquote>
Het zijn dit soort vragen die laten zien dat we nog geen moreel begrip hebben voor AI. Hoe gaan we straks om met robots? Gaan we ze zien als andere mensen? Als deel van onszelf? Als dieren? Bomen? Krijgen robots rechten?
Abbeel houdt zich niet te veel bezig met dat soort vragen. ‘Ik wil me concentreren op het leerproces van robots. Anderen zijn beter in de bijkomende vragen.’ Maar hij geeft toe we voorzichtig moeten zijn. ‘De ontwikkelingen in AI gaan snel, maar als je het vergelijkt met de evolutie van de mensheid, is AI op dit moment misschien een kever. Het is nog een heel stuk van een geavanceerd wezen als de mens af. Maar toch, vanaf het moment dat de mens rechtop kon lopen, ging het opeens heel hard. Dat gaat ook met AI gebeuren.’

Eva Schram

Robots leren steeds sneller, wat betekent dat voor ons?

Hoe Silicon Valley ons verslaafd maakte (en wat daaraan te doen is)

Een handjevol mensen zit naar hun telefoons te staren op een winderige heuvel in het dorpje Mariana, tussen de steden Humacao en Yabucao. De telefoons hangen allemaal aan een oplader, want vijf maanden na orkaan Maria is het buurtcentrum op deze heuvel nog altijd de enige plek in de buurt met stroom en wifi. In februari zaten nog altijd zo’n 900.000 mensen op het eiland zonder stroom. Het is de langste stroomuitval in de Amerikaanse geschiedenis. ‘Mensen komen naar het buurtcentrum om te werken of om batterijen op te laden,’ zegt Luis Rodriguez, een van de organisatoren van het buurtcentrum in Mariana. ‘Een van de buurtbewoners komt zelfs elke ochtend hiernaartoe om zijn zuurstofmachine aan te sluiten.’
<h5>In het oog van de storm</h5>
Op 20 september 2017 trok orkaan Maria over het eiland Puerto Rico, Amerikaans grondgebied maar geen officiële staat, en verwoestte alles op haar pad. Maria ging aan land bij Yabucoa. ‘Wij zaten hier precies in het oog van de storm,’ zegt Rodriguez. Het sterk verouderde elektriciteitsnetwerk van het eiland was geen partij voor de orkaan met constante windsnelheden van 250 kilometer per uur. Hoe zwaar de windstoten waren is onbekend, omdat alle meetapparatuur op het eiland is vernield. Op de weg van Humacao naar Mariana is de enorme schade vijf maanden later nog goed te zien. Links en rechts hangen nog steeds elektriciteitspalen en -draden over de weg. De inwoners van Mariana wachten al maanden op heraansluiting. ‘Dat zal nog wel een tijd duren,’ zegt Rodriguez.
Direct na Maria begonnen Rodriguez en zijn vrouw Christine de buurtbewoners te helpen door het koken van warme maaltijden. Bovenop de heuvel hadden zij al een klein buurtcentrum met keuken. Na Maria werd dat de plek voor de dorpelingen om een warme maaltijd te halen. In het begin kookten ze vijfhonderd maaltijden per dag. Bejaarde vrouwen uit de buurt hielpen als vrijwilligers in de keuken. Elke dag moest het eten bij elkaar gezocht worden, want winkels waren of niet open of amper bevoorraad. Pinautomaten werkten niet of nauwelijks, dus alleen contant geld halen was al een dagtaak. Niet zo gek dat mensen aangewezen waren op de maaltijden van Rodriguez’ centrum. Voedsel bewaren konden ze niet, want er was geen stroom en dus ook geen koelkast in het buurtcentrum.
Totdat Rodriguez een journalist uit Florida tegen het lijf liep die een reportage besloot te maken over het buurtcentrum. Een Puerto Ricaan in Florida zag die reportage en attendeerde een kennis op Rodriguez’ initiatief. Die kennis werkte bij Sonnen, een Duits bedrijf voor energieopslag voor particulieren dat ook actief is in de VS. Via de lokale partner Pura Energia vroeg Sonnen aan Rodriguez of hij interesse had in een gratis installatie van zonnepanelen en -opslag. Graag, zei hij.
<blockquote>‘We bleken meer energie op te wekken dan de opslag van 8 kilowattuur aan kan.’</blockquote>
In november kreeg het buurtcentrum de panelen en batterijen. De installatie levert stroom voor de koelkasten, licht, internet en het opladen van de apparaten waar buurtbewoners mee komen aanzetten. ‘De zonne-energie is tot nu toe heel betrouwbaar gebleken,’ zegt Rodriguez, ‘maar toevallig is de batterij gister stuk gegaan. We bleken meer energie op te wekken dan de opslag van 8 kilowattuur aan kan. We wisten niet dat we dan op een knopje moesten drukken om de stroom af te laten vloeien.’
<h5>‘Het beest’</h5>
<a href="https://www.vn.nl/thema/duurzaamheid/">Hernieuwbare energie</a> heeft een enorm potentieel in Puerto Rico. In 2008 rapporteerden onderzoekers van de universiteit van Puerto Rico in Mayaguez al dat als 65 procent van de huizen op het eiland zonnepanelen zou hebben, er genoeg stroom zou worden opgewekt om in 100 procent van de energiebehoefte te voorzien van huishoudens tijdens piekuren. ‘Als opslag op grote schaal mogelijk wordt, zal zonne-energie zelfs alle energie voor Puerto Rico kunnen leveren, zelfs voor grote, energie-intensieve industrie en commerciële activiteiten,’ schreven de onderzoekers destijds. Naast zonne-energie is bovendien wind- getijden- en geothermale energie mogelijk op het eiland.
Toch wordt dat potentieel amper benut. Vrijwel alle energie op het eiland komt uit fossiele brandstoffen. In 2016 kwam 47 procent van de elektriciteit uit centrales die op olie draaiden, 34 procent uit gascentrales en 17 procent uit kolencentrales. Slechts 2 procent kwam uit wind- of zonne-energie. Die fossiele brandstoffen moeten allemaal geïmporteerd worden om de centrales aan de zuidkant van het eiland draaiende te houden. Vanwege een wet uit 1917 mogen alleen schepen die onder Amerikaanse vlag varen en uit een Amerikaanse haven komen, naar Puerto Rico varen. Al met al maakt het de energievoorziening op het eiland ontzettend duur. Puerto Ricanen betaalden vorig jaar 20,47 cent per kilowattuur, tegenover gemiddeld 13,19 cent op het vasteland van de Verenigde Staten.
<div class="overflow-hidden pt-3"><div class="contentpanel"><img class="contentpanel__image"
 height="683"
 width="1024"
 src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/HH-70916816-scaled.jpg"
 alt="Puerto Rico"
 /><div class="contentpanel__content"><h5>Wel staatsburger, geen stemrecht</h5>
Puerto Rico is sinds 1898, toen de Verenigde Staten het eiland binnenvielen tijdens de Amerikaans-Spaanse oorlog, Amerikaans grondgebied. Daarvoor was het eiland eeuwenlang een Spaanse kolonie. Sinds 1917 zijn Puerto Ricanen Amerikaanse staatsburgers, maar met beperkingen. Omdat Puerto Rico wel Amerikaans grondgebied, maar geen officiële staat is, mogen Puerto Ricanen die op het eiland wonen niet stemmen in de presidentsverkiezingen. Het eiland heeft immers geen kiesmannen die uiteindelijk de president kiezen. Puerto Ricanen die naar het vasteland verhuizen, mogen wel stemmen voor de presidentsverkiezingen. Het eiland heeft wel een afgevaardigde in het Amerikaanse Congres, maar die heeft geen stemrecht. Puerto Ricanen betalen geen federale inkomstenbelasting, maar wel sociale verzekeringspremies en vermogenswinstbelasting.
</div><div class="contentpanel__toggle pulse"><div class="plus"></div></div></div></div><div class="figcaption gallery-title"></div>
De hoge prijs en het gebrek aan innovatie zijn gevolg van het feit dat de volledige energievoorziening van Puerto Rico in handen is van ‘het beest’ PREPA, het publieke elektriciteitsbedrijf, zegt Francisco Rullan, directeur van het staatsbureau voor energiebeleid en de belangrijkste energie-adviseur van gouverneur Ricardo Rossello. ‘PREPA is een monopolist, en monopolisten nemen slechte beslissingen.’ Rullan kan het weten: hij werkte 21 jaar als civiel ingenieur voor ‘het beest’, waar volgens hem ‘geen ruimte voor innovatie’ was.
<blockquote> ‘Het was de centralisatie van de voorzieningen die ons na Maria in de problemen bracht.’</blockquote>
PREPA had al ernstige problemen voor Maria zich aandiende – het bedrijf had een schuld van 9 miljard dollar en leed ernstig onder een braindrain van gekwalificeerd personeel, dat ofwel met pensioen ging of naar het vasteland vertrok. Maar de orkaan legde de problemen pas echt goed bloot. Alle grote (fossiele) elektriciteitscentrales staan aan de zuidkant van het eiland, terwijl het merendeel van de energie aan de noordkant, rondom hoofdstad San Juan, wordt verbruikt. Vrijwel alle opgewekte energie moet via bovengrondse transmissielijnen van het zuiden naar het noorden, over een bergachtig terrein. Vanwege de enorme schuld was er al jaren geen adequaat onderhoud gepleegd op de transmissielijnen. Dat is de voornaamste reden dat het volledige eiland zonder stroom zat na Maria. De centrales aan de zuidkant waren grotendeels gespaard bleven, maar 80 procent van het transportnetwerk lag plat. ‘Het was de centralisatie van de voorziening die ons in de problemen bracht,’ zegt Rullan.
<h5>‘Microgrids’</h5>
In Rullans toekomstvisie wordt de energieopwekking op Puerto Rico decentraal geregeld. ‘Het worden allemaal onderling verbonden microgrids,’ zegt hij. ‘Particulieren die zelf hun energie opwekken, maar ook kleine of middelgrote bedrijven die dat doen, en dan sluiten we al die microgrids op elkaar aan,’ zegt hij. Op die manier zou over twintig jaar dertig tot vijftig procent van de energie in Puerto Rico uit hernieuwbare bronnen kunnen worden gewonnen. Cruciaal voor zo’n toekomst is de privatisering van PREPA, die Rossello begin dit jaar aankondigde. ‘Want de monopolist die PREPA nu is, staat niet open voor concurrerende technologie,’ zegt Rullan.
Maar, waarschuwt Agustin Irizarry, een van de onderzoekers die meeschreef aan het rapport uit 2008 over de potentie van zonne-energie, Puerto Rico heeft slechte ervaringen met derde partijen in de energievoorziening. Een goed voorbeeld is Sunniva, een bedrijf uit Texas dat zonnepanelen leaset aan particulieren. Het bedrijf leverde er geen batterijen bij, dus de Puerto Ricanen met Sunniva-panelen moesten alsnog op het net van PREPA worden aangesloten. ‘Na Maria hadden zij dus geen stroom,’ zegt Irizarry, ‘omdat het net er helemaal uit lag. Maar ondertussen bleven ze wel rekeningen krijgen.’ Het overkwam Irizarry zelf. ‘De zonnepanelen op het dak van mijn huis hadden geen enkele schade,’ zegt hij, ‘maar omdat ik er geen opslag bij had, waren ze nutteloos.’
<h5>Zonne-energie uit noodzaak</h5>
Op het dak van een roze gebouw in het centrum van Adjuntas, in het midden van de centrale bergketen van het eiland, schittert een imposante installatie van zonnepanelen in het zonlicht. Dit is Casa Pueblo, een organisatie die de gemeenschap in Adjuntas zelfstandiger en duurzamer wil maken. Al in 1999 legden vader en zoon Alexis en Arturo Massol zonnepanelen op het dak. ‘Daar konden de lampen mee aan,’ zegt Alexis. Francisco Rullan koppelde de panelen destijds als PREPA-ingenieur aan het net. ‘Het was de eerste keer dat ik zonnepanelen in het echt zag,’ zegt hij. Volgens Alexis vroegen buurtbewoners zich in die tijd af ‘waar die panelen voor nodig waren’.
<blockquote>‘We proberen mensen bij te brengen hoe krachtig de zon is als energiebron en wat het betekent om onafhankelijk te zijn van de overheid.’</blockquote>
Omdat elektriciteit al tijden zo duur was op het eiland, gingen mensen zich de afgelopen jaren langzaamaan interesseren voor zonne-energie, maar post-Maria heeft die interesse een enorme impuls gekregen. Casa Pueblo functioneerde net als het buurtcentrum van Luis Rodriguez in Mariana in de eerste weken na Maria als een spil in de gemeenschap, waar mensen stroom konden. Maar Casa Pueblo ging verder. Via de Puerto Ricaanse diaspora op het vasteland zamelden ze geld in om tienduizend lampen op zonne-energie te kopen. Die verspreidden ze in de gemeenschap. Ook gaven ze tientallen kleine koelkastjes op zonne-energie weg aan mensen die medicatie zoals insuline koel moesten houden in de tropische hitte van het eiland. ‘Op deze manier proberen we mensen bij te brengen hoe krachtig de zon is als energiebron en wat het betekent om onafhankelijk te zijn van de overheid,’ zegt Alexis.
Casa Pueblo installeerde ook nog eens tien volledige zonne-installaties bij mensen die het vanwege gezondheidsredenen het hardst nodig hadden. Zoals de 85-jarige Carmen Torres, die in een klein houten huisje in de heuvels rondom Adjuntas woont. Ze slaapt vanwege ademhalingsproblemen de hele nacht met een zuurstofmasker op. Door het zonnepaneel op haar dak en de bijbehorende opslag kan ze de machine de hele nacht laten draaien, zonder onderbrekingen, en heeft ze bovendien geen last van de schadelijke uitstoot die een dieselgenerator met zich mee zou brengen. Zelfs nu haar huis weer stroom heeft van het netwerk, vertrouwt ze liever op haar zonne-installatie.
‘Noodzaak is de moeder van vindingrijkheid,’ zegt Alexis. ‘Van het licht in de keuken tot je gezondheid, de mensen hier zien nu dat zonne-energie het kan brengen.’ ‘We doen dit niet alleen maar als liefdadigheid,’ valt zijn zoon Arturo hem bij. ‘We bouwen aan een veerkrachtiger toekomst.’
<figure style="width: 1280px" class="wp-caption alignleft"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-386184" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/0f2aadd8a80742aaa0748176da16a248-0-1280x853.jpg" alt="" width="1280" height="853" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/0f2aadd8a80742aaa0748176da16a248-0-1280x853.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/0f2aadd8a80742aaa0748176da16a248-0-scaled-600x400.jpg 600w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/0f2aadd8a80742aaa0748176da16a248-0-768x512.jpg 768w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/0f2aadd8a80742aaa0748176da16a248-0-1536x1024.jpg 1536w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/0f2aadd8a80742aaa0748176da16a248-0-2048x1365.jpg 2048w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/03/0f2aadd8a80742aaa0748176da16a248-0-640x427.jpg 640w" sizes="(max-width: 1280px) 100vw, 1280px" /><figcaption class="wp-caption-text">Gerald Herbert/Hollandse Hoogte</figcaption></figure>
<h5>Tweederangsburgers</h5>
Dat verlangen naar veerkracht staat centraal bij iedereen die op de een of andere manier bezig is het met energienetwerk van Puerto Rico. ‘Ons eiland ligt nog steeds op dezelfde plek als voor Maria,’ zegt onderzoeker Irizarry. ‘We hebben hier altijd orkanen gehad, maar afgelopen jaar was de eerste keer dat ik een categorie-4 (Maria, red.) een paar weken na een categorie-5 (Irma, die langs de noordwestkant van het eiland trok, red.) voorbij zag komen. Er zit een onvoorstelbare hoeveelheid energie in de oceaan en we gaan de komende jaren te maken krijgen met meer ernstige en bedreigende orkanen.’
Daarom raden Irizarry en zijn collega’s in een recente brief aan PROMESA, de financiële toezichtsraad die door president Barack Obama werd ingesteld om de staatsschuld van Puerto Rico op orde te krijgen, niet aan in te zetten op grootschalige installaties van zonne- of windenergie, maar op kleinere installaties. Die zijn minder vatbaar voor de verwoestende winden van een orkaan en kunnen bovendien indien nodig gedemonteerd worden voordat een orkaan zich aandient. ‘Dat kan niet met een normaal elektriciteitsnet of met velden vol zonnepanelen,’ zegt Irizarry.
Zo’n aanpak zou bovendien een behoorlijke mate van onafhankelijkheid van de overheid met zich mee brengen. Als Maria iets heeft laten zien, daar zijn vrijwel Puerto Ricanen het over eens, dan is het wel dat ze door de regering in Washington DC gezien worden als tweederangsburgers. Je hoeft maar naar de beelden te kijken van het bezoek van president Trump, die rollen handdoeken <a href="https://www.theguardian.com/world/video/2017/oct/04/trump-throws-paper-towels-into-crowd-in-puerto-rico-video">naar de mensen gooide</a>. Maar ook het vertrouwen in de gouverneur en de rest van de lokale overheden is flink geslonken. PREPA is een van de meest gehate overheidsinstellingen, omdat zoveel mensen al zo lang zonder stroom zitten. Alexis Massol van Casa Pueblo legt uit: ‘Wij willen van onderaf verandering teweegbrengen. We gaan niet op de overheid zitten wachten.’
En dus bouwt Casa Pueblo stapje voor stapje verder aan een Adjuntas waar alle elektriciteit uit hernieuwbare bronnen komt. De komende maanden installeren ze (gratis) zonne-installaties bij ondernemers die kapperszaken of kleine buurtwinkeltjes hebben. In april opent een bioscoop die volledig op zonne-energie draait, en sinds kort draait de radiotoren van Casa Pueblo (de organisatie heeft een eigen radiozender) ook volledig op zonne-energie. ‘Wij gaan de rest van het eiland laten zien hoe het moet, en dan zullen zij volgen,’ zegt Alexis.
<h5>Leningen voor zonne-installaties</h5>
Luis Rodriguez probeert op zijn beurt mensen in Mariana die interesse hebben in een zonne-installatie, te helpen een betrouwbare leverancier en installateur te vinden. Maar de prijs is vaak een obstakel. De installatie die zijn buurtcentrum gedoneerd kreeg, heeft een waarde van 30.000 dollar. Het gemiddelde inkomen in Puerto Rico was in 2016 nog geen 19.000 dollar. Voor veel mensen lijkt een zonne-installatie daarom onbetaalbaar. ‘Maar dat is een nieuwe auto ook,’ zegt Agustin Irizarry. ‘En toch heeft iedereen er hier een, want ze hebben ’m nodig en je kunt overal een autolening afsluiten. Ik voorspel dat je binnenkort ook overal leningen voor zonne-installaties kunt krijgen.’
Zolang de overheid geen speciale belastingen gaat instellen voor mensen die hun eigen energievoorziening (inclusief opslagcapaciteit) hebben, ziet Irizarry een zonnige toekomst voor zonne-energie in Puerto Rico. Want mensen willen onafhankelijker zijn. Of in de woorden van Arturo Massol: ‘Na Maria is energie-onafhankelijk niet alleen meer een kans, het is een noodzaak.’

Zonne-energie in verwoest Puerto Rico: ‘Noodzaak is de moeder van vindingrijkheid’

&#8216;Dit zijn beruchte toiletten,&#8217; zegt Bram van der Linden, directeur van Openbare Jenaplanschool De Petteflet in Groningen, en hij trekt een deur open. &#8216;Je begrijpt wel waarom.&#8217; De penetrante lucht die uit de wc&#8217;s komt, maakt dat je zonder hand voor je neus niet lang in de ruimte kunt verblijven. Van der Linden: &#8216;De stank gaat in de tegels zitten. Als je het hier maar één keer per dag schoonmaakt, kom je nooit van de geur af. En na het overblijven ligt er overal modder, die de kinderen naar binnen lopen. Soms zit er zelfs modder, of iets anders, op de muur gesmeerd.&#8217; De schooldirecteur heeft geen geld voor extra schoonmaakuren, dus kwamen ouders in actie. Aanvankelijk maakten ze de wc&#8217;s tussen de middag zelf schoon. Inmiddels hebben ze geld ingezameld om de tweede schoonmaakronde door overblijfmoeders te laten doen. 
Het initiatief voor de geldinzameling kwam van Olivier de Greef, wiens zoontje in de kleuterklas zit. &#8216;Ik vond het gewoon onacceptabel, mijn kind wilde niet meer op school naar de wc en er gingen kinderen met buikpijn naar huis. Dan kom ik in beweging. Natuurlijk zijn er ouders die vinden dat ze hier niet voor zouden moeten betalen, maar met praten maak je geen wc&#8217;s schoon.&#8217; In een paar weken tijd haalde De Greef bijna zevenhonderdtwintig euro op. Daarmee kan hij tot de zomervakantie de overblijfmoeders betalen. Voor de komende jaren gaat de directeur met de oudercommissie bekijken of de ouderbijdrage verhoogd kan worden om een hygiënische school te garanderen.
Van alles betalen
Wat is hier aan de hand? Een vrijwillige ouderbijdrage per kind is gebruikelijk, maar is in principe bedoeld voor schoolreisjes en sinterklaasvieringen. Het schoonmaken van het schoolgebouw behoort te worden bekostigd door het Rijk. Maar daar zit het probleem: de rijksvergoeding is veel te laag in vergelijking met de kosten die de meeste scholen moeten maken. Dat is al decennia het geval, maar vroeger konden scholen dat verschil met financiële reserves opvangen. Die tijd is inmiddels voorbij. &#8216;Elke basisschool heeft nu pijn,&#8217; zegt Bram van der Linden. 
Een deel van het probleem wordt veroorzaakt doordat de rijksvergoeding (die ook de kosten voor energie, meubilair, lesmethoden en klein onderhoud moet dekken) aan scholen wordt berekend op basis van de zogenaamde Londo-normen, genoemd naar de studie van een commissie onder leiding van ene dr. Londo, die in de jaren zeventig tot in detail beschreef op hoeveel geld gemeenten recht hadden voor de exploitatie van schoolgebouwen. Het leerlingaantal van een school is daarbij bepalend. Aan de hand daarvan wordt bijvoorbeeld bepaald hoeveel vierkante meter schoonmaak bekostigd wordt, los van hoe groot de school daadwerkelijk is. Dus als het aantal leerlingen op een school krimpt, moet hetzelfde gebouw met minder geld worden schoongehouden. In de praktijk wordt daarom vaak een beroep gedaan op de ouders. 
Op menig basisonderwijsinstelling werd dan ook met verbijstering gereageerd toen onderwijsminister Marja van Bijsterveldt afgelopen december opriep tot versterking van de ouderparticipatie op scholen. Veel ouders zouden volgens haar gewild of ongewild in een &#8216;consumentenrol&#8217; terecht zijn gekomen. 
Volgens Bram van der Linden heeft Van Bijsterveldt &#8216;geen idee&#8217; hoe het er op basisscholen aan toe gaat. &#8216;Ze lacht zich het apekriekje. Ze vraagt expliciet om meer ouderhulp op school, alsof dat niet al hartstikke veel gebeurt, en nu ziet ze ook nog dat ouders van alles gaan betalen.&#8217; Elke vijf jaar evalueert het ministerie van OCW of de vergoeding voor de exploitatie van basisscholen voldoet. In 2011 vond het laatste onderzoek plaats, waarin de uitgaven van scholen werden afgezet tegen de inkomsten vanuit het Rijk. Daaruit bleek dat scholen gemiddeld vier procent meer uitgaven dan er binnenkwam. Minister van Bijsterveldt meldde vervolgens aan de Tweede Kamer dat ze &#8216;gezien de geringe afwijking tussen bekostiging en de feitelijke uitgaven&#8217; geen reden zag iets aan de rijksvergoeding te veranderen. &#8216;Bovendien heb ik daar de middelen nu niet voor.&#8217; 
Een vreemde redenatie, vindt de Primair Onderwijs Raad, de sectororganisatie voor het basisonderwijs. &#8216;Scholen geven natuurlijk niet meer uit dan ze binnenkrijgen, dus de vergelijking die de minister maakt is weinig zinvol,&#8217; zegt beleidsmedewerker Gertjan van Midden. &#8216;Je moet kijken hoeveel ze eigenlijk nodig hebben, en dat vergelijken met wat ze binnenkrijgen. Dan zou je een heel ander resultaat krijgen.&#8217; Dat bleek al in 2006, toen OCW een aantal onderzoeksbureaus de opdracht gaf in kaart te brengen welke investeringen scholen jaarlijks zouden móéten doen, en welke worden nagelaten wegens geldgebrek. Daaruit viel af te leiden dat basisscholen gemiddeld twintigduizend euro tekortkomen op de exploitatie. En dat op negentig procent van de scholen in meer of mindere mate onbetaalde hulp wordt aangewend voor de schoonmaak. 
De toenmalige onderwijsminister, Maria van der Hoeven, zag niettemin geen aanleiding om het prijsniveau te herijken en hield vast aan de normen uit de jaren tachtig. Aan de Tweede Kamer schreef ze dat &#8216;er veel te winnen is door een betere organisatie van de schoonmaak, betere en meer frequente controle op de schoonmaak en betere selectie van schoonmaakbedrijven&#8217;.
Zwart van het stof
Op de Corantijnschool in Amsterdam-West weigert directrice Arnie Schuil ouders te vragen om te helpen schoonmaken, omdat ze het probleem volgens haar dan in stand houdt. &#8216;Maar als ze met een dweil en emmer op de stoep staan, hou ik ze ook niet tegen.&#8217; 
De schoonmaker op de Corantijnschool heeft elke dag tweeënhalf uur om het bijna tweeduizend vierkante meter tellende gebouw te poetsen en te boenen. Dat betekent in de praktijk dat één keer per dag de wc&#8217;s worden gereinigd en de vuilnisbakken in klaslokalen worden geleegd. Eén keer per week wordt elk lokaal gedweild, maar alleen als de docent of de leerlingen al geveegd hebben. Het dweilen gebeurt bovendien vaak met vies sop, omdat de enige kraan met warm water zich op de begane grond bevindt, en de schoonmaker geen tijd heeft om voor elke verdieping vers water te halen. Lerarenruimtes en kantoren worden niet gedaan. &#8216;Kijk maar eens hoe vies het hier is,&#8217; zegt Schuil over haar kantoor. Ze haalt een hand over de vloer, die gelijk zwart ziet van het stof. &#8216;Het maakt me niet zoveel uit, ik zit hier toch nooit. Maar de leraren-wc&#8217;s worden niet elke dag gedaan. Op welke werkplek is dat normaal? De kleuter-wc&#8217;s moeten eigenlijk twee keer per dag. Dat doen de kleuterjuffen.&#8217; De schoonmaker verwijt ze niets. &#8216;Die krijgt gewoon veel te weinig uren betaald. Maar meer geld is er niet. Echt niet.&#8217; 
Peter Meijboom is facilitair manager van de stichting Amsterdam-West Binnen de Ring, het schoolbestuur waar de Corantijnschool onder valt. &#8216;We zijn het normaal gaan vinden dat scholen niet schoon genoeg zijn en dat dat onbetaald opgelost wordt,&#8217; zegt hij. &#8216;Ik ken schoonmakers die buiten werktijd komen poetsen.&#8217;
Later zindelijk
Volgens de PO-raad zijn De Petteflet en de Corantijnschool allesbehalve uitzonderlijke gevallen. De vereniging vertegenwoordigt vijfenzeventig procent van de basisscholen in Nederland en zegt dergelijke verhalen van vrijwel alle leden te horen. De oplossing ligt voor de hand, meent de raad: stel hygiëne-eisen op waaraan scholen moeten voldoen. Op dit moment is er geen toezicht op hoe schoon scholen zijn, terwijl alle betrokkenen, inclusief het ministerie van OCW, van mening zijn dat een schone, nette school een positief effect heeft op de kwaliteit van het onderwijs. De PO-raad wil ook dat het Rijk geen geldstromen meer via de gemeenten naar de scholen laat lopen. Eind 2011 kwam aan het licht dat gemeenten jaarlijks driehonderd miljoen euro, bedoeld voor onderwijs, in de praktijk aan heel andere zaken uitgeven. Een meerderheid van de Tweede Kamer steunde daarop een motie van de PVV om deze gelden waar mogelijk direct aan de schoolbesturen beschikbaar te stellen. Minister Van Bijsterveldt vond dat &#8216;een interessante gedachte&#8217;, maar legde de motie naast zich neer omdat over verschuiving van dit budget geen afspraken zijn vastgelegd in het bestuursakkoord met de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). 
Op De Petteflet zitten ze overigens niet te wachten op hygiëne-eisen. &#8216;We hebben het alleen maar over normen,&#8217; zegt betrokken vader Olivier de Greef. &#8216;Als je daaraan voldoet, ben je gelukkig. Maar zo werkt het dus niet. Als de wc&#8217;s hier net zijn schoongemaakt, voldoen ze aan de norm. Maar het gaat erom wat daarná gebeurt.&#8217;
Directeur Bram van der Linden voegt eraan toe: &#8216;Je kunt de aversie die een kind heeft om naar de wc te gaan niet meten. Maar ik weet zeker dat een kind dat buikpijn heeft omdat het zijn plas ophoudt, minder goed leert dan een ander.&#8217; Daar komt nog bij, zegt kleuterjuf Suzanne Claassen, dat docenten die bezig zijn de wc schoon te maken, niet bezig zijn met lesgeven. &#8216;Zeventien jaar geleden moest ik ook al de vloer vegen en de tafels afnemen. Maar vroeger had ik minder administratieve taken en was er een conciërge die kon helpen. Die hebben wij niet meer. En vroeger poepten kinderen echt niet naast de wc, nu wel. Want kinderen worden later zindelijk. Of dat door de luiers komt of toch een stukje opvoeding is, weet ik niet. Maar ik moet het wel opruimen, en dan zit mijn klas van dertig kleuters een tijdje alleen.&#8217; 
Op papier hebben basisscholen wel de mogelijkheid meer geld uit te trekken voor schoonmaak dan ze op basis van de Londo-normen ontvangen. Sinds 2006 krijgen ze voor alle vergoedingen voor personele en materiële zaken één bedrag (de zogenaamde lumpsum), waarvan besturen en directies zelf mogen bepalen hoe ze het verdelen. Maar meer geld naar schoonmaak, betekent bijvoorbeeld wel minder geld voor lerarensalarissen.
&#8216;Ik wil zo lang mogelijk mijn groepen in stand houden,&#8217; zegt Bram van der Linden. Dus puzzelt hij met de begroting om zo veel mogelijk docenten in dienst te houden en zoekt hij voor de schoonmaak creatieve oplossingen. Met lede ogen ziet hij aan hoe het basisonderwijs, door de financiële onzekerheid, administratieve last en geringe schoonmaakkwaliteit, een steeds minder aantrekkelijke werkomgeving wordt. En hoe docenten tegen &#8216;het gevaar van het onderwijs&#8217; aanlopen: &#8216;Wij onderwijzers gaan altijd over onze grenzen heen in het belang van de kinderen. We zetten een stapje bij, en nog een, en nog een. Tot de rand bereikt is. Mijn angst is dat die rand steeds dichterbij komt.&#8217;

Poep naast de pot

Fotodocument / Gastropologie
Wat is de overeenkomst tussen een reddingszwemmer uit Aus­tralië, een monnik uit Italië en een herder uit Tibet? In een dag nemen ze meer calorieën tot zich dan Takeuchi Masato, een sumoworstelaar uit Japan. De reus van 180 kilo (bijnaam: Miyabiyama, &#8216;Gra­ci­eu­ze Berg&#8217;) eet op een trainingsdag 3500 kilocalorieën (kcal)om zijn gewicht te behouden. Dat is al 1000 kcal meer dan een gemiddelde man per dag nodig heeft. Maar de reddingszwemmer, monnik en herder zitten daar nog ver boven.
Voor het boek What I Eat. Around the World in 80 Diets portretteerde het echtpaar Peter Menzel (fotograaf) en Faith D&#8217;Aluisio (schrijfster) mensen over de hele wereld met het voedsel dat ze die dag aten. Alle maaltijden werden gewogen, alle ingrediënten geïdentificeerd, en alle calorieën geteld. Het doel? &#8216;We hopen dat mensen, vooral met dieet- of gewichtsproblemen, beter begrijpen hoe voeding in elkaar zit. Daarnaast willen we laten zien hoe belangrijk beweging is voor een gezonde levensstijl. En je kunt mensen beter zelf laten ontdekken wat ze van anderen kunnen leren, in plaats van te zeggen wat ze moeten doen,&#8217; zegt Menzel. 
Jakherder Karsal uit Tibet at op de dag dat Menzel en D&#8217;Aluisio bij hem langskwamen 5600 kcal. Zijn voedsel bestaat uit veel brood, zuivel en gedroogd schapenvlees. Zijn eigen jaks eet hij zelden, omdat ze zijn gezin voorzien van melk, wol en brandstof in de vorm van gedroogde mest. Bovendien mag hij als boeddhist zelf geen dieren slachten. Het schapenvlees dat hij eet, krijgt hij van anderen. Noolkisaruni Tarakuai is herderin in Kenia. De Masaivrouw dronk op de dag van de foto twee kopjes melk en thee, at dikke pap van maïsmeel en een banaan die haar man haar kwam brengen. Bij elkaar slechts 800 kcal. Er zijn dagen dat ze meer eet; als ze bijvoorbeeld een geit slacht om haar zeven kinderen van de nodige eiwitten te voorzien, dan neemt ze zelf ook wat. Maar in tijden van extreme droogte zijn zelfs de geiten te mager om van te eten. Dan verkoopt ze de huiden en geeft ze het karkas aan de honden. Ze is dan afhankelijk van voedselhulp, die soms wel en soms niet komt. 
D&#8217;Aluisio benadrukt in het voorwoord van What I Eat dat de foto&#8217;s een momentopname zijn. Zo zou Jill McTighe uit Groot-Brittannië het waarschijnlijk niet lang volhouden als ze elke dag drie zakken chips, vijf repen chocola, een heel wit brood met ei, bacon, ham en kaas, een halve kilo vlees, taart, ijs en een avondmaaltijd (bij elkaar 12.300 kcal) zou verorberen. &#8216;Jills vreetbui van die dag wordt gecompenseerd door dagen waarop ze misschien slechts 5000 kcal at,&#8217; schrijft D&#8217;Aluisio. Maar gezond is het nog steeds niet, en dat toont het portret indringend. De moeder uit Engeland is inmiddels op dieet en probeert van haar vreetbuien af te komen, is te lezen in een naschrift.
Stoofpot van schapenoog
Menzel en D&#8217;Aluisio zijn al langer gefascineerd door voedsel. In 1998 publiceerden ze het boek Man Eating Bugs. Daarin brachten ze in beeld hoe in alle werelddelen, behalve in Europa en Noord-Amerika, insecten een belangrijke voedselbron vormen. Voor Hungry Planet. What the World Eats (2005) portretteerden ze gezinnen met het voedsel van één week, en noteerden ze de totale kosten. What I Eat is het sluitstuk van de missie van het echtpaar om de wereld, en vooral de Amerikaanse bevolking, na te laten denken over eetgewoonten en een gezonde levensstijl. In al die jaren hebben ze zelf zo&#8217;n beetje alles wel geproefd: &#8216;We hebben honden gegeten op een verjaardagsfeestje in Indonesië, schapenblaas gevuld met bloed in Mongolië en een stoofpot van schapenoog in Peru.&#8217;
&#8216;Voor dit laatste boek was het vreemdste wat we tegenkwamen een Indiase vrouw die elke dag om drie uur opstond om haar eigen urine te drinken.&#8217; Daar hebben de makers niet aan meegedaan. &#8216;We hebben bijna honderd soorten insecten gegeten voor Man Eating Bugs, maar urine drinken ging ons te ver.&#8217;
Bladerend door het boek dringt zich de gedachte op: hoe zou mijn eigen foto eruitzien? In dat opzicht is What I Eat ook een spiegel. Ook Men­zel en D&#8217;Aluisio hebben kritisch naar zichzelf gekeken, hun portretten zijn in het boek opgenomen. Menzel: &#8216;Sinds het project zijn we minder brood en boter gaan eten, en we letten op de grootte van onze porties. We realiseren ons beter hoeveel suiker er in bewerkte voedingsmiddelen zit dus dat mijden we als de pest. Maar verder is er weinig veranderd in ons eetpatroon: veel verse groenten en fruit, en we proberen maar één keer per week vlees te eten.&#8217;
Peter Menzel &#038; Faith D’Aluisio, ‘What I Eat. Around the World in 80 Diets’, Material World, 336 p., € 34,99Foto’s ©Peter Menzel/Hollandse Hoogte

Calorieënwijzer

Binnenland
Wie een paar weekjes op vakantie is geweest, zal zich verbaasd achter de oren hebben gekrabt bij het doornemen van de ongelezen kranten. Waar is Mark Rutte gebleven? Is zijn kabinet soms gevallen? Zijn er binnenkort verkiezingen? In rap tempo heeft zich de afgelopen week binnen de spraakmakende gemeente een nieuwe consensus afgetekend: Emile Roemer, fractieleider van de Socialistische Partij, wordt de volgende premier van ons land.
We zijn hier getuige van iets dat de afgelopen zes jaar zeker vier keer is gebeurd: op basis van peilingen wordt een politicus alvast tot premier gekroond. Telkens is de opwinding groot. En telkens blijken de voorspellingen voorbarig. Het bekendste voorbeeld is dat van oud-PvdA-leider Wouter Bos. In maart 2006 behaalde zijn partij bij de gemeenteraadsverkiezingen een monsteroverwinning. In de weken erna tikte de PvdA in de peilingen het magische aantal van zestig zetels aan. &#8216;Wij willen Wouter,&#8217; kopte de Volkskrant euforisch. Niemand twijfelde er meer aan: hier stond de nieuwe leider van ons land. Het liep anders. Enkele maanden later verloor Bos de Tweede Kamerverkiezingen van CDA-leider Jan Peter Balkenende. Kansloos.
Nog geen jaar later was er een nieuwe hype. Rita Verdonk werd uit de VVD gezet en begon haar eigen partij, Trots op Nederland. In oktober 2007 dichtte een peiling van TNS NIPO de oud-minister negenentwintig zetels toe &#8211; bijna twee keer zoveel als haar oude partij. Zelf dacht IJzeren Rita veertig zetels te kunnen halen. Niet alleen Verdonk was hiervan overtuigd, ook serieuze commentatoren voorzagen een jarenlange politieke hegemonie van Trots op Nederland. &#8216;Als de peilingen niet bedriegen, belooft het een klapper te worden,&#8217; schreef wijlen Willem Breedveld, de nestor van de politieke duiders, in Trouw. &#8216;Ik ben daar zelfs geneigd aan toe te voegen dat haar beweging een vloedgolf kan veroorzaken op de top waarvan zij met succes het premierschap zal kunnen opeisen. Wat Pim Fortuyn in 2002 net niet is gelukt, zou haar, als het tij meezit, wel kunnen gelukken.&#8217;
De afloop van het Rita-sprookje is bekend: ruzie, implosie, nul zetels, einde carrière.
Vervolgens was het de beurt aan Alexander Pechtold van D66. In het najaar van 2009 stonden de Democraten op zesentwintig zetels. Daarmee waren ze, achter de PVV van Geert Wilders, virtueel de tweede partij van het land. &#8216;D66 ligt vast op koers voor een klinkend succes bij de volgende Tweede Kamerverkiezingen,&#8217; concludeerde het doorgaans behoedzame Financieele Dagblad. &#8216;Onder aanvoering van Alexander Pechtold stevenen de democraten af op de grootste overwinning ooit.&#8217;
Pechtold zelf deed weinig moeite de verwachtingen te temperen: in een officieel communiqué verklaarde hij géén minister-president te willen worden &#8211; ook als D66 de grootste partij werd. In Den Haag circuleerden de namen van oud-minister Hans Wijers en SER-voorzitter Alexander Rinnooy Kan als mogelijke D66-premier. Maar ook hier werden de verwachtingen niet ingelost: in juni 2010 haalde D66 tien zetels. Weliswaar een verdriedubbeling, maar bij lange na niet de klapper waar men op had gerekend.
Toen kwam PvdA-leider Job Cohen. Bij diens wervelende rentree in de landspolitiek in maart 2010 schoten de sociaal-democraten omhoog in de peilingen. Stonden ze in oktober 2009 &#8211; ten tijde van Pechtolds zegetocht &#8211; nog op een jammerlijke dertien zetels, in april 2010 waren dat er maar liefst vijfendertig. De rustige, op verbinding gerichte Cohen zou het land gaan leiden &#8211; dat stond vast. Helaas: op 9 juni 2010 legde Cohen het (nipt) af tegen VVD-leider Mark Rutte.
En nu is Emile Roemer de gevierde jongen. Hoeveel waarde moet de SP-leider hechten aan de vierendertig zetels waar hij volgens Maurice de Hond goed voor is?
De opmars van de SP in de peilingen bewijst de aantrekkingskracht van de partij onder kiezers. Electoraal bevinden de socialisten zich volgens TNS NIPO-onderzoeker Peter Kanne structureel in een gunstige positie. In zijn onlangs verschenen boek Gedoogdemocratie verdeelt Kanne de Nederlandse politiek in vier ideologische kwadranten. Het kwadrant van de SP (&#8216;de zorgzame regio&#8217; &#8211; een samenleving met gevoel voor gemeenschapszin) is potentieel goed voor veertig procent van het electoraat.Dat is goed nieuws voor Roemer, maar het zegt weinig over zijn kansen bij de volgende verkiezingen. Voor die tijd kan er nog van alles gebeuren: het CDA stijgt weer, de PVV komt terug, de PvdA tovert een nieuwe leider uit de hoge hoed. De huidige gemoedstoestand van de Nederlandse bevolking heeft nauwelijks voorspellende waarde voor 2015 (of eerder).
Hebben peilingen dan wél invloed? Ja, zegt Galen Irwin, emeritus hoogleraar politicologie aan de Universiteit Leiden &#8211; maar niet op de manier die iedereen denkt. Kiezers zouden graag stemmen op een partij die goed staat in de peilingen. Maar voor dit bandwagon-effect, zegt Irwin, is nooit sluitend bewijs gevonden.
De invloed van peilingen zit hem meer in het bevorderen van strategisch stemgedrag. &#8216;Steeds meer mensen hebben sympathie voor meer partijen tegelijk, terwijl ze maar één stem kunnen uitbrengen. Aan de hand van peilingen kijken ze hoe hun stem de meeste invloed heeft.&#8217;Volgens Kanne bevorderen peilingen de &#8216;politieke marktwerking&#8217;. &#8216;Peilingen signaleren een gunstige trend voor een bepaalde partij. Vervolgens komt er media-aandacht. Zo kunnen burgers hun oordeel vellen: vinden we deze partij goed of niet goed? Soms gaan de peilingen een beetje over the top, maar daarna valt alles meestal weer op zijn plaats.&#8217; Kanne vindt het eigenlijk &#8216;heel sneu&#8217; voor Roemer dat hij nu zo hoog staat. &#8216;Het is allemaal veel te vroeg. Mocht hij straks zakken in de peiling, dan is hij ineens &#8220;de verliezer Roemer&#8221;.&#8217;In 2010 maakte Roemer, net enkele weken SP-leider, een daverende entree in de Nederlandse politiek. Tijdens een lijsttrekkersdebat in Carré relativeerde hij de destijds beroerde peilingen voor de SP als volgt: &#8216;U kunt veel van me zeggen, maar niet dat ik te vroeg heb gepiekt.&#8217; Zou Emile Roemer die grap bij de volgende verkiezingen opnieuw kunnen maken? Vermoedelijk niet.

Thijs Niemantsverdriet

Te vroeg gepiekt

<div class="lead">Waarom onze scholen zo vies zijn</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Lokalen die één keer per week worden gedweild. Met vies sop. Om het maar niet over de wc’s te hebben. ‘Dit zijn beruchte toiletten,’ zegt Bram van der Linden, directeur van Openbare Jenaplanschool De Petteflet in Groningen, en hij trekt een deur open. ‘Je begrijpt wel waarom.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De penetrante lucht die uit de wc’s komt, maakt dat je zonder hand voor je neus niet lang in de ruimte kunt verblijven. Van der Linden: ‘De stank gaat in de tegels zitten. Als je het hier maar één keer per dag schoonmaakt, kom je nooit van de geur af. En na het overblijven ligt er overal modder, die de kinderen naar binnen lopen. Soms zit er zelfs modder, of iets anders, op de muur gesmeerd.’ De schooldirecteur heeft geen geld voor extra schoonmaakuren, dus kwamen ouders in actie. Aanvankelijk maakten ze de wc’s tussen de middag zelf schoon. Inmiddels hebben ze geld ingezameld om de tweede schoonmaakronde door overblijfmoeders te laten doen.
Het initiatief voor de geldinzameling kwam van Olivier de Greef, wiens zoontje in de kleuterklas zit. ‘Ik vond het gewoon onacceptabel, mijn kind wilde niet meer op school naar de wc en er gingen kinderen met buikpijn naar huis. Dan kom ik in beweging. Natuurlijk zijn er ouders die vinden dat ze hier niet voor zouden moeten betalen, maar met praten maak je geen wc’s schoon.’ In een paar weken tijd haalde De Greef bijna zevenhonderdtwintig euro op. Daarmee kan hij tot de zomervakantie de overblijfmoeders betalen. Voor de komende jaren gaat de directeur met de oudercommissie bekijken of de ouderbijdrage verhoogd kan worden om een hygiënische school te garanderen. 
Van alles betalen Wat is hier aan de hand? Een vrijwillige ouderbijdrage per kind is gebruikelijk, maar is in principe bedoeld voor schoolreisjes en sinterklaasvieringen. Het schoonmaken van het schoolgebouw behoort te worden bekostigd door het Rijk. Maar daar zit het probleem: de rijksvergoeding is veel te laag in vergelijking met de kosten die de meeste scholen moeten maken. Dat is al decennia het geval, maar vroeger konden scholen dat verschil met financiële reserves opvangen. Die tijd is inmiddels voorbij. ‘Elke basisschool heeft nu pijn,’ zegt Bram van der Linden.
Een deel van het probleem wordt veroorzaakt doordat de rijksvergoeding (die ook de kosten voor energie, meubilair, lesmethoden en klein onderhoud moet dekken) aan scholen wordt berekend op basis van de zogenaamde Londo-normen, genoemd naar de studie van een commissie onder leiding van ene dr. Londo, die in de jaren zeventig tot in detail beschreef op hoeveel geld gemeenten recht hadden voor de exploitatie van schoolgebouwen. Het leerlingaantal van een school is daarbij bepalend. Aan de hand daarvan wordt bijvoorbeeld bepaald hoeveel vierkante meter schoonmaak bekostigd wordt, los van hoe groot de school daadwerkelijk is. Dus als het aantal leerlingen op een school krimpt, moet hetzelfde gebouw met minder geld worden schoongehouden. In de praktijk wordt daarom vaak een beroep gedaan op de ouders.
Op menig basisonderwijsinstelling werd dan ook met verbijstering gereageerd toen onderwijsminister Marja van Bijsterveldt afgelopen december opriep tot versterking van de ouderparticipatie op scholen. Veel ouders zouden volgens haar gewild of ongewild in een ‘consumentenrol’ terecht zijn gekomen. 
Volgens Bram van der Linden heeft Van Bijsterveldt ‘geen idee’ hoe het er op basisscholen aan toe gaat. ‘Ze lacht zich het apekriekje. Ze vraagt expliciet om meer ouderhulp op school, alsof dat niet al hartstikke veel gebeurt, en nu ziet ze ook nog dat ouders van alles gaan betalen.’ Elke vijf jaar evalueert het ministerie van OCW of de vergoeding voor de exploitatie van basisscholen voldoet. In 2011 vond het laatste onderzoek plaats, waarin de uitgaven van scholen werden afgezet tegen de inkomsten vanuit het Rijk. Daaruit bleek dat scholen gemiddeld vier procent meer uitgaven dan  er binnenkwam. Minister van Bijsterveldt meldde vervolgens aan de Tweede Kamer dat ze ‘gezien de geringe afwijking tussen bekostiging en de feitelijke uitgaven’ geen reden zag iets aan de rijksvergoeding te veranderen. ‘Bovendien heb ik daar de middelen nu niet voor.’ 
</div>
<figure id="post-57791 media-57791" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2012/02/ca97b63d-325f-4dd6-836b-bb9a825c5d3d_RBF_9885petteflet_preview1.jpg" alt="" border=" /></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Een vreemde redenatie, vindt de Primair Onderwijs Raad, de sectororganisatie voor het basisonderwijs. ‘Scholen geven natuurlijk niet meer uit dan ze binnenkrijgen, dus de vergelijking die de minister maakt is weinig zinvol,’ zegt beleidsmedewerker Gertjan van Midden. ‘Je moet kijken hoeveel ze eigenlijk nodig hebben, en dat vergelijken met wat ze binnenkrijgen. Dan zou je een heel ander resultaat krijgen.’ Dat bleek al in 2006, toen OCW een aantal onderzoeksbureaus de opdracht gaf in kaart te brengen welke investeringen scholen jaarlijks zouden móéten doen, en welke worden nagelaten wegens geldgebrek. Daaruit viel af te leiden dat basisscholen gemiddeld twintigduizend euro tekortkomen op de exploitatie. En dat op negentig procent van de scholen in meer of mindere mate onbetaalde hulp wordt aangewend voor de schoonmaak.
De toenmalige onderwijsminister, Maria van der Hoeven, zag niettemin geen aanleiding om het prijsniveau te herijken en hield vast aan de normen uit de jaren tachtig. Aan de Tweede Kamer schreef ze dat ‘er veel te winnen is door een betere organisatie van de schoonmaak, betere en meer frequente controle op de schoonmaak en betere selectie van schoonmaakbedrijven’.
Zwart van het stof Op de Corantijnschool in Amsterdam-West weigert directrice Arnie Schuil ouders te vragen om te helpen schoonmaken, omdat ze het probleem volgens haar dan in stand houdt. ‘Maar als ze met een dweil en emmer op de stoep staan, hou ik ze ook niet tegen.’
De schoonmaker op de Corantijnschool heeft elke dag tweeënhalf uur om het bijna tweeduizend vierkante meter tellende gebouw te poetsen en te boenen. Dat betekent in de praktijk dat één keer per dag de wc’s worden gereinigd en de vuilnisbakken in klaslokalen worden geleegd. Eén keer per week wordt elk lokaal gedweild, maar alleen als de docent of de leerlingen al geveegd hebben. Het dweilen gebeurt bovendien vaak met vies sop, omdat de enige kraan met warm water zich op de begane grond bevindt, en de schoonmaker geen tijd heeft om voor elke verdieping vers water te halen. Lerarenruimtes en kantoren worden niet gedaan. ‘Kijk maar eens hoe vies het hier is,’ zegt Schuil over haar kantoor. Ze haalt een hand over de vloer, die gelijk zwart ziet van het stof. ‘Het maakt me niet zoveel uit, ik zit hier toch nooit. Maar de leraren-wc’s worden niet elke dag gedaan. Op welke werkplek is dat normaal? De kleuter-wc’s moeten eigenlijk twee keer per dag. Dat doen de kleuterjuffen.’ De schoonmaker verwijt ze niets. ‘Die krijgt gewoon veel te weinig uren betaald. Maar meer geld is er niet. Echt niet.’ 
Peter Meijboom is facilitair manager van de stichting Amsterdam-West Binnen de Ring, het schoolbestuur waar de Corantijnschool onder valt. ‘We zijn het normaal gaan vinden dat scholen niet schoon genoeg zijn en dat dat onbetaald opgelost wordt,’ zegt hij. ‘Ik ken schoonmakers die buiten werktijd komen poetsen.’ 
Later zindelijk Volgens de PO-raad zijn De Petteflet en de Corantijnschool allesbehalve uitzonderlijke gevallen. De vereniging vertegenwoordigt vijfenzeventig procent van de basisscholen in Nederland en zegt dergelijke verhalen van vrijwel alle leden te horen. De oplossing ligt voor de hand, meent de raad: stel hygiëne-eisen op waaraan scholen moeten voldoen. Op dit moment is er geen toezicht op hoe schoon scholen zijn, terwijl alle betrokkenen, inclusief het ministerie van OCW, van mening zijn dat een schone, nette school een positief effect heeft op de kwaliteit van het onderwijs.
De PO-raad wil ook dat het Rijk geen geldstromen meer via de gemeenten naar de scholen laat lopen. Eind 2011 kwam aan het licht dat gemeenten jaarlijks driehonderd miljoen euro, bedoeld voor onderwijs, in de praktijk aan heel andere zaken uitgeven. Een meerderheid van de Tweede Kamer steunde daarop een motie van de PVV om deze gelden waar mogelijk direct aan de schoolbesturen beschikbaar te stellen. Minister Van Bijsterveldt vond dat ‘een interessante gedachte’, maar legde de motie naast zich neer omdat over verschuiving van dit budget geen afspraken zijn vastgelegd in het bestuursakkoord met de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). 
</div>
<figure id="post-57791 media-57791" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2012/02/a3c6ecc9-bf3d-42df-824b-277d6035e9a6_RBF_9776petteflet_preview1.jpg" alt="" border=" /></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Op De Petteflet zitten ze overigens niet te wachten op hygiëne-eisen. ‘We hebben het alleen maar over normen,’ zegt betrokken vader Olivier de Greef. ‘Als je daaraan voldoet, ben je gelukkig. Maar zo werkt het dus niet. Als de wc’s hier net zijn schoongemaakt, voldoen ze aan de norm. Maar het gaat erom wat daarná gebeurt.’ Directeur Bram van der Linden voegt eraan toe: ‘Je kunt de aversie die een kind heeft om naar de wc te gaan niet meten. Maar ik weet zeker dat een kind dat buikpijn heeft omdat het zijn plas ophoudt, minder goed leert dan een ander.’ Daar komt nog bij, zegt kleuterjuf Suzanne Claassen, dat docenten die bezig zijn de wc schoon te maken, niet bezig zijn met lesgeven. ‘Zeventien jaar geleden moest ik ook al de vloer vegen en de tafels afnemen. Maar vroeger had ik minder administratieve taken en was er een conciërge die kon helpen. Die hebben wij niet meer. En vroeger poepten kinderen echt niet naast de wc, nu wel. Want kinderen worden later zindelijk. Of dat door de luiers komt of toch een stukje opvoeding is, weet ik niet. Maar ik moet het wel opruimen, en dan zit mijn klas van dertig kleuters een tijdje alleen.’ 
Op papier hebben basisscholen wel de mogelijkheid meer geld uit te trekken voor schoonmaak dan ze op basis van de Londo-normen ontvangen. Sinds 2006 krijgen ze voor alle vergoedingen voor personele en materiële zaken één bedrag (de zogenaamde lumpsum), waarvan besturen en directies zelf mogen bepalen hoe ze het verdelen. Maar meer geld naar schoonmaak, betekent bijvoorbeeld wel minder geld voor lerarensalarissen.
‘Ik wil zo lang mogelijk mijn groepen in stand houden,’ zegt Bram van der Linden. Dus puzzelt hij met de begroting om zo veel mogelijk docenten in dienst te houden en zoekt hij voor de schoonmaak creatieve oplossingen. Met lede ogen ziet hij aan hoe het basis onderwijs, door de financiële onzekerheid, administratieve last en geringe schoon maak kwaliteit, een steeds minder aantrekkelijke werkomgeving wordt. En hoe docenten tegen ‘het gevaar van het onderwijs’ aanlopen: ‘Wij onderwijzers gaan altijd over onze grenzen heen in het belang van de kinderen. We zetten een stapje bij, en nog een, en nog een. Tot de rand bereikt is. Mijn angst is dat die rand steeds dichterbij komt.’
Foto&#8217;s: Reyer Boxem
</div>

<div class="lead">De wethouder die het regeerakkoord ontkent</div>
<div class="wpg-element paragraph">
In een tijd waarin de politiek ongevoelig lijkt voor noodkreten uit de culturele sector, is Ton Schroor (41), Gronings wethouder van onder andere cultuur, een opvallend bestuurder. Niet alleen gaat hij geheel tegen de trend in staan voor kunst en cultuur, hij maakt er geld voor vrij.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Boven op de dertig miljoen die er jaarlijks in de begroting staat voor cultuursubsidies, investeert hij de komende jaren twee miljoen in culturele instellingen. Waarom? Omdat hij gelooft dat cultuur iets zegt over de identiteit van een stad en economisch voordeel oplevert. Met grote festivals, professionele podia en een internationaal gevierd museum staat Groningen op nummer twee in de culturele top 5 van Nederland. Schroor wil dat graag zo houden.
Voor de bezuinigingen van het kabinet heeft hij geen goed woord over. In Buitenhof sprak hij in september 2011 van een dodelijke cocktail, waarmee hij doelde op de combinatie van tweehonderd miljoen aan bezuinigingen en de btw-verhoging op de podiumkunsten. Schroor hekelt het visieloze cultuurbeleid. Hij wil de discussie aangaan om een gemeenschappelijke lijn van Rijk en gemeente op het gebied van cultuur te creëren. Kritiek heeft Schroor ook op de oppositie, waaronder zijn eigen partij D66. ‘Landelijk hebben we ons onvoldoende geprofileerd door niet genoeg afstand te nemen van dit cultuurbeleid.’Schroors visie op cultuur past bij het streven van Groningen om een bruisende stad te zijn in een dunbevolkte regio, die mensen en bedrijven trekt uit het hele land.
Maar ook binnen de stadsgrenzen voert de wethouder een strijd voor cultuur. Er moet een Groninger Forum komen, een pand in het centrum waarin verschillende culturele instellingen zoals de bibliotheek, een filmhuis en een debatcentrum gehuisvest worden: een tweede topattractie naast het Groninger Museum die eind 2017 de deuren moet openen, maar er is stevige weerstand tegen het prestigeproject. Jarenlang is er gediscussieerd over de zin en de kosten van het Forum en het leek er even op dat het hele project niet door zou gaan. Daar heeft Schroor een stokje voor gestoken door consequent te blijven hameren op het belang van een breed toegankelijk cultuurcentrum in de stad waar een kruisbestuiving van kunstdisciplines plaatsvindt.
Dat de oppositie Schroor een ‘wethouder van marketing’ vindt met een mooi verhaal, maar weinig inhoud, wuift hij weg. ‘Ik ben hier niet gekomen om de stoel warm te houden. Ik sta echt voor iets. Dat laat ik ook wel zien met het geld dat ik beschikbaar stel voor cultuur in de stad en mijn vorderingen met het Forum.’
</div>

Ton Schroor

Ton Schroor
In een tijd waarin de politiek ongevoelig lijkt voor noodkreten uit de culturele sector, is Ton Schroor (41), Gronings wethouder van onder andere cultuur, een opvallend bestuurder. Niet alleen gaat hij geheel tegen de trend in staan voor kunst en cultuur, hij maakt er geld voor vrij. Boven op de dertig miljoen die er jaarlijks in de begroting staat voor cultuursubsidies, investeert hij de komende jaren twee miljoen in culturele instellingen.
Waarom? Omdat hij gelooft dat cultuur iets zegt over de identiteit van een stad en economisch voordeel oplevert. Met grote festivals, professionele podia en een internationaal gevierd museum staat Groningen op nummer twee in de culturele top 5 van Nederland. Schroor wil dat graag zo houden.
Voor de bezuinigingen van het kabinet heeft hij geen goed woord over. In Buitenhof sprak hij in september 2011 van een dodelijke cocktail, waarmee hij doelde op de combinatie van tweehonderd miljoen aan bezuinigingen en de btw-verhoging op de podiumkunsten. Schroor hekelt het visieloze cultuurbeleid. Hij wil de discussie aangaan om een gemeenschappelijke lijn van Rijk en gemeente op het gebied van cultuur te creëren. Kritiek heeft Schroor ook op de oppositie, waaronder zijn eigen partij D66. &#8216;Landelijk hebben we ons onvoldoende geprofileerd door niet genoeg afstand te nemen van dit cultuurbeleid.&#8217;Schroors visie op cultuur past bij het streven van Groningen om een bruisende stad te zijn in een dunbevolkte regio, die mensen en bedrijven trekt uit het hele land.
Maar ook binnen de stadsgrenzen voert de wethouder een strijd voor cultuur. Er moet een Groninger Forum komen, een pand in het centrum waarin verschillende culturele instellingen zoals de bibliotheek, een filmhuis en een debatcentrum gehuisvest worden: een tweede topattractie naast het Groninger Museum die eind 2017 de deuren moet openen, maar er is stevige weerstand tegen het prestigeproject. Jarenlang is er gediscussieerd over de zin en de kosten van het Forum en het leek er even op dat het hele project niet door zou gaan. Daar heeft Schroor een stokje voor gestoken door consequent te blijven hameren op het belang van een breed toegankelijk cultuurcentrum in de stad waar een kruisbestuiving van kunstdisciplines plaatsvindt.
Dat de oppositie Schroor een &#8216;wethouder van marketing&#8217; vindt met een mooi verhaal, maar weinig inhoud, wuift hij weg. &#8216;Ik ben hier niet gekomen om de stoel warm te houden. Ik sta echt voor iets. Dat laat ik ook wel zien met het geld dat ik beschikbaar stel voor cultuur in de stad en mijn vorderingen met het Forum.&#8217;
21 Nederlanders die de blik kantelen
De natuurkundige die Einstein van zijn voetstuk durft te stoten is geniaal of gek. De advocaat die met een longontsteking in de rechtszaal blijft vechten voor de slachtoffers van gifgasaanvallen is een idealist die nooit opgeeft of heeft te veel Amerikaanse rechtbankdrama&#8217;s gekeken. De drieëndertigjarige europarlementariër die Europa&#8217;s Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken wil afzetten, is een briljant politiek talent of verblind door overmoed. De Marokkaanse rapper die vergeten Nederlandse volkszangers op een schild hijst, zet het hitsige integratiedebat prachtig op zijn kop of is een irritante aandachtszoeker.
In dit nummer presenteren wij eenentwintig dwarsdenkers. Of ze nu hemelbestormers of relschoppers zijn, zij zetten het debat op scherp. Ze durven tegen de stroom in te roeien en trekken zich niets aan van hoe het hoort. Ze kantelen de blik en laten een andere werkelijkheid zien. Ze verschansen zich niet in studeerkamers, maar maken hun tegendraadse ideeën en overtuigingen waar. Of ze de wereld echt zullen veranderen, kan alleen de toekomst uitwijzen. Maar ze proberen het tenminste.
Vorig jaar stelde VN voor het eerst een gezelschap dwarsdenkers voor. Hebben zij hun eretitel waargemaakt? Niet allemaal. Het VVD-Kamerlid Jeanine Hennis die aankondigde de liberale beginselen nooit te zullen verkwanselen, is ingekapseld in de gedoogconstructie en heeft dwarsheid ingeruild voor fractiediscipline. Maar Paul Polman van Unilever sleepte recent de titel Topman van het Jaar 2011 in de wacht, precies om de reden waarom VN hem verkoos: zijn durf duurzaamheid tot hart van zijn multinational te maken. Het bekoorde ons dan weer minder dat de man die zei dat de wereld niet in een financiële maar een ethische crisis verkeert afgelopen april moest bekennen dat zijn bedrijf verboden prijsafspraken had gemaakt. De &#8216;laatste socialist&#8217; Hans Spekman heeft het intussen tot partijvoorzitter van de PvdA geschopt. Toch heeft hij vooralsnog niet weten te voorkomen dat de kiezer die zijn gedachtegoed deelt, naar de SP overloopt. De Vlaamse hoofdredacteur Peter Vandermeersch van NRC Handelsblad heeft er voor gezorgd dat de oplage tegen het tij in stijgt. Wel brengt hij nog steeds menig columnist en lezer tot razernij met zijn buiging naar de commercie.
We bedoelen maar: een beetje dwarsdenker wekt irritatie én bewondering op. Ook dit jaar discussieerden de redacteuren van Vrij Nederland verhit over wie de geuzennaam verdient. &#8216;Job Cohen, die zich niet tot populist heeft laten omvormen door Haagse mannetjesmakers,&#8217; vond de een. &#8216;Eva Jinek, de topjournaliste die grote risico&#8217;s neemt door met &#8220;maffiamaatje&#8221; Moszkowicz in bed te duiken en naar Wakker Nederland te vertrekken om daar gewoon een goed programma te maken,&#8217; zei een ander. In de komende pagina&#8217;s vindt u het gezelschap waar we geheel ondemocratisch op uit zijn gekomen. Als u denkt dat we fatale fouten hebben gemaakt of prachtige exemplaren van de soort hebben gemist, horen we het graag.
Reacties en suggesties zijn van harte welkom op redactie@vn.nl. Maurits Martijn en Tomas Vanheste

De wethouder die het regeerakkoord ontkent; DWARSDENKERS

6,2 miljoen
Mitt Romney maakte eindelijk bekend hoeveel belasting hij in 2010 en 2011 betaalde: ongeveer 6,2 miljoen dollar, zo&#8217;n 14% van zijn inkomen van 45 miljoen. Lang bleef hij onduidelijk. In april zou hij het bekend maken, áls hij dan de genomineerde presidentskandidaat van de Republikeinen was. Of toch pas wanneer hij president was. Of toch helemaal niet. Hij had een voorbeeld kunnen nemen aan zijn vader George, die in 1968 als eerste presidentskandidaat ooit zijn belastinggegevens openbaar maakte.

Het getal

Zwart zien
Via Mega-upload naar de nieuwste aflevering van Grey&#8217;s Anatomy kijken kan niet meer, want de filesharing website die zich schuldig zou hebben gemaakt aan auteursrechtenschending is offline gehaald en de eigenaars zijn aangeklaagd. Filmmaatschappijen zijn voorstander van de harde aanpak. Maar wacht even. Is dit niet een gevalletje historische pot-verwijt-de-ketel? Filmproducenten trokken begin twintigste eeuw massaal naar Californië om het patent van Thomas Edison op de filmprojector te ontlopen. Nogal een schending van auteursrecht, niet?

Het patent

Kapitein op een zinkend schip
Titanic gezien? Dan weet u dat kapiteins een zinkend schip pas mogen verlaten als alle passagiers van boord zijn. In Italië is dat zelfs wettelijk vastgelegd, alleen al daarom kan Francesco Schettino, kapitein van de Costa Concordia, twaalf jaar cel krijgen. Misschien kan hij eens bellen met Yiannis Avranas, kapitein van de Griekse Oceanos, het passagiersschip dat in 1991 zonk voor de Zuid-Afrikaanse kust. Niet vervolgd, wel uitgemaakt voor rotte vis door zo&#8217;n beetje elke krant in de wereld. Hoe zou het nu met hem zijn?

De wet

Goede voornemens werken niet
Nicotinepleisters werken niet en wie gewicht verliest, maakt een hormoon aan dat een hongergevoel oproept. Dat concluderen afzonderlijke wetenschappers in de VS en Australië. Slecht nieuws voor mensen die zich elk jaar voornemen nu écht af te vallen of te stoppen met roken.
Is het toeval dat deze uitkomsten vlak na elkaar werden gepubliceerd? Gaat het om Stapel-achtig onderzoek? Of moeten we de feiten gewoon onder ogen zien: goede voornemens zijn dit jaar gedoemd te mislukken omdat het einde van de wereld nadert.

Het einde

Harry Lensink

Maurits Martijn

Sophie Derkzen

Annemiek Leclaire

Floor Rusman

Stem links, koop wiet en bak appeltaart

Wetenschap
Studenten van nu hebben niets met positieve discriminatie van vrouwen. Dat bleek nadat de Rijksuniversiteit Groningen de afgelopen jaren twaalf vrouwelijke universitair hoofddocenten (UHD&#8217;s) tot hoogleraar had bevorderd om de scheefgroei tussen mannen en vrouwen aan de top te corrigeren. Het College van Bestuur had budget vrijgemaakt om voor vrouwelijk wetenschappelijk talent extra leerstoelen te creëren. &#8216;Dit beleid is buitengewoon vreemd,&#8217; zegt Marlinde Gras, voorzitter van de Groninger Studentenbond.
Waar maken de studenten zich druk om? In een tijd waarin de kwaliteit van het hoger onderwijs onder druk staat is iedere extra hoogleraar goed nieuws, zou je denken. &#8216;Dit is echt een principekwestie. De vrouwelijke hoofddocenten krijgen een steuntje in de rug, en de mannen niet. We zijn niet zozeer bang voor de onderwijskwaliteit, maar het kan toch niet zo zijn dat er formatieplaatsen worden gecreëerd speciaal voor vrouwen?&#8217; zegt Gras. En dat is precies wat er is gebeurd. Het College van Bestuur nodigde faculteitsbesturen uit om vrouwelijke docenten kandidaat te stellen voor een hoogleraarschap. De kandidaten werden door een universiteitsbrede commissie, bestaande uit mannen én vrouwen, beoordeeld. De extra kosten (begroot op 47.900 euro per benoeming) worden vijf jaar gedragen door het College, daarna moeten de faculteiten zelf betalen. De Groninger Studentenbond stapte naar het Meldpunt Discriminatie Groningen, dat een procedure begon bij de Commissie Gelijke Behandeling. Die gaf de studenten afgelopen maand gelijk: de universiteit heeft onderscheid gemaakt op grond van geslacht bij de bevorderingen van de twaalf hoofddocenten tot hoogleraar. En dat is verboden.
&#8216;Een voorspelbare uitspraak, maar wel een onverstandige,&#8217; zegt Sibrand Poppema, voorzitter van het College van Bestuur van de RUG. &#8216;Het meest onthullend vond ik nog wel dat de Commissie oordeelde dat er geen reden was voor deze maatregel, omdat het percentage vrouwen onder hoogleraren de afgelopen jaren licht is gestegen. Dan heb je het echt niet goed begrepen.&#8217; De groei van tien naar bijna zeventien procent, bedoelt Poppema te zeggen, was zonder de leerstoelen voor vrouwen nooit gerealiseerd. &#8216;De studenten dachten dat de scheefgroei vanzelf wel zou verdwijnen, maar het gaat niet vanzelf.&#8217;
Dat beseft ook de Groninger Studentenbond. &#8216;Het is prima als de universiteit beleid voert om meer vrouwen in topfuncties te krijgen. Vrouwen kunnen bijvoorbeeld extra gewezen worden op vacatures en je zou het hoogleraarschap in deeltijd moeten kunnen vervullen. Maar wij geloven er echt in dat iedereen gelijke kansen moet krijgen. Studentes van nu willen dit soort maatregelen niet, ik zou me ook een excuustruus voelen als ik op deze manier een baan zou krijgen,&#8217; zegt Gras.
Mineke Bosch, hoogleraar moderne geschiedenis aan de Letterenfaculteit van de RUG en voorzitter van het vrouwennetwerk van die faculteit, verwondert zich over de opstelling van de studenten. &#8216;Niemand wil bevoordeeld worden omdat ze vrouw is, maar vrouwen willen wel dat hun kwaliteiten erkend worden. Dat gebeurt simpelweg nog steeds vaak niet. Nederland bungelt in Europa onderaan. In het Verdrag van Lissabon (2007) is afgesproken dat één op de vier hoogleraren in 2010 vrouw zou zijn, maar dat halen we bij lange na niet.&#8217; Het percentage vrouwelijke hoogleraren ligt op dit moment landelijk op ongeveer veertien procent. Studentes die denken op de arbeidsmarkt dezelfde kansen te hebben als mannen, noemt Bosch naïef. &#8216;Vrouwen die tegen positieve actie zijn, beseffen niet dat positieve discriminatie van mannen al jarenlang speelt, maar onbewust. In de beeldvorming zijn vrouwen nog steeds minder geschikt.&#8217;Daarom liet Poppema in 2009, op aanraden van Bosch, de film The mind has no sex zien aan de studenten van de Universiteitsraad. &#8216;Daarin wordt heel treffend getoond dat mensen volstrekt onbewust de verkeerde associaties maken bij vrouwen.&#8217; De studenten van de Groninger Studentenbond zal Poppema alsnog hartelijk bedanken. &#8216;Omdat ze de RUG in het nieuws gebracht hebben met de groei van het aantal vrouwen in topfuncties, dat is alleen maar positief nieuws.&#8217;

Professor Excuustruus

Onderwijs
&#8216;What the fuck,&#8217; wordt er gefluisterd als het doek opent en de vwo-5-leerlingen van het Ludger College in Doetinchem het decor van de opera Elektra voor het eerst zien. &#8216;Echt bizar mooi,&#8217; vinden ze het minimalistische maar indrukwekkende decor waarin De Nederlandse Opera (DNO) het verhaal van Richard Strauss vertelt. Het is een vreemd gezicht, deze dinsdagavond in het Muziektheater in Amsterdam: tussen kalende heren en vrouwen in Cora Kemperman-jurken zitten vijftig scholieren verwonderd om zich heen te kijken. Eerder die dag hebben ze een workshop gevolgd. Twee uur lang speelden de tieners tableaus en scènes uit de Duitse opera, waardoor ze gaandeweg het verhaal zijn gaan begrijpen.
De tieners hebben Culturele Kunstzinnige Vorming (CKV). Het schoolvak is twaalf jaar geleden ingevoerd en in 2008 versterkt met de Cultuurkaart. Deze wordt via de stichting Cultureel Jongeren Paspoort (CJP) verstrekt en geeft korting op vrijwel alle culturele instellingen. Er zit ook een tegoed op van vijftien euro per jaar. De school bepaalt of leerlingen dat zelf mogen uitgeven of dat de school projecten voor ze uitkiest. In negentig procent van de gevallen gebeurt het laatste. Scholen beschikken zodoende over een behoorlijk budget voor cultuuronderwijs.
Maar de regering besloot in de zomer om te stoppen met deze subsidie van ruim veertien miljoen euro per jaar. Zonde, vindt CJP. &#8216;Het is dé manier om jongeren kennis te laten maken met de kunsten. Het gaat om vijftien euro per leerling per jaar, de gratis leermiddelen kosten 310 euro per leerling per jaar,&#8217; aldus Walter Groenen, directeur van CJP. &#8216;Als er straks geen budget beschikbaar is, zijn docenten gebonden aan hun klaslokaal. Maar de school moet naar buiten, de wereld in.&#8217;
CJP is vastbesloten zonder de overheid door te gaan met de Cultuurkaart. Bij haar vijftigjarig jubileum eind november, tekende ze een convenant met acht koepelorganisaties uit de culturele sector om de kaart privaat voort te zetten. CJP maakt zich hard voor een financiële inbreng vanuit scholen en probeert die te matchen met private gelden. De kunstinstellingen garanderen dat zij een educatief aanbod behouden voor Cultuurkaart-houders. De Tweede Kamer nam een motie van het CDA aan, waarin de regering wordt opgeroepen belemmeringen voor de private doorstart weg te nemen. Daarmee wordt bedoeld: geen btw heffen over uitgaven met de Cultuurkaart. Staatssecretaris Zijlstra heeft positief gereageerd op dit voorstel, maar de beslissing ligt bij de staatssecretaris van Financiën.
Halfnaakt op het podium
Toneelgroep Amsterdam doet aan cultuureducatie op scholen. &#8216;Al twintig jaar, want dat hoort bij ons als stadsgezelschap,&#8217; zegt hoofd educatie Wilma Smilde. Dit najaar is TA gestart met de culturele werkweek, in samenwerking met het Amsterdamse Berlage Lyceum. Leerlingen uit vwo-4 gingen drie dagen op kamp en werkten daar onder begeleiding van theaterdocenten aan een stuk dat werd opgevoerd voor vrienden en familie. Victor Mentink, als theaterdocent van TA betrokken bij de werkweek, had in eerste instantie twijfels omdat de leerlingen verplicht mee moesten doen. &#8216;Dat is tegenstrijdig, want kunst gedijt juist bij vrijheid. Maar het werkte, je zag ze uit hun schulp kruipen. De leerlingen kenden elkaar amper voor de kampweek, omdat ze in nieuwe klassen zaten. In drie dagen zijn ze een groep geworden. Zelfs de stoerste bink en het stilste meisje zag je op het podium opbloeien.&#8217; Het project werd afgesloten met een bezoek aan De Vrek van TA, voor veel scholieren het eerste bezoek aan een theater. Voor aanvang kregen ze daarom uitleg van de regels: jas uit, telefoon uit, geen &#8216;boe&#8217; roepen. Het leek te werken, de zestig tieners hielden zich stil. Er werd alleen wat gegiecheld toen een van de actrices halfnaakt op het podium stond. Achteraf mochten ze hun vragen stellen aan acteurs Hans Kesting en Leon Voorberg. Een paar leerlingen toonden zich geïnteresseerd in het stuk en de werkwijze van de acteurs, maar de meesten wilden weten hoe vaak Kesting naar de sportschool gaat (vier keer per week: half uurtje loopband, half uur gewichtheffen).Of de scholieren uit Doetinchem en Amsterdam ooit teruggaan naar het theater is de vraag. Onderzoek laat zien dat het vak CKV in de twaalf jaar dat het bestaat niet geleid heeft tot een ander aanzien van kunst of hogere cultuurparticipatie bij jongeren die van school af zijn. En hartverwarmende observaties dat leerlingen zichzelf leren kennen en uit hun schulp kruipen ten spijt, als ze gevraagd worden hoe ze het vonden, komen de meesten niet verder dan &#8216;leuk&#8217; of &#8216;mooi&#8217;. Maar dat is volgens Melle Daamen, directeur van de Stadsschouwburg en lid van de Raad voor Cultuur, niet erg, want ze hebben tenminste kennis genomen van cultuur. &#8216;En dat is nodig om zelf te kiezen of je het iets vindt of niet.&#8217;

Jongerenkorting
Stadsschouwburg Amsterdam heeft de Sprintpas van vijf euro, voor jongeren onder de dertig. Een uur voor aanvang kunnen ze voor tien euro een kaartje kopen voor elke niet-uitverkochte voorstelling. Zes procent van het publiek is Sprinter. Theaters en podia in het hele land bieden kortingen aan voor jongeren. 
Vijf keer per jaar organiseert De Nederlandse Opera een avond waarbij jongeren tot dertig jaar voor twintig euro een toegankelijke voorstelling bezoeken. Inclusief rondleiding vooraf, hapje en drankje in de pauze en na afloop borrelen met de cast. Elke editie zit vol. Diederik de Koe (26) ging er met zijn vriendin naartoe en zou het al zijn vrienden aanraden. &#8216;Het is een bijzondere avond waarbij je helemaal in de watten wordt gelegd. Maar je moet natuurlijk wel enige vorm van culturele gevoelens hebben.&#8217;
Het Concertgebouw in Amsterdam heeft het maandelijkse Tracks, een voorstelling van een uur met daarna cocktails aan de bar. En in Groningen wordt zelfs een theaterfestival speciaal voor jongeren georganiseerd, het Jonge Harten-festival. Dat trekt elk jaar zo&#8217;n tienduizend bezoekers tot dertig jaar.

Robots leren steeds sneller, wat betekent dat voor ons?

Hoe Silicon Valley ons verslaafd maakte (en wat daaraan te doen is)

Zonne-energie in verwoest Puerto Rico: ‘Noodzaak is de moeder van vindingrijkheid’

Poep naast de pot

Calorieënwijzer

Te vroeg gepiekt

Poep naast de pot

Ton Schroor

De wethouder die het regeerakkoord ontkent; DWARSDENKERS

Het getal

Het patent

De wet

Het einde

Stem links, koop wiet en bak appeltaart

Professor Excuustruus

Te duur kaartje