Uitgeschooft

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Arnold van Bruggen

Islamisering in de schaduw van de Spelen

Vlak bij Sotsji: Islamisering in de schaduw van de Spelen

‘Niet alle Nederlanders zijn slecht’
Prakoso staat elke zondag vroeg op. Aan de muur van zijn slaapkamer hangt dan al het pak dat hij die dag wil dragen. Soms is dat het pak van de plantagemanager, een andere keer gaat hij als Nederlands student. Prakoso is zestien en wil later president van Indonesië worden. Maar zijn interesse ligt niet bij de moderne politiek, maar bij het Neder­landse verleden van zijn land. In zijn kamer staat een scheepskist met daarin een Neder­lands geweer, een collectie tropenhelmen en een willekeurige verzameling Nederlandstalige boekjes; hij is de taal niet machtig. Om halfzes springt hij op zijn Nederlandse Fongers-fiets en sjeest naar Plaza Indonesia, het enorme plein waaromheen het moderne Jakarta is gebouwd. Rondom dat plein verzamelen zich elke zondagochtend Indonesiërs in tropenpakken, KNIL-uniformen en damesjurken. De antieke fiets is de gemeenschappelijke deler, maar de belangstelling gaat verder. ‘Het is een herinnering aan de tijd die ons beschaving heeft gebracht,’ zegt Prakoso. ‘Niet alleen fietsen, maar ook wetten, bureaucratie. Ik denk dat veel mensen door de onafhankelijkheidsstrijd niet doorhebben hoe positief de koloniale tijd ook is geweest.’
Wie je ook vraagt, iedereen geeft een bijna nostalgische uitleg aan de verkleedpartij. ‘Alles uit de koloniale tijd is sterk en onbreekbaar. Ik zweer erbij,’ zegt Yanto (58). ‘Maar,’ zegt hij, ‘we willen ook ons erfgoed veiligstellen. Deze geschiedenis is ook van ons.’ Op zijn borst prijken medailles van de vele geschiedenisclubs met duizenden leden die ditzelfde elke zondagochtend in andere steden van Indo­nesië doen.
Maar was Nederland hier niet heel fout bezig in de koloniale tijd? ‘Tot en met de val van Soeharto in 1998 kregen we alleen geschiedenisles over de oude koninkrijken,’ verklaart Adi Setiawan (30) in Soerabaja. ‘De koloniale tijd werd zoveel mogelijk weggelaten, alsof die niet 350 jaar heeft geduurd. Pas na de machtswisseling mochten wij ons weer organiseren en zelf onze geschiedenis vertellen.’ Adi is een van de voortrekkers van de Roode Brug Community, vernoemd naar de plaats waar de Nederlanders en Britten stuk liepen op de Indonesische vrijheidsstrijders. Als ze zich verzamelen, herleven de dagen van weleer. Een groep mannen en vrouwen in Nederlandse soldatenpakken staat in de schaduw van de bomen in het stadspark. Een grote, breedgebouwde jongen, verkleed als Neder­landse soldaat, stelt zich voor als Raymond Westerling en drukt dan een kleine Indo­nesische vrijheidsstrijder tegen de grond. In zijn rechterhand heeft hij een mes, met zijn knieën dwingt hij het lichaam onder zich. ‘Sommigen vinden het raar dat mijn vrienden en ik ons verkleden als Nederlanders,’ vertelt Adi. ‘Maar als we ons niet verkleden, herkennen de mensen ons niet. Juist door onze uniformen komen ze naar ons toe. Dan ontstaat vanzelf een gesprek over onze geschiedenis. Niet over de nationale geschiedenis zoals de regering die dicteert, maar hoe die echt geweest is.’
In Volendams kostuum
Het koloniale verleden is onontkoombaar in Indonesië. De stadscentra staan nog altijd vol met villa’s, paleizen, theaters en overheidsgebouwen uit de Nederlandse tijd. Maar deze erfenis staat onder druk sinds, tegelijk met de herwonnen vrijheid na 1998, de economie aantrekt. Grote hotels en bedrijven, investeerders en particulieren ontdekken de binnensteden. In elke grote stad verenigen liefhebbers van de koloniale architectuur zich daarom in erfgoedverenigingen, zoals de Medan Heritage Trust op het westelijke eiland Sumatra. Debby, een van de vrijwilligers van deze stichting, stuitert voor haar bezoek uit, van Plantageziekenhuis tot voormalig Hotel De Boer en de koloniale villawijken. Ze wijst op de materialen die gebruikt werden: het beste hout en de sterkste Deli-klei. ‘De koloniale architectuur kan ons veel leren over hoe je bouwt in dit klimaat,’ zegt Debby. ‘Veel moderne gebouwen hebben airconditioning, maar dan waait in de natte tijd wel de regen naar binnen.’ Even later staat ze tierend voor een bouwput langs de weg. ‘Nog geen jaar geleden stonden hier twee prachtige villa’s,’ vertelt ze, ‘binnenkort komt er een modern hotel.’ De economische voorspoed in Indonesië treft als eerste de koloniale binnensteden. ‘Corruptie,’ zegt Debby. ‘Wettelijk lijkt alles goed geregeld, in praktijk is alles mogelijk.’ Ze gaat het Thong Thong Ho gebouw in, met een prachtig plafond van glas-in-lood. ‘Ik wil hier een zakencentrum van maken voor jonge creatieven,’ vertelt Debby. ‘Met koffiebars, een boekwinkel.’ Het zou zo maar een gouden idee kunnen zijn. In steeds meer steden verschijnen koffiehuisjes en restaurants in Neder­landse retrovormgeving, met antieke Nederlandse meubelen en Nederlandse menukaarten. De H.E.M.A. is een succesformule die bitterballen en stamppot verkoopt. Elke zaterdag kun je er op de foto in Volendams kostuum. Debby kijkt bewonderend omhoog naar het veelkleurige plafond. ‘Ons verleden geeft ons iets speciaals. Als wij ons ergens mee kunnen onderscheiden, is het wel onze koloniale architectuur.’
De koloniale geschiedenis levert zo de bouwstenen voor een nieuwe identiteit van het moder­ne Indonesië. In dat verhaal lijkt voor de schaduwzijde van het koloniale verleden bijna geen plaats. Zelfs op Zuid-Sulawesi, waar de echte Raymond Westerling rondtrok en bloedbaden aanrichtte, lijkt men deze kant van het verleden te relativeren. ‘Niet alle Nederlanders zijn slecht,’ zegt Andi Monji uit Suppa, waar Neder­landers in 1947 een ‘zuiveringsactie’ hielden. ‘Zelfs tijdens de oorlog, als je met ze in contact kwam, bleken het best aardige jongens te zijn. Nu is het voorbij, het is geschiedenis. Als mensen zich willen verkleden in koloniale pakken, dan laat je eenvoudigweg zien dat we ooit gekoloniseerd zijn.’
Het is de vraag of de nieuwe generatie Indo­nesiërs, opgegroeid in de benauwde dictatuur van Soeharto, niet met valse romantiek naar het koloniale verleden kijkt. Dat vraagt ook kunstenares Titarubi zich af. In een ruime loods in Yogyakarta legt ze de laatste hand aan de Indonesische inzending voor de biënnale van Venetië, een project waarin ze de omgang met het verleden bevraagt. ‘De Nederlandse tijd staat voor mij symbool voor moderniteit,’ zegt Titarubi. ‘Feminisme, kunst, technologie, het is hier allemaal door de Hollanders binnengebracht. Dat moeten we koesteren. Maar ook alles wat fout is aan Indonesië is begonnen in de koloniale tijd. Hoe de plantages werken: met goedkope arbeid en onder bescherming van het leger. Corruptie is door de Nederlanders geïnstitutionaliseerd. Helaas kijken veel mensen alleen met nostalgie terug naar de oude tijd. Ze beschouwen het koloniale verleden als iets moois, iets exotisch. Maar de zwarte kant ervan moeten we ook niet vergeten.’
‘Vroeger is een ver land’ van Anoek Steketee en Arnold van Bruggen is van 26 april tot en met 1 september te zien in het Tropenmuseum in Amsterdam

Koloniaal verlangen

De Tweede Kaukasusoorlog
Toen Sjamil Zaidov (22) het bos in trok, de bergen in, om zich aan te sluiten bij de opstandelingen, legde hij een afscheidsbrief onder het hoofdkussen van zijn moeder. ‘Ik ga het bos in. Ik sluit me aan bij de broeders moedjahedien. Geef me niet aan als vermist, dan krijgen jullie onnodige problemen. Ik kan niet naar beneden komen. Ik verzoek jullie om [mijn zus] Nargizje niet te hinderen in haar gebeden.’
Sjamil was een onopvallende jongen. Hij was goed in judo, zoals zoveel Kaukasiërs goed zijn in krachtsporten. Zijn ouders zijn redelijk welvarende middenstanders. In hun nieuw ingerichte huis in Derbent, Dagestan, laten ze foto’s zien waarop hun oudste zoon trots zijn kampioensbeker toont. Tussen zijn vrienden op de foto’s bevinden zich politiemensen en militairen.
Sjamil kwam nooit meer terug. Hij werd onderschept door gewapende politie-eenheden en met acht medestrijders ter plekke gedood. Dat Sjamil zich had aangesloten bij de bandieten maakte de hele familie in één klap verdacht voor de autoriteiten. Niet veel later werd hun tweede zoon Aslan onverwacht opgepakt. Zijn zus Nargiz zag hoe politiemensen het bewijsmateriaal, een handgranaat, in de kelder van de familiewoning verstopten. ‘Ongeluk komt nooit alleen,’ zegt de moeder. Aslan werd op verdenking van terrorisme voor veertien jaar opgesloten.
Padvindersromantiek
De bandieten, of bojevieks, zoals ze hier worden genoemd, zijn de opvolgers van beruchte strijders als Sjamil Basajev, die vanaf het begin van de jaren negentig eerst een onafhankelijk Tsjetsjenië nastreefden, en toen dat mislukte hun droom alleen maar groter maakten: vanuit de bossen en bergen zeggen zij nu een Groot Kaukasisch Emiraat na te streven. Rusland heeft twee oorlogen gevoerd om de opstandelingen terug te dringen: tussen 1994 en 1996 en tussen 1999 en 2006. Maar de opstand tegen de Russische overheersing en haar lokale adjudanten is hardnekkig. Sterker nog, de strijd heeft zich uitgebreid naar republieken als Karatsjai-Tsjerkessië en Kabardië-Balkarië in het westen en Ingoesjetië en Dagestan in het oosten. Daarmee lijkt de huidige opstand steeds meer op de lange Kaukasusoorlog uit de negentiende eeuw, toen Noord-Kaukasische opstandelingen onder de vlag van de islam de kolonisatie van het gebied door Rusland tientallen jaren onmogelijk wisten te maken.
Jongens zoals Sjamil, die zich aansluiten bij de bandieten in het bos, verbreken alle banden met hun vorige leven. Dat doen ze niet alleen ter bescherming van zichzelf en de andere bojevieks, maar ook om hun achtergebleven familie te beschermen. Een weg terug uit het bos is er niet. In de bossen trainen de nieuwe rekruten voor de oorlog, zingen ze liederen, bidden en koken ze. De strijders doen er uitgebreid verslag van op YouTube, waar hun eenvoudige bosleven een soort padvindersromantiek krijgt: marsen wandelen en liedjes zingen. Maar vanuit de bossen trekken patrouilles naar de steden en dorpen om politieagenten of overheidsofficials dood te schieten. Door bedrijven, politici en inwoners te chanteren, verkrijgen ze geld en wapens.
Vanuit deze gelederen worden zelfmoordaanslagen uitgevoerd, zoals vorig jaar nog in de Dagestaanse hoofdstad Machatsjkala, waar een broer en een zus na elkaar hun met bommen volgeladen auto’s tot ontploffing brachten op een druk kruispunt. De getuigen van deze guerrilla zijn eenvoudig te vinden. De ziekenhuizen liggen vol herstellende slachtoffers. Honderden politieagenten worden met vervroegd pensioen gestuurd en missen een arm, een been of het zicht in hun ogen.
En de strijd beperkt zich niet alleen tot de Noord-Kaukasus. In Moskou werden in de afgelopen jaren aanslagen gepleegd op een vliegveld, metro en een theater met veel burgerslachtoffers tot gevolg.
Nadat ‘het gewone volk’ in Moskou eind 2011 massaal had geprotesteerd tegen het regime Poetin-Medvedev, kondigde de huidige leider van de opstand, Dokoe Oemarov, een wapenstilstand met gewone Russen af. Daarna zijn er geen grote aanslagen meer geweest buiten de Noord-Kaukasus. Maar in de Noord-Kaukasus gaan de aanslagen onverminderd door. In 2012 werden – volgens het weblog Caucasian Knot – bij aanslagen en contraterreuracties rond de zeshonderd mensen gedood en raakten zo’n vijfhonderd mensen gewond.
Agressieve overheid
Terwijl de satraap Ramzan Kadyrov Tsjetsjenië redelijk succesvol – in koloniale termen – rustig en loyaal aan het Russische moederland houdt, wankelen de regimes in de buurrepublieken Dagestan, Ingoesjetië en Kabardië-Balkarië. In de strijd tegen de terreur door de separatisten vallen talloze onschuldige slachtoffers. De vele verschillende veiligheidsdiensten in de regio zijn rijkjes op zich en opereren buiten de controle van het lokale bestuur. De dossierkasten bij het Europees Hof van de Rechten van de Mens in Straatsburg puilen uit van de dossiers over vermissingen, moorden en martelingen door Russische en lokale veiligheidsdiensten. Moskou heeft al vele duizenden euro’s boetes moeten betalen aan de families van de slachtoffers.
Door de onbetrouwbare en agressieve overheid worden veel Kaukasiërs, vaak tegen wil en dank, in de armen van de opstandelingen gedreven. Zoals de familie Zaidov in Derbent, Dagestan. Dit is geen radicaal denkend salafistisch gezin. De vader is timmerman, dochter Nargiz gaat naar school en is modern, assertief en wordt tijdens het gesprek niet van ons weggehouden. Deze familie is, kort door de bocht, niet de natuurlijke achterban van de opstandelingen in het bos. Maar vader Zaid is woest. ‘Iedereen en alles is hier corrupt,’ roept hij. Hij somt luidkeels een flinke rij op van alles wat er volgens hem mis is. ‘De verkiezingen hier zijn gefalsificeerd, de politici zijn corrupt. Alles is te koop, zelfs de kust als je wilt. En ondertussen viert de elite hier hun bruiloften met honderden limousines, champagne en staven goud.’ Hij verwoordt daarmee het verhaal dat we van velen horen. ‘Als hier een vader rechter is, dan wordt zijn zoon ook rechter. Niets in deze republiek werkt normaal. Alle diensten, alle voorzieningen zijn corrupt. En als wij naar een moskee willen, dan zijn we meteen terroristen en worden zonder proces opgesloten. Je kan hier niet leven,’ verzucht hij dan. ‘Het lijkt hier soms wel 1937,’ verwijst hij naar de grote terreur onder Stalin.
Rob Hornstra en Arnold van Bruggen onder-zoeken vijf jaar lang de regio rond Olympisch Sotsji in Rusland. Met uitgeverij Pegasus brachten zij het boek ‘Een geheime geschiedenis van Khava Gaisanova’ uit, over de gewelddadige Noord-Kaukasus. Dit boek is o.a. te bestellen via thesochiproject.org/shop

Bandieten tegen bandieten

Fotodocument
&#8216;Je moet op die kleintjes letten,&#8217; fluistert de coach ons toe als we in trainingscomplex Spartak op de worstelmat staan. &#8216;Alles draait om techniek in hun spel, ze hebben nog weinig spierkracht ontwikkeld.&#8217; Als katten sluipen de jongetjes om elkaar heen, met hun handen tasten ze elkaar voorzichtig af. Dan springen ze op elkaar en rollen over de grond. Als de schouder maar niet de grond raakt, het kluitje maar niet buiten de cirkel rolt. Ademloos kijken de klasgenoten toe. Soms blijven de twee seconden lang in dezelfde pose, één plat op de grond, de ander trekkend aan een been, een arm, in een poging beweging in de tegenstander te krijgen. Dan rolt het weer verder tot de scheidsrechter de twee ontwart en één tot winnaar uitroept.
We zijn in Khazavjoert, worstelhoofdstad van de wereld, op de grens van Dagestan en Tsjetsjenië. Buiten lopen mannen met bivakmutsen en geweren rond, in dit gebied is al maanden de noodtoestand van kracht.
Legendarische sportscholen
Als een plots oprijzende bergmuur grenst de Kaukasus het zuiden van Rusland af. Daar liggen beruchte republieken als Ingoesjetië, Dagestan, Tsjetsjenië en Noord-Ossetië, maar ook onbekende tongbrekers als Karatsjai-Tsjerkessië en Kabardino-Balkarië. De dorpjes lijken hier tegen de bergen te zijn aangeplakt. Honderden kloven, rivieren en dichte bossen lopen langs de hellinbgen naar beneden, waar in droge steppes de grotere dorpen en steden liggen. Oude torens houden de wacht over passen en valleien. Niet voor niets zijn vechtsporten hier diep in de lokale traditie geworteld. Ingeklemd tussen de Perzen, Turken en Russen is dit altijd een strijdgebied geweest. De Engelse schrijver John Baddeley, die rond 1900 door het gebied reisde, schreef: &#8216;De vrouwen bewerken het land en melken het vee terwijl de mannen grashalmen kauwend in het veld luieren, wachtend op de volgende oorlog.&#8217;
Twintig plakkaten steken uit de bak van een kleine vrachtwagen die geparkeerd staat in een rustig laantje in een buitenwijk van Machatsjkala, de hoofdstad van Dagestan. Arbeiders halen ze eruit, de nauwkeurige instructies van hun voorman volgend. Daarna worden de door weer en wind verweerde portretten van worstelaars in de grote metalen lijsten op paaltjes vervangen door de nieuwe kopieën. Honderd jaar aan kampioenen hangt hier. Elk jaar wordt deze eregalerij opnieuw ingericht. Ali Aliev, Buvaisar Saitiev: het zijn de grote namen van de Kaukasus, van wie maar een enkeling in Nederland ooit gehoord heeft. Maar hier zijn zij in faam vergelijkbaar met Cruijff en Van Basten in de rest van de wereld. Het laantje verbindt twee legendarische sportscholen. Spartak is een met hout betimmerde reeks sportzalen waar de geur van zweet je in het gezicht slaat als je binnenkomt. Urazhai is één grote zaal met tribunes aan weerszijde. Als we gefascineerd toekijken hoe de mannen elkaar op de mat werpen, schuift één van de trainers over het houten bankje naar ons toe. Magomed Magomedov is een reusachtige man, wiens buik getuigt van een voorliefde voor cognac en sjaslik. Tijdens het gesprek houdt Magomed zijn ogen gericht op de worstelaars. Hij is verslaafd aan de sport. Her en der wijst hij wat kampioenen aan. Die daar is kampioen van Dagestan, die van de Noord-Kaukasusregio. Alsof er echte wedstrijden worden gespeeld, zo hard wordt hier gevochten. Het is moeilijk voor te stellen dat de kolos op de bank naast ons hier ook heeft liggen rollebollen. Sterker nog, hij, was kampioen van Rusland, de USSR, vijf keer van Europa en ooit wereldkampioen.
&#8216;Alle veroveraars probeerden hun kroon op onze bergen te zetten,&#8217; galmt hij ons toe, als we hem vragen naar de populariteit van het worstelen in de Kaukasus. &#8216;Iedereen: de Romeinen, de Mongolen, maar het lukte niemand. In Iran staat een monument voor koning Nader Shah. Ze noemen hem de tweede Alexander de Grote, of de tweede Napoleon. Maar onze bergvolkeren versloegen hem lachend. De lafaard vluchtte met achterlating van al zijn troepen, vernederd tot op het bot. Djengis Khan ook. Als een slang trok hij langs de kust omdat hij de bergen niet in durfde, uit angst voor onze sabels. Wij vochten en vochten.&#8217; De oude worstelaar is inmiddels rood aangelopen, neemt even een adempauze. &#8216;Worstelen zit in het bloed van ieder van ons. Als een man aan de ouders van zijn vriendin toestemming vraagt om met haar te trouwen, vragen de ouders of hij worstelt of niet. In Dagestan overleven alleen de allersterksten. Het leven zelf is al een worsteling.&#8217;
Grote snorren
In de Noord-Kaukasus heeft elk dorp een worstelschool. Overal worden we verwelkomd door coaches met grote snorren, in afgetrapte trainingspakken van het Russische nationale team. Overal brengt de coach een naam te berde die ooit vanuit hier de worstelwereld heeft veroverd. Zo ook in Alkhan-Tsjoert, vlak bij Grozny in Tsjetsjenië. Hier is Islambek Albiejev de grote man, gouden medaillewinnaar in Beijing. In een dorp van nog geen vier straten modder staat een gloednieuwe worstelhal. &#8216;Maar hier heeft Albiejev nooit getraind,&#8217; waarschuwt coach Doedajev, wiens voorganger Said Abdoelajev om politieke redenen uit Tsjetsjenië vluchtte en nu vanuit Baarn de Nederlanders aan het worstelen probeert te krijgen.
We lopen achter de trainingschool langs, een oude schuur in. &#8216;Hier trainde Albiejev, in het stro &#8211; zoals het vroeger ging,&#8217; grijnst de coach. De verweerde schuur laat er nog een paar sporen van zien. Haakjes aan de muren, aantekeningen in krijt. &#8216;Wij kunnen overal onze sport beoefenen. Worstelen is hier zo groot geworden omdat je in de bergen aan een klein pleintje of grasveld al genoeg hebt. Voetbal kun je daar wel vergeten.&#8217;
Tegenwoordig is worstelen een miljoenenbusiness in deze streek. Kampioenen als Buvaisar Saitiev, die in Atlanta, Athene én Beijing de gouden medaille won, krijgen per podiumplaats tonnen aan bonussen. Uit Moskou 250.000 dollar, van de Tsjetsjeense alleenheerser Ramzan Kadyrov 500.000 dollar. Ook lokale zakenmannen verbinden zich graag met de sporthelden. Ze kopen auto&#8217;s en huizen en regelen schnabbels voor de sporters. Politici staan klaar om de sporters een plaats aan te bieden in de lokale politiek, ook een goede bron van inkomsten. Worstelen is niet meer alleen een erekwestie in de Kaukasus, een traditie, maar ook een enorme kans om te ontsnappen aan een uitzichtloze toekomst en deel uit te maken van de grotere wereld, van de rijke elite.
Zwarte weduwe
Al tweehonderd jaar is dit gebied de plaaggeest van Rusland. De oorlogsverhalen van Poesjkin, Lermontov en Tolstoj zouden ook nu geschreven kunnen worden. Alleen massaal gevoerde grondoorlogen, contraterreuroperaties en miljarden aan subsidies vanuit Moskou houden de Noord-Kaukasus enigszins verankerd binnen Ruslands grenzen. Stuk voor stuk worden de republieken geteisterd door een werkeloosheid die richting de vijftig procent gaat, een radicaal-islamitisch geïnspireerde opstand en een bijzonder corrupte, door Moskou aangestelde bestuurselite. In dit kleine gebied, waar je in een ochtend van oost naar west rijdt, woedden sinds het uiteenvallen van de Sovjetunie vijf verschillende oorlogen, naast een voortgaande strijd tegen separatisme en terreurgroepen. Inmiddels is Rusland zo vaak aangeklaagd bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg dat in Tsjetsjenië halve dorpen herbouwd zijn met door Straatsburg aan Moskou opgelegde boetegelden. De archieven van mensenrechtenorganisaties puilen uit van de dossiers over moorden, burgerslachtoffers bij anti-terreuroperaties en onopgehelderde ontvoeringen door veiligheidsdiensten.
Een van die dossiers is van Magomed Nasibov, uit het kleine dorp Kirovaul. Hij droomde ervan groot te worden in het worstelen. Geïnspireerd door de successen van zijn landgenoten trok Magomed naar de stad, trainde hard en werd in zijn gewichtsklasse worstelkampioen van Dagestan. Vol trots toont zijn vader ons de kampioensbeker. Uitgeknipte krantenartikelen beschrijven zijn successen. &#8216;Magomed probeerde zich altijd buiten de politiek te houden,&#8217; zegt zijn vader. &#8216;Hij was zijn droom aan het waarmaken en zou naar de Russische kampioenschappen worden afgevaardigd.&#8217;
Op een dag was Magomed op weg naar een worsteltraining van het nationale team in de bergen. Hij reed via zijn ouderlijk huis om spullen op te halen. Het was al laat in de avond en donker. Toen Magomed en zijn vriend de auto voor het huis van de familie Nasibov parkeerden, reed een geblindeerde fourwheeldrive het stoffige straatje in, doorzeefde de auto van Magomed met kogels en verdween. Getuigen zijn er vrijwel niet, tot een rechtszaak is het niet gekomen. Een worstelcarrière in de knop geknakt. Motieven zijn er niet, zegt de vader &#8211; behalve misschien wraak op zijn salafistische familie.
Saidahmed Nasibov, de vader, is in zijn dorp de uitgesproken woordvoerder van de salafistische gemeenschap. De salafisten willen puur leven, de sharia instellen en verwerpen de door politiek en geld gecorrumpeerde traditionele islam in de Kaukasus. Uit de gelederen van de salafisten komen ook de separatisten en terroristen voort. Zoals een andere zoon van Saidahmed, die enige tijd geleden &#8216;het bos inging&#8217; zoals het hier eufemistisch heet. Vanuit deze bossen, overlopend in de bergen naar Tsjetsjenië, en verder westwaarts richting Kabardino-Balkarië, wordt het verzet tegen de Russen en hun vazallen in de Kaukasus georganiseerd. Vanuit hier werden de aanslagen in Beslan en Moskou bedacht en uitgevoerd. In dit gebied worden daarom verdachte mannen om het minste of geringste opgepakt, doodgeschoten of weggestopt in gevangenissen en werkkampen. Hun vrouwen komen op de veiligheidsdienstlijstjes als potentiële zwarte weduwe &#8211; wat ze soms ook worden. Dit jaar hebben in Dagestan al twee vrouwen zichzelf opgeblazen voor een politiebureau, in beide gevallen vlak nadat hun man werd doodgeschoten bij een contraterreuroperatie.
Bloemkooloren
Terug in Khazavjoert, een knooppunt in de Noord-Kaukasus. Vanuit het noorden komen de wegen uit Rusland, vanuit het oosten uit Bakoe en Machatjskala, ten westen gaat de weg naar Grozny en Vladikavkaz. Khazavjoert is een marktstad. Tot over de rivier heen zijn markthallen gebouwd, tientallen minivrachtwagens scheuren door de benauwde straatjes. Hier komen de meer dan vijftig nationaliteiten die in de Noord-Kaukasus wonen samen, met alle conflicten van dien. Misschien is dit daarom de worstelhoofdstad van de wereld, waar zoveel kampioenen zijn geboren. In een buitenwijk van de stad ligt sportinternaat Spartak, onder de hoede van voormalig worstelaar Alikhan Dzjamaldinov. Onder zijn wollen muts springen twee bloemkooloren vandaan &#8211; tastbaar bewijs van zijn eerste carrière. Overal staat zijn leus &#8216;Vrede voor de Kaukasus = vrede voor de wereld&#8217; op de muren geschreven. Elk jaar wordt hier een worsteltoernooi onder die naam georganiseerd.
&#8216;Tegenwoordig is er een boel afleiding voor kinderen,&#8217; zegt Alikhan, &#8216;maar ik kan je verzekeren: bij mij zien ze geen porno of terroristische propaganda. Geen leerling van mij wordt een bandiet. Terwijl de verleidingen in de Kaukasus groot zijn. Mensen hier worden vaak vernederd. Ze moeten geld betalen voor zorg of onderwijs, die gratis horen te zijn. Ze moeten een baan kopen. Mensen zijn op zoek naar waarheid en gerechtigheid. Dan kom je soms uit bij de radicale islam of bij de terroristen in de bergen. Maar ik probeer een alternatief te geven. Elke tweede leerling van mij wordt een kampioen.&#8217;
De complete worstelserie staat in het boek ‘Life Here is Serious’, verkrijgbaar via www.thesochiproject.org

Uit de wurggreep van de Kaukasus

Fotodocument / Twee weken in Sanatorium Metallurg
&#8216;Vind je het hier niet verschrikkelijk saai?&#8217; vraagt Siraj Sartakati (28). &#8216;Al die oude mensen, ouderwetse behandelingen. En kijk naar dit mooie gebouw. Hier moeten toch clubs, bars en terrassen komen?&#8217; Maar we verblijven al ruim een week in Sanatorium Metallurg en we vermaken ons prima tussen de gepensioneerden en kreupelen van Rusland. Dagelijks worden we gemasseerd, we drinken mineraalwater en vieze thee en badderen twintig minuten in een radongeladen bad. Driemaal daags wordt een gigantisch buffet geserveerd met heerlijke bouletten, rijst, pap en stapels taartjes. Of je gezonder wordt van de kuur, is maar de vraag. Dunner word je er in elk geval niet van. &#8216;s Avonds wordt er karaoke en disco georganiseerd. Dan gaat het los, als in een uitgelaten bejaardensoos. De gasten dansen als bezetenen. Het is een vermakelijk tafereel.
&#8216;Alles moet luxe worden uitgevoerd, gemaakt met echte Europese materialen. De sfeer moet wel hetzelfde blijven, maar de kwaliteit moet echt omhoog.&#8217; Siraj klopt op de kozijnen, muren en bronzen deurknoppen. Hij is de marketingmanager van dit monumentale sanatorium. De eigenaar, de Unie van Vakbonden, heeft hem aangesteld om flink de bezem door de instelling te halen. &#8216;Het moet allemaal klaar zijn voor 2014, als hier de Olympische Winterspelen plaatsvinden. Dan zijn we een viersterrenhotel, en geen sanatorium meer.&#8217; Siraj heeft goud in handen. Metallurg is een klein Versailles waar je door de uitgestrekte tuinen, over eindeloze trappen langs fonteinen en vijvers de heuvel kan afdalen naar het privéstrand. De kantine is een koninklijke balzaal. Gezien de gasten is het nog steeds een paleis voor het proletariaat, zoals het ooit bedoeld is. Maar niet lang meer, als het aan Siraj ligt.
Beloning voor verrichte arbeid
De honderden Russische sanatoria zijn een merkwaardig fenomeen. Geïnspireerd door Duitse kuuroorden als Baden Baden, waar beroemde Russische schrijvers als Toergenjev, Tolstoj, Tsjechov zich met de Europese elite onderhielden, bouwde ook het tsaristische Rusland kuuroorden. Op de Krim, maar ook aan de pas veroverde kuststroken van de Zwarte Zee, rond Sotsji en zuidwaarts richting Georgië, verrezen de villa&#8217;s en rustoorden van de oude elite.
Toen de Oktoberrevolutie Rusland overrompelde, stelde Sotsji nog betrekkelijk weinig voor. Het was net de status van buitenveste tegen de Kaukasiërs en Turken ontgroeid en lag midden in een ongezond moeras waar malaria welig tierde. Maar al in de eerste jaren van zijn regime vaardigde Lenin een decreet uit waarin hij wenste dat de gehele kuststrook rond Sotsji, inclusief het helende zwavelwater van Matsesta, voor het Russische proletariaat ontsloten zou worden.
Alle ministeries, alle legeronderdelen, vakbonden en fabrieken begonnen met de bouw van vakantie- en heelverblijven voor hun arbeiders en werknemers. Het kleine, jonge Sotsji werd groots. In honderden liedjes worden de palmbomen, de bloemen en de zee bezongen. Een reis naar Sotsji als beloning voor verrichte arbeid of ter heling van blessures of ziekten was het mooiste wat een Rus in die tijd kon overkomen.
Sotsji werd ook het toevluchtsoord voor de Sovjetleiders, en voor de alom geprezen kosmonauten, acteurs, actrices en andere jetset van de Sovjet-Unie. Over de stokoude leider Brezjnev wordt gezegd dat hij nooit zo lang aan de macht had kunnen blijven als hij zich niet jaarlijks vele weken in Matsesta&#8217;s medicinale baden had laten onderdompelen.
Maar met de val van de Sovjet-Unie zette ook het verval van de sanatoria in. De paleizen voor het proletariaat waren in de nieuwe kapitalistische tijd niet meer rendabel. Met man en macht wordt nu geprobeerd ze in de oorspronkelijke staat te bewaren. De sanatoria zitten het hele jaar door volgeboekt &#8211; in de zomer komen de arbeiders, in de andere seizoenen de gepensioneerden en zieken &#8211; maar toch is er geen beginnen aan. De vaak slecht gebouwde complexen zijn veel te groot om te kunnen worden onderhouden van het schamele geld dat de gasten meebrengen. En terwijl de gasten het zichtbare verval betreuren, betreuren de managers dat hun paleizen nog geen vijfsterrenlocaties zijn.
Bandieten uit Moskou
Misschien zijn in Sotsji wel de all-inclusive vakanties uitgevonden. De door bedrijven, vakbonden en overheden verstrekte vouchers, poetjovka&#8217;s, bieden werknemers een pakket waarin maaltijden, filmvoorstellingen, behandelingen en overnachtingen zijn opgenomen. En volgens het verplegend personeel is een kuur in Sotsji pas zinvol na minstens twee weken rusttijd. Een ongekende luxe. Nog steeds lokt de regeling duizenden ambtenaren, arbeiders, zieken en rustzoekenden uit heel Rusland naar het subtropische Sotsji. Zoals Viktor Aleksejvitsj, die we ontmoeten op het strand. Als gepensioneerde scheepsbouwer uit Moermansk maakt hij graag gebruik van de mogelijkheid te ontspannen in Sotsji. Al jarenlang. &#8216;Vroeger was Sotsji wel veel mooier,&#8217; zegt hij. &#8216;Tegenwoordig komen bandieten uit Moskou hier om wolkenkrabbers en appartementen te bouwen en kopen, terwijl het zo&#8217;n kleine liefelijke stad was. Nu kun je vanaf het strand het sanatorium niet meer zien liggen. Maar ach, het is altijd nog beter dan in Moermansk.&#8217;
Die lompheid
Nu de nieuwe managers proberen de gebouwen en parken te redden en nieuwe toeristenbronnen aan te boren, kunnen gepensioneerden als Viktor binnenkort wel eens achter het net vissen. Als het aan mensen als Siraj ligt, komen hier in de toekomst de nieuwe middenklasse en elite van Rusland hun vakantie vieren. Zonder afbreuk te willen doen aan het oude imago overigens, want het merk Sotsji staat nog steeds als een huis. Sanatorium USSR doet al een moedige poging en heeft de vier letters uit haar naam opnieuw vertaald naar Vriendelijk, Servicegericht en Honderd procent Ontspannend. Maar de meeste Russen met geld &#8211; laat staan buitenlanders &#8211; verkiezen goedkope en exotische bestemmingen als Turkije en Egypte boven hun eigen Zwarte Zeekust. &#8216;Die Sovjetmentaliteit die hier nog heerst,&#8217; zegt Siraj Sartakati, &#8216;die schrikt de mensen af. Die lompheid. Als het personeel zich niet kan aanpassen, zal het allemaal ontslagen worden. Maar voor 2014 hebben wij deze stad onherkenbaar veranderd.&#8217;
Op www.thesochiproject.org brengen Arnold van Bruggen en Rob Hornstra vijf jaar lang de regio rond olympisch Sotsji in kaart met steun van private donateurs. Het fotoboek ‘Sanatorium’ is via de website verkrijgbaar

Paleizen voor het proletariaat

Fotodocument Winterspelen 2014
De treinreis van Moskou naar Sotsji duurt ruim anderhalf etmaal. Zevendertig uur berkenbossen, graanvlakten, boerderijen, fabrieken en hier en daar een dorp of stad. Overal ligt sneeuw, dikke pakken sneeuw. We rijden langs Toela, Voronezj, Rostov aan de Don, Krasnodar en nog steeds ligt overal sneeuw. Dan schieten we de uitlopers van de Kaukasus voorbij en de sneeuw verdwijnt, letterlijk, voor de zon. Hier groeien palmbomen, een rustig kabbelende zee speelt met het kiezelstrand en boven de spoorlijn verrijzen indrukwekkende sanatoria. Hier, in dit stukje subtropisch Rusland, dat kleine stukje Rusland waar in de winter geen sneeuw valt, worden in 2014 de Olympische Winterspelen georganiseerd.
Theorieën en complotten
Het was een merkwaardige keuze die op 4 juli 2007 werd gemaakt in Guatemala Stad. Met eenenvijftig tegen zevenenveertig stemmen werd Sotsji door het IOC verkozen boven het Zuid-Koreaanse Pyeongchang. Bewonderend werd er gesproken over de vijf minuten durende toespraak van toenmalig president Poetin. Met een zwaar Duits-Russisch accent sprak hij het gehoor in het Engels en Frans toe. Hij beloofde een bedrag van twaalf miljard dollar uit de staatskas om de Spelen uit de grond te stampen. In het publiek: prins Willem-Alexander. Nog geen vijf maanden later trad hij toe tot het coördinatiecomité van Sotsji 2014. Bij het eerste bezoek van het comité aan Sotsji in april 2008 werden de Olympische Spelen daar door het IOC tot de meest uitdagende ooit verklaard. Staatsomroep Russia Today bracht dit als een groot compliment.
Nooit eerder hebben de Spelen plaatsgevonden in een gebied dat sterker contrasteert met de glamour ervan. Wie de animatiefilms van het Russische organisatiecomité vergelijkt met de werkelijke situatie in de Imeretinskaja-baai moet zich even goed in de ogen wrijven. Geen futuristische stadions aan zee, maar een grauwe vlakte. Overal groeit kool. Tussen de kool staat een woonwagen. Hier woont Stella (17), vluchtelinge uit Abchazië. Achthonderd meter verderop ligt haar geboorteland, wijst ze. Ze wil er nooit meer naar terug. Met plastic en golfplaat is de woonwagen uitgebouwd tot een geïmproviseerd huis. Het hele land was ooit van staatsboerderij &#8216;Rusland&#8217;, de oude sovchoz die even verderop ligt. Nu pachten Stella&#8217;s ouders het van het Russische organisatiecomité. Waar nu de kool groeit, komen straks de stadions voor de openings- en sluitingsceremonie, de medaille-uitreiking, twee ijshockeystadions, een curlingstadion, de indoorschaatsbaan, een kunstschaatsstadion, het olympisch dorp, een olympische universiteit en het internationale perscentrum.
In de naastgelegen sovchoz is het een drukte van belang. Er zijn nieuwe documenten aangekomen. &#8216;Rusland is een enorme bureaucratie, maar wij moeten om elk document vechten,&#8217; zegt Tatjana (55). Zij woont in een van de vele huizen die op de nominatie staan gesloopt te worden voor de Spelen. Het document is een kopie van een brochure waarin in ronkende taal chique &#8216;westerse&#8217; villa&#8217;s worden verkocht &#8211; op de plaats waar nu de sovchoz ligt. &#8216;Ze hebben ons land al verkocht voordat ze ook maar iets met ons geregeld hebben,&#8217; zegt Tatjana. Haar dorp protesteerde bij het bezoek van het IOC in 2008, maar werd door politietroepen uiteengedreven. &#8216;We hebben gehoord dat het IOC kan ingrijpen als mensenrechten worden geschonden. Maar ze laten ons niet eens met het IOC praten.&#8217;
Al snel vormt zich een kleine menigte om de buitenlandse journalisten. Een vloedgolf van theorieën en complotten overspoelt ons. &#8216;Wist je dat onder dit terrein grote grotten en ondergrondse meren zijn waar zoet en zout water botst? Als ze hier stadions gaan bouwen, zullen ze meteen in de grond verdwijnen,&#8217; zegt iemand. Een ander zegt te weten dat de grond hier zo verzadigd is met water dat de bouw veel duurder wordt dan begroot.
Grafheuvels
De bochtige weg naar Krasnaja Poljana leidt door tunnels en langs steile kloven, voortrazende rivieren en ongerepte naaldbossen. In een nabijgelegen vallei ligt het complex dat door Gazprom gebouwd is, een groot hotel met splinternieuwe gondelliften naar de skihellingen.
In het dorpje is Gennadi Kuk (81) bij ons in de auto gestapt. Zuchtend en steunend aanschouwt hij de verwoestingen die rond zijn dorp zijn aangericht. Grote wegen zijn aangelegd, de rivier is gekanaliseerd en bulldozers staan klaar voor nog meer werk. &#8216;Mijn god, dat moet mij nog overkomen,&#8217; steunt Kuk. Achter zijn huis ontkoppelt hij zijn riem, verbindt hem aan een kabel en zoeft zo de kolkende rivier over. Daar is zijn land, en dit is voor hem de snelste manier om er te komen. Kuk heeft het zwaard opgenomen tegen de lokale autoriteiten. &#8216;Ik ben een bot in hun keel,&#8217; zegt hij. Trots laat hij zijn land zien, een hooggelegen weide met her en der grafheuvels en restanten van oude wachttorens. &#8216;Dit is internationaal erfgoed uit de Bronstijd,&#8217; zegt Kuk. &#8216;En hier komt nu een aanleveringsweg van de spoorwegen. Weet jullie kroonprins hier wel van?&#8217; Kuk loopt rond de grafheuvels. Zijn grootvader heeft dit land ooit kunnen bemachtigen, in de tijd dat Rusland het gebied koloniseerde. &#8216;Het is niet dat ik tegen die Spelen ben. Het is de manier waarop ze tot stand komen. De bewoners zouden elke drie maanden op de hoogte worden gehouden van de voortgang, volgens het IOC. Maar ze laten zich nooit zien.&#8217;
Modderbaden
Tot zo ver niets nieuws, bijna alle Olympische Spelen gaan gepaard met gedwongen verhuizingen en ecologische schade. Ook voor Vancouver 2010 zijn mensen uit hun huizen gezet. China begon al in 2001 met het neerhalen van huizenblokken, een proces dat gestaag doorging tot de Spelen in 2008. Maar Winterspelen in een zomerse vakantiebestemming, dat is bijzonder. Sotsji was de trots van de Sovjet-Unie. Vakbonden, legereenheden en communistische partijorganisaties bouwden hier eigen sanatoria. Het was een privilege om hier te mogen verblijven. De leiders hadden hier een privédatsja en ouderen kunnen smakelijke verhalen vertellen over de uitspattingen van Brezjnev in de modderbaden van Matsjesta. Maar na de val van de Sovjet-Unie was het ook met Sotsji gedaan. Veel sanatoria sloten de deuren en Sotsji werd overspoeld met vluchtelingen uit de Kaukasus. Het is een hele gok van het IOC om de Winterspelen te organiseren in een kleine subtropische stad zonder enige infrastructuur.
De onmiddellijke nabijheid van een conflictgebied maakt de keus voor Sotsji nog wonderlijker. Achter de bergen liggen kleine gewelddadige deelrepubliekjes als Kabardino-Balkarije, Ingoesjetië, Tjetsjenië en Dagestan. Alleen vorig jaar al kostten nog onopgehelderde bomaanslagen in Sotsji aan vijf mensen het leven, negentien raakten gewond. Nog geen achthonderd meter van de Imeretinskaya-baai ligt de grens met Abchazië, een afvallige deelrepubliek van Georgië. Tot voor kort stond de tijd hier stil, maar sinds Rusland de separatisten in 2008 erkende, wordt er weer flink gebouwd en geïnvesteerd &#8211; door de Russen. De paar honderdduizend inwoners hopen met de Spelen op achthonderd meter afstand van haar grenzen goede munt te slaan uit toerisme en naamsbekendheid.
President Bagapsj zetelt in zijn vorstelijke residentie in de hoofdstad Soechoemi. Hij kan zich in zijn handen wrijven. &#8216;Abchazië kan de Olympische Spelen veel bieden. Natuurlijke diepzeehavens, twee vliegvelden, bouwmaterialen en heel veel hotels. Wij staan klaar om Sotsji 2014 een succes te helpen maken.&#8217; Georgië heeft al aangekondigd de Spelen te willen boycotten als &#8216;haar&#8217; &#8211; lees Abchazisch &#8211; grondgebied illegaal wordt gebruikt door Rusland. En de Russische veiligheidsdienst FSB pakt Georgiërs op die in Sotsji terroristische acties aan het voorbereiden zouden zijn.
Klusjes voor het Kremlin
Ondanks de obstakels is premier Poetin de grootste voorvechter van Sotsji 2014. Hij houdt van Sotsji. &#8216;Ik huil als ik zie wat er van ons erfgoed geworden is,&#8217; zei hij bij een bezoek aan de Zwarte Zeekust. Poetin wil de Russische trots herstellen. Sotsji 2014 is daarin instrumenteel. Het is inmiddels de tweede hoofdstad van Rusland geworden. Om de week houden Poetin en president Medvedev conferenties in de stad, of verblijven er in hun buitenhuizen. Ze houden persoonlijk toezicht op de vorderingen van de Spelen, zeggen beiden. In hun kielzog trekken talloze miljardairs naar Sotsji: wie in Rusland miljardair is, moet bereid zijn te allen tijde klusjes voor het Kremlin op te knappen, anders ben je zo je bedrijf of status kwijt. Sotsji is zo&#8217;n klusje. Alle grote bedrijven wordt gevraagd hier te investeren, in hotels, olympische complexen, wegen, tunnels.
Maar de economische crisis heeft de plannen danig in de war geschopt. Eigenlijk kan de zelfverklaarde energiegrootmacht niet meer zo gedachteloos aan een project als de allerduurste Winterspelen ooit beginnen. De oligarchen zijn fulltime bezig om hun topzware leningen en schulden in de lucht te houden, onder dreiging van faillissement. In maart maakte de speciale minister voor de Olympische Spelen bekend dat hij vijftien procent heeft kunnen bezuinigen op de totale begroting van de Spelen.
Privéproject van Poetin
De Russische staatsvorm wordt wel een virtuele democratie genoemd. Vermomd als democratie wordt een bijzonder autocratisch systeem in stand gehouden. Eenzelfde alles verhullende sluier lijkt ook over de Olympische Spelen te liggen. Het Sotsji 2014-bulletin wordt bijna wekelijks per e-mail bezorgd. Het staat vol met nieuws over prachtige convenanten. &#8216;Dankzij Sotsji 2014 leeft vrijwilligerscultuur Rusland weer op,&#8217; of: &#8216;Sotsji 2014 organisatiecomité wil Spelen zonder afval.&#8217;
Alyk Le moet erom lachen. Hij is informeel hoofd van een groepje verontruste inwoners van Sotsji. Het is een bont gezelschap dat elke week bijeenkomt, maar dagelijks met elkaar in contact staat. Een vriendelijk clubje van geologen, natuurliefhebbers, advocaten, gedupeerde of bezorgde inwoners. Op een vroege zondagmorgen zitten ze weer bij elkaar. Alyk zegt dat er steeds meer mensen praten over decentralisatie van de Olympische Spelen. Dat betekent dat alle stadions niet hier, maar in Moskou, Krasnodar of waar dan ook in koud Rusland gebouwd worden. &#8216;Het maakt de overheid bang dat hierover gepraat wordt,&#8217; zegt Alyk. &#8216;Dit is een privéproject van Poetin met wat oligarchen. Voor wij doorgaan met onze protesten en procedures moeten jullie heel goed nadenken over jullie naasten en alles waar jullie werkelijk om geven. Ons werk kan gevaarlijk zijn &#8211; we moeten voorzichtig opereren.&#8217;
Even hadden Alyk Le en de zijnen de hoop dat hun klachten en zorgen gehoord zouden worden. Oud-premier en oppositielid Boris Nemtsov stelde zich kandidaat voor de burgemeestersverkiezingen van april jongstleden. Nemtsov praat graag in gevatte oneliners. Zijn favoriete vergelijking is die tussen de Olympische Spelen en het befaamde Sovjet-idee om de Siberische rivieren om te leggen naar het kurkdroge Centraal-Azië. &#8216;De Olympische Winterspelen van 2014 zetten onze badplaats Sotsji op zijn kop. Het zomerse resort wordt een winterbestemming,&#8217; zegt Nemtsov. Vlak voor de verkiezingen lunchen we met hem in een Georgisch restaurantje. Met zijn zongebruinde gelaat trek hij veel aandacht van de serveersters. &#8216;Toen Poetin zijn prestige wilde opvijzelen met de Olympische Spelen heeft hij heel lang over de kaart van Rusland lopen turen en het enige plekje zonder sneeuw uitgekozen. Poetin zou moeten zeggen dat hij een fout heeft gemaakt. Maar heeft hij ooit eerder zoiets gezegd? Dat zou hij niet over zijn lippen kunnen verkrijgen!&#8217;
Enkele weken later verloor Nemtsov kansloos van pro-Poetin-kandidaat Pachomov. De Russische pers heeft Nemtsovs campagne doodgezwegen. Er is sowieso weinig aandacht voor de zorgen om de Spelen. Liever berichten zij en masse over de geboekte successen. Zoals de aankomst van de tunnelboren voor de treintunnel naar Krasnaja Poljana. Het grootste vliegtuig van Rusland is ervoor ingehuurd. &#8216;s Ochtends vroeg om half negen melden we ons op het oude vliegveld van Sotsji, niet veel meer dan een veredelde bushalte. Het nieuwe vliegveld wordt alleen gebruikt door Poetin, Medvedev en het IOC. Een horde Russische tv-, radio- en dagbladjournalisten rent zenuwachtig heen en weer. De baas van de spoorwegen houdt een persconferentie voor de geopende neus van het vliegtuig. Hij komt met veel indrukwekkende cijfers over het vliegtuig, de tunnelboren en spoortunnels. Als we vragen waarom de mensen in Imeretinskaya-baai nog geen zekerheid hebben over vervangende huizen en land wordt de persconferentie resoluut afgebroken. &#8216;Dat komt toch wel goed,&#8217; zegt de spoorwegman knorrig, &#8216;ik begrijp niet waarom jullie die vraag stellen.&#8217; Een verslaggever met een grote microfoon van Russia tv schiet hem te hulp. &#8216;Russen zadelen altijd langzaam hun paard, maar rijden er dan verdomd snel op weg. De Olympische Spelen worden echt een groot succes, daar staat Poetin persoonlijk garant voor.&#8217;
Tussen 2009 en 2014 brengen fotograaf Rob Hornstra en schrijver/filmmaker Arnold van Bruggen de regio rond Sotsji in kaart. Op het fotofestival in Naarden (zie ook p. 68-71) wordt dit project gepresenteerd, 23 mei om 11.00 uur, www.theSochiproject.org

Subtropisch schaatsen

Fotodocument / De gespleten Heilig Grafkerk
De Grieks-Orthodoxe priester Pandeimon leunt voor de kerk op een afgebrokkelde pilaar en kijkt vermoeid naar de voorbijtrekkende toeristen. &#8216;Dit is een heilige plek,&#8217; zegt hij, &#8216;maar het is zo druk. Vijf jaar verbleef ik in een klooster in de woestijn, nu zit ik al vierentwintig jaar hier. Elke dag komen er vijfduizend toeristen, waarvan maar driehonderd voor Jezus. De anderen denken dat dit een museum is.&#8217; Naast de Griekse kerk hebben ook de Rooms-Katholieken, de Armeens Orthodoxen, de Syrisch Orthodoxen, Kopten en de Ethiopisch Orthodoxen zeggenschap over deze kerk. Pandeimon trekt een vervaarlijk gezicht. &#8216;Ik ken de andere priesters, maar ze hebben hier eigenlijk niets te zoeken. Dit is een Byzantijnse kerk. Wij hebben de kerk gebouwd, alle anderen zijn dieven.&#8217;
Door slimme onderhandelingen en fikse geldbedragen veroverden verschillende religies door de eeuwen heen delen van de Heilig Grafkerk in Jeruzalem. Nu delen de Grieken en de katholieken het graf van Jezus en in de crypte waar resten van het kruis gevonden zijn, heersen de Armenen. Het voeteneinde van Jezus&#8217; tombe dat uit het grafhuisje steekt, is in handen van de Syriërs, die het stukje overladen met kussen. De Ethiopiërs zijn het slechtst af: zij zijn verbannen naar het dak van de kerk. Onderling kwamen de kerken er niet uit wie de sleutels mocht hebben. Dus zijn die sinds 1191 in beheer van de Nusseibes, een islamitische familie die op het kerkplein woont.
In 1853 had sultan Abdul Mejid genoeg van de strijd en kondigde een status quo af. Het gedeeld gebruik van de kerk werd zo voor eeuwig vastgelegd. In de afgelopen honderdvijftig jaar is die status quo voor de Engelse, Jordaanse en Israëlische bestuurders van Jeruzalem de leidraad gebleven in hun omgang met de kerk. Per steen is vastgelegd wie hem mag schoonmaken en onderhouden, en aan wie die uiteindelijk toebehoort. Jarenlang vergaderen de hoogste geestelijke autoriteiten van Jeruzalem over profane zaken als nooduitgangen en wc&#8217;s. Meestal zonder resultaat. Pas als de situatie echt onhoudbaar wordt, bij instortende muren en gescheurde koepels bijvoorbeeld, komen de gezindten tot een vergelijk. Alle onderlinge kinnesinne heeft ertoe geleid dat de kerk in bijna geruïneerde staat verkeert. En als een groep de vaak ongeschreven regels lijkt te willen aanpassen, dan vechten de monniken elkaar direct de kerk uit. Zoals in het weekend van 9 november, toen de Armenen tijdens een religieus feest geen Griekse priester in Jezus&#8217; graf wensten.
Knipogende Jezushologrammen
Binnen in de altijd donkere kerk steken de toeristen kleurig af tegen de zwarte en bruine pijen van de geestelijken. Hun gidsen dragen borden met &#8216;Sky Tours All Inclusive&#8217; of &#8216;Flying Carpet Tours Israel&#8217;.
Het graf van Jezus, dat onder de grootste koepel van de kerk in een klein huisje is gebouwd, wordt afgeschermd door Israëlische politiehekken. Een Griek leidt enkele bezoekers de tombe in, schermt de anderen bijna gewelddadig af en duikt weer het graf in om de bezoekers eruit te trekken. Elkaar verdringende pelgrims en toeristen gooien hele souvenirwinkels uit over de steen waarop het ontzielde lichaam van Jezus werd gewassen en gebalsemd. Zo worden plastic discokruizen of knipogende Jezushologrammen gezegend voor het thuisfront. Achter het graf van Jezus duikt een groep Oegandese christenen de verlaten crypten in. &#8216;Ga twee om twee,&#8217; beveelt de gids, in een ultieme poging de uitgelaten groep veilig de kerk door te loodsen. &#8216;En maak licht met je mobieltjes,&#8217; roept ze erachteraan.
De kerk vult zich met wierook. Een Franciscaanse processie loopt door de coulissen van de kerk. &#8216;Waar kan ik bidden?&#8217; vraagt een Amerikaanse zeloot aan een pikzwarte monnik. &#8216;Weet ik niet,&#8217; antwoordt die, &#8216;je stoort een processie.&#8217; Als de processie de graftombe nadert, zet het orgel luid in en verandert het monotone geprevel in melodieus gezang. Het dramatische moment overvalt een oudere pelgrim. Snikkend stort ze zich tegen een zuil.
Voor de processie uit snelt een katholiek het graf in. In een gesmeerde en razendsnelle &#8211; want dagelijkse &#8211; routine ontruimt zijn Griekse collega de graftombe en richt de katholiek het graf opnieuw in, met eigen kleedjes, lichtjes en gebedsboeken &#8211; de paar elementen die hier het essentiële verschil maken tussen de gespleten kerken. Als de katholieken kort daarop klaar zijn, is het tijd voor de Armenen, die met vijfentwintig luid zingende knapen van begin twintig de kerk door trekken. Een oudere Armeense priester leidt de stoet met een minzame glimlach en een vette bril van statie naar statie.
Pandeimon staat bij de graftombe, samen met de katholieke priester Theophile Kim. &#8216;Hoe gaat het?&#8217; vraagt de Koreaan. &#8216;Pfoe, bijna klaar,&#8217; gromt Pandeimon. &#8216;Straks zijn eindelijk die toeristen weg.&#8217; Hij duikt de tombe in. &#8216;Wakker worden,&#8217; roept hij tegen de biddende bezoekers, &#8216;uit met die gebeden, wegwezen, we zijn dicht!&#8217; Buiten de tombe duikt een meisje op. Met haar blote armen, camera en onverschillige blik wekt ze de onmiddellijke woede van de Griek. &#8216;Eruit!&#8217; snauwt hij en grijpt haar bij de arm. &#8216;Jij komt er nooit meer in, nooit, hoor je me!&#8217;
Vlak voor sluitingstijd trekt de Israëlische politie de kerk binnen, bewapend met grote zaklampen om de laatste toeristen en pelgrims weg te jagen. In hun kielzog volgen Ismaïl en Omar, de sleutelbewaarders. Het sluiten van de poorten is een hele happening geworden. &#8216;It&#8217;s amazing,&#8217; roept een Amerikaanse toerist tegen haar groepsgenoten die net weglopen, &#8216;dit moet je zien! Het sluiten van de deur! Deze familie is al duizend jaar oud!&#8217;
Eindelijk worden de monniken en priesters in de oude kerk met rust gelaten. Eeuwig tot elkaar veroordeeld waken ze samen over het graf van Jezus.
Buiten de kerkmuren gaat de chaos van Jeruzalem verder. Orthodoxe joden rennen in krankzinnig tempo, gekleed in mantels en bontmutsen met aan elke arm een meevliegend kind, naar en van de Klaagmuur. Palestijnen draaien de boxen met koranrecitals wat in de richting van de straat, zodat de Amerikaanse en Koreaanse pelgrims die met een gehuurd kruis de Via Dolorosa af zwoegen nog een tandje bijzetten. Boven de Klaagmuur buigen duizenden moslims hun neuzen naar de grond, vlak bij een van hun heiligste plekken, de Rotskoepel. Bij elkaar zijn al die conflictueuze plekken een aardige attractie geworden.
Zie voor een gefilmd verslag van de rel op 9 november de link naar BBC News op www.vn.nl

Vechten voor het graf van Jezus

<div class="wpg-element paragraph">
04-08-2007 Door Arnold van Bruggen
Sinds de geweldloze revoluties in Georgië en Oekraïne voeren die landen, zeer tegen de zin van Rusland, een pro-westerse koers. In Rusland zelf is de oppositiebeweging nog maar klein. Toch krijgt ze buitensporig veel aandacht van Poetins regime. 
De eenentwintigste eeuw werd ingeluid met een serie democratische revoluties in de voormalige Sovjet-Unie. Massale volksopstanden zorgden voor nieuwe regimes in Oekraïne, Georgië en Kirgizië. Een golf van euforie trok door de regio – het is mogelijk! De revoluties maakten een einde aan vaak corrupte, autoritaire regimes die geleid werden door in de Sovjet-Unie omhoog geklommen bureaucraten. In andere landen bleek de democratische beweging niet sterk en aansprekend genoeg om het regime te laten vallen. 
De democratiseringshausse staat haaks op de richting die Rusland onder Poetin insloeg. De periode-Poetin kan worden gezien als een einde aan het democratische experiment dat Rusland onder Jeltsin halfslachtig en onsuccesvol doorvoerde. Bewegingen die in navolging van de Oekraïense Oranje Revolutie de straat op trokken, hebben weinig aanhang en stuiten op veel tegenwerking van de overheid. Onder Poetin worden kranten en tv-kanalen opgekocht en gecensureerd door Kremlin-gecontroleerde bedrijven als Gazprom. Burgerrechten worden steeds meer beperkt uit naam van de strijd tegen binnenlands terrorisme en extremisme. Die tegengestelde krachten zetten de relatie tussen Rusland en zijn buurlanden steeds meer onder druk.
Verbroken band Rusland en Oekraïne delen een lange geschiedenis. In Kiev ligt de historische oorsprong van het Russische Rijk. Meer dan driehonderd jaar lang vormde Oekraïne een unie met Rusland. De vertrouwensband tussen beide Sovjetrepublieken was zo groot dat Rusland in 1954 het schiereiland Krim in de Zwarte Zee aan Oekraïne cadeau gaf. Volgens het voormalige Amerikaanse Nationale Veiligheidsadviseur Zbigniew Brzezinski kan Rusland pas een echt Euraziatisch rijk zijn als het Oekraïne onder zijn duim heeft. Maar die tijd is voorgoed voorbij, vindt het merendeel van de Oekraïeners. 
‘In 2004 werden wij voor het eerst pas echt onafhankelijk van Rusland,’ zegt Andrej Hu­sak, juridisch adviseur van het Oekraïense parlement, op een terras aan de mondaine boulevard Kreschatyk. Ik ontmoette hem hier voor het eerst in de winter van 2004. Hij was toen coördinator van het tentenkamp van de activisten van de democratiseringsbeweging Pora. Vanaf 1991 stond hij in de voorhoede van de opstanden en demonstraties tegen het communistische regime en later tegen het autoritaire regime van president Koetjs­ma. Hij was een goede vriend van de in 2000 vermoord gevonden onderzoeksjournalist Gongadze. Diens dood vormde de start van een jarenlange protestbeweging die indirect uitmondde in de Oranje Revolutie.
‘De omwentelingen in 2004 hebben veel voor ons land betekend,’ zegt Husak. ‘Daar is iedereen het over eens. Zelfs het kamp-Ja­noe­ko­vitsj en het meer op Rusland gerichte oosten van Oekraïne. Janoekovitsj was de eerste maanden na zijn nederlaag volslagen van slag. Hij wist wat er gebeurt met oppositiepolitici: die worden gechanteerd, vervolgd, lastiggevallen, vergiftigd of zelfs vermoord. Dat dit opeens helemaal niet gebeurde en hij zelfs tot premier gekozen kon worden, was voor hem een eye-opener.’ Maar het belangrijkste is nog wel de verandering van oriëntatie. ‘Zelfs Janoekovitsj heeft zich van Rus­land afgekeerd. Alleen de communisten en socialisten onderhouden nog die warme banden met Moskou. En die vliegen er bij de volgende verkiezingen waarschijnlijk uit.’
Afgegleden supermacht Hoog op de heuvels van Kiev prijkt het ministerie van Buitenlandse Zaken. Vanuit zijn kamer kijkt onderminister Andri Veselovsky uit op de titanium boog van het Russisch-Oe­kra­ïense vriendschapsmonument, een reliek uit de Sovjettijd. ‘Wij hebben in 2004 het democratische model omhelsd. Nergens zijn de media zo vrij als in Oekraïne,’ pocht hij. ‘Rus­land kiest voor het Chinese staatsmodel. In plaats van communisme prediken zij een uitgeholde variant van democratie. Rusland haat ons model omdat het aantrekkelijker blijkt. Zij zullen niet stoppen voordat zij kunnen laten zien dat de Oranje Revolutie verkeerd is en ruïneus voor ons land. Dat is de bestaansreden voor het regime-Poetin tegenwoordig. Daarom gaan Oekraïne en al die andere landen onvermijdelijk naar het Westen. Eu­ro­pe­se integratie is onze enige uitweg. Op de lange termijn kunnen wij zo’n alom aanwezig en steeds rijker wordend Rusland niet aan.’
Even verderop staat het gebouw van het kabinet van ministers. Een paar deuren van het kantoor van premier Viktor Janoekovitsj zit Kon­stan­tin Grishchenko. Hij is voormalig minister van Buitenlandse Zaken en nu Ja­noe­ko­vitsj’ belangrijkste adviseur op het gebied van buitenlands beleid. ‘Wij proberen nu met Rusland tot een soort normale, zakelijke verstandhouding te komen,’ zegt Grish­chen­ko. In zijn boekenkast prijken foto’s van hem met de presidenten Clin­ton en Bush. Een ereplaatsje is ingeruimd voor een certificaat waar onder een groot portret van Sta­lin de vader van Grish­chenko wordt geëerd voor zijn aandeel in de verovering van Ber­lijn. ‘Het Russische beleid is dat van een supermacht die is afgegleden naar een verarmd en onbeheersbaar land. Zij hebben hun invloed in deze regio uit handen laten vallen. Maar ze doen er nog steeds alles aan om de wereld te laten zien dat zij er nog toe doen. Of zij de beste methoden hiervoor gebruiken, is een tweede.’
Ruslands laatste vrienden De afkeer van Rusland lijkt diep. Alleen in Oe­kra­ïnes verre oosten klinken andere geluiden. Hier liggen de kolenmijnen, metaalfabrieken en andere zware industrie waar dit gebied, de Don­bass, beroemd om is. En berucht. De stakingen van de kompels in 1989 gaven een belangrijke zet aan de ineenstorting van de communistische partij in de Sovjet-Unie. Tijdens de revolutie in 2004 werden de arbeiders van hier met bussen en treinen naar Kiev gevoerd om Ja­noe­ko­vitsj in zijn strijd te ondersteunen. Ook vorige maand, toen het permanente politieke gevecht tussen Ja­noe­kovitsj en Joe­sjen­ko weer een nieuw hoogtepunt bereikte. De Don­bass-regio staat symbool voor de historische band tussen Oekraïne en Rusland. Niet alleen is het merendeel van de bevolking oorspronkelijk Russisch en wordt de officiële taal van het land – Oekraïens – hier nauwelijks gesproken, ook economisch is deze regio hecht met Rusland verbonden. De regio heeft er lang over gedaan om de val van de Sovjet-Unie te boven te komen. In het grootste deel van de Don­bass zijn de mijnen en fabrieken gesloten en is de werkloze bevolking naar Moskou of de rijkere steden als Donjetsk en Dnjepropetrowsk gevlucht. 
In Donjetsk ontvangt burgemeester Alek­sandr Lukianchenko trots zijn buitenlands bezoek. Zijn kantoor is gevuld met kitscherige cadeaus uit met name China en Korea. ‘Vijfentwintig procent van het Oe­kra­ïen­se bnp komt uit deze regio. Dit is de motor van de Oekraïense economie,’ zegt hij. ‘En zestig procent van onze export gaat naar Rusland. Dus wie is onze strategische partner?’ vraagt hij met een cynisch lachje. ‘Rusland natuurlijk. Iémand probeert ons ervan te overtuigen dat dat niet waar is,’ doelend op oppositieleider Yulia Timo­shen­ko. ‘En Amerika,’ fluistert zijn persvoorlichter.
Poetin politiestaat! Moskou zit als een spin in het web van deze regio. Alle grote wegen en treinverbindingen lopen vanuit Moskou over het territorium van de voormalige Sovjet-Unie. Het ademt in alles de hoofdstad van een rijk. Bijna geen symbool van de voormalige Sovjet-Unie is hier verdwenen, alleen zijn ze nu overgoten met een saus van ongeremd kapitalisme. Dat uit zich in de auto’s, de veel te chique winkels en dat het al twee jaar de duurste stad op aarde is. 
Het is 11 juni, de dag voor nationale Rusland­dag. Alleen vandaag mag de anti-Poetin-beweging van onder anderen voormalig schaakmeester Kasparov twee uur lang een staande demonstratie houden. Een mars is verboden. Het anders zo vredige Poesjkinskaja – een kilometer van de Kremlinmuren – is nu afgeladen met honderden militairen en politieagenten, waaronder de beruchte Omon-ordetroepen. Agenten met opschrijfboekjes noteren wie zij herkennen, wat er gebeurt en welke leuzen er geschreeuwd worden. De demonstranten vormen een bont gezelschap. Nationalisten en ultraliberalen, communisten en bolsjewieken. De ongewone coalitie wil met haar demonstraties Rusland veranderen in een gezonde democratie.
Op de gazonnetjes van Poesjkinskaja liggen gemuilkorfde politiehonden vredig te slapen. Soms rent er een groepje Omon-agen­ten rond het terrein, tikkend en klapperend van de wapenstok, helm en het schild dat ze meedragen. De jongste soldaten bewaken het sprekerspodium. Het publiek neemt alvast een voorschot op de middag. ‘Weg met de Che­kisten (KGB’ers)’, schreeuwen ze. ‘Poe­tin politiestaat!’ De sprekers – leiders van alle bewegingen die samen de beweging Ander Rusland vormen – verzamelen zich op het podium. Het publiek, met zo’n 1500 man net minder in getal dan de wapenmacht, klapt slapjes. Bij de tweede spreker ontstaat er rumoer. Achter het podium, op de Tverska­ja­straat, rijdt tergend langzaam een vrachtwagen met blauw zeil voorbij. ‘Agitatie!’ sist een klein omaatje met een Sovjetvlag. Achter het blauwe zeil staat een flink geluidssysteem opgesteld. Midden door het vurige betoog van de spreker klinkt een tape vol gelach; pesterig, ingehouden en dan weer bulderend. Het publiek regeert nerveus. Maar de spreker laat zich niet uitlachen. Met een nog harder stemgeluid overtuigt hij zijn achterban dat het regime-Poetin moet verdwijnen. In elke adempauze klinkt echter weer dat sardonische gelach uit de blauwe wagen.
Kasparov betreedt het spreekgestoelte. ‘Het maakt niet uit hoeveel mensen er vandaag zijn. Wij zijn bezorgd over onze toekomst!’ Er is meer reden om bezorgd te zijn. Het hele sprekerspodium staart enkele momenten angstig naar een zeppelin die op het podium lijkt af te komen. Er staat een Russische vlag op geschilderd. Net op tijd maakt het ding rechtsomkeert. Verderop wordt een spandoek van een dak gerold. ‘Hoeren’, staat erop, omdat de demonstranten betaald zouden worden door het Westen. Dan rennen horden verse Omon-troepen uit de metro. Tijd om de demonstratie binnen te dringen en iedereen verschillende kanten op te jagen. Het publiek gaat gedwee mee. Aan de overkant houden de militante activisten van de pro-Poetin-beweging Nashi zich op. Ze verbijten zich dat een demonstratie voor de eerste keer geweldloos verloopt, al hebben ze de bijeenkomst verstoord. De blauwe vrachtwagen, de zeppelin en het spandoek waren door hen bedacht.
Jeugdige patriotten Een dag later is Nashi zelf aan de beurt. Nashi is geschoeid op de leest van de communistische jeugdbond Komsomol: het is de kweekschool van de Russische elite. Er zijn zomerkampen en een eigen universiteit, er worden massademonstraties georganiseerd en er is een hiërarchie met speldjes en diploma’s waar je van patriot kan opklimmen naar leider en professional, om uit te komen bij kommissar. Nashi is opgericht als antwoord op de revolutionaire jongerenbewegingen in Georgië en Oekraïne. Zij gebruiken dezelfde methodes: humor, activisme en internet. Als dank voor bewezen diensten wordt de kas gespekt door het Kremlin. 
Bij het beroemde Bolsjoi-theater in hartje Moskou wacht kommissar Masha op haar troepen. Precies op het aangegeven moment verschijnen ze. Discipline en soberheid staan bij Nashi hoog in het vaandel. ‘Ons doel is om Rusland de grote leider van de wereld te maken,’ zegt Masha zonder blikken of blozen. ‘Wij willen dit land en de situatie om ons heen veranderen. De armoede, de werkloosheid en het alcoholisme uitbannen.’ 
De groep Nashi-activisten stelt zich braaf op in rijen van twee. Masha telt de groep, deelt kaartjes uit en roept instructies. Dan marcheert de groep kalm naar het Revolutieplein om door twee politiecontroles naar het Rode Plein te worden gedirigeerd. Hier worden Nashi-vlaggen uitgedeeld, met een wit diagonaal kruis op een rood vlak. Het is Ruslanddag en Nashi is door Poetin uitgenodigd om dit massaal te vieren met optredens van Ruslands bekendste popbands.
Nashi wil van Rusland een soevereine democratie maken, met een bloeiende civil society. En soeverein betekent: niet gefinancierd door het Westen, waar het Kremlin en Nashi Ander Rusland van betichten. ‘De mensen van Ander Rusland zijn geen patriotten,’ zegt Masha. ‘Onze grootouders hebben toch niet voor niks in de Tweede Wereldoorlog gevochten? Het is verschrikkelijk dat het fascisme nu weer terugkomt. Daarom was er gisteren zoveel politie op de been op Poesjkinskaja. Die mensen hebben geen gezonde hersenen en daar moeten onze burgers voor worden beschermd.’ Dat doet Nashi zelf ook. Onder andere door overal in het land simkaarten uit te delen waarmee je rechtstreeks naar ‘het Kremlin’ kan bellen in het geval dat er in jouw stad of dorp tekenen van een Oranje Revolutie te zien zijn. In geen tijd kan Nashi dan zijn stoottroepen formeren en de contrarevolutie inzetten. ‘Wij hebben genoeg macht, kracht en mensen om ons te organiseren tegen de Oranje krachten,’zegt Masha. ‘Maar we hopen dat dit niet nodig hoeft te zijn.’
Westerse veiligheidsapparaten Een van de ‘zeven zusters’, zoals de serie vrijwel identieke Stalinistische torens in Moskou genoemd wordt, herbergt het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken. Sergei Kopyrkin is hier directeur van de Afdeling Multilaterale Relaties met het GOS, het post-Sovjet-Unie clubje van elf landen waarin ook Rusland en Oekraïne deelnemen. ‘Natuurlijk kan onze officiële positie niet zijn dat de revoluties in Georgië, Oekraïne en Kirgizië door het Westen werden veroorzaakt’, zegt Kopyrkin. ‘Maar we kunnen niet om de feiten heen. Die zogenaamde Oranje Revoluties zijn een nieuw gereedschap in handen van westerse veiligheidsapparaten, dat werd ook in westerse media opgeschreven.’
Kopyrkin veroordeelt de westerse koers van Oekraïne. ‘Wat de Oekraïense politici niet beseffen is dat je niet ten koste van anderen mag handelen. Soevereiniteit kan niet ten koste van je buurlanden gaan. Een merendeel van de Oekraïne wíl ook helemaal niet bij de NAVO.’ Kopyrkin heeft zijn belangrijkste levensles geleerd als diplomaat in Rwanda aan de vooravond van de genocide in 1994. ‘Diezelfde westerse ambassades die daar grote druk op de democratisering uitoefenden, wisten niet hoe snel ze moesten vertrekken toen de door hun beleid mogelijk gemaakte burgeroorlog en genocide losbraken. Democratie is niet een absolute waarde, je moet rekening houden met lokale belangen. En dat lijkt het Westen vaak te vergeten, als ze landen als Oekraïne en Georgië proberen te democratiseren.’
Grootheidswaanzin Vladislav Inozemtsev is de hoofdredacteur van de Russische editie van Le Monde Diplomatique en een vooraanstaand econoom. Hij vindt het bizar hoeveel aandacht het regime-Poetin geeft aan de oppositie. ‘Dat doet het regime meer kwaad dan goed. Poetin wordt over het algemeen door bijna tachtig procent van de bevolking gesteund. Zo’n beweging Ander Rusland stelt maar weinig voor. Ik begrijp dan ook niet waarom het regime zo bang is voor een Oranje Revolutie.’
Een verklaring van de paranoïde houding van het Kremlin is volgens Inozemtsev het ondemocratische karakter van het regime-Poetin. ‘Niemand van hen is democratisch gekozen. Ze zitten eigenlijk allemaal op plekken waar ze niet voor gekwalificeerd zijn. Poetin houdt dat in stand. Hij zal nooit iemand aanstellen die hoger gekwalificeerd is dan hijzelf. Bovendien, zijn mening is de enige die geduld wordt. Het was heel veelzeggend toen Tsjoerov, het hoofd van de centrale verkiezingscommissie in Rusland, zei dat hij niet kon geloven dat Poetin het ooit bij het verkeerde eind zou kunnen hebben.’
Ook in zijn buitenlandse beleid laat Poetin zich volgens Inozemtsev leiden door paranoia. ‘Het buitenlandse beleid is dan ook grotendeels op emoties gebaseerd. Het enige wat Poetin gelooft is dat het Westen onbetrouwbaar is. Rusland is de afgelopen zestien jaar het Westen zoveel tegemoet gekomen maar heeft er niks voor teruggekregen, zegt Poetin. Daar hééft hij overigens gelijk in. Maar hij gebruikt slechte argumenten en bewoordingen. Zijn regime is volslagen opportunistisch. De staat wil even antioligarch, antiwesters en xenofoob zijn als de samenleving. Het is populisme.’ Door hun grootheidswaan denkt Rusland dat ze alles naar hun hand kunnen zetten, zegt Inozemtsev. ‘Dat zie je in de relatie met de EU, maar in nog grotere mate in relatie tot de voormalige satellietstaten. Poetin heeft honderden miljoenen dollars in de verkiezing van Janoekovitsj geïnvesteerd aan de vooravond van de Oranje Revolutie. Toen Janoekovitsj toch die verkiezingen verloor, werd Poetin enorm kwaad.’
Dat Poetin niet tegen zijn verlies kan, bleek ook uit de relatie met het even opstandige buurland Georgië. Sinds ook president Saa­kasj­vili zich tegen Rusland keerde, is de relatie tussen de twee landen onderkoeld. Het dieptepunt voltrok zich in oktober vorig jaar, toen Georgië vier Russische militairen arresteerde op verdenking van spionage. Meteen verbrak Rusland het vliegverkeer en de handel tussen de twee landen. ‘Georgië wil niet meer de tweedeklas achtertuin van een soort heropkomend rijk zijn,’ zei Saakasjvili over het conflict. ‘Geor­gië loopt soms precies de andere kant op als Rus­land,’ zegt Sergej Ko­pyr­kin van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken. ‘Dan denken zij opeens unilateraal te kunnen opereren. In de geschiedenis staan we dicht bij elkaar. Er zijn zoveel gemengde huwelijken in vooral de Europese landen van de voormalige Sovjet-Unie, iedereen spreekt overal nog Rus­sisch. We vormen een familie. En familierelaties zijn altijd complex. Maar die banden verbreek je niet zomaar.’ 
Sovjetpropaganda Terug in Kiev confronteer ik de Oekraïense onderminister van Buitenlandse Zaken Andri Ve­se­lovs­ky met de uitspraken van Kopyrkin. ‘Dat idee van familie, van broederschap, dat is een overblijfsel van Sovjetpropaganda, een kindersprookje,’ zegt Veselovsky geagiteerd. ‘Ik zie Rusland vooral als een voormalige bezettingsmacht. Net zoals Rusland ons nog steeds ziet als een vazalstaat. Dat is de oorzaak van onze ruzies: die ongelijke verhouding. Daar is niets mis mee vanuit het standpunt dat Rusland een grote macht is en dat ze hieraan gewend zijn. Maar het is negentiende-eeuwse politiek. Wij willen alleen een relatie op basis van gelijkwaardigheid.’
Met dank aan het Fonds voor Bijzondere Journalistieke Projecten
</div>
<div style="width:140px; height:20px;" class="wpg-element image clear"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2007/08/ce0ff9d2-ca2c-4dc0-84ed-620fe418747c_titel_zieook1.gif" width="140" height="20" alt="" /></div>

Russische angst voor een Oranje Revolutie

Ex-paradijs Abchazië
De lucht boven Suchumi staat in lichterlaaie. Gedonder van luchtafweergeschut en geratel van kalasjnikovs galmt over de stad. Het is geen oorlog, het is Oud en Nieuw, maar wapens zijn hier nu eenmaal veel makkelijker te krijgen dan gillende keukenmeiden en duizendklappers.
Welkom in Abchazië, een betoverend landje ingeklemd tussen de hoogste bergen van Europa en de Zwarte Zee. Een klein sub­tropisch gebied vol palmen en eucalyptusbomen waar je hartje winter nog mandarijnen en citroenen van de bomen kunt plukken. Menige inwoner van de voormalige Sovjet-Unie zucht bij het horen van de naam en verlangt terug naar die goeie ouwe tijd waarin de zomers werden doorgebracht in dit vakantieparadijs – de vergane glorie van de enorme hoeveelheid hotels en strandbaden herinnert nog aan dit vervlogen tijdperk.
In 1991 viel de Sovjet-Unie uit elkaar. Georgië was de eerste sovjetrepubliek die de onafhankelijkheid uitriep. Terwijl de autonome deelrepubliek Abchazië nog bezig was haar positie in de nieuw ontstane wereldorde te bepalen, werd ze overrompeld door Georgische troepen. Het herboren Georgië beschouwde Abchazië, waar op dat moment veertig procent van de bevolking uit Georgiërs bestond, als een historisch onderdeel van zijn grondgebied. De oorlog kostte tienduizenden mensen het leven en het land werd met de grond gelijk gemaakt. In een vernietigende slotfase sloegen de Abchaziërs van zich af en verdreven het Georgische leger en de grotendeels Georgische bevolking van hun land. Vele Armenen, Grieken en joden die het multiculturele Abchazië bevolkten, vluchtten en het land liep leeg. Abchazië telt vandaag de dag nog geen 250.000 inwoners. Voor de oorlog waren dit er minstens twee keer zoveel. De Abchaziërs, die voor de oorlog zeventien procent van de bevolking uitmaakten, vormen nu het grootste gedeelte van de bevolking.
Paradijselijk als in Sovjet-tijden is het er allang niet meer. Het conflict is nu al veertien jaar bevroren en de broze vrede wordt bewaakt door een forse Russische vredesmacht. De zeer multinationale Verenigde Naties-vredesmissie UNOMIG houdt hier weer toezicht op. Abchazië heeft een eigen regering, een eigen taal, een volkslied en een vlag. Maar het land bestaat niet. Je moet geen grens, maar een staakt-het-vurenlijn passeren om de Abchazische vlag te zien wapperen. Officieel hoort het gebied nog bij Georgië, ook al riepen de Abchaziërs in 1999 hun onafhankelijkheid uit. Dat heeft geleid tot de huidige situatie waarin twee presidenten aanspraak maken op het gebied. Om het nog ingewikkelder te maken, bestaat er ook nog een Abchazische regering in ballingschap die in 1993 werd verdreven.
Weinig vrienden
Het is nog een heel gedoe om het niet bestaande land binnen te komen. We hebben toestemming nodig van de Georgische minister van Conflictoplossingen, er dient een uitgebreide brief geschreven te worden naar de vertegenwoordiger van Kofi Annan en dan moet er nog toestemming komen van de Abchazische overheid in de hoofdstad Suchumi. Pas na deze bureaucratische romp­slomp mag je achtereenvolgens de Georgische, Russische én Abchazische check­points passeren. Een door de Verenigde Na­ties gesponsord pendelbusje rijdt tussen de twee ruziemakers heen en weer. Aan de Geor­gische kant zwaait de Georgische president Saa­kasj­vili ons uit vanaf een gigantisch billboard.
De reis naar Suchumi voert door een sprookjesachtig landschap. In het noorden de Kaukasus, met zijn scherp gekartelde sneeuwtoppen. Aan de andere kant de Zwarte Zeekust met hier en daar een strandpaviljoentje. De op straat scharrelende varkens en koeien zijn bijna het enige bewijs dat hier nog mensen wonen. Werkelijk álles is kapot. Daken zijn ingestort en muren doorboord met kogelgaten. We passeren een landhuis waar nog een stomp van een standbeeld in de tuin staat. In de eetkamer groeit nu een boom. Je ziet de huisvrouw voor je die hier vijftien jaar geleden de ramen opende en een dampende appeltaart neerzette om af te koelen.
In het centrum van Suchumi houdt de voltallige Abchazische regering kantoor op een gebied ter grote van – pak ’m beet – een voetbalveld. Vijftien minuten na ons verzoek om een interview met president Bagapsh krijgen we hem te spreken. De vijf telefoons op zijn bureau rinkelen niet één keer gedurende het interview. Een president van een niet bestaand land heeft blijkbaar weinig vrienden. Eigenlijk heeft Abchazië maar één vriend: Rusland. En voor een heel groot deel is het afhankelijk van deze vriendschap. ‘Wij hebben geen keus,’ zegt de president, ‘geen enkel ander land ter wereld wil ons helpen.’
Historical bullshit
Aan de andere kant van de staakt-het-vurenlijn vaart de regering van de Georgische president Saakasjvili sinds de Rozenrevolutie van 2003 een uitgesproken westerse koers. Met veel tromgeroffel zoekt Georgië toenadering tot de Europese Unie en de NAVO. Ondertussen kampt het land met grote problemen. Met alle macht proberen de Georgiërs de separatistische regio’s Abchazië en Zuid-Ossetië in het gareel te krijgen. Binnen de landsgrenzen leven honderdduizenden armoedige Georgische vluchtelingen in aftandse voormalige studentenflats en hotels.
In Tbilisi ontmoeten we Teimuraz Mjavia, leider van de Abchazische regering in ballingschap. Officieel zetelt hij in de onherbergzame, hooggelegen Kodori-vallei, het enige stukje Abchazië dat nog onder Georgische jurisdictie valt. De Kodori-vallei is maar zeven maanden per jaar normaal bereikbaar door de hevige sneeuwval in dit gebied. Mjavia heeft geprobeerd zijn kantoor een zo presidentieel mogelijke uitstraling te geven. Op zijn bureau staat een indrukwekkende schrijfset en achter hem hangt de officiële vlag van Georgië slapjes naast een portret van een woest kijkende Saakasjvili. Hij begint met een uitgebreid college Georgische geschiedenis, waarin hij de historische rechtvaardiging voor de Georgische claim op Abchazië uiteenzet.
Dit zal zeker niet de enige keer zijn dat we geschiedenisles krijgen. Bij wijze van samenvatting volgt hier een hypothetisch gesprek tussen de Abchazische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Shamba (tevens Doctor of Historic Science), die we in Suchumi spraken, en de Abchazische premier Mjavia in ballingschap.
Mjavia: ‘Georgië is meer dan drieduizend jaar oud – en Abchazië was er steeds een onderdeel van.’
Shamba: ‘In de achtste eeuw al was Abchazië een zelfstandig koninkrijk – je zet de geschiedenis naar je hand.’
Mjavia: ‘Jullie Abchaziërs deden alles met steun van Rusland.’
Shamba: ‘Waarom zijn zowel Stalin als Beria dan Georgiërs? Terwijl de treinen met Abchaziërs naar de goelag verdwenen, kwamen de treinen met Georgiërs hier aan om de lege huizen van de Abchaziërs te komen bewonen.’
Mjavia: ‘Juist omdat het Georgiërs waren en ze de schijn van partijdigheid wilden voorkomen, benadeelden zij hun eigen volk. De Georgiërs hebben het meest geleden onder de Sovjet-bezetting.’
Shamba: ‘De Abcháziërs hebben het meest geleden onder de Sovjet-Unie.’
Dit gesprek zou nog uren door kunnen gaan. Niet dat het de partijen ook maar een centimeter dichter bij elkaar zou brengen. De Kaukasus heeft een figuur als Richard Holbrooke nodig, de man die bijna eigen­handig het Dayton-akkoord smeedde. Bij zijn eerste ontmoeting met de Bosnisch-Servische amateur-historici Mladic en Karadzic sloeg hij met zijn vuist op tafel en riep ‘no historical bullshit’.
Op vakantie
De internationale gemeenschap heeft wel degelijk haar best gedaan de kemphanen om de tafel te krijgen. Zo organiseerden de Verenigde Naties de afgelopen jaren gezamenlijke reisjes naar Cyprus, Bosnië, Taiwan, Noord-Ierland en meest recentelijk naar Zuid-Tirol. Ze zijn goed bedoeld en zorgen ervoor dat de leidinggevenden aan beide kanten van het conflict met elkaar in contact blijven. Maar de essentie van het conflict wordt er niet door opgelost. Want het verschil tussen de Abchazische eis – onafhankelijkheid – en het Georgische aanbod – de grootst mogelijke vorm van onafhankelijkheid binnen Georgië – lijkt misschien piepklein, het wordt door wederzijdse koppigheid onoverbrugbaar gemaakt. En er is geen man van Holbrookes statuur die met zijn vuist op de tafel slaat.
De flamboyante Goga Khaindrava is oud-minister van Conflictoplossingen in Georgië. Hij stond bekend als de minister met het grootste vertrouwen bij de Abchaziërs. Khaindrava was betrokken bij vele gezamenlijke bezoeken aan andere conflictregio’s. ‘Zuid-Tirol was voor ons een ideaal voorbeeld van hoe een multi-etnische regio zich door een hoge mate van autonomie en gelijkheid van alle volkeren en talen kon ontwikkelen tot de economisch bloeiende regio die het nu is. Er was hoop tijdens die ontmoetingen. Je kon toen de Georgiërs en Abchaziërs niet van elkaar onderscheiden. We liepen schouder aan schouder.’
We spreken de Abchazische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Shamba in zijn ministerie – een gang op de tweede verdieping van een verlopen flat waar een elfkoppige staf het buitenlandse beleid van Abchazië vormgeeft. Hij was ook in Zuid-Tirol. Maar het liefst ontkent hij dit. Als we aandringen, geeft hij – licht geïrriteerd – toe en stelt het tripje voor als ware het een vakantie. ‘Misschien was het idee om ons te laten zien hoe de situatie daar is opgelost, maar dit idee werd nooit geopperd door de organisatoren. Wij zouden op die voet nooit mee zijn gegaan. Wij willen nooit praten over modellen van integratie, alleen over modellen van economische samenwerking.’
Als we Khaindrava in Tbilisi confronteren met deze uitlatingen van Shamba, lacht hij om het gedraai van zijn collega. ‘Dus Shamba zegt dat we in Zuid-Tirol op vakantie zijn geweest? Dat komt door het politieke klimaat in Abchazië. Zo’n reisje van Shamba wordt door zijn politieke concurrenten meteen gebruikt om hem als verrader neer te zetten.’ Als Abchazische politicus over iets anders dan onafhankelijkheid van Georgië onderhandelen, is politieke zelfmoord.
Roebels
Niet dat Abchazië nu zo goed als onafhankelijk is. In hun pogingen onafhankelijk te worden van Georgië zijn ze in de armen gedreven van de grote buurman Rusland. ‘De Russen hebben daar de touwtjes volledig in handen,’ zegt Khaindrava. ‘Want wat maakt een staat een staat? Een leger, een munteenheid, burgerschap en een nationaal budget. In Abchazië zijn al die dingen Russisch! Van paspoort tot de roebel en pensioenbetalingen, alles komt uit Moskou.’
Dat is waar. Elke Abchaziër heeft een Russisch paspoort en ook wij moeten onze dollars inruilen voor stapeltjes Russische roebels. ‘Maar,’ zegt de Abchazische onderminister van Buitenlandse Zaken Maxim Gunjia, ‘we kunnen nu niks anders doen dan met Rusland optrekken. Dat is het enige land dat ons überhaupt wil helpen. Rusland is als een planeet met zijn eigen zwaartekracht, daar kunnen wij niet tegen vechten.’
De Abchazische president Bagapsh vergelijkt de positie van zijn land met die van Georgië. ‘Georgië bestaat vandaag de dag toch ook bij de gratie van hun vriendschap met het Westen?’ Hier raakt de president met de vijf telefoons de essentie van de kwestie. Georgië en Abchazië zijn voor hun voortbestaan uiteindelijk allebei afhankelijk van grotere krachten. En sinds Georgië zich na de Rozenrevolutie radicaal en plots van Rusland heeft afgewend en zichzelf als een vooruitgeschoven post van de EU en Amerika beschouwt, lijkt een oplossing van het conflict verder weg dan ooit. Want dat die oplossing voor een groot deel ook in Moskou ligt, durft niemand tegen te spreken.
Heel lang was ook voor de Georgiërs Moskou de plek waarop alle ogen gericht waren. Menige Georgiër is opgeleid in deze hoofdstad en nog altijd kijkt men naar Russische televisie, luistert men naar Russische radio en heeft iedereen wel een familielid die in Rusland woont. Maar de laatste tijd daalde de relatie tussen Rusland en Georgië tot ver onder het nulpunt. De arrestatie van vier vermeende Russische spionnen door Georgië was voor Rusland de spreekwoordelijke druppel. De Russen reageerden emotioneel en trokken hun ambassadeur terug, sloten de grenzen en startten een klopjacht op Georgiërs die in Rusland wonen. Georgië reageerde minstens zo emotioneel. De spookverhalen over het irrationele, imperialistische handelen van Moedertje Rusland namen mythische vormen aan. Elke Georgiër is ervan overtuigd dat Rusland uiteindelijk uit is op de annexatie van Abchazië.
Ook Rusland lijkt inderdaad niet uit te zijn op de onafhankelijkheid van Abchazië. Wat ze wel willen, is hun invloed in het gebied tussen de Zwarte en Kaspische Zee behouden. Door Abchazië en Zuid-Ossetië te steunen, heeft Rusland Georgië bij de oren, omdat ze weten dat Georgië nooit een serieuze onderhandelingspartner wordt van het Westen als ze binnen hun grenzen te maken hebben met opstandige Asterixen en Obelixen. Tegelijkertijd weten de Russen ook dat Georgië de gebieden nooit zal opgeven. Zelfs de gematigde voormalige Georgische minister van Conflictoplossingen Khain­drava is hier eenduidig over: ‘We kunnen Abchazië niet laten gaan, net zoals je je lever niet kunt afstaan.’
Van de internationale gemeenschap hoeft Abchazië ook niet veel te verwachten. Zoals een hoge VN-diplomaat in Abchazië stelt: ‘De internationale gemeenschap wil geen tweede Kosovo.’ Het ziet er dus niet naar uit dat de Abchazische roep om erkenning en onafhankelijkheid in de toekomst beantwoord gaat worden.
Mandarijnenstruiken
Ondertussen dromen de honderdduizenden vluchtelingen in Georgië van terugkeer naar het land waarin zij zijn opgegroeid. De Georgische Ekaterine Dwaladze is in 1923 geboren in Abchazië. Haar hele leven woonde ze in Suchumi. Samen met haar man had ze lang gespaard voor een goed pensioen en een groot huis voor de kleinkinderen. Sinds de oorlog woont ze in een flat van drie bij vier meter in Tbilisi. Haar donkere kamertje is volgestouwd met orthodoxe iconen. Tijdens het gesprek blijft ze ons glazen chacha, het lokale destillaat, inschenken.
Ze verlangt terug naar de mandarijnenstruiken in haar tuin en dagdroomt erover nog eenmaal Abchazië te zien voordat ze sterft. Zoals alle vluchtelingen vraagt ze ons schuchter maar nieuwsgierig hoe het er nu eigenlijk is.
Net zoals de eerste generatie kinderen van Georgische vluchtelingen geen herinneringen meer aan Abchazië heeft, is in Abchazië een generatie opgegroeid die Georgië alleen kent als de vijand uit de oorlogsverhalen van hun ouders. De Abchazische Nina (20) woont in de Leninstraat in Ochamchire, een stadje vlakbij de staakt-het-vurenlijn. Haar huis is het enige in de straat dat nog overeind staat. ‘Hoe zijn Georgiërs eigenlijk?’ vraagt ze, nieuwsgierig naar onze avonturen in de Georgische hoofdstad. Als we zeggen dat de Georgiërs die wij ontmoet hebben aardige mensen zijn, kijkt ze ons vol ongeloof aan.
Het ziet er niet naar uit dat de Abchaziërs de verdreven Georgiërs spoedig zullen verwelkomen. ‘De terugkeer moet geleidelijk verlopen,’ zegt Maxim Gunjia van het Abchazische ministerie van Buitenlandse Zaken. ‘Persoonlijk heb ik me verzoend met het verleden. Maar van mijn buurman weet ik dat niet.’
Niet alleen haatgevoelens en wrok staan een terugkeer van de vluchtelingen in de weg. Op het moment dat de Georgiërs terugkeren, worden de Abchaziërs van de ene op de andere dag weer een minderheid. Om dat te voorkomen, heeft de regering een ministerie voor Repatriëring in het leven geroepen. Volgens Abchazische officials wonen er in het Midden-Oosten, Turkije en Europa nog zo’n twee miljoen Abchaziërs. ‘Als die terugkeren,’ durft Maxim ons met droge ogen te vertellen, ‘dan pas kunnen wij praten over terugkeer van de vluchtelingen en vrede met Georgië.’ Maar wie wil er terugkeren naar dit verwoeste, niet bestaande landje? De onderminister van Buitenlandse Zaken kan ons nog geen geval melden.
Voor meer verhalen over Abchazië kijk op www.prospektor.nl
Met dank aan NCDO

Tomas Kaan

Bezinksel van de Sovjet-Unie

Vakantie in Irak
Vanuit het reuzenrad kun je de hele stad zien. Beneden schitteren de lichtjes van het pretpark en krioelen tientallen families met ijsjes, popcorn en blikjes frisdrank. Kinderen lachen en rennen van attractie naar attractie: een wildwaterbaan, trampolines en een speelhal. We zijn in Dream City. Dream City is een pretpark. We zijn op vakantie. In het Koerdische noorden van Irak.
De autonome regio Koerdistan is de facto onafhankelijk sinds de Golfoorlog van 1991 en vandaag de dag het enige veilige gebied van Irak. Vandaar dat het een aantrekkelijke vakantiebestemming is voor de Iraakse Arabieren en Amerikaanse soldaten die aan de andere kant van de binnengrens dagelijks met bloedvergieten worden geconfronteerd. De Koerden hebben hun vrijheid zwaar bevochten; naar schatting 180.000 Koerden stierven onder het regime van Saddam Hoessein. De Koerdische veiligheidstroepen, de Peshmerga’s – ‘zij die de dood in de ogen zien’ – hebben bunkers en wachtposten neergezet om het Iraakse terrorisme buiten de grenzen te houden. De busladingen toeristen worden hier grondig geïnspecteerd en ondervraagd voordat ze kunnen doorreizen naar hun vakantiebestemming: de beroemde watervallen van Gali Ali Beg, de snelstromende rivieren rond Arbil en Suleimaniyeh, en in de winter prachtige besneeuwde toppen om te skiën. De vakantiefolder van Koerdistan is kleurrijk en lijkt in niets op het door burgeroorlog verscheurde centrale en zuidelijke Irak.
Het publiek van Dream City bestaat uit Koerden, Arabieren en Amerikaanse soldaten. Voor hen is deze stad een droom die in schril contrast staat met hun dagelijkse realiteit. Zij leven in een vrijstaat van bandieten en moordenaars, in een land waar terrorisme allang niet meer alleen politiek of ideologisch is maar is uitgegroeid tot een bedrijfstak, een manier om snel en veel geld te verdienen. De tweeëndertigjarige Said is nu nog vrolijk aan het tafelvoetballen, maar over een paar dagen zit hij weer op zijn kantoor in Bagdad. Door zijn vooraanstaande positie als ingenieur bungelt er een aantrekkelijk prijskaartje aan hem: eerder werden al een oom en een vriend van hem ontvoerd. De achttienjarige Muna is nu onderweg naar de botsauto’s. Na de vakantie loopt zij weer te ijsberen door haar huis in Bagdad. Als ze naar de universiteit gaat, loopt ze trillend over straat. Verderop in het pretparadijs staat een Amerikaanse soldaat. Morgen loopt hij weer zwaarbewapend door de straten van Mosul. Nu schiet hij zijn speelgoedpis­tool leeg op een spelcomputer.
Aan de oever van het Denkha-meer staat een vijfsterrenhotel dat vroeger exclusief onderdak bood aan de top van de Baath-partij. Na de Amerikaanse invasie werd het afgehuurd door het Amerikaanse leger. In deze surrealistische marmeren moloch konden de manschappen een paar dagen waterskiën of aan de rand van het zwembad aan een bloody mary nippen. De lounge hangt vol met officiële bedankbrieven en foto’s van generaal Casey en Paul Wolfowitz tussen de soldaten. Nu logeert er een delegatie dokters uit Bagdad die de plek hebben uitgekozen voor een conferentie. De doktersvrouwen en -kinderen hebben de gelegenheid aangegrepen om vakantie te vieren. Tot diep in de nacht wordt er aan de zwembadrand uitbundig gedanst op Arabische popmuziek. De dokterszoons Mohammed en Ahmed vertellen dat zulke feestjes in Bagdad niet kunnen. Dat zou zelfmoord zijn.
In Dream City draait het reuzenrad tot middernacht door; dan sluit het pretpark zijn hekken. Ook Koerdistan gaat na vijf dagen – de door de regionale regering toegestane verblijfsduur – weer op slot voor de vakantievierders. Ze hebben even geproefd van vrede en rust en keren terug naar hun door geweld verziekte thuis. En blijven dromen.

Eefje Blankevoort

Attractiepark Koerdistan

<div class="wpg-element paragraph">
‘We zijn volwassen geworden tijdens de revolutie,’ zegt Yarina Yasynevych (24). ‘We werkten de hele tijd, we sliepen nauwelijks. Maar je merkte er helemaal niets van, want onze levens hingen ervan af. De wereld leek toen even veel belangrijker dan nu.’ Yarina was een van de coördinatoren van Pora (‘Het is tijd’). Vanuit een schimmig hoofdkwartier in Kiev mobiliseerden de studenten duizenden mensen om mee te doen met de protestdemonstraties en overal folders en propaganda te verspreiden. Nu is ze weer terug in Lviv, waar ze woont. In deze prachtige Habsburgse stad in het westen van Oekraïne zetelt Pora in een bedompte kelder. 
De revolutionairen hebben het moeilijk. Zij vinden dat hun zwaarbevochten overwinning op de oude politiek misbruikt wordt door de nieuwe elite. De eerste verjaardag van de revolutie werd op grootse wijze gevierd. Subtiel waren alle oranje attributen gemerkt met het partijlogo van Viktor Joesjtsjenko. ‘Mensen die niets te maken hadden met de revolutie gingen hier politiek gewin halen,’ fulmineert Yarina. ‘Het was pure politieke propaganda. Vorig jaar vochten we op die plek voor een idee, voor een ideaal. Dit jaar was het veranderd in één groot politiek theater.’
Met heimwee kijken de Oekraïners terug. De revolutie is in korte tijd een icoon geworden. Op het grote plein in Kiev is al de speelfilm Oranje Liefde opgenomen. Intussen is de economie in het slop geraakt en de regering-Joesjtsjenko maakt nog weinig werk van het opsporen van fraudeurs en criminelen uit de tijd van de voormalige president Leonid Koetsjma. De eenheid uit de tijd van de revolutie is verdwenen. President Joesjtsjenko en de ‘prinses van de Oranje Revolutie’, premier Julia Timosjenko, zijn uit elkaar. In de opiniepeilingen voor de parlementsverkiezingen van volgend jaar loopt de verdreven premier Viktor Janoekovitsj ver op zijn concurrenten voor.
Naast Yarina zit Yulia Yastremska (19). Zij studeert Engels aan de universiteit van Lviv. Yulia organiseerde vorig jaar in Lviv en Kiev protestacties. Soms tegen beter weten in. Ze werd een paar keer bedreigd door de geheime dienst. Haar moeder kreeg een telefoontje van een man die zei dat haar dochter vermoord zou worden als ze haar acties niet stopte. Toch kijkt ook zij met heimwee terug naar de revolutie: ‘Het was heel lastig om weer terug te gaan naar mijn normale leven. In één keer was ik weer zomaar een studentje. Kort daarvoor was ik nog hard nodig geweest. Het was even alsof er niets was veranderd. Iedereen ging weer gewoon naar de kroeg om een biertje te drinken.’
Yarina en Yulia vertellen over het nieuwe Oekraïne van president Joesjtsjenko. ‘De grootste winst is dat wij de angst hebben afgeschud, zegt Yarina. ‘Wij weten nu dat wij als Oekraïners de macht hebben de overheid tot verandering te dwingen. En we kunnen openlijk kritiek leveren. De media zijn vrijer dan ooit.’ De overheid mag dan misschien opener zijn geworden, uiteindelijk is daar vooral veel hetzelfde gebleven. ‘We verwachtten ingrijpende wijzigingen in de politieke elite. Maar er is nog altijd te veel vriendjespolitiek om echte veranderingen door te voeren. Het is misschien onmogelijk om in één keer alle ambtenaren te vervangen, maar we hadden verwacht dat een paar kopstukken van het oude regime nu wel ontslagen zouden zijn.’ Yulia vult haar aan: ‘We moeten geduld hebben. Wij zijn de revolutionairen, wij hebben laten zien hoe je dingen kunt breken. Nu moeten we leren hoe je iets moet opbouwen. Die kans moeten de politici die we aan de macht hebben geholpen ook krijgen.’
</div>

Heimwee naar de revolutie

<div class="wpg-element paragraph">
18-12-2004 Door Arnold van Bruggen en Tomas Kaan
Het draaiboek van de Oekraïense revolutie lag al klaar lang voor de frauduleuze verkiezingsuitslag bekend was. Met dank aan de studentenorganisatie Pora. ‘We zijn een relatief kleine groep, maar psychologisch enorm belangrijk omdat wij als eersten de straat op durven.’ Verslag vanuit het Pora-hoofdkwartier in Kiev.
Natte sneeuw valt op het zwaar bewaakte presidentiële regeringsgebouw. Oog in oog met een kordon oproerpolitie staat een massa oranje geklede demonstranten. Er komen witte wolkjes uit hun monden. De oranje brigades nemen hun taak minstens zo serieus als de tegenpartij. Om de paar uur wisselen ze elkaar met militaire discipline af. ‘Ik heb zelf van 1987 tot en met 1991 in Leipzig gezeten, als sovjetsoldaat,’ zegt een van de oranje demonstranten. Hij wijst naar de rij nors kijkende mannen achter hun wapenschilden. ‘In 1989 stond ik daar.’
De angst voor een bloedig einde van de fluwelen revolutie is al in de eerste dagen na de verkiezingen van 21 november verdwenen. De sfeer in de stad is uitgelaten. Er klinken protestliederen uit auto’s die met open portieren langs de weg staan, mensen warmen zich aan kampvuren.
Het draaiboek van de Oekraïense revolutie leek al klaar te liggen. In loodsen stonden de podia, hekwerken, aggregaten en veldkeukens al weken gereed voor gebruik. Enkele uren nadat de frauduleuze verkiezingsuitslag bekend werd, vulden de straten en pleinen van Kiev zich met tienduizenden demonstranten. Dezelfde nacht veranderde de centrale boulevard in een tentenkamp. ‘I nas bagato, I nas ne podolaty’ – we zijn met velen, ze kunnen ons niet verslaan – scandeerde de oranje menigte onophoudelijk.
In binnen- en buitenland wordt gesproken van de ‘Oranje Revolutie’, die een plaats verdient naast de fluwelen revoluties van Servië (Belgrado, 2000) en Georgië (Tbilisi, 2003), waar het volk ook korte metten maakte met een door en door corrupte regering.
Maar veel meer dan spontane uitbarstingen van onvrede zijn deze ‘revoluties’ geniaal georkestreerde campagnes waarvan de invloed verder reikt dan de landsgrenzen. In Servië stond de studentenbeweging Otpor (‘verzet’) aan de basis van de revolutie, in Georgië was het Kmara (‘genoeg’), in Oekraïne is het Pora (‘het is tijd’). Door middel van ludieke acties vergaren deze studentenbewegingen grote aanhang onder jongeren. Met geld van organisaties als het Amerikaanse National Democratic Institute, het Freedom House en George Soros’ Open Society Institute ontmoeten de jonge activisten elkaar en wisselen ze ervaringen uit over hun campagnemethoden. In april 2004 organiseerde Otpor een toer door Oekraïne met seminars en trainingen. Binnen de kortste keren had elke regio zijn eigen Pora-hoofdkwartier.
In een binnenhof van een grauw appartementencomplex gaat de deur van het Pora-hoofdkwartier in Kiev pas na een korte ondervraging open. Hoewel Pora de laatste weken weinig te vrezen heeft gehad van de autoriteiten, slijten gewoonten uit de autoritaire tijd van Koetsjma maar langzaam. Binnen heeft het hoofdkwartier de uitstraling van een uitgewoond Amsterdams kraakpand. In de donkere kelder liggen slaapzakken en spandoeken opgestapeld. De muren zijn bezaaid met graffiti. In dit gebouw hebben de activisten van Pora zich maandenlang voorbereid op de demonstraties die nu plaatsvinden. Binnen staat Aleksandar Lomakov (20), een student geschiedenis uit Lviv. Hij is een van de honderden Pora-activisten die de afgelopen maanden door het regime werden opgepakt. Aleksandar schreef kritische verhalen over het regime-Koetsjma. Diep weggedoken in zijn bontjas vertelt hij over zijn kennismaking met Pora. ‘Afgelopen april werd op mijn faculteit een seminar georganiseerd door leden van Otpor. We leerden heel praktische zaken, bijvoorbeeld hoe we mensen konden bereiken met stickers en pamfletten. Ik besloot artikelen te gaan schrijven over misstanden in Oekraïne.’ Zijn bruine ogen flitsen heen en weer alsof hij nog steeds op zijn hoede moet zijn. ‘Vrijwel meteen na de publicatie drong de politie mijn huis binnen. Ik zou illegale wapens bezitten en plannen voor een gewapende overval hebben. Volkomen onzin natuurlijk, maar ik heb wel tien dagen in de gevangenis gezeten.’
Tussen de tenten in het centrum van Kiev staat Andrej Husak (34), een van de duizenden vrijwilligers die door Pora worden gecoördineerd. Ze blijven hier in ieder geval tot 26 december, als er nieuwe verkiezingen worden gehouden. In het dagelijkse leven is Andrej advocaat. Zoals zovelen heeft hij vakantie opgenomen om zich in te kunnen zetten voor de Oranje Revolutie. Af en toe deelt hij op zachte toon orders uit door zijn gele walkie-talkie. ‘Wat nu gebeurt, is eigenlijk het einde van onze lange strijd voor onafhankelijkheid. Pas na deze revolutie zullen we echt onafhankelijk van Rusland zijn.’
Andrej regelt alles in het tentenkamp. ‘Het kamp moet bewaakt worden, de vijfduizend mensen die hier verblijven, moeten eten, slapen en warm blijven.’ Vandaag was het een hectische dag. De temperatuur daalde en de iglotentjes moesten vervangen worden door grotere tenten waarin ruimte is voor verwarming. Er dreigde een houttekort, dus moest er nieuw hout worden gevonden om de keukens draaiende te houden en de mensen warm. Een van de doktoren in het kamp heeft de eerste demonstrant met longontsteking al naar het ziekenhuis gebracht. Andrej gaat op een stapel dekens zitten. ‘In 1991 stond ik als student op precies deze plek. We demonstreerden voor onafhankelijkheid en voor onze vrijheid. Maar er veranderde niets.’
In 2001 werd het onthoofde lichaam van de kritische journalist Gyorgi Gongadze gevonden in de bossen buiten Kiev. Op een uitgelekte bandopname was te horen hoe president Koetsjma zijn dood verordonneerde. Tijdens de hieropvolgende demonstraties verschenen voor de eerste keer tentenkampen op het Plein van de Onafhankelijkheid in Kiev. ‘Gongadze was een goede vriend van mij. Zijn dood maakte duidelijk dat wij allemaal gevaar liepen. We moesten iets doen maar waren nog niet zo goed georganiseerd.’ Andrej herinnert zich hoe de demonstraties uitmondden in gevechten tussen de demonstranten en de politie. ‘In de staatsmedia werden we vanaf toen consequent als terroristen afgeschilderd. Enkele demonstranten die daar aanwezig waren, hebben vorig jaar Pora opgericht.’
In het Pora-hoofdkwartier bespreekt Volodia (25) met een groep van dertig activisten de strategie voor de komende paar weken. Hij draagt een ringbaardje en heeft donkere wallen onder zijn ogen. Volodia is een van de oprichters van Pora. ‘Wij kenden elkaar van de demonstraties in 2001. We hebben toen geleerd dat we ons expliciet moeten opstellen als burgerrechtenbeweging. We steunen Joesjtsjenko nu, omdat we op dit moment dezelfde doelen nastreven. Maar in principe strijden wij voor vrije verkiezingen en vrije media, niet voor een bepaalde kandidaat.’ Geweldloos verzet bleek de beste manier om tegen het autoritaire regime ten strijde te trekken. Inspiratie vonden de studenten in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, de Poolse vakbond Solidariteit en Ghandi. In een andere kamer deelt Yarina (23) boekjes uit van de Amerikaanse wetenschapper Gene Sharp. Zijn in 1973 uitgegeven Van dictatuur naar democratie is een handleiding in het organiseren van vreedzaam protest en het verspreiden van informatie in een land zonder vrije media. Het rijtje vertalingen representeert haast alle dictaturen van de laatste dertig jaar. ‘Iemand van Otpor heeft ons dit boek gegeven. Toen wij met Sharp contact opnamen en vroegen of wij zijn boek in het Oekraïens mochten vertalen, zei hij onmiddellijk ja. Hij heeft ons zelfs geld gegeven.’
Het Plein van de Onafhankelijkheid ziet nu al weken oranje van de mensen. ‘Joe-sjtsjen-ko, Joe-sjtsjen-ko!’ weerkaatst het eindeloos tegen de gigantische muren van de sovjetpaleizen die het centrale podium omringen. Avond na avond worden hier concerten gegeven en spreken leiders van de oppositie de mensen toe. Een camera scheert over de menigte en via grote videoschermen kan het uitzinnige publiek zichzelf zien. De snelle en flitsende regie van het evenement lijkt wel in handen van MTV. Als Joesjtsjenko op het podium verschijnt, stijgt er een oorverdovend gejuich op.
Nina Sorokopud (23) is woordvoerster van Pora. Zij kwam in contact met de ideeën van de fluwelen revolutie op de Centraal-Europese-universiteit in Boedapest. Deze universiteit is opgericht door de Hongaars-Amerikaanse filantroop George Soros. Nina praat met de vaart van een sneltrein. ‘Op de universiteit wisselden we ideeen over democratie uit. Zo hoorde ik tot in detail hoe de revolutie in Servië was georganiseerd. We kregen ook lessen over burgerrechtenbewegingen en de revoluties van 1989. Het was voor mij enorm inspirerend.’
Nina komt oorspronkelijk uit een klein dorpje vlak bij de Russische grens. ‘Mijn moeder wordt daar nog meegedeeld op wie ze moet stemmen. Dat wil ik niet meer.’
Terug in Kiev sloot Nina zich meteen aan bij de net opgerichte beweging Pora. Nina praat niet alleen snel, ook haar motoriek is onnavolgbaar. Ze wisselt haar verhaal moeiteloos af met korte telefoongesprekken of aanwijzingen aan andere Pora-activisten. ‘We leven in een land waar de media worden beheerst door de machthebbers. Pora betekent permanente actie, permanente campagne. We hebben veel zorg besteed aan stickers, spandoeken, graffiti en ludieke acties die veel aandacht trekken.’ Volgens Nina zijn er in het hele land nu vijftienduizend vrijwilligers actief voor Pora.
De campagne van presidentskandidaat en zittend premier Janoekovitsj heeft volgens een artikel in de Kyiv Post zeshonderd miljoen dollar gekost, evenveel als de campagne van George W. Bush. Maar waar Bush alleen maar van kon dromen, was voor Janoekovitsj realiteit: direct of indirect stonden bijna alle media onder controle van zijn regering. Waar deze alomvattende campagne niet tegen bestand bleek, was humor. Tijdens een openbaar optreden werd Janoekovitsj geraakt door een ei. Als een stervende zwaan zeeg de twee meter lange en honderdtien kilo wegende presidentskandidaat ineen en liet zich naar het ziekenhuis vervoeren. ‘Zie je het voor je?’ schatert Nina. ‘Een kippe-ei! Sindsdien hebben we kippen en eieren tot massavernietigingswapens verklaard en centraal gezet in onze campagnes. Via grappige stickers en posters hebben we de Oekraïense stemmers gewaarschuwd voor de gecensureerde media en doorverwezen naar onafhankelijke websites.’
Over geld heeft Pora volgens Nina nooit te klagen gehad. ‘De fondsen kwamen eerst vooral uit het Westen, maar tegenwoordig vooral van Oekraïense particulieren. Ook bieden veel bedrijven ons aan de huur van onze panden en onze telefoon- en internetkosten te betalen.’
Pora heeft als stelregel dat het van iedereen geld aanneemt zolang er maar geen eisen worden gesteld. ‘We zouden zelfs geld van Koetsjma aannemen,’ grapt Nina.
Onder het Plein van de Onafhankelijkheid bevindt zich een uitgebreid gangenstelsel. Hier verzamelen zich de zwervers en dronkelappen van Kiev. De laatste weken hebben zij gezelschap gekregen van enkele honderden oranje geklede revolutionairen die de weeë lucht van kool en zweet in de catacomben verkiezen boven de koude en natte buitenwereld. Hier ontmoeten we de Georgiër Giorgi Kandelaki, een activist van Kmara, de studentenbeweging die een jaar geleden een grote rol speelde in de Rozenrevolutie in Tbilisi. Kandelaki is in Kiev om Pora te assisteren bij hun campagne. ‘Wat je hier ziet, is een nieuw type revolutie.’ Hij gebaart naar boven. ‘Er is een netwerk ontstaan van jongeren uit het voormalige Oostblok. We zijn een relatief kleine groep, maar psychologisch enorm belangrijk omdat wij als eerste de straat op durven te gaan.’ Kandelaki kwam in contact met Otpor door bemiddeling van het National Democratic Institute, dat in het leven is geroepen door Amerikaanse Democraten. Maar volgens Kandelaki moet de rol van het Westen in deze revoluties niet overdreven worden. ‘Democratisering van deze regio prijkt niet bovenaan de westerse agenda’s. Ik dank god op mijn blote knieën dat Georgië geen olie heeft, want dan had het Westen zich heel anders opgesteld.’ Hij somt een rijtje voorwaarden op waaraan een land moet voldoen om in aanmerking te komen voor een fluwelen revolutie. ‘Ten eerste moet er überhaupt sprake zijn van verkiezingen, ook al wordt er schaamteloos gefraudeerd. Daarnaast moeten er op zijn minst een paar onafhankelijke media zijn.’ De Georgiër vertelt zijn verhaal als een ervaren docent. ‘Je hebt ook een sterke oppositiepartij nodig die de macht ambieert. Bewegingen als Pora moeten altijd aan de radicale kant blijven, de luis in de pels van de macht. Het enige dat partij en beweging bindt, is dat ze tijdens de revolutie dezelfde vijand hebben.’
Op straat staat een groep Wit-Russen onder hun nationale vlag uit volle borst mee te juichen met de Oekraïners. Onder hen zijn Natalia Ryabova (23) en Tsimalei Dranchuk (23), beiden actief binnen de Wit-Russische verzetsbeweging. Onder het totalitaire regime van dictator Loekasjenko leidt deze oppositie een ondergronds bestaan. Tsimalei is vanaf de oprichting in 2001 actief binnen de studentenbeweging Zubr. Al een maand na de Servische revolutie kwam Otpor naar de hoofdstad van Wit-Rusland om hun geestverwanten daar campagnelessen te geven. De Wit-Rus draagt een kleine rechthoekige bril, heeft twee telefoons bij zich en rookt non-stop zware Gitanes. In Minsk heeft hij een eigen drukkerij die hij onder andere benut om politieke pamfletten te drukken. ‘Het is ongelooflijk inspirerend om hier te zijn. Veel Oekraïners dachten dat wat in Servië gebeurde nooit in Oekraïne zou kunnen plaatsvinden. Nu zeggen wij hetzelfde over ons land. Wie weet wat er gaat gebeuren.’
Een jaar geleden waren er verkiezingen in Wit-Rusland. Net als in Oekraïne werd de oppositie hier gesteund door het Westen. Natalia werkt voor SILBA, een Deense democratiseringsorganisatie. ‘Tijdens de verkiezingscampagne organiseerde ik concerten door het hele land om jongeren te mobiliseren. In één stad werd een kwartier voor aanvang de elektriciteit afgesloten en in Minsk stonden meer agenten van de geheime politie dan jongeren in het publiek.’
De verkiezingen liepen uit op een mislukking voor de oppositie en van een revolutie kwam het niet. Loekasjenko verstevigde zijn greep op het land. Vergeleken met Wit-Rusland was Oekraïne onder Koetsjma een verlicht land. Toch blijft Natalia optimistisch. ‘In ons land heerst een totale censuur, maar veel mensen kijken naar de Oekraïense televisie. Tijdens deze revolutie hebben de Oekraïense media zich vrijgevochten van de staatspropaganda. Ik hoop dat dit een positieve invloed zal hebben.’
De Oranje Revolutie in Oekraïne werd mede mogelijk gemaakt door de ervaringen in Servië en Georgië. Naast Wit-Russen staan in de oranje menigte ook sympathisanten uit onder andere Rusland, Kazachstan en Azerbajdzjan. Pora-woordvoerster Nina hoopt met haar ervaring te kunnen bijdragen aan de volgende geweldloze machtswisseling in deze regio. ‘In Moskou en Sint-Petersburg is nu ook een Pora opgericht!’ roept ze enthousiast.
Maar eerst moet er in Oekraïne zelf nog veel gebeuren. Want wie er ook wint bij de verkiezingen op 26 december, de weinig florissante situatie waarin de gemiddelde Oekraïner zich bevindt, zal nauwelijks veranderen de komende jaren. Als de Oranje Revolutie slaagt en Joesjtsjenko de nieuwe president van Oekraïne wordt, zal hij het vertrouwen van de bevolking moeten weten te behouden.
Vanuit het hoofdkwartier van Pora kijkt medeoprichter Volodia vastberaden voor zich uit. ‘De grootste winst van deze revolutie is dat de mensen wakker zijn geworden en zich bewust zijn van hun rechten. Pora zal de komende jaren actief blijven als burgerrechtenbeweging. We zullen er ook zijn als Joesjtsjenko fouten gaat maken.’
</div>