<div class="wpg-element paragraph">
18-12-2004 Door Arnold van Bruggen en Tomas Kaan
Het draaiboek van de Oekraïense revolutie lag al klaar lang voor de frauduleuze verkiezingsuitslag bekend was. Met dank aan de studentenorganisatie Pora. ‘We zijn een relatief kleine groep, maar psychologisch enorm belangrijk omdat wij als eersten de straat op durven.’ Verslag vanuit het Pora-hoofdkwartier in Kiev.
Natte sneeuw valt op het zwaar bewaakte presidentiële regeringsgebouw. Oog in oog met een kordon oproerpolitie staat een massa oranje geklede demonstranten. Er komen witte wolkjes uit hun monden. De oranje brigades nemen hun taak minstens zo serieus als de tegenpartij. Om de paar uur wisselen ze elkaar met militaire discipline af. ‘Ik heb zelf van 1987 tot en met 1991 in Leipzig gezeten, als sovjetsoldaat,’ zegt een van de oranje demonstranten. Hij wijst naar de rij nors kijkende mannen achter hun wapenschilden. ‘In 1989 stond ik daar.’
De angst voor een bloedig einde van de fluwelen revolutie is al in de eerste dagen na de verkiezingen van 21 november verdwenen. De sfeer in de stad is uitgelaten. Er klinken protestliederen uit auto’s die met open portieren langs de weg staan, mensen warmen zich aan kampvuren.
Het draaiboek van de Oekraïense revolutie leek al klaar te liggen. In loodsen stonden de podia, hekwerken, aggregaten en veldkeukens al weken gereed voor gebruik. Enkele uren nadat de frauduleuze verkiezingsuitslag bekend werd, vulden de straten en pleinen van Kiev zich met tienduizenden demonstranten. Dezelfde nacht veranderde de centrale boulevard in een tentenkamp. ‘I nas bagato, I nas ne podolaty’ – we zijn met velen, ze kunnen ons niet verslaan – scandeerde de oranje menigte onophoudelijk.
In binnen- en buitenland wordt gesproken van de ‘Oranje Revolutie’, die een plaats verdient naast de fluwelen revoluties van Servië (Belgrado, 2000) en Georgië (Tbilisi, 2003), waar het volk ook korte metten maakte met een door en door corrupte regering.
Maar veel meer dan spontane uitbarstingen van onvrede zijn deze ‘revoluties’ geniaal georkestreerde campagnes waarvan de invloed verder reikt dan de landsgrenzen. In Servië stond de studentenbeweging Otpor (‘verzet’) aan de basis van de revolutie, in Georgië was het Kmara (‘genoeg’), in Oekraïne is het Pora (‘het is tijd’). Door middel van ludieke acties vergaren deze studentenbewegingen grote aanhang onder jongeren. Met geld van organisaties als het Amerikaanse National Democratic Institute, het Freedom House en George Soros’ Open Society Institute ontmoeten de jonge activisten elkaar en wisselen ze ervaringen uit over hun campagnemethoden. In april 2004 organiseerde Otpor een toer door Oekraïne met seminars en trainingen. Binnen de kortste keren had elke regio zijn eigen Pora-hoofdkwartier.
In een binnenhof van een grauw appartementencomplex gaat de deur van het Pora-hoofdkwartier in Kiev pas na een korte ondervraging open. Hoewel Pora de laatste weken weinig te vrezen heeft gehad van de autoriteiten, slijten gewoonten uit de autoritaire tijd van Koetsjma maar langzaam. Binnen heeft het hoofdkwartier de uitstraling van een uitgewoond Amsterdams kraakpand. In de donkere kelder liggen slaapzakken en spandoeken opgestapeld. De muren zijn bezaaid met graffiti. In dit gebouw hebben de activisten van Pora zich maandenlang voorbereid op de demonstraties die nu plaatsvinden. Binnen staat Aleksandar Lomakov (20), een student geschiedenis uit Lviv. Hij is een van de honderden Pora-activisten die de afgelopen maanden door het regime werden opgepakt. Aleksandar schreef kritische verhalen over het regime-Koetsjma. Diep weggedoken in zijn bontjas vertelt hij over zijn kennismaking met Pora. ‘Afgelopen april werd op mijn faculteit een seminar georganiseerd door leden van Otpor. We leerden heel praktische zaken, bijvoorbeeld hoe we mensen konden bereiken met stickers en pamfletten. Ik besloot artikelen te gaan schrijven over misstanden in Oekraïne.’ Zijn bruine ogen flitsen heen en weer alsof hij nog steeds op zijn hoede moet zijn. ‘Vrijwel meteen na de publicatie drong de politie mijn huis binnen. Ik zou illegale wapens bezitten en plannen voor een gewapende overval hebben. Volkomen onzin natuurlijk, maar ik heb wel tien dagen in de gevangenis gezeten.’
Tussen de tenten in het centrum van Kiev staat Andrej Husak (34), een van de duizenden vrijwilligers die door Pora worden gecoördineerd. Ze blijven hier in ieder geval tot 26 december, als er nieuwe verkiezingen worden gehouden. In het dagelijkse leven is Andrej advocaat. Zoals zovelen heeft hij vakantie opgenomen om zich in te kunnen zetten voor de Oranje Revolutie. Af en toe deelt hij op zachte toon orders uit door zijn gele walkie-talkie. ‘Wat nu gebeurt, is eigenlijk het einde van onze lange strijd voor onafhankelijkheid. Pas na deze revolutie zullen we echt onafhankelijk van Rusland zijn.’
Andrej regelt alles in het tentenkamp. ‘Het kamp moet bewaakt worden, de vijfduizend mensen die hier verblijven, moeten eten, slapen en warm blijven.’ Vandaag was het een hectische dag. De temperatuur daalde en de iglotentjes moesten vervangen worden door grotere tenten waarin ruimte is voor verwarming. Er dreigde een houttekort, dus moest er nieuw hout worden gevonden om de keukens draaiende te houden en de mensen warm. Een van de doktoren in het kamp heeft de eerste demonstrant met longontsteking al naar het ziekenhuis gebracht. Andrej gaat op een stapel dekens zitten. ‘In 1991 stond ik als student op precies deze plek. We demonstreerden voor onafhankelijkheid en voor onze vrijheid. Maar er veranderde niets.’
In 2001 werd het onthoofde lichaam van de kritische journalist Gyorgi Gongadze gevonden in de bossen buiten Kiev. Op een uitgelekte bandopname was te horen hoe president Koetsjma zijn dood verordonneerde. Tijdens de hieropvolgende demonstraties verschenen voor de eerste keer tentenkampen op het Plein van de Onafhankelijkheid in Kiev. ‘Gongadze was een goede vriend van mij. Zijn dood maakte duidelijk dat wij allemaal gevaar liepen. We moesten iets doen maar waren nog niet zo goed georganiseerd.’ Andrej herinnert zich hoe de demonstraties uitmondden in gevechten tussen de demonstranten en de politie. ‘In de staatsmedia werden we vanaf toen consequent als terroristen afgeschilderd. Enkele demonstranten die daar aanwezig waren, hebben vorig jaar Pora opgericht.’
In het Pora-hoofdkwartier bespreekt Volodia (25) met een groep van dertig activisten de strategie voor de komende paar weken. Hij draagt een ringbaardje en heeft donkere wallen onder zijn ogen. Volodia is een van de oprichters van Pora. ‘Wij kenden elkaar van de demonstraties in 2001. We hebben toen geleerd dat we ons expliciet moeten opstellen als burgerrechtenbeweging. We steunen Joesjtsjenko nu, omdat we op dit moment dezelfde doelen nastreven. Maar in principe strijden wij voor vrije verkiezingen en vrije media, niet voor een bepaalde kandidaat.’ Geweldloos verzet bleek de beste manier om tegen het autoritaire regime ten strijde te trekken. Inspiratie vonden de studenten in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, de Poolse vakbond Solidariteit en Ghandi. In een andere kamer deelt Yarina (23) boekjes uit van de Amerikaanse wetenschapper Gene Sharp. Zijn in 1973 uitgegeven Van dictatuur naar democratie is een handleiding in het organiseren van vreedzaam protest en het verspreiden van informatie in een land zonder vrije media. Het rijtje vertalingen representeert haast alle dictaturen van de laatste dertig jaar. ‘Iemand van Otpor heeft ons dit boek gegeven. Toen wij met Sharp contact opnamen en vroegen of wij zijn boek in het Oekraïens mochten vertalen, zei hij onmiddellijk ja. Hij heeft ons zelfs geld gegeven.’
Het Plein van de Onafhankelijkheid ziet nu al weken oranje van de mensen. ‘Joe-sjtsjen-ko, Joe-sjtsjen-ko!’ weerkaatst het eindeloos tegen de gigantische muren van de sovjetpaleizen die het centrale podium omringen. Avond na avond worden hier concerten gegeven en spreken leiders van de oppositie de mensen toe. Een camera scheert over de menigte en via grote videoschermen kan het uitzinnige publiek zichzelf zien. De snelle en flitsende regie van het evenement lijkt wel in handen van MTV. Als Joesjtsjenko op het podium verschijnt, stijgt er een oorverdovend gejuich op.
Nina Sorokopud (23) is woordvoerster van Pora. Zij kwam in contact met de ideeën van de fluwelen revolutie op de Centraal-Europese-universiteit in Boedapest. Deze universiteit is opgericht door de Hongaars-Amerikaanse filantroop George Soros. Nina praat met de vaart van een sneltrein. ‘Op de universiteit wisselden we ideeen over democratie uit. Zo hoorde ik tot in detail hoe de revolutie in Servië was georganiseerd. We kregen ook lessen over burgerrechtenbewegingen en de revoluties van 1989. Het was voor mij enorm inspirerend.’
Nina komt oorspronkelijk uit een klein dorpje vlak bij de Russische grens. ‘Mijn moeder wordt daar nog meegedeeld op wie ze moet stemmen. Dat wil ik niet meer.’
Terug in Kiev sloot Nina zich meteen aan bij de net opgerichte beweging Pora. Nina praat niet alleen snel, ook haar motoriek is onnavolgbaar. Ze wisselt haar verhaal moeiteloos af met korte telefoongesprekken of aanwijzingen aan andere Pora-activisten. ‘We leven in een land waar de media worden beheerst door de machthebbers. Pora betekent permanente actie, permanente campagne. We hebben veel zorg besteed aan stickers, spandoeken, graffiti en ludieke acties die veel aandacht trekken.’ Volgens Nina zijn er in het hele land nu vijftienduizend vrijwilligers actief voor Pora.
De campagne van presidentskandidaat en zittend premier Janoekovitsj heeft volgens een artikel in de Kyiv Post zeshonderd miljoen dollar gekost, evenveel als de campagne van George W. Bush. Maar waar Bush alleen maar van kon dromen, was voor Janoekovitsj realiteit: direct of indirect stonden bijna alle media onder controle van zijn regering. Waar deze alomvattende campagne niet tegen bestand bleek, was humor. Tijdens een openbaar optreden werd Janoekovitsj geraakt door een ei. Als een stervende zwaan zeeg de twee meter lange en honderdtien kilo wegende presidentskandidaat ineen en liet zich naar het ziekenhuis vervoeren. ‘Zie je het voor je?’ schatert Nina. ‘Een kippe-ei! Sindsdien hebben we kippen en eieren tot massavernietigingswapens verklaard en centraal gezet in onze campagnes. Via grappige stickers en posters hebben we de Oekraïense stemmers gewaarschuwd voor de gecensureerde media en doorverwezen naar onafhankelijke websites.’
Over geld heeft Pora volgens Nina nooit te klagen gehad. ‘De fondsen kwamen eerst vooral uit het Westen, maar tegenwoordig vooral van Oekraïense particulieren. Ook bieden veel bedrijven ons aan de huur van onze panden en onze telefoon- en internetkosten te betalen.’
Pora heeft als stelregel dat het van iedereen geld aanneemt zolang er maar geen eisen worden gesteld. ‘We zouden zelfs geld van Koetsjma aannemen,’ grapt Nina.
Onder het Plein van de Onafhankelijkheid bevindt zich een uitgebreid gangenstelsel. Hier verzamelen zich de zwervers en dronkelappen van Kiev. De laatste weken hebben zij gezelschap gekregen van enkele honderden oranje geklede revolutionairen die de weeë lucht van kool en zweet in de catacomben verkiezen boven de koude en natte buitenwereld. Hier ontmoeten we de Georgiër Giorgi Kandelaki, een activist van Kmara, de studentenbeweging die een jaar geleden een grote rol speelde in de Rozenrevolutie in Tbilisi. Kandelaki is in Kiev om Pora te assisteren bij hun campagne. ‘Wat je hier ziet, is een nieuw type revolutie.’ Hij gebaart naar boven. ‘Er is een netwerk ontstaan van jongeren uit het voormalige Oostblok. We zijn een relatief kleine groep, maar psychologisch enorm belangrijk omdat wij als eerste de straat op durven te gaan.’ Kandelaki kwam in contact met Otpor door bemiddeling van het National Democratic Institute, dat in het leven is geroepen door Amerikaanse Democraten. Maar volgens Kandelaki moet de rol van het Westen in deze revoluties niet overdreven worden. ‘Democratisering van deze regio prijkt niet bovenaan de westerse agenda’s. Ik dank god op mijn blote knieën dat Georgië geen olie heeft, want dan had het Westen zich heel anders opgesteld.’ Hij somt een rijtje voorwaarden op waaraan een land moet voldoen om in aanmerking te komen voor een fluwelen revolutie. ‘Ten eerste moet er überhaupt sprake zijn van verkiezingen, ook al wordt er schaamteloos gefraudeerd. Daarnaast moeten er op zijn minst een paar onafhankelijke media zijn.’ De Georgiër vertelt zijn verhaal als een ervaren docent. ‘Je hebt ook een sterke oppositiepartij nodig die de macht ambieert. Bewegingen als Pora moeten altijd aan de radicale kant blijven, de luis in de pels van de macht. Het enige dat partij en beweging bindt, is dat ze tijdens de revolutie dezelfde vijand hebben.’
Op straat staat een groep Wit-Russen onder hun nationale vlag uit volle borst mee te juichen met de Oekraïners. Onder hen zijn Natalia Ryabova (23) en Tsimalei Dranchuk (23), beiden actief binnen de Wit-Russische verzetsbeweging. Onder het totalitaire regime van dictator Loekasjenko leidt deze oppositie een ondergronds bestaan. Tsimalei is vanaf de oprichting in 2001 actief binnen de studentenbeweging Zubr. Al een maand na de Servische revolutie kwam Otpor naar de hoofdstad van Wit-Rusland om hun geestverwanten daar campagnelessen te geven. De Wit-Rus draagt een kleine rechthoekige bril, heeft twee telefoons bij zich en rookt non-stop zware Gitanes. In Minsk heeft hij een eigen drukkerij die hij onder andere benut om politieke pamfletten te drukken. ‘Het is ongelooflijk inspirerend om hier te zijn. Veel Oekraïners dachten dat wat in Servië gebeurde nooit in Oekraïne zou kunnen plaatsvinden. Nu zeggen wij hetzelfde over ons land. Wie weet wat er gaat gebeuren.’
Een jaar geleden waren er verkiezingen in Wit-Rusland. Net als in Oekraïne werd de oppositie hier gesteund door het Westen. Natalia werkt voor SILBA, een Deense democratiseringsorganisatie. ‘Tijdens de verkiezingscampagne organiseerde ik concerten door het hele land om jongeren te mobiliseren. In één stad werd een kwartier voor aanvang de elektriciteit afgesloten en in Minsk stonden meer agenten van de geheime politie dan jongeren in het publiek.’
De verkiezingen liepen uit op een mislukking voor de oppositie en van een revolutie kwam het niet. Loekasjenko verstevigde zijn greep op het land. Vergeleken met Wit-Rusland was Oekraïne onder Koetsjma een verlicht land. Toch blijft Natalia optimistisch. ‘In ons land heerst een totale censuur, maar veel mensen kijken naar de Oekraïense televisie. Tijdens deze revolutie hebben de Oekraïense media zich vrijgevochten van de staatspropaganda. Ik hoop dat dit een positieve invloed zal hebben.’
De Oranje Revolutie in Oekraïne werd mede mogelijk gemaakt door de ervaringen in Servië en Georgië. Naast Wit-Russen staan in de oranje menigte ook sympathisanten uit onder andere Rusland, Kazachstan en Azerbajdzjan. Pora-woordvoerster Nina hoopt met haar ervaring te kunnen bijdragen aan de volgende geweldloze machtswisseling in deze regio. ‘In Moskou en Sint-Petersburg is nu ook een Pora opgericht!’ roept ze enthousiast.
Maar eerst moet er in Oekraïne zelf nog veel gebeuren. Want wie er ook wint bij de verkiezingen op 26 december, de weinig florissante situatie waarin de gemiddelde Oekraïner zich bevindt, zal nauwelijks veranderen de komende jaren. Als de Oranje Revolutie slaagt en Joesjtsjenko de nieuwe president van Oekraïne wordt, zal hij het vertrouwen van de bevolking moeten weten te behouden.
Vanuit het hoofdkwartier van Pora kijkt medeoprichter Volodia vastberaden voor zich uit. ‘De grootste winst van deze revolutie is dat de mensen wakker zijn geworden en zich bewust zijn van hun rechten. Pora zal de komende jaren actief blijven als burgerrechtenbeweging. We zullen er ook zijn als Joesjtsjenko fouten gaat maken.’
</div>

De studenten achter de Oranje Revolutie