In Sotsji komen de duurste Winterspelen ooit. Intussen is aan de andere kant van de bergen, in Ruslands armste regio, de politieke islam in opkomst.

Opgewonden loopt de vroegere burgemeester ons tegemoet. Taisia Makova heet ze, 56 jaar oud en een schoolvoorbeeld van de gerussificeerde islamitische bergbewoners in de Noord-Kaukasus.

In een krakkemikkige auto met een piepjonge chauffeur – zo van straat geplukt – haalt ze haar buitenlandse gasten op van het vliegveld. Ooit, in haar late jeugd, was ze de trotse voorzitter van de lokale Komsomol-afdeling. Zij en de directeur van de sovchoz, de uitgestrekte staatsboerderij van Krasny Vostok, waren de enigen met een auto met chauffeur. Van Komsomol-voorzitter en lid van de Communistische Partij werd Taisia directeur van de school, en van directeur van de school werd ze burgemeester. Ze werd verkozen op een kort en bondig verkiezingsprogramma: ik ga ervoor zorgen dat het gas en het water het weer gaan doen in het dorp, dat zal het begin zijn van onze economische opleving. De vier burgemeesters voor haar beloofden exact hetzelfde. Maar iedereen kende Taisia en had het volste vertrouwen in haar. Toch nam ze vorig jaar ontslag. Een groep rond de imam begon zich steeds politieker te roeren in het dorp. ‘De imam en zijn clan zullen niet rusten voor iedereen moslim wordt,’ zegt Taisia schamper. ‘Stel je voor, ik met hoofddoek!’

Het Rode Oosten

Er wonen zo’n 3300 mensen in Krasny Vostok, maar dat zijn de officiële cijfers. In werkelijkheid staat de helft van het dorp leeg. Het maakt de naam Krasny Vostok – het Rode Oosten – nog toepasselijker. Het Rode Oosten doet denken aan het Wilde Westen. Langgerekte, glooiende grasgroene hellingen kunnen zo de diepte induiken. Aan de ravijnranden drinken kuddes schapen en koeien het zoutige mineraalwater uit de bronnen. Heuse cowboys te paard houden de wacht. De stoffige straten en de verlaten huizen vragen bijna om een lokale western. In de dichte bossen nabij wonen beren en wolven, vertellen jagers. Hoog in de lucht cirkelen arenden. Je wilt er meteen in de berm gaan liggen, grasspriet in de mond en kijken maar. Naar de volgeladen hooiwagens die aan komen rijden, de koeien die elke avond tegen zonsondergang zelf de weg naar huis vinden. De oudjes uit de stad die, arm als ze zijn, de tuinen bebouwen van gezinnen die zijn weggetrokken. Druiven, aardappelen, abrikozen, de grond is hier rijk. De sierlijke maar afgebladderde bushokjes, waarin als je de afdrukken van het losgelaten mozaïek volgt de stichtelijke boodschappen van weleer ter meerdere eer, glorie en verheffing van het arbeidersvolk zichtbaar worden. Bij goed weer is Europa’s hoogste berg, de Elbroes, aan de horizon zichtbaar. De tweekoppige vulkaan steekt dan blakend wit boven de heuvels uit, een magisch gezicht.

De jonge Terik Bairamoekov knapt de oude benedenmoskee op. Foto: Rob Hornstra

Krasny Vostok is een straatarm dorp. De inwoners verdienen er gemiddeld nog geen honderd euro per maand. Het is in vele opzichten een typisch post-Sovjet-dorp, zoals je dat ook in de graangebieden ten noorden van de Kaukasus vindt, of in de Oeral en verder naar het oosten, Siberië in. In het midden van het dorp staat een schoenenfabriek, waar bijna alle vrouwen van het dorp werkten ten tijde van de Sovjetstaat. Wie hier geen plaats kon krijgen, werd elke dag met busjes heen en weer gebracht naar het buurdorp, waar een lampenfabriek stond. Bijna alle mannen werkten op de sovchoz, de onmetelijk grote staatsboerderij die zich om het dorp uitstrekte. Op het eiland in de rivier, midden in het dorp, staan nog de oude gereedschapsschuren. Iedereen kijkt erop uit; de operatiekamer van de boerderij waar het hele dorp om draaide.

Burgemeester in oorlogstijd

In 2010 leek Taisia Makova de wind er nog aardig onder te hebben. Met een kleine groep getrouwen probeerde ze het verwaarloosde dorp nieuw leven in te blazen. Voortdurend werd ze gebeld door inwoners die meldden waar het gas wel of niet werkte, of waar de waterleiding gebroken was. Rusland mocht dan de grootste gasproducent op aarde zijn, hier had de helft van het dorp nog geen gas. De waterleiding werkte bijna nooit, dus had iedereen eigen putten geslagen of haalde vers water bij de bron naast de sovchozschuren. De burgemeester belde dan naar haar manusje, die in een oude Lada het dorp rondreed op zoek naar het euvel. ‘Elke dag begint met een bezoek aan de school. Daar moeten het gas en het kraanwater het tenmínste doen,’ zei ze toen.

Taisia kende het dorp op haar duimpje. Zelf woonde ze in het midden, in een eenvoudig pand iets heuvelopwaarts van de rivier. Buiten het gemeentehuisje lag een grasveld, omzoomd door berkenbomen. Daar stond ook het postkantoortje en een van-alles-en-nog-wat-winkeltje. Op een rij bankjes hingen wat jongeren rond, verveeld rookten ze sigaretjes. Onderin bevond zich het cultuurhuis, een kleine zaal waarin een op doek geschilderd berglandschap het decor vormde van menige theater- en zangvoorstelling in het dorp. Het werd beheerd door een vrijwillige oorlogsganger, een zwaar getraumatiseerde veteraan van de burgeroorlog in Georgië, 1992-1993. Elke dag was het de vraag of hij – altijd dronken – de sleutel van het cultuurhuis kwam brengen.

Taisia kon bij elk dichtgespijkerd huis vertellen wie er ooit woonde. De laatste jaren verdwenen veel jonge gezinnen naar de grote steden: Sotsji, Krasnodar, Rostov. Overal was meer werk dan hier. De burgemeester zat vol plannen. De oude schoenenfabriek zou een flessenbottelarij kunnen worden die het eigen mineraalwater met Rusland zou kunnen verhandelen. De staatsboerderij zou kunnen worden verkocht. Misschien zou zo eindelijk de leegloop van het dorp gestopt kunnen worden.

In Krasny Vostok, zo deed ze het in 2010 voorkomen, kwam de zon op. Op het aardappelveld van haar neef werd een schaap geslacht op de goede voornemens. We aten de taaie sjasliek met zure groenten en toastten met grote hoeveelheden wodka en cognac op de goede verwachtingen. Op ons maakte het dorp vooral de indruk nog eindeloos in deze staat te kunnen voortploeteren. Mensen letten op elkaar, en leefden bijna autarkisch. Zo ging het ongeveer.

Imam Mohamet

Nog steeds zijn er twee moskeeën in het dorp. De lage moskee, aan de rivier, is al tijden buiten gebruik. De hoge moskee, aan de doorgaande weg tussen hoofdstad Tsjerkessk en het zuid-Russische Kislovodsk, staat strak in de verf. Binnen liggen nieuwe kleedjes en in een lectuurbak ligt een flinke stapel korans en allerhande Russischtalige bladen over de islam.

De afgelopen twintig jaar waren er in de regio minstens vijf gewapende conflicten en ontelbare terreuraanslagen

Mohamet Adzhibekov is nog jong. Hij doet open, gekleed in shirt en gemakkelijke spijkerbroek. Hij komt uit een oud geslacht van imams, met een fikse onderbreking tijdens de Sovjet-Unie dan. Maar van zijn oma leerde hij de islamitische gebruiken en tradities. Onmiddellijk na 1991 vertrok hij naar Caïro, Egypte en Trabzon, in Turkije, om het geloof van zijn voorouders te bestuderen. Het bleek flink anders te zijn dan zijn oma hem had verteld.

In de Kaukasus stikt het van de mythes, legenden en tradities die deels met de islam vermengd zijn of daar helemaal niks mee te maken hebben. Zo is er bij Dombai, het skigebied van Karatsjaj-Tsjerkessië, een berg die lijkt op een slapende vrouw. Of nee, zeggen ze hier in Krasny Vostok, de berg is een slapende vrouw. Zij beschermt de aanliggende vallei tegen slecht weer en ongeluk.

‘Ik probeer mijn geloof zo puur mogelijk te praktiseren,’ zei Mohamet in 2010. Maar de vragen die hij van zijn gemeenschap kreeg, waren zo aards en vermengd met lokale tradities dat hij niet altijd een antwoord paraat had. ‘Niemand weet meer wat nu de echte islamitische gebruiken zijn. Dan komen mensen naar me toe en vragen of ze bij een begrafenis ook fruit en sterke drank in het graf moeten gooien. “Dat hoeft niet,” zeg ik dan. “Maar heel veel is er ook niet op tegen.”’

‘Veel mensen trekt de moskee nog niet,’ vertelde Mohamet. ‘Elke vrijdag komen zo’n dertig à vijfendertig mensen naar het vrijdaggebed.’ Meisjes en vrouwen kwamen niet naar zijn moskee. ‘Misschien zijn ze bang voor verhalen over de sharia,’ zei hij. ‘Ik weet het niet.’

Herboren moslims

Krasny Vostok ligt in de autonome republiek Karatsjaj-Tsjerkessië, in de Noord-Kaukasus, een piepkleine uithoek van het uitgestrekte Rusland. Van de Kaspische Zee in het oosten naar de bergen grenzend aan olympisch Sotsji in het westen rijd je er in een ochtend doorheen. Maar het heeft een roemruchte geschiedenis. De zes republieken die hier op een rij liggen (Karatsjaj-Tsjerkessië, Kabardië-Balkarië, Noord-Ossetië, Ingoesjetië, Tsjetsjenië en Dagestan) zijn allen vernoemd naar de grootsten onder de bijna vijftig bergvolkeren die de noordflank van de Kaukasus bewonen. Eigenlijk zijn de republieken koloniën binnen de Russische Federatie. Al driehonderd jaar heeft geen generatie vrede gekend – Russen en kozakken beukten onophoudelijk tegen de bergen op. De afgelopen twintig jaar waren er in de regio minstens vijf gewapende conflicten en ontelbare terreuraanslagen. Bij elkaar hebben die conflicten honderdduizenden doden voortgebracht. Miljoenen vluchtten, binnen en buiten de regio. Vooral Tsjetsjenië kreeg het volle pond; Karatsjaj-Tsjerkessië bleef redelijk buiten schot.

Toen we er in 2010 waren, merkten we al dat de conflicten de islam in de Kaukasus niet ongemoeid lieten. De lokale huis-tuin-en-keukenislam die tijdens de Sovjet-Unie werd beoefend, kon weer een echte islam gaan worden. Misschien de meer mystieke islam van de voorouders, of een andere islam, de islam zoals het eigenlijk hoorde volgens de letter van de islamitische wet. Ook de post-communistische overheid stond er nu voor open. De islam kon zo een samenbindende, identiteitsvormende rol spelen, zoals het atheïstische socialisme die hiervoor speelde.

Nog voor de lokale, gematigde islam zich goed en wel hersteld had na zeventig jaar atheïsme werd deze islam door een groot deel van de bevolking alweer afgedaan als corrupt. De imams dansten immers – noodgedwongen – naar de pijpen van de politici. Hun preken werden in veel gevallen centraal vervaardigd of gecensureerd door de Russische overheid. Steeds meer kregen radicale groeperingen voet aan de grond in de Noord-Kaukasus, via de Arabieren of andere zendelingen, via het internet en vooral door hun deelname aan de Tsjetsjeense vrijheidsstrijd.

Begin jaren negentig reisden honderden Arabische zendelingen door de Kaukasus, om de islam te verspreiden en de verloren zieltjes terug te winnen. In een oude fabriek in een buitenwijk van de Kabardino-Balkaarse hoofdstad Naltsjik, ruim honderd kilometer ten oosten van Krasny Vostok, ontmoetten we vier moslims die hierdoor weer op het rechte pad waren gekomen.

‘Begin jaren negentig stond alles stil,’ vertelde de kale onder hen. ‘Er kwam geen toerist meer naar de Kaukasus. In de leegstaande sanatoria kwamen toen mensen uit Syrië en Saoedi-Arabië preken.’ De Arabieren deelden tickets uit naar Mekka en naar islamitische scholen in het Midden-Oosten.

‘Wat vooral opviel,’ zei een ander, ‘is hoe zachtmoedig ze spraken en hoe intelligent de Arabieren waren die hier kwamen. Ze kwamen niet om ons te vertellen dat wij moesten doden. Zij lieten ons zien hoe mooi de islam is. Ze vertelden ons zelfs dat de Noord-Kaukasus het paradijs uit de Koran moest zijn.’

‘Volgens mij,’ zei de kale, ‘wordt onze, echte, islam zo onderdrukt omdat de overheid een paar vragen niet kan beantwoorden. Waarom zijn de wegen zo slecht? Waarom zijn er geen banen? Waarom zijn de ziekenhuizen zo slecht? En waarom zijn er geen kleuterscholen voor onze kinderen? En vervolgens gaat de overheid deze vragen uit de weg door ons – de salafisten – nu als zondebok daarvoor te kiezen.’

Terreur

Overal in de Kaukasus kwamen we mannen tegen als deze vier in Naltsjik. Vaak was de sfeer dan een beetje bedrukt, omdat salafisten in de Kaukasus werden vervolgd, gemarteld en opgesloten, en waarom zouden wij, journalisten, geen linkje hebben met een veiligheidsdienst? Maar de mannen met baarden en iets kortere broeken dan gemiddeld, allemaal in navolging van profeet Mohammed, misbruikten de interviews even makkelijk voor urenlange uiteenzettingen over de islam. Hun preken waren herkenbaar: ze stelden zich op tegen de (politieke) corruptie in de Russische Federatie en de lokale regimes van de Noord-Kaukasus. Ze streden tegen het Kaukasische kitscherige aplomb van dure auto’s en hypotheekzware bruiloften. Het salafisme was een protestgeloof, als het opkomend protestantisme in de zestiende eeuw: puur, antimaterialistisch en volks. Het dwong ook de bestaande imams van de ‘officiële’ moskeeën, waarvan de preken werden gecontroleerd door de overheid, om met een orthodoxer geluid te prediken en het geloof te verspreiden.

Als een olievlek heeft de orthodoxe islam zich zo verspreid

Maar de orthodoxe richting van het geloof ging – vooral na de verloren tweede Tsjetsjeense oorlog – gelijk op met een steeds gewelddadiger terreurstrijd tegen alles wat Russisch was, inclusief leger, politie, lokale overheden en heel veel burgers. Sinds 2000 zijn in de Noord-Kaukasus enkele honderden aanslagen, gijzelingen en berovingen gedaan uit naam van de islam. In republieken als Dagestan en Kabardië-Balkarië volgen terreuraanslagen als schietpartijen, autobommen en zelfmoordaanslagen elkaar zo snel op dat je bijna kunt spreken van een burgeroorlog. Rusland en de lokale politie- en veiligheidsstructuren reageren genadeloos. Het grove overheidsgeweld, de noodtoestanden, bewezen martelingen, verdwijningen en onjuiste procesvoering zorgen ervoor dat de burelen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens inmiddels dichtslibben met Noord-Kaukasische individuele zaken tegen de Russische Federatie.

Ondanks de contraterreur en ondanks de associatie met de gewelddadige groepen in de bergen, blijft een radicalere islam aan aantrekkingskracht winnen. Het is een oud verhaal: hoe kan je zeggen een goede moslim te zijn, terwijl de ander heel duidelijk een veel soberder, orthodoxer leven nastreeft, dat dichter bij het leven van de profeet staat? En in republieken waar soms meer dan vijftig procent van de werkzame bevolking werkloos is, is er niets fijner dan je te storten in een hecht sociaal netwerk als dat van de salafisten, waar je gratis eten en drinken krijgt en met elkaar bidt en de actualiteit bespreekt. Uiteindelijk vormen de werkloze jongeren die zich bij het salafisme aansluiten dan ook een ideale kweekvijver voor de gewelddadige bewegingen, die hier graag uit putten.

Als een olievlek heeft de orthodoxe islam zich zo verspreid. Van de zwaarbevochten bergvalleien waar de Tsjetsjeense vrijheidsstrijders aan het begin van deze eeuw in de bergen zaten met vrijwilligers uit Arabische landen, tot aan kleine, rustige dorpen in het bergland van Dagestan, waar vaak een grote meerderheid salafistisch was. Tot – veel later – het dorpje Krasny Vostok, waar salafisten nog zeldzaam waren, maar waar langzaam een politieke, orthodoxere islam de oude wetten en tradities van de bergen verdreef.

Krasny Vostok, 2013

‘Het leven is hier stopgezet,’ zegt de zus van de burgemeester, Stella, in wier boerderij we samenkomen, terug in Krasny Vostok in 2013. ‘We zijn terug in de negentiende eeuw.’ Ex-burgemeester Taisia Makova is verhuisd naar Oetsjkeken, het provinciestadje even verderop. Meteen nadat ze de plannen vernam van de imam en zijn kennissen om de macht over te nemen, trad ze af. ‘Wat ik heb gehoord,’ zegt Stella op dramatische toon, ‘is dat hun leus is: ook al verdrinken we dit dorp in bloed, we gaan krijgen wat we willen.’ Maar toch. ‘Ik kan me niet voorstellen dat mensen hier fundamentalistisch worden,’ zegt een tafelgenoot een andere avond. Ook al zijn we in het piepkleine Krasny Vostok, ze wil liever anoniem blijven. Islam en fundamentalisme en het daarmee gepaard gaande geweld heeft de grootste aandacht van alle veiligheidsdiensten hier. Die angst is er al ingeslopen.

In de benedenmoskee heeft Terik Bairamoekov het roer overgenomen. Weinigen gunnen hem dat, en de buren hebben dan ook zijn geluidsinstallatie gestolen, zodat hij ’s ochtends vroeg niet tot gebed kan oproepen. Alleen voor een begrafenis krijgt hij zijn microfoon terug. Vooralsnog is de moskee Teriks privéproject. Hij knapt het stokoude gebouwtje op en heeft een soort uitkijkpost tussen een boom en het torentje gebouwd. ‘De oudere generatie beschouw ik als verloren,’ zegt hij. ‘Maar mijn generatie zal ons dorp weer islamitisch maken.’ Gekleed in een lang, wit gewaad met een dikke zwarte baard is Terik een uitzonderlijkheid in het verder ingetogen dorp. Maar waarschijnlijk klopt Teriks voorspelling wel. Behalve enkele gepensioneerde mannetjes komen louter jongeren naar de bovenmoskee.

Koeien op weg naar Krasny Vostok, begeleid door heuse cowboys. Foto: Rob Hornstra

Daar geniet imam Mohamet Adzhibekov van een gegrild kippetje. Het vrijdaggebed is net afgelopen. Druk was het er nog steeds niet. Maar nu bezit de kleine groep mensen die hier komt de politieke macht in het dorp. De imam is opgetogen: ‘Alles verandert hier ten goede. Het lukt ons eindelijk om duidelijk te maken dat al die oude tradities, zoals alcoholgebruik en drugs, niet met de islam verenigbaar zijn.’

‘Politiek is eigenlijk niets voor mij,’ zegt hij dan. ‘Het leven hierna, het hiernamaals, daar gaat het ons om. Maar ik ben nu eenmaal gekozen. Het is een kans voor ons. Ook al kunnen we nooit islamitische wetten invoeren die botsen met de Russische wet, we kunnen wel regels stellen.’

Het grootste voorbeeld voor de imam is de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov. ‘Als geen ander weet hij het islamitisch model te implementeren binnen de grenzen van de Russische wet. Alle boeven zijn bang voor Kadyrov. Al die corruptie die in Rusland voorkomt, dat kan bij hem niet.’ Een islamitisch dorp, een islamitisch land, ooit gaat het lukken, meent Mohamet. Maar er moet nog veel gebeuren. ‘We hebben tijd nodig. Je krijgt al die oude Kaukasische tradities niet zomaar uit de bevolking. Daar gaat zo een generatie overheen.’

Gefaald

Als burgemeester heeft Taisia gefaald. Niet alleen heeft zij, als vijfde burgemeester op rij, het dorp niet op stromend water en gas kunnen aansluiten, ook van alle andere grote plannen is niets terechtgekomen. Maar de opkomst van de politieke islam in haar dorp maakt haar misselijk. ‘Geloof,’ zegt Taisia, ‘is iets voor jezelf, iets wat je niet moet laten zien. Maar die moderne moslims lopen er mee te koop.’ En tot overmaat van ramp hebben ze Taisia uit de gemeenteraad verdreven, althans, zo heeft zij dat ervaren. Politieke islam, dat betekent voor Taisia geweld en onderdrukking. En dat geweld ziet ze dichterbij kruipen. Als burgemeester kreeg ze er eens per maand veiligheidsbriefings over, van de regionale tak van de veiligheidsdienst FSB. De buurrepubliek Kabardië-Balkarië wordt gezien als de nieuwe brandhaard van de Noord-Kaukasus. Maar ook dichter bij huis is het mis. ‘Er is nu al bijna een half jaar een contraterreur-operatie gaande in mijn stad Oetsjkeken,’ zegt ze. ‘Ik heb mensen op straat neergeschoten zien worden. Dat gebeurde vroeger niet.’ De islamitische revolutie krijgt het Het Rode Oosten langzaam, sluipenderwijs in haar greep.

Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt door het Lira Fonds en het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Voor meer verhalen over de regio rond Sotsji: www.thesochiproject.org. Eerder dit jaar brachten Rob Hornstra en Arnold van Bruggen het boek ‘De geheime geschiedenis van Khava Gaisanova en de Noord-Kaukasus’ uit, een persoonlijke geschiedenis over geweld in de Kaukasus.

Kadertje:

Toegang geweigerd

Fotograaf Rob Hornstra en schrijver/filmmaker Arnold van Bruggen trokken voor hun ‘The Sochi Project’, geaccrediteerd voor Vrij Nederland, vijf jaar lang door de Kaukasus, Ruslands arme en gewelddadige achtertuin. De Winterspelen in Sotsji zijn geen geïsoleerd project, ze spelen zich af in een context van corruptie, armoede, geweld en terrorisme. In vijf jaar tijd publiceerden Hornstra en Van Bruggen negen boeken over de regio. Na hun laatste reis, waarin onder meer dit artikel tot stand kwam, werd duidelijk dat Rusland hun ‘overeenkomstig de vigerende wetgeving’ niet meer toestaat het land binnen te komen. Waarschijnlijk ligt de reden van de weigering in de keren dat Hornstra en Van Bruggen zijn gearresteerd in de Noord-Kaukasus, een bijna onvermijdelijk gegeven bij het werken in deze onrustige regio. Het is de eerste keer sinds de val van de Sovjet-Unie dat Nederlandse journalisten de toegang tot het land wordt geweigerd. De opening van hun overzichtstentoonstelling in Moskou, 18 oktober, kunnen ze daarom niet zelf bijwonen. Dichter bij huis opent op 24 oktober een overzichtstentoonstelling in FoMu Antwerpen.

Gerelateerd