Ex-paradijs Abchazië
De lucht boven Suchumi staat in lichterlaaie. Gedonder van luchtafweergeschut en geratel van kalasjnikovs galmt over de stad. Het is geen oorlog, het is Oud en Nieuw, maar wapens zijn hier nu eenmaal veel makkelijker te krijgen dan gillende keukenmeiden en duizendklappers.
Welkom in Abchazië, een betoverend landje ingeklemd tussen de hoogste bergen van Europa en de Zwarte Zee. Een klein sub­tropisch gebied vol palmen en eucalyptusbomen waar je hartje winter nog mandarijnen en citroenen van de bomen kunt plukken. Menige inwoner van de voormalige Sovjet-Unie zucht bij het horen van de naam en verlangt terug naar die goeie ouwe tijd waarin de zomers werden doorgebracht in dit vakantieparadijs – de vergane glorie van de enorme hoeveelheid hotels en strandbaden herinnert nog aan dit vervlogen tijdperk.
In 1991 viel de Sovjet-Unie uit elkaar. Georgië was de eerste sovjetrepubliek die de onafhankelijkheid uitriep. Terwijl de autonome deelrepubliek Abchazië nog bezig was haar positie in de nieuw ontstane wereldorde te bepalen, werd ze overrompeld door Georgische troepen. Het herboren Georgië beschouwde Abchazië, waar op dat moment veertig procent van de bevolking uit Georgiërs bestond, als een historisch onderdeel van zijn grondgebied. De oorlog kostte tienduizenden mensen het leven en het land werd met de grond gelijk gemaakt. In een vernietigende slotfase sloegen de Abchaziërs van zich af en verdreven het Georgische leger en de grotendeels Georgische bevolking van hun land. Vele Armenen, Grieken en joden die het multiculturele Abchazië bevolkten, vluchtten en het land liep leeg. Abchazië telt vandaag de dag nog geen 250.000 inwoners. Voor de oorlog waren dit er minstens twee keer zoveel. De Abchaziërs, die voor de oorlog zeventien procent van de bevolking uitmaakten, vormen nu het grootste gedeelte van de bevolking.
Paradijselijk als in Sovjet-tijden is het er allang niet meer. Het conflict is nu al veertien jaar bevroren en de broze vrede wordt bewaakt door een forse Russische vredesmacht. De zeer multinationale Verenigde Naties-vredesmissie UNOMIG houdt hier weer toezicht op. Abchazië heeft een eigen regering, een eigen taal, een volkslied en een vlag. Maar het land bestaat niet. Je moet geen grens, maar een staakt-het-vurenlijn passeren om de Abchazische vlag te zien wapperen. Officieel hoort het gebied nog bij Georgië, ook al riepen de Abchaziërs in 1999 hun onafhankelijkheid uit. Dat heeft geleid tot de huidige situatie waarin twee presidenten aanspraak maken op het gebied. Om het nog ingewikkelder te maken, bestaat er ook nog een Abchazische regering in ballingschap die in 1993 werd verdreven.
Weinig vrienden
Het is nog een heel gedoe om het niet bestaande land binnen te komen. We hebben toestemming nodig van de Georgische minister van Conflictoplossingen, er dient een uitgebreide brief geschreven te worden naar de vertegenwoordiger van Kofi Annan en dan moet er nog toestemming komen van de Abchazische overheid in de hoofdstad Suchumi. Pas na deze bureaucratische romp­slomp mag je achtereenvolgens de Georgische, Russische én Abchazische check­points passeren. Een door de Verenigde Na­ties gesponsord pendelbusje rijdt tussen de twee ruziemakers heen en weer. Aan de Geor­gische kant zwaait de Georgische president Saa­kasj­vili ons uit vanaf een gigantisch billboard.
De reis naar Suchumi voert door een sprookjesachtig landschap. In het noorden de Kaukasus, met zijn scherp gekartelde sneeuwtoppen. Aan de andere kant de Zwarte Zeekust met hier en daar een strandpaviljoentje. De op straat scharrelende varkens en koeien zijn bijna het enige bewijs dat hier nog mensen wonen. Werkelijk álles is kapot. Daken zijn ingestort en muren doorboord met kogelgaten. We passeren een landhuis waar nog een stomp van een standbeeld in de tuin staat. In de eetkamer groeit nu een boom. Je ziet de huisvrouw voor je die hier vijftien jaar geleden de ramen opende en een dampende appeltaart neerzette om af te koelen.
In het centrum van Suchumi houdt de voltallige Abchazische regering kantoor op een gebied ter grote van – pak ’m beet – een voetbalveld. Vijftien minuten na ons verzoek om een interview met president Bagapsh krijgen we hem te spreken. De vijf telefoons op zijn bureau rinkelen niet één keer gedurende het interview. Een president van een niet bestaand land heeft blijkbaar weinig vrienden. Eigenlijk heeft Abchazië maar één vriend: Rusland. En voor een heel groot deel is het afhankelijk van deze vriendschap. ‘Wij hebben geen keus,’ zegt de president, ‘geen enkel ander land ter wereld wil ons helpen.’
Historical bullshit
Aan de andere kant van de staakt-het-vurenlijn vaart de regering van de Georgische president Saakasjvili sinds de Rozenrevolutie van 2003 een uitgesproken westerse koers. Met veel tromgeroffel zoekt Georgië toenadering tot de Europese Unie en de NAVO. Ondertussen kampt het land met grote problemen. Met alle macht proberen de Georgiërs de separatistische regio’s Abchazië en Zuid-Ossetië in het gareel te krijgen. Binnen de landsgrenzen leven honderdduizenden armoedige Georgische vluchtelingen in aftandse voormalige studentenflats en hotels.
In Tbilisi ontmoeten we Teimuraz Mjavia, leider van de Abchazische regering in ballingschap. Officieel zetelt hij in de onherbergzame, hooggelegen Kodori-vallei, het enige stukje Abchazië dat nog onder Georgische jurisdictie valt. De Kodori-vallei is maar zeven maanden per jaar normaal bereikbaar door de hevige sneeuwval in dit gebied. Mjavia heeft geprobeerd zijn kantoor een zo presidentieel mogelijke uitstraling te geven. Op zijn bureau staat een indrukwekkende schrijfset en achter hem hangt de officiële vlag van Georgië slapjes naast een portret van een woest kijkende Saakasjvili. Hij begint met een uitgebreid college Georgische geschiedenis, waarin hij de historische rechtvaardiging voor de Georgische claim op Abchazië uiteenzet.
Dit zal zeker niet de enige keer zijn dat we geschiedenisles krijgen. Bij wijze van samenvatting volgt hier een hypothetisch gesprek tussen de Abchazische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Shamba (tevens Doctor of Historic Science), die we in Suchumi spraken, en de Abchazische premier Mjavia in ballingschap.
Mjavia: ‘Georgië is meer dan drieduizend jaar oud – en Abchazië was er steeds een onderdeel van.’
Shamba: ‘In de achtste eeuw al was Abchazië een zelfstandig koninkrijk – je zet de geschiedenis naar je hand.’
Mjavia: ‘Jullie Abchaziërs deden alles met steun van Rusland.’
Shamba: ‘Waarom zijn zowel Stalin als Beria dan Georgiërs? Terwijl de treinen met Abchaziërs naar de goelag verdwenen, kwamen de treinen met Georgiërs hier aan om de lege huizen van de Abchaziërs te komen bewonen.’
Mjavia: ‘Juist omdat het Georgiërs waren en ze de schijn van partijdigheid wilden voorkomen, benadeelden zij hun eigen volk. De Georgiërs hebben het meest geleden onder de Sovjet-bezetting.’
Shamba: ‘De Abcháziërs hebben het meest geleden onder de Sovjet-Unie.’
Dit gesprek zou nog uren door kunnen gaan. Niet dat het de partijen ook maar een centimeter dichter bij elkaar zou brengen. De Kaukasus heeft een figuur als Richard Holbrooke nodig, de man die bijna eigen­handig het Dayton-akkoord smeedde. Bij zijn eerste ontmoeting met de Bosnisch-Servische amateur-historici Mladic en Karadzic sloeg hij met zijn vuist op tafel en riep ‘no historical bullshit’.
Op vakantie
De internationale gemeenschap heeft wel degelijk haar best gedaan de kemphanen om de tafel te krijgen. Zo organiseerden de Verenigde Naties de afgelopen jaren gezamenlijke reisjes naar Cyprus, Bosnië, Taiwan, Noord-Ierland en meest recentelijk naar Zuid-Tirol. Ze zijn goed bedoeld en zorgen ervoor dat de leidinggevenden aan beide kanten van het conflict met elkaar in contact blijven. Maar de essentie van het conflict wordt er niet door opgelost. Want het verschil tussen de Abchazische eis – onafhankelijkheid – en het Georgische aanbod – de grootst mogelijke vorm van onafhankelijkheid binnen Georgië – lijkt misschien piepklein, het wordt door wederzijdse koppigheid onoverbrugbaar gemaakt. En er is geen man van Holbrookes statuur die met zijn vuist op de tafel slaat.
De flamboyante Goga Khaindrava is oud-minister van Conflictoplossingen in Georgië. Hij stond bekend als de minister met het grootste vertrouwen bij de Abchaziërs. Khaindrava was betrokken bij vele gezamenlijke bezoeken aan andere conflictregio’s. ‘Zuid-Tirol was voor ons een ideaal voorbeeld van hoe een multi-etnische regio zich door een hoge mate van autonomie en gelijkheid van alle volkeren en talen kon ontwikkelen tot de economisch bloeiende regio die het nu is. Er was hoop tijdens die ontmoetingen. Je kon toen de Georgiërs en Abchaziërs niet van elkaar onderscheiden. We liepen schouder aan schouder.’
We spreken de Abchazische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Shamba in zijn ministerie – een gang op de tweede verdieping van een verlopen flat waar een elfkoppige staf het buitenlandse beleid van Abchazië vormgeeft. Hij was ook in Zuid-Tirol. Maar het liefst ontkent hij dit. Als we aandringen, geeft hij – licht geïrriteerd – toe en stelt het tripje voor als ware het een vakantie. ‘Misschien was het idee om ons te laten zien hoe de situatie daar is opgelost, maar dit idee werd nooit geopperd door de organisatoren. Wij zouden op die voet nooit mee zijn gegaan. Wij willen nooit praten over modellen van integratie, alleen over modellen van economische samenwerking.’
Als we Khaindrava in Tbilisi confronteren met deze uitlatingen van Shamba, lacht hij om het gedraai van zijn collega. ‘Dus Shamba zegt dat we in Zuid-Tirol op vakantie zijn geweest? Dat komt door het politieke klimaat in Abchazië. Zo’n reisje van Shamba wordt door zijn politieke concurrenten meteen gebruikt om hem als verrader neer te zetten.’ Als Abchazische politicus over iets anders dan onafhankelijkheid van Georgië onderhandelen, is politieke zelfmoord.
Roebels
Niet dat Abchazië nu zo goed als onafhankelijk is. In hun pogingen onafhankelijk te worden van Georgië zijn ze in de armen gedreven van de grote buurman Rusland. ‘De Russen hebben daar de touwtjes volledig in handen,’ zegt Khaindrava. ‘Want wat maakt een staat een staat? Een leger, een munteenheid, burgerschap en een nationaal budget. In Abchazië zijn al die dingen Russisch! Van paspoort tot de roebel en pensioenbetalingen, alles komt uit Moskou.’
Dat is waar. Elke Abchaziër heeft een Russisch paspoort en ook wij moeten onze dollars inruilen voor stapeltjes Russische roebels. ‘Maar,’ zegt de Abchazische onderminister van Buitenlandse Zaken Maxim Gunjia, ‘we kunnen nu niks anders doen dan met Rusland optrekken. Dat is het enige land dat ons überhaupt wil helpen. Rusland is als een planeet met zijn eigen zwaartekracht, daar kunnen wij niet tegen vechten.’
De Abchazische president Bagapsh vergelijkt de positie van zijn land met die van Georgië. ‘Georgië bestaat vandaag de dag toch ook bij de gratie van hun vriendschap met het Westen?’ Hier raakt de president met de vijf telefoons de essentie van de kwestie. Georgië en Abchazië zijn voor hun voortbestaan uiteindelijk allebei afhankelijk van grotere krachten. En sinds Georgië zich na de Rozenrevolutie radicaal en plots van Rusland heeft afgewend en zichzelf als een vooruitgeschoven post van de EU en Amerika beschouwt, lijkt een oplossing van het conflict verder weg dan ooit. Want dat die oplossing voor een groot deel ook in Moskou ligt, durft niemand tegen te spreken.
Heel lang was ook voor de Georgiërs Moskou de plek waarop alle ogen gericht waren. Menige Georgiër is opgeleid in deze hoofdstad en nog altijd kijkt men naar Russische televisie, luistert men naar Russische radio en heeft iedereen wel een familielid die in Rusland woont. Maar de laatste tijd daalde de relatie tussen Rusland en Georgië tot ver onder het nulpunt. De arrestatie van vier vermeende Russische spionnen door Georgië was voor Rusland de spreekwoordelijke druppel. De Russen reageerden emotioneel en trokken hun ambassadeur terug, sloten de grenzen en startten een klopjacht op Georgiërs die in Rusland wonen. Georgië reageerde minstens zo emotioneel. De spookverhalen over het irrationele, imperialistische handelen van Moedertje Rusland namen mythische vormen aan. Elke Georgiër is ervan overtuigd dat Rusland uiteindelijk uit is op de annexatie van Abchazië.
Ook Rusland lijkt inderdaad niet uit te zijn op de onafhankelijkheid van Abchazië. Wat ze wel willen, is hun invloed in het gebied tussen de Zwarte en Kaspische Zee behouden. Door Abchazië en Zuid-Ossetië te steunen, heeft Rusland Georgië bij de oren, omdat ze weten dat Georgië nooit een serieuze onderhandelingspartner wordt van het Westen als ze binnen hun grenzen te maken hebben met opstandige Asterixen en Obelixen. Tegelijkertijd weten de Russen ook dat Georgië de gebieden nooit zal opgeven. Zelfs de gematigde voormalige Georgische minister van Conflictoplossingen Khain­drava is hier eenduidig over: ‘We kunnen Abchazië niet laten gaan, net zoals je je lever niet kunt afstaan.’
Van de internationale gemeenschap hoeft Abchazië ook niet veel te verwachten. Zoals een hoge VN-diplomaat in Abchazië stelt: ‘De internationale gemeenschap wil geen tweede Kosovo.’ Het ziet er dus niet naar uit dat de Abchazische roep om erkenning en onafhankelijkheid in de toekomst beantwoord gaat worden.
Mandarijnenstruiken
Ondertussen dromen de honderdduizenden vluchtelingen in Georgië van terugkeer naar het land waarin zij zijn opgegroeid. De Georgische Ekaterine Dwaladze is in 1923 geboren in Abchazië. Haar hele leven woonde ze in Suchumi. Samen met haar man had ze lang gespaard voor een goed pensioen en een groot huis voor de kleinkinderen. Sinds de oorlog woont ze in een flat van drie bij vier meter in Tbilisi. Haar donkere kamertje is volgestouwd met orthodoxe iconen. Tijdens het gesprek blijft ze ons glazen chacha, het lokale destillaat, inschenken.
Ze verlangt terug naar de mandarijnenstruiken in haar tuin en dagdroomt erover nog eenmaal Abchazië te zien voordat ze sterft. Zoals alle vluchtelingen vraagt ze ons schuchter maar nieuwsgierig hoe het er nu eigenlijk is.
Net zoals de eerste generatie kinderen van Georgische vluchtelingen geen herinneringen meer aan Abchazië heeft, is in Abchazië een generatie opgegroeid die Georgië alleen kent als de vijand uit de oorlogsverhalen van hun ouders. De Abchazische Nina (20) woont in de Leninstraat in Ochamchire, een stadje vlakbij de staakt-het-vurenlijn. Haar huis is het enige in de straat dat nog overeind staat. ‘Hoe zijn Georgiërs eigenlijk?’ vraagt ze, nieuwsgierig naar onze avonturen in de Georgische hoofdstad. Als we zeggen dat de Georgiërs die wij ontmoet hebben aardige mensen zijn, kijkt ze ons vol ongeloof aan.
Het ziet er niet naar uit dat de Abchaziërs de verdreven Georgiërs spoedig zullen verwelkomen. ‘De terugkeer moet geleidelijk verlopen,’ zegt Maxim Gunjia van het Abchazische ministerie van Buitenlandse Zaken. ‘Persoonlijk heb ik me verzoend met het verleden. Maar van mijn buurman weet ik dat niet.’
Niet alleen haatgevoelens en wrok staan een terugkeer van de vluchtelingen in de weg. Op het moment dat de Georgiërs terugkeren, worden de Abchaziërs van de ene op de andere dag weer een minderheid. Om dat te voorkomen, heeft de regering een ministerie voor Repatriëring in het leven geroepen. Volgens Abchazische officials wonen er in het Midden-Oosten, Turkije en Europa nog zo’n twee miljoen Abchaziërs. ‘Als die terugkeren,’ durft Maxim ons met droge ogen te vertellen, ‘dan pas kunnen wij praten over terugkeer van de vluchtelingen en vrede met Georgië.’ Maar wie wil er terugkeren naar dit verwoeste, niet bestaande landje? De onderminister van Buitenlandse Zaken kan ons nog geen geval melden.
Voor meer verhalen over Abchazië kijk op www.prospektor.nl
Met dank aan NCDO

Tomas Kaan

Gerelateerd