Handleiding / Zo komt u de crisis door

Zelf iets doen

Ik wil zélf iets doen om de crisis te keren. Welke producten moet ik kopen om de economie draaiende te houden?

Een huis? Een auto? Of toch die prachtige handgemaakte schoenen die u laatst in de etalage zag staan, maar echt veel te duur vond? Geen van drieën, zegt Mathijs Bouman, macro-econoom, columnist en auteur van de bundel De elektrische spijkerbroek – en andere avonturen in de economie. Volgens hem bestaat er namelijk een effectiever en goedkoper alternatief: wiet. Pardon? ‘Als je wilt dat het geld dat jij in de Nederlandse economie steekt, gaat rondstromen,’ legt Bouman uit, ‘moet je het uitgeven aan honderd procent lokaal geproduceerde goederen en diensten, verkocht door arme, belasting ontduikende mensen.’ En dan kom je er volgens de macro-econoom niet met een paar dure schoenen. ‘Geld in de economie pompen,’ doceert hij, ‘betekent in theorie dat de schoenmaker, met het geld dat jij hem hebt betaald, een nieuwe stoel gaat kopen. En dat de stoelenverkoper vervolgens datzelfde bedrag spendeert aan pianoconcerten. Zo wordt jouw investering meerdere keren uitgegeven, en dat draagt bij aan een hoger bruto nationaal product en de groei van de economie.’ Maar zo werk het niet in Nederland, zegt Bouman. ‘Er zitten drie lekken in onze economische pomp. Door onze hoge belastingdruk moet de schoenmaker een flink deel van jouw geld afdragen aan de staatskas. En zuinige Nederlander als hij is, zet hij waarschijnlijk ook nog een deel op zijn spaarrekening. Koopt hij toch een stoel, dan is die waarschijnlijk in Italië geproduceerd, dus dat geld stroomt meteen het land uit.’Blijft over: wiet. ‘Want dat wordt doorgaans in Nederland geproduceerd, door arme, belasting ontduikende mensen.’Maar wat nou als je, om maar een bezwaar te noemen, toevallig geen wietgebruiker bent? Bouman: ‘Je kunt natuurlijk ook diensten inkopen. Bijvoorbeeld van een vrouw die in haar schuurtje voor kapster speelt. Of van een schoonmaker die zwart werkt.’ (ES)

Ik denk wel eens: ik ga ook demonstreren! Tegen de bankiers, de bonussen en de crisis in het algemeen! Maar heeft dat eigenlijk wel zin?

Natuurlijk, het is makkelijk schamperen over een stel gedreadlockte jongeren die wekenlang in een tent van bouwplastic op het Beursplein gaan zitten didgeridooen. En de directe invloed van protestbewegingen op de politiek is ook lastig te meten. Maar dát protestbewegingen invloed hebben, is in het verleden vaak genoeg gebleken, zegt UvA-docent politicologie Christian Scholl, die gespecialiseerd is in sociale bewegingen als het feminisme en het andersglobalisme, en zich nu onder meer bezighoudt met de wereldwijde Occupy-beweging. ‘Kijk bijvoorbeeld eens hoe de sociale wetgeving tot stand is gekomen. Voor alle verbeteringen is strijd geleverd. Gewone mensen maken de geschiedenis!’ Scholl benadrukt ook het belang van het tweedegolffeminisme en noemt een paar concrete verworvenheden van de andersglobalisten: ‘Door hun protesten tegen het neoliberalisme hebben ze verdragen als de Free Trade Area of the Americas en de Multilateral Agreement on Investment tegengehouden.’ Protestbewegingen kunnen volgens de politicoloog op drie manieren resultaat boeken: door massaal te zijn, door de tegenstander te schaden of door een grote symbolische waarde te hebben. In het geval van Occupy geldt vooral het laatste, meent hij. ‘Occupy zal vooral het discours beïnvloeden. Ik zie bijvoorbeeld in Amerika al een verandering in hoe politici praten. Obama neemt termen als “de 99%” over.’ Protest werkt dus, al is het soms indirect. Maar moet je daarvoor per se massaal met een tent naar het Beursplein of met een spandoek naar het Malieveld? Kan het niet anders? Nee, meent Scholl, individueel protest zet geen zoden aan de dijk. En in de politiek hebben mensen met alternatieve ideeën volgens hem ook niks te zoeken. ‘De representatieve democratie is een stelsel waarbinnen bepaalde vragen nooit gesteld worden. Als je de politiek in gaat, lukt het je dan om daar iets aan te veranderen? Je kunt er beter van buiten tegenaan schoppen.’ (FR)

Leuk die crisis, maar mijn kinderen hebben wel nieuwe kleren nodig, en ik wil straks ook met mijn gezin op vakantie. Hoe kan ik bezuinigen zonder te veel aan luxe te moeten inleveren?

Allereerst een tip om uw dagelijkse uitgaven te reduceren: zeg uw krantenabonnement op. Nee, niet écht, maar doe alsof. De ervaring leert dat de mevrouw van de abonnementenservice u dan onmiddellijk een fijne aanbieding zal voorleggen. En zo werkt het vaak ook bij energieleveranciers, internetproviders en telefoonmaatschappijen.Wie wil besparen op zijn vakantie, vindt uitkomst op websites als Groupon.nl en Vakantieveilingen.nl, die het mogelijk maken om voor zestig euro een lang weekend met de kinderen door te brengen in een Zuid-Limburgs vakantiepark met binnenzwembad. Een andere betaalbare manier om lekker vakantie te vieren is huizenruil. Zoek op Huizenruil.com een stad uit waar een goedkope vliegmaatschappij als easyJet of Ryan Air landt (Barcelona bijvoorbeeld), en u zou voor driehonderd euro aan reiskosten met het hele gezin een paar weken weg kunnen zijn. Kleding is uiteraard op Marktplaats te betrekken (zeventien euro vijftig voor een Paul Smith-overhemd; 7303 resultaten voor jurken maat 38 net boven de knie), maar sluit de kringloopwinkels niet uit. Op kringloop-info.nl staat een overzicht van alle kringloopzaken in ons land, inclusief recensies van wat er zoal wordt aangeboden. Recessionista’s en stylistes in the know bezoeken de kringloopzaken en tweedehandskledingwinkels in en vlak bij rijke gemeenten als Bloemendaal, Wassenaar en Rozendaal.Als u tegen eigenwijze mensen kunt, word dan lid van lokale non-profit-ruilsystemen als Noppes in Amsterdam en het Sterrenstelsel in Utrecht. Een dienst die u verricht, bijvoorbeeld strijken, levert een krediet op waarmee u bij een derde persoon terecht kunt voor een pedicure, een middagje stuken of een zelfgebakken verjaardagstaart. (AL)

Zijn er manieren waarop ik financieel een slaatje zou kunnen slaan uit deze crisis?

Ja, vooral door juist niet zo te denken. ‘We moeten af van onze preoccupatie met geld, groei en winst,’ vindt trendwatcher Tony Bosma (extendlimits.nl). ‘Als gevolg van de crisis zal de focus meer komen te liggen op het immateriële. We gaan van een belevenis- naar een betekeniseconomie.’ Hij krijgt bijval van collega Marcel Bullinga (futurecheck.com): ‘We zien nu de macabere kant van de globalisering. We zijn de regie kwijt. We zijn niet meer de baas over ons eigen land en onze eigen munt. We moeten terug naar lokaal en doe-het-zelf. Zelf of in onze kleine gemeenschap ons voedsel verbouwen en onze energie opwekken. Terug naar de jaren vijftig.’Dat klinkt mooi en idealistisch, maar valt daar het dagelijks brood mee te verdienen? Beide toekomstdenkers zien voorbeelden van bedrijven die nu al de tering naar de nering zetten. Bosma noemt het kledingmerk Patagonia. ‘Onder het motto “Koop minder van onze producten” roepen ze klanten op om hun kapotte broeken op te sturen. Patagonia heeft daarvoor zelfs een heuse reparatieafdeling in het leven geroepen.’ Bullinga is fan van het Broodfonds, waarbij zelfstandige ondernemers gezamenlijk garant staan in geval van arbeidsongeschiktheid. ‘Op basis van wederzijds vertrouwen ben je verzekerd. De winst is dat je zo de tussenpersoon en de verzekeraar uitschakelt.’ In de door hem vorig jaar uitgesproken TrendRede 2012 noemt Bosma een hele trits voorbeelden van potentieel succesvolle investeringen. Hij roemt bedrijven die zoeken naar vlees- en sojavervangers (topkok Marco Westmaas), die het samen gebruiken van auto’s stimuleren (MyWheels, Greenwheels, ConnectCar), die online kennis verspreiden (Minutebox, dat, mede op basis van online-autoriteit, experts selecteert waarmee je realtime dan wel virtueel in contact kunt komen). Of, zoals de trendwatcher het samenvat: ‘Delen is het nieuwe hebben en toegang is belangrijker dan bezit.’ (HL)

Werk & woning

Het bedrijf waar ik werk gaat reorganiseren. Hoe zorg ik dat ik uit de wind blijf?

Elke dag melden de media nieuwe ontslagcijfers. Het zijn abstracte getallen, maar misschien komen ze ook op uw werk akelig dichtbij. ‘Het belangrijkste is dat je het ziet aankomen,’ zegt Joep Schrijvers, auteur van Hoe word ik een rat?, de bestseller over kantoorpolitiek. ‘Je moet weten wie de hofhouding van je bedrijf zijn, wie in het centrum van de macht zitten. Zij zijn vaak op de hoogte van aanstaande ontslagen. Ga met die mensen koffiedrinken en luister goed naar ze. Je moet jezelf afvragen of je in de corebusiness zit van je bedrijf. Sommige mensen halen het geld binnen, anderen zijn franje. Die gaan er het eerst uit.’ Wat te doen als u genomineerd bent voor ontslag? ‘Je kunt proberen wél in de corebusiness van je organisatie terecht te komen, of zelf naar een ander bedrijf overstappen. Je kunt ook gaan koffiedrinken en praten met managers van andere afdelingen. Een beetje slijmen, jezelf in de picture spelen, hulpvaardig zijn, veinzen dat je betrokken bent. Alles natuurlijk in de juiste dosering. Als je leidinggevende je aardig vindt, zal hij proberen je binnenboord te houden. Maar als het echt slecht gaat, word je een Excel-sheet en dan wordt er zo op de deleteknop gedrukt.’En dan? ‘Zorg dat je je huid zo duur mogelijk verkoopt. Word lid van een vakbond voor juridische bijstand, of neem een rechtsbijstandsverzekering. Bedrijven hebben vaak een hele juridische staf of huren bureaus in, daar moet je tegenop kunnen.’‘Goudhaantjes’, noemt Schrijvers de mensen die het wél redden. ‘Die zien er lekker uit, stinken niet uit hun mond, werken hard, zijn beleefd en kleden zich als een ideale schoonzoon. In crisistijd moeten we er allemaal uitzien als Mark Rutte.’ (FR)

Ik ben vijftig en raak mijn baan kwijt. Wat moet ik doen om de komende zeventien jaar aan de slag te blijven?

Geen paniek, zegt Peter Stoks, landelijk manager arbeidsmarktprojecten bij het UWV. ‘Vijftigplussers worden de nieuwe helden van de arbeidsmarkt. Geef het drie tot vijf jaar, dan heeft een groot gedeelte van de babyboomers de arbeidsmarkt verlaten en komen er onder meer in de zakelijke dienstverlening weer arbeidsplaatsen vrij voor juristen, architecten en ingenieurs.’ Niettemin raadt Stoks ook de landelijke UWV-projectgroepen 55+ aan. ‘Vijfendertig procent van de participanten vindt op die manier veel sneller een baan.’ Verder adviseert hij: ‘Maak jezelf zichtbaar. Verspreid breed dat je werk zoekt, wees niet bescheiden. Gebruik ook de netwerken waar je niet altijd aan denkt, zoals de voetbalvereniging waar je wellicht lid van bent.’Lukt het toch niet om een baan te vinden, dan zijn er nog genoeg andere opties. ‘Waar werk in is, verschilt per regio,’ zegt Mieke Verbaarschot van Leeftijd & Werk, een adviesorganisatie voor ‘duurzame inzetbaarheid’. Ze wijst op de regiomonitor van het UWV (zie Werk.nl). ‘Misschien kun je verhuizen, langer reizen of thuiswerken combineren met af en toe elders overnachten.’ Omscholen kan natuurlijk ook. ‘In de zorg is veel aantrekkelijke werkgelegenheid, en er zijn mogelijkheden om werkend een opleiding te volgen. Rijk word je er niet van, maar werkgevers maken van die salarisdaling een groter probleem dan werknemers zelf.’ In de tussentijd, zegt Verbaarschot, is het van groot belang dat je bezig blijft met wat je leuk vindt en goed kunt. Door vrijwilligerswerk te gaan doen, bijvoorbeeld, of door een webshop te beginnen. ‘Dat verbetert de kansen op nieuw werk: je doet een netwerk op, breidt je vaardigheden uit, blijft in de running, en het is goed voor je gevoel van eigenwaarde. Je hebt zelfvertrouwen nodig tijdens een sollicitatiegesprek.’ En als u dan toch werkeloos thuis zit, zegt Peter Stoks, maak dan meteen van de gelegenheid gebruik om je te bekwamen in sociale media. ‘Een brief schrijven op een vacature kan niet meer.’ (AL)

Doordat het kabinet kort op de kinderopvangtoeslag, is mijn inkomen nu nauwelijks hoger dan wat ik uitgeef aan de opvang. Kan ik niet beter stoppen met werken?

Welnee, zegt Joop Schippers, hoogleraar Arbeidseconomie in Utrecht. ‘Natuurlijk zijn er uitzonderingen, maar de regelgeving zit in principe zó in elkaar dat werken altijd loont. De kinderopvang wordt voor een heleboel gezinnen duurder. Dat geeft een schrikreactie, maar uiteindelijk is stoppen met werken onzinnig.’Vooral doorwerken, vindt ook Esther-Mirjam Sent. De Nijmeegse econome benadrukt: ‘Als je eenmaal uit de arbeidsmarkt stapt, is het moeilijk om weer terug te keren. Die kinderopvang is er voor de eerste vier jaar, de buitenschoolse opvang daarna is stukken goedkoper. Ik zou zeggen: even door de zure appel heen bijten en vooral beschikbaar blijven. Werken is hoe dan ook een investering in je eigen toekomst.’Eerder noemden Schippers en Sent de kabinetsplannen om 774 miljoen te bezuinigen op de kinderopvang in een gezamenlijk opiniestuk ‘onbezonnen’. Schippers: ‘Wat wil de overheid nu? Ze roept vrouwen op meer uren te gaan werken en wil niet-werkers zo veel mogelijk naar de arbeidsmarkt lokken. En dan maakt ze tegelijkertijd de kinderopvang duurder! Je gaat toch ook geen extra belasting heffen over biologisch eten als je dat wilt stimuleren?’ Schippers voorziet bovendien dat mensen die al werkloos zijn nog verder in de knel komen. ‘Wie in de WW zit, raakt straks heel snel zijn toeslag kwijt. Dan moet je dus gaan solliciteren terwijl je nauwelijks geld hebt voor de kinderopvang. Dat maakt de kans om volledig beschikbaar te zijn voor de arbeidsmarkt natuurlijk niet groter.’ Maar, relativeert hij: huishoudens met twee goed verdienende partners kunnen op hun beurt best wat meer betalen. ‘Dan moeten ze de aanschaf van de tweede iPad maar een half jaar uitstellen.’ Dan, ernstig: ‘Als de nieuwe regeling leidt tot een beter afgewogen gebruik van de voorziening, vind ik dat niet slecht.’ (SD)

Wat moeten mijn kinderen gaan studeren om later verzekerd te zijn van werk?

Er was een tijd dat geld niet gelukkig maakte, dat salaris er niet toe deed zolang je werk je ‘passie’ was, en dat je dus vooral een studie moest kiezen die je ‘leuk’ leek.Maar dat was toen. Nu is het crisis en liggen de deurwaarders op de loer.Dus welk studieadvies geeft u uw kinderen om te voorkomen dat ze nog jarenlang hun hand bij u komen ophouden?‘Verrassend is dat studiekiezers van nu goed af zijn bij bouwkunde of civiele techniek,’ zegt Frank Steenkamp, hoofdredacteur van de Keuzegids, die jaarlijks alle opleidingen van universiteiten, hbo’s en mbo’s beoordeelt. Maar de bouwsector, die lag toch op z’n gat? ‘Ja,’ zegt Steenkamp, ‘dus je zou denken dat je weg moet blijven bij studies in die hoek, maar er werken veel vijftigplussers in de bouwsector die de komende jaren met pensioen gaan.’ Bedrijfskunde daarentegen is op dit moment een onverstandige keuze. ‘Dat is echt een no-go-area aan het worden. Het is al twintig jaar een modevak, er studeren jaarlijks vele duizenden mensen in af,’ zegt Steenkamp.Wie écht verzekerd wil zijn van brood op de plank en de capaciteiten ervoor in huis heeft, kan het beste maar gewoon tandheelkunde, fiscaal recht of accountancy gaan studeren aan de universiteit, zegt Steenkamp. ‘Dan verdien je als starter 3500 tot 4000 euro per maand.’ Vier keer zoveel als het inkomen van een afgestudeerd kunstenaar. U weet dus wat u moet zeggen als uw zoon of dochter u dolenthousiast komt vertellen dat de keuze op de Rietveld Academie is gevallen. Anderzijds: een land vol gefrustreerde accountants en fiscalisten die eigenlijk véél liever met aquarelverf of boetseerklei in de weer zouden gaan, daarmee is de economie waarschijnlijk ook niet erg geholpen. (ES)

Ik wil mijn huis verkopen, maar er zit geen beweging in de huizenmarkt. Hoe moet ik mijn huis aantrekkelijker maken voor kopers?

De standaardadviezen zullen niet verrassen: zorg dat het huis netjes is, leg persoonlijke dingen uit zicht en stuur de kinderen en de hond naar de buren. Die leuke muurschildering of Ajax-vloerbedekking kan het best overgeschilderd of vervangen worden. Dat betaalt zichzelf terug. Maar over de details verschillen de experts van mening. Woonstyliste Elly Rensen: ‘Bak een appeltaart of zet een bos bloemen neer, zorg dat het lekker ruikt.’ Kirsten Funcke-Slager van het opleidingscentrum voor verkoopstylisten House of KIKI: ‘Nee, géén appeltaart! Het huis moet neutraal ruiken. En ook geen bloemen, die blijven niet lang goed. Je kunt beter kiezen voor bijvoorbeeld takken of kalebassen.’Wat nu? Gelukkig zijn de deskundigen het over een aantal belangrijke zaken wél eens. De beslissing over de koop wordt meestal al voor de ingang of in het halletje gemaakt, dus het vooraanzicht van het huis moet perfect zijn en de kapstok netjes. Ook belangrijk zijn de foto’s die op internet staan. Woonstyliste Marin de Rochemont van The Design Touch: ‘Ruimtes moeten getoond worden zoals ze zijn. Fotografen maken nu vaak een balzaal van een wc, mensen voelen zich dan in de maling genomen.’ Makelaar Ruud Verschoor, auteur van het boek WoningVerkoopTips, benadrukt vooral het belang van een goede rondleiding, het liefst door de bewoners zelf. ‘Mensen zitten niet te wachten op een makelaar die meteen de meterkast en het toilet laat zien. De eigenaar kan zelf beter het gevoel van het huis overbrengen en specifieke vragen beantwoorden. Ook een positief getoonzette advertentie is van groot belang. Als een huis gelegen is boven een druk café, zou ik schrijven: “Als er iets gezelligs te beleven valt, bent u er als eerste bij.”’ (FR)

Als de hypotheekrenteaftrek wordt afgeschaft, kan ik m’n huis niet meer betalen. Wat moet ik doen?

Blijf rustig. Het H-woord veroorzaakt bijkans dezelfde misplaatste paniek als de Mexicaanse griep in 2010. Ja maar, zegt u, het zijn niet de minsten die er eind vorig jaar voor pleitten om de bijl te zetten in de hypotheekrenteaftrek. CDA-leider Maxime Verhagen achtte de tijd rijp voor een herbezinning en vond medestanders in DNB-president Klaas Knot en AFM-topman Ronald Gerritse. De proefballonnetjes waren echter nog maar nauwelijks opgestegen toen Geert Wilders in De Telegraaf en via Twitter een hartgrondig ‘njet!’ liet horen, daarin per ommegaande gesteund door VVD-fractieleider Stef Blok. ‘Dus ik acht het niet heel waarschijnlijk dat er ook maar iets verandert,’ zegt Rob Mulder, directeur Belangenbehartiging van Vereniging Eigen Huis. Maar toch, als morgen het kabinet valt en er een centrum-linkse regering aantreedt, is alles mogelijk, weet ook Mulder. ‘Voor ons is de hypotheekrenteaftrek niet heilig, maar als je eraan tornt, dan in samenhang met andere maatregelen, fiscaal en op de huurdersmarkt. Dan alleen houd je een gezonde huizenmarkt.’ Toch zou het kunnen dat politici – onder het mom van inkomenspolitiek – de hypotheekrenteaftrek plompverloren omver trekken. ‘Dan vallen er mensen tussen wal en schip,’ beweert de Eigen Huis-directeur. ‘Dan dreigt het gevaar dat je je huis niet meer kunt verkopen, maar ook de rente niet meer kunt betalen.’Dus wat is dan de oplossing? Een stem voor de PVV of de VVD? Mulder schiet in de lach. ‘Wij zijn niet politiek. Als Den Haag morgen beslist om de belasting voor topinkomens naar zeventig procent te tillen, hoor je ons niet. Wij waken slechts over de gezondheid van de woningmarkt.’ Maar nogmaals, volgens de directeur kan iedereen gerust het nieuwe jaar in – links of rechts. ‘De politieke realiteit is dat alles blijft zoals het is.’ (HL)

Relatie, gezin & gezondheid

Al die geldstress legt een enorme druk op mijn relatie. Hoe voorkom ik dat ik straks én platzak en vrijgezel ben?

Geld blijkt binnen relaties sowieso een ruziemagneet. Het Nibud becijferde in 2007 dat ruim zestig procent van de Nederlandse stellen regelmatig bonje had over dat onderwerp. En toen moest het nog crisis worden. Wanneer een van de partners dezer dagen werkloos raakt en er opeens veel minder geld binnenkomt, staan er serieuze conflicten op stapel, zegt Joke de Walle, counseler en auteur van het boek Gedoe om geld. De machtsbalans in de relatie en het rollenpatroon komen volgens haar dan op losse schroeven te staan. En dus adviseert De Walle: ‘Praten, praten, praten.’ Over dingen als: ‘Wat zijn de noodzakelijke uitgaven? Wat willen we met het weinige geld dat overblijft beslist doen? Waar kunnen we zonder? Kunnen we onszelf een vrij besteedbaar bedrag geven waarover we aan elkaar geen verantwoording hoeven af te leggen?’Problemen ontstaan bijvoorbeeld, zegt De Walle, ‘wanneer de partner die het meeste geld binnenbrengt vindt dat hij of zij recht heeft op een bepaalde levensstijl’. Laten we zeggen dat meneer vooral voor het geld werkt. Hij heeft een baan die weinig voldoening oplevert, maar wel de centen om leuke dingen van te doen. Als mevrouw haar inkomsten verliest, is zijn salaris hard nodig om alle vaste lasten te kunnen betalen. De uitspattingen zijn van de baan; zeilen met de jaarclub kan hij vergeten, en op wintersport met de jongens van de zaak zit er ook niet meer in. Daarmee valt de beloning voor zijn hondenbaan weg. Dat is zwaar. Dubbel zuur is het voor hem, en voor haar, als hij vindt dat zijn vrouw wel wat harder had kunnen vechten om die baan te behouden. Hij heeft zich al zo vaak geërgerd aan haar gemakzuchtige houding. Zo kan het verlies aan inkomsten sluimerende problemen (zoals geen zingevend werk) en irritaties (over haar nonchalance) naar de oppervlakte brengen.Maar een inkomstendaling kan volgens De Walle een relatie ook versterken. ‘Het kan een aanleiding zijn om samen een gesprek te voeren over waar het in het leven echt om gaat. Wat vinden we nu echt belangrijk, en hoe kunnen we ons leven samen daar meer op inrichten? Zeker als er voorheen altijd veel geld beschikbaar is geweest en daar achteloos mee is omgesprongen, kan het leiden tot betere keuzes waar stellen meer voldoening uit halen; een betere invulling van het leven.’ (AL)

Vanwege de crisis overweeg ik het krijgen van kinderen een paar jaar uit te stellen. Is dat verstandig?

Ja, zegt hoofddemograaf Jan Latten van het Centraal Bureau voor de Statistiek, als stellen serieus risico lopen op diepe armoede of andere tegenslag, dan getuigt dat van wijsheid. ‘Met een kind beperk je je mogelijkheden in een crisissituatie. In moeilijke tijden moet je flexibel kunnen zijn, bijvoorbeeld om een baan te zoeken op grotere afstand. Dat is lastiger met een pasgeborene erbij. De komst van een kind brengt vaak al stress mee, dus waarom zou je jezelf in een crisissituatie dubbel belasten?’Het is dan ook niet voor niks, zegt Latten, dat er in 2011 minder baby’s geboren zijn dan in de jaren ervoor. ‘Er is een statistische samenhang tussen consumentenvertrouwen en babyaantallen, en dat vertrouwen is nog nooit zo laag geweest als in december 2011. Bovendien zit de huizenmarkt op slot; doorschuiven naar een grotere woning is moeilijker geworden.’ Goed, uitstellen dus, die baby. Of toch niet? Carina Hilders is als gynaecoloog gespecialiseerd in vruchtbaarheidsbehandelingen bij jonge vrouwen met kanker. Zij vindt dat vrouwen beter geïnformeerd zouden moeten worden over de medische risico’s van uitstel. Ze somt op: ‘Op je vijfendertigste is de kans op vruchtbaarheid met vijftig procent gedaald. Hoe ouder, hoe hoger de kans op hoge bloeddruk tijdens de zwangerschap en zwangerschapssuiker. Veel te weinig bekend is ook de verhoogde kans op borstkanker. Voor ieder jaar dat een vrouw het eerste kind later krijgt, stijgt de kans op borstkanker met drie procent.’ Uitstel heeft ook gevolgen voor het kind, zegt Hilders. ‘Een vrouw van vijfendertig heeft een vier keer zo grote kans op een baby met downsyndroom dan een van vijfentwintig.’ Deze risico’s voor ogen houdend, denkt ze, ‘kiest iemand die niet meteen in een financieel dramatische situatie zit, er misschien toch voor een paar jaar wat krapper te gaan wonen’. (AL)

Sinds er een reorganisatie heeft plaatsgevonden binnen mijn bedrijf, moet ik twee keer zo hard werken als voorheen. Hoe voorkom ik een burn-out?

Dát, zegt trainer Diana Braat van efficiency-adviesbureau Office Rescue, zou allereerst een zorg moeten zijn voor de werkgever. Die wil immers ook niet dat zijn overgebleven personeel binnen de kortste keren opgebrand thuis zit. ‘Als een bedrijf uit bezuinigingsoverwegingen een reorganisatie heeft ondergaan, mag je verwachten dat er een herziening is van de prioriteiten. Dat is een goed moment om te onderzoeken of werk ook handiger en sneller kan. Kleine veranderingen kunnen veel lucht geven: korter vergaderen, een dag thuis werken, een snellere computer, minder bureaucratische procedures, extra pauzes.’ Maar, zegt haar zus Ester Braat, eigenaar van Office Rescue, als werknemer heb je óók een verantwoordelijkheid. ‘Houd je taken helder voor ogen, heb duidelijk waar je “ja” tegen hebt gezegd. Kijk goed hoe je het leuk kunt houden voor jezelf.’ Hoe je dat doet? Volgens de trainers zijn er tal van manieren. Door je stress en zorgen met anderen te delen, bijvoorbeeld. ‘Maar beperk de tijd die je kwijt bent aan klagen en verontwaardiging. Vermijd de slachtofferrol, wees een innovator.’ Ook belangrijk: ‘Let op fysieke signalen van stress, zoals vermoeidheid en hoofdpijn, en op signalen van stress op je werk: fouten maken, te laat komen, vol bureau, geen overzicht hebben. Bouw rust in, ook als je denkt dat je het niet nodig hebt.’ En: ‘Probeer de stress op andere levensterreinen te beperken. Ga meer slapen, regel een huishoudster, zorg voor meer oppas.’ Tot slot: ‘Doe elke dag iets extra’s voor jezelf. Maak een ommetje, lees een gedicht.’ En denk ook aan een ander: ‘Schenk een kopje thee in, maak een compliment, of hang eens een nieuwe poster op.’ (AL)

Als ik tegenwoordig de kranten lees en mijn rekeningafschriften bekijk, word ik somberder en somberder. Wat moet ik doen om te voorkomen dat ik écht depressief raak?

U kunt natuurlijk ophouden met kranten lezen en uw post alleen nog openmaken met een tabletje Seroxat binnen handbereik. Maar Dick Kuyper pleit voor ‘realistisch optimisme’. Kuyper is eigenaar van Synergy at Work, een adviesbureau dat zich richt op het coachen van veertigplussers in leven en werk. ‘Pessimisme wordt ons aangepraat,’ zegt hij. ‘Je kunt beter de feiten in het oog blijven houden. De wereld vergaat niet. Heel veel mensen merken relatief weinig van de recessie. Wat is de kans dat je zelf financieel getroffen wordt? Wat is de kans dat jij je baan verliest? Wees kritisch door wie je je laat informeren.’Wie bang is, verliest zijn effectiviteit, meent Kuyper. ‘Voorkom dat je in die negatieve spiraal terechtkomt. Ga niet in een hoekje zitten, maar blijf in beweging. Verleg je aandacht naar dingen die je zelf wilt en kunt doen. Waar wil jíj je tijd en je aandacht aan besteden? Wat kan jij aan de wereld toevoegen? Concentreer je op een energie gevend doel en onderneem gerichte acties om dat doel te realiseren. Begin een grotematenwinkel. Begin een bureau dat vermoeide leraren weer vitaliseert. Met unieke zaken kom je nog steeds een eind. Zo houd je je hersenen in een positieve flow in plaats van een negatieve.’ (AL)

Gewetensconflicten

In mijn hart ben ik links, maar op economisch vlak heb ik stiekem meer vertrouwen in de VVD. Wat nu?

Om te beginnen moet u aan uzelf toegeven dat het cliché misschien wel klopt: je portemonnee kun je beter toevertrouwen aan een strenge liberaal als Mark Rutte dan aan een potverterende socialist als Job Cohen of Emile Roemer. Maar bedenk ook het volgende: de portemonnee, hoe belangrijk ook, is niet het enige in het leven. De VVD past goed op uw centen, maar veegt verder de vloer aan met zo’n beetje alles wat u lief is. Over die economische bekwaamheid valt trouwens te twisten. De VVD brengt weliswaar de overheidsfinanciën op orde, maar zonder de échte problemen aan te pakken: de miljarden verslindende hypotheekrenteaftrek blijft overeind, de AOW-leeftijd gaat in slakkentempo naar zesenzestig, de veel te royale WW-duur blijft ongewijzigd. En wie betalen daar de prijs voor? Juist: pgb-houders, mensen in de sociale-werkvoorziening, en kinderen in het speciaal onderwijs. Hmm, dan toch maar die potverterende socialist?Uw vertwijfeling is alleszins begrijpelijk, troost oud-PvdA-voorzitter Felix Rottenberg. ‘Er is moed voor nodig om consequent links te zijn. Ieder mens is in wezen egocentrisch en onzeker. Bezig met zijn eigen koopkracht, zijn eigen spaargeld en zijn eigen vakantie. Maar bevrijd je je van die onzekerheden door individueel gedrag te versterken? Realiseer je goed wat de gevolgen zijn van je stille liefde voor de VVD. Het kaalplukken van de bijstand, het op de verkeerde manier snijden in de pgb’s, de krankzinnige omvang van de bezuinigingen op kunst- en cultuurbeleid: in zijn radicalisme helpt het liberale programma de waarborgen voor een humane samenleving om zeep. Op lange termijn krijg je beslist hartenpijn.’ (SD,TN)

Ik merk dat ik sinds de crisis steeds rechtser begin te denken over het immigratiebeleid. Want waarom zouden we de grenzen opengooien als we zelf al nauwelijks rond kunnen komen? Toch?

U bent erin getrapt. Een streng immigratiebeleid is niet ‘rechts’ en een ruimhartig immigratiebeleid niet ‘links’. Dat frame is hardnekkig maar onzinnig, zegt de Leidse hoogleraar Leo Lucassen, gespecialiseerd in migratiegeschiedenis. Met broer en collega-historicus Jan analyseerde hij in het boek Winnaars en verliezers de polarisatie tussen voor- en tegenstanders van immigratie. ‘Sinds Pim Fortuyn overheerst het idee dat links verantwoordelijk is voor alle ellende rondom immigranten. Dankzij rechts zou de massa-immigratie afgenomen zijn. Nonsens! De aanscherping van het immigratie- en naturalisatiebeleid is het werk van het Paarse kabinet, en met name van toenmalig Justitieminister Job Cohen. Iedereen praat over stoere Rita Verdonk, terwijl zij alleen maar de plannen van Cohen uitvoerde.’Nog een misverstand: ‘In de jaren vijftig, toen de eerste gastarbeiders kwamen, trapte links op de rem omdat het oneerlijke concurrentie vreesde. En nog steeds: werkgeversvoorzitter Bernard Wientjes pleit voor een ruimhartig arbeidsmigratiebeleid, terwijl SP en PvdA daarin veel terughoudender zijn.’ Overigens kan dat beleid maar een klein deel van de immigratie beïnvloeden, relativeert Lucassen. ‘De meeste immigranten zijn Europeanen, die kún je helemaal niet tegenhouden.’Daar is volgens de hoogleraar ook geen enkele reden toe. Sterker: zowel links als rechts zou vóór immigratie moeten zijn. ‘Begrijp me goed: uit welbegrepen eigenbelang! De afgelopen vier eeuwen heeft de Nederlandse economie van migranten geprofiteerd, en nog steeds. Kijk naar onze tuinders en schoonmaakbedrijven. Je kunt wel zeggen dat Nederlandse werklozen massaal de kassen in moeten, maar dat werkt niet. Zonder de Oost-Europeanen kun je die bedrijven wel opdoeken. En vergeet ook de innoverende rol van hooggeschoolde expats niet.’ Natuurlijk loopt u het risico voor wereldvreemd uitgemaakt te worden, beaamt Lucassen. ‘Ik hoor het holle gelach al: “Hoe zit dat dan met al die mislukte Marokkanen?” Vertrouw op de feiten: vijfennegentig procent van de immigranten zijn mensen met skills waar Nederland van profiteert.’ (SD)

Ik ben al een jaar werkloos en vind het lastig om aardig te blijven tegen vrienden die juist veel succes hebben in hun werk. Wat doe ik daaraan?

‘We maken de vergelijking met anderen continu, iedereen doet dat,’ zegt Niels van de Ven, psycholoog aan de Universiteit van Tilburg en gespecialiseerd in afgunst. ‘Zodra de ander het beter doet dan jij, stellen we onszelf het natuurlijke doel dat niveau gelijk te trekken. Als we vinden dat de ander wegens talent en grote inspanningen inderdaad meer succes verdiend heeft, benijden we hem. Dit type jaloezie is een motivator; het spoort mensen aan beter hun best te doen om hetzelfde te verkrijgen. Maar als we het verschil in succes onverdiend vinden, ontstaat er afgunst. Jij deed je werk even goed, maar zit nu thuis wegens de crisis, terwijl hij, omdat zijn bedrijf commerciëlere keuzes gemaakt heeft, promotie kon maken. Dat is een lastige emotie die tot negatief gedrag leidt, zoals roddelen. Het is niet iets dat je echt hoort te ervaren. Je vriend heeft geen schuld aan zijn succes, hij heeft het eerlijk verdiend, en hij kan het niet helpen dat jij het niet hebt.’In crisistijd wordt afgunst versterkt, zegt Van de Ven, omdat werklozen dan weinig controle hebben over hun situatie. Ze willen zich ontwikkelen, maar krijgen de kans niet. Zijn advies: ‘Als je merkt dat je te lang te boos bent, moet je er iets aan doen. Je moet je gaan focussen op jezelf. Manieren zoeken om je eigenwaarde te vergroten. Pak een oude hobby op, begin een opleiding, ga Russisch leren, bestudeer alle werken van je favoriete filosoof, ga pianospelen, verdiep je in de religieuze geschiedenis van Frankrijk, stel jezelf doelen in sport. De uitdaging is om jezelf te verbeteren, niet om beter te worden dan anderen.’ (AL)

Hoezo crisis?

Sommige van mijn beste vrienden stemmen GroenLinks. Zij zeggen dat ik me veel drukker zou moeten maken over de klimaatcrisis dan over de economische crisis. Hebben ze gelijk?

Ja. Althans, als u koningin Beatrix mag geloven. In haar jaarlijkse kersttoespraak bekommerde onze vorstin zich om onze ‘zorgeloze omgang met de aarde’, en adviseerde ze: ‘Bij het bepalen van de waarde van alles, moet meer gelden dan geld alleen.’ Geert Wilders was not amused, en twitterde: ‘Mijn hemel is de Majesteit stiekum lid geworden van GroenLinks?’ ‘Wat een onzin!’, zegt Jojanneke Vanderveen, voorzitter van de GroenLinkse jongerenorganisatie Dwars. ‘Iedereen vond haar opeens GroenLinksig, maar ze had gewoon gelijk. De klimaatcrisis is op de lange termijn een veel groter probleem dan de huidige financiële crisis. Daarmee bedoel ik niet dat de economische crisis niet opgelost moet worden, maar als dat betekent dat we nog verder wegzakken in een klimaatdrama, is dat slecht nieuws. Daarom zeg ik: los de crisis groen op. De overheid moet daar een trekkende rol in spelen, maar het huidige kabinet trekt zich het liefst terug.’Wat het kabinet dán moet doen? ‘Investeren in duurzame energie en duurzaam ondernemen. In de Green Deal van het kabinet staat wel dat belemmeringen worden weggenomen voor ondernemers, maar het is nog steeds niet rendabel om duurzaam te zijn. De markt voor duurzame producten is te klein.’ Als consument kunt u uiteraard ook uw steentje bijdragen. In de woorden van koningin Beatrix: ‘Zuinig gebruik van energie en water ligt binnen ieders bereik. Kritisch en bewust kopen blijkt het hele aanbod van goederen en diensten te kunnen beïnvloeden.’ En wellicht moet u net als uw vrienden GroenLinks gaan stemmen? Vanderveen: ‘Dat is altijd een verstandige keuze.’ (ES)

Ik heb zowel Nout Wellink als Jan Kees de Jager de crisis horen omschrijven als een ‘veelkoppig monster’. Maar biedt deze crisis niet ook allerlei kansen?

Absoluut, meent emeritus hoogleraar economie Arnold Heertje. Sterker, zijn boodschap luidt: de crisis is een zegen. ‘We zijn met de kop tegen de muur gevlogen door de eenzijdige concentratie op alles wat met geld te maken heeft. Door de crisis komt wereldwijd een proces van bezinning op gang met als overkoepelende vraag: waar doen we het allemaal voor?’ Heertje maakt zich al jaren zorgen over misstanden in bijvoorbeeld het onderwijs, de zorg en de woningcorporaties. De gerichtheid op winst maken heeft volgens hem geleid tot een obsessie met kwantiteit in plaats van kwaliteit, en tot een ‘dehumanisering van transacties’. ‘Geld verdienen werd losgemaakt van de vraag: wat doen we voor de leerlingen, huurders en patiënten?’ Ook zijn eigen partij, de PvdA, heeft zich hieraan schuldig gemaakt, zegt Heertje. ‘Ronald Plasterk had de misstanden in het onderwijs kunnen aanpakken, maar deed dat niet omdat hij dan zou botsen met managers die ook uit de PvdA komen.’ Hetzelfde geldt voor de woningcorporaties. ‘Er worden huizen gesloopt terwijl ze ook zouden kunnen renoveren. Mijn partijgenoten zitten niet op het spoor van de bewoners, maar op dat van de corporaties.’De zegen van de crisis is dat wanbeleid aan de orde wordt gesteld, zegt Heertje. ‘Kijk maar naar de berichtgeving over bijvoorbeeld hogescholen en de jeugdzorg. In de kranten worden falende leiders dagelijks aan de hoogste boom opgeknoopt.’ Hij verwacht dat er door de druk vanuit de publieke opinie meer aandacht zal komen voor duurzaamheid. ‘En dat gaat niet alleen maar over zonnepanelen. Het gaat om de behoeften van mensen van nu, van straks en van waar ook ter wereld. Het gaat ook om de volgende generatie, al zijn ze nog niet geboren. Er is weer een beweging in de richting van humanisering van de samenleving.’ (FR)

Op verjaardagen en feestjes gaat het steeds vaker over de crisis. Ik weet dan vaak niet wat ik moet zeggen. Hoe bluf ik me door zo’n gesprek heen?

‘Verstand van zaken is geen vereiste als je een gesprek over de crisis naar je hand wilt zetten,’ zegt cabaretier en VN-columnist Micha Wertheim, die zich erop laat voorstaan dat hij iedere discussie zo kan sturen dat hij er als winnaar uit komt. ‘De kunst is anderen het gevoel te geven dat ze er nog minder van snappen. Wacht tot iemand anders over de recessie begint. Laat iedereen zijn stokpaartjes berijden en haal dan, als er een stilte valt, je schouders op en zeg: “Het zijn allemaal symptomen die jullie beschrijven. Dit, wat we nu de crisis noemen, is pas het begin.” Er zal een korte stilte vallen, waarin iedereen je vragend aankijkt. Zeg vervolgens: “Dacht je dat Obama en Merkel kunnen toegeven hoe slecht het gaat? Kijk, economie is vertrouwen. Als het vertrouwen weg is, blijft er niets over. Weten jullie wel hoe groot de schuld van Amerika is?” Waarschijnlijk valt er weer een stilte omdat niemand dat soort getallen paraat heeft. Kijk nu met een glimlach de groep rond en zeg: “Geloof mij, de vraag is allang niet meer óf, maar wannéér de Amerikaanse economie totaal zal instorten.” De kans is groot dat anderen nu het gesprek overnemen. Ongetwijfeld zal er iemand over China beginnen. Laat het gesprek even over machtig China gaan en kies dan een moment om in te breken met: “Jullie doen net alsof die Chinezen het allemaal zo goed voor elkaar hebben. Ik weet niet of jullie The Economist lezen?” Als er iemand zegt The Economist te lezen, werp je die een blik toe die zoiets suggereert als: dan hoef ik jou niets te vertellen. Tegen de rest zeg je: “Vergeet niet dat niemand zo bang is voor China als de Chinezen zelf.” Het is niet helemaal duidelijk wat je daarmee bedoelt, maar je kunt er gerust op zijn dat er een akelige stilte valt waarin iedereen de implicaties overpeinst van Chinezen die bang zijn voor hun eigen economie. Nu is het tijd om de discussie af te sluiten. Breng het onderwerp op de stedentrip naar New York die je binnenkort maakt. Begin bij voorkeur met de zin: “We hebben een hotel in Queens genomen. Want in Brooklyn en Manhattan gebeurt al jaren niets meer.”’ (SD)

Ik word zo langzamerhand gek van alle crisisdeskundigen die in de media voorbijkomen. Want wie moet ik nou geloven?

‘Mij, natuurlijk,’ schatert hoogleraar macro-economie en veelgevraagd deskundige Sweder van Wijnbergen. Dan, serieus: ‘Ik adviseer een gezonde dosis scepsis. Wantrouw iedereen die extreme dingen voorspelt.’ Doemdenken is namelijk maar modieus geflirt. ‘Natuurlijk zijn er mensen die hun baan verliezen, maar zo slecht gaat het met de meesten nog niet. Je hoort wel economen roepen: “De hele financiële sector moet op de schop, terug naar de jaren vijftig.” Dat duidt toch meer op een gebrek aan begrip van wat er nodig is om een complexe samenleving aan te sturen.’ Soms lijkt het wel alsof alle economen iets anders zeggen: hoogleraar economie in Rotterdam Bas Jacobs hoort het maar al te vaak. ‘Onterecht! De consensus onder economen is veel groter dan mensen denken. De onderliggende analyse is vaak dezelfde, alleen dragen economen op praktisch niveau andere oplossingen aan. De journalistiek houdt er nu eenmaal van meningen tegenover elkaar te zetten. Dat schept verwarring.’ Een goede journalist vindt hij Martin Wolf van de Financial Times. Maar volgens Jacobs kunt u het beste direct uw toevlucht nemen tot de analyses van gerenommeerde buitenlandse economen, zonder tussenkomst van slecht geïnformeerde journalisten. ‘Barry Eichengreen, Paul Krugman, Kenneth Rogoff, Paul de Grauwe, Willem Buiter: die neem ik serieus. Ik ben ook maar een academische amateur als het gaat over internationale en monetaire economie.’Volgens Van Wijnbergen schuilt hier een verklaring voor het feit dat er zoveel uiteenlopende oplossingen voor de crisis circuleren. ‘Zo gauw het technisch wordt, gaan economen praten over dingen waar ze eigenlijk niet zoveel van af weten. Economie is de afgelopen jaren een veel volwassener vak geworden, met tal van specialismes. Bas Jacobs kan je alles vertellen over belastingen en publieke financiën. Maar als hij geïnterviewd wordt over een bank, is dat niet zijn expertise. Voor mij geldt dat net zo goed, hoor: ik geef met plezier over alles een oordeel, maar op veel onderwerpen ben ik natuurlijk geen expert.’ (SD)

Gerelateerd