Wat is er nog liberaal aan de VVD?

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Chard van den Berg

<div class="lead">
Helmut Kohls succes was een groot raadsel, want echt geliefd is hij nooit geweest. Toch is afgelopen week een groot Duitser heengegaan, die Duitsland en Europa wist te verenigen.
</div>
Het was steeds stiller geworden rond zijn persoon. Steeds minder vrienden kwamen bij hem op bezoek. Zijn beide zonen waren niet meer welkom. Tot het volk richtte hij zich alleen nog via zijn woordvoerder of in zijn lijfblad Bild. Ongewenste bezoekers werden van de stoep gejaagd door zijn tweede vrouw Maike Kohl-Richter. In de serieuze pers werd alleen nog meewarig over hem geschreven.
En dat terwijl hij bij uitstek een gezelligheidsdier was. Het gelukkigst was hij als hij zich in een kring van vrienden bevond. En daarbij hoorde steevast een stevige maaltijd (zijn lievelingskost was gevulde varkensmaag), een stevige wijn (uiteraard uit de streek van zijn jeugdjaren, de Palts) en een stevig gesprek over politiek (niet over politieke ideeën maar over politieke carrières, bij voorkeur die van hemzelf).
Dat laatste herinnert zich Hans-Joachim Noack, Kohls latere biograaf. Als 20-jarige journalist behoorde hij tot de côterie rond Kohl, toen diens ster nog maar net begon te rijzen. De toen 35-jarige voorzitter van de CDU-afdeling Rijnland-Palts zei tegen Noack: &#8216;Klamp je maar aan mij vast. Ik word ooit bondskanselier.&#8217; Later belandde Noack bij het linksige weekblad Der Spiegel. Kohl meldde hem prompt: &#8216;Onze tête-à-têtes behoren voortaan tot het verleden.&#8217;
<h4>Vrienden en vijanden</h4>
Kohl verdeelde de wereld in persoonlijke vrienden en persoonlijke vijanden. Zo bedreef hij ook politiek. Zowel in zijn eigen partij als op het wereldtoneel. Politieke ideeën had hij niet zo veel, maar de paar die hij had (Europa, Duitse hereniging), verdedigde hij met hart en ziel. En met succes. Hij had de genade van het historische moment. Toen de Muur viel, was hij bondskanselier. En hij was het nóg toen Europa over de invoering van de euro debatteerde.
Vrienden waren voor Kohl altijd middelen voor het grote doel: macht. Wie hem niet onvoorwaardelijk volgde, werd genadeloos afgeserveerd. Kohls politieke loopbaan is bezaaid met verstoten vrienden. Van partijgenoten tot wereldleiders. Ook het omgekeerde kwam voor. Eerst vergeleek hij Sovjetleider Michail Gorbatsjov met Goebbels (&#8216;zijn allebei goed in pr&#8217;), later, toen het op Duitslands hereniging aankwam, werd hij zijn beste vriend.
<h4>Een raadsel</h4>
Eigenlijk was Kohls succes een groot raadsel. Bij de Duitse bevolking is hij nooit echt geliefd geweest. Toch behaalde hij voor zijn partij de beste verkiezingsuitslagen ooit. Tot twee maal toe reikte hij tot bijna de helft van de stemmen. Laat die dikke het land maar leiden, moet het kiezersvolk hebben gedacht, hij brengt rust en evenwicht en geniet de hoogachting van Europa en de hele wereld.
Voor het zo ver was, voordat Kohl zijn droom van het kanselierschap in vervulling zag gaan, moest hij een lange weg afleggen en talloze concurrenten opzij schuiven. Die weg begon op zijn zestiende, toen hij, kort na de oorlog, als middelbare scholier, lid werd van de CDU. Tijdens zijn studie recht en geschiedenis wees zijn politieke loopbaan al steil omhoog. Het duurde niet lang of hij werd fulltime politicus, eerst in zijn deelstaat, toen in de grote partij.
De &#8216;Zwarte Reus&#8217; heette destijds de man die als geen andere Duitse politicus bijnamen verzamelde. De meeste verwezen naar zijn enorme gestalte en zijn machtige zitvlees, waarop hij menige crisis uitzat. De &#8216;Boeddha van de Palts&#8217; was zo&#8217;n bijnaam, maar de bekendste was &#8216;de Peer&#8217;, geschapen door het satirische tijdschrift Titanic naar het beroemde voorbeeld van Honoré Daumiers tekening van de Franse burgerkoning Louis Philippe.
Kohl was niet van zijn plek te krijgen. Als hij eenmaal zat, dan bleef hij ook zitten. Zeven jaar minister-president van Rijnland-Palts, 25 jaar voorzitter van de CDU (nationaal record), 16 jaar bondskanselier (nationaal record), 41 jaar getrouwd met zijn vrouw Hannelore en ook na haar dood in 2001 steeds woonachtig in de bungalow in Oggersheim waarin hij in 1971 zijn intrek had genomen, op luttele kilometers afstand van zijn geboortehuis in Ludwigshafen,.
<h4>Een netwerker</h4>
Door en door conservatief, heet dat. Hoewel Kohl in het begin van zijn politieke loopbaan een hervormer heette. Hij wilde van de CDU een moderne partij maken, wat in zijn geval vooral betekende: de oude garde moest plaatsmaken voor de jonge, om precies te zijn: voor Helmut Kohl. Met een aantal getrouwen trok hij op naar het Bondsrepublikeinse machtscentrum in Bonn en veroverde daar achtereenvolgens de partij, de Bondsdagfractie en de regering.
Kohls opmars in partij en fractie verraadde zijn politieke strategie. Hij was een uitgesproken netwerker. De concurrentie in de partijtop hield hem minder bezig dan zijn vrienden in de partijafdelingen. Hij reisde het hele land door en bouwde daar aan een machtige fanclub die hem op partijcongressen trouw steunde en zijn mededingers afstrafte. Kohl baadde in het applaus en vermeed de discussie met zijn vaak veel slimmere tegenstrevers.
<q class="pull-left">Hij reisde het hele land door en bouwde daar aan een machtige fanclub die hem op partijcongressen trouw steunde en zijn mededingers afstrafte.</q>De slag om de regering was het zwaarst. Toen hij in 1976 voor het eerst CDU-lijsttrekker was, haalden de christen-democraten een ongelooflijke 48,6 procent van de stemmen, maar de sociaal-democraten van Helmut Schmidt behielden samen met de liberalen de meerderheid. Vier jaar later wilde hij het opnieuw proberen, maar de partij gaf de voorkeur aan de geslepen, conservatieve ideoloog Franz Joseph Strauss. Ook die redde het niet tegen Schmidt.
Toen probeerde Kohl het op een andere manier. Hij praatte de FDP los van de SPD en begon coalitieonderhandelingen met de liberalen. Dat is niet achterbaks, dat hoort zo in Duitsland, dat staat in de grondwet om chaotische situaties zoals bij de machtsgreep van Hitler te voorkomen. Pas als er een alternatief is, mag de regering worden weggestemd. En zo geschiedde. Op 1 oktober 1982 koos het parlement Kohl tot nieuwe bondskanselier.
<q class="pull-left">Het tijdperk-Kohl nam een aanvang. Hij paste perfect in de tijdgeest. De linkse jaren zeventig waren voorbij.</q>Enkele maanden later bevestigden de kiezers zijn coup in vervroegde verkiezingen met alweer een ongelooflijke 48,8 procent van de stemmen. Het tijdperk-Kohl nam een aanvang. Hij paste perfect in de tijdgeest. De linkse jaren zeventig waren voorbij. Conservatieve waarden zoals welstand en gezin zaten weer in de lift. Zijn coalitiegenoten van de FDP leverden hem de neoliberale ideologie die overal in de wereld aan een onstuitbare opmars was begonnen.
<h5>Op het wereldtoneel</h5>
Kohl begon nu ook op het wereldtoneel zijn vleugels uit te slaan. En net als op zijn weg naar het kanselierschap ging hij vooral af op zijn buikgevoelens. Dat leidde tot zo op het oog merkwaardige voor- en afkeuren. De ideologisch nabije Margareth Thatcher haatte hij. Met de sociaaldemocraat François Mitterrand bouwde hij een innige vriendschap op. Men zegt dat de nabijheid van Rijnland-Palts tot de Franse grens daarbij een zekere rol speelde.
Beroemd is het beeld van Kohl en Mitterrand die in 1984 minutenlang hand in hand staan voor het monument voor de slag om Verdun. &#8216;We hebben ons verzoend&#8217;, staat op de gedenkplaat die aan de gebeurtenis herinnert. Vanaf dat moment werkten beide staatshoofden eendrachtig aan het project Europa. En Mitterrand was ook de eerste – en Thatcher de laatste – die ruim vijf jaar later instemde met Kohls project van de Duitse hereniging.
Ook met de Amerikaanse president Ronald Reagan had hij een goede band. Hij troonde hem mee naar Bitburg, naar een militaire begraafplaats waar soldaten uit verschillende oorlogen liggen. Ook dat was een daad van verzoening, maar die stuitte in binnen- en buitenland op veel kritiek omdat er ook 43 soldaten van de Waffen-SS begraven waren. Typisch Kohl: van alle kritiek uit het &#8216;varkensblad&#8217; Der Spiegel en het &#8216;boevenblad&#8217; Stern trok hij zich niets aan.
<h4>In de geschiedenisboeken</h4>
Kohls streven was altijd om voorgoed een plaats in de geschiedenisboeken te veroveren. In 1989 brak eindelijk zijn historische stonde aan. De burgers in de DDR liepen de Muur omver. Kohl, op het beslissende moment op staatsbezoek in Polen, spoedde zich naar huis in Oggersheim. In een kleine kring van vertrouwelingen – geen ministers, geen partijgenoten, geen coalitiegenoten – smeedde hij zijn plan voor de Duitse hereniging.
Terwijl het stof van de gevallen Muur nog niet was neergedaald, overviel Kohl het parlement met een &#8216;Tienpuntenplan ter overwinning van de deling van Duitsland en Europa&#8217;. Dat voorzag niet alleen in de stapsgewijze versmelting van Oost- en West-Duitsland, maar nodigde daarnaast de andere Oostblokstaten uit om aan het Europese project deel te nemen, mits ze tot politieke en economische hervormingen bereid waren.
<q class="pull-left">Ook de Nederlandse premier Ruud Lubbers ergerde zich naar eigen zeggen ernstig aan &#8216;dat triomfalisme van Kohl&#8217;.</q>In de daarop volgende maanden reisde Kohl over de aardbol om in persoonlijke gesprekken de wereldleiders voor zijn plan te winnen. Maar niet iedereen was gecharmeerd van de grote man in zijn gebreide vest en met zijn opdringerige omgangsvormen. Niet alleen Thatcher bood hevig verzet maar ook de Nederlandse premier Ruud Lubbers ergerde zich naar eigen zeggen ernstig aan &#8216;dat triomfalisme van Kohl&#8217;.
<q class="pull-left">Gekkenwerk, vonden economische experts, maar de burgers in de DDR juichten en geloofden Kohl op zijn woord toen hij hun &#8216;bloeiende landschappen&#8217; beloofde.</q>Al even solistisch als bij zijn tienpuntenplan forceerde hij de vervanging van de Ost-mark door de D-mark tegen een koers van één op één. Gekkenwerk, vonden economische experts, maar de burgers in de DDR juichten en geloofden Kohl op zijn woord toen hij hun &#8216;bloeiende landschappen&#8217; beloofde. Op 3 oktober 1990, de &#8216;Dag van de Duitse Eenheid&#8217;, hief een diep geëmotioneerde Kohl voor het Rijksdaggebouw in Berlijn zijn armen in triomf ten hemel.
Hij had zijn doel bereikt. Voor toekomstige generaties zal hij altijd de &#8216;Kanselier van de Eenheid&#8217; zijn. Verzekerd van onsterfelijke roem rustte hij op zijn lauweren. De acht resterende jaren van zijn kanselierschap staan bekend als jaren van politieke stagnatie. Noodzakelijke hervormingen bleven uit. De enige grote daad waartoe hij zich nog zette, was dat hij zijn landgenoten, die heilig in de eigen munt geloofden, van het nut van de euro overtuigde.
<h5>Kohl-moe</h5>
Het volk werd Kohl-moe. Zijn verkiezingsnederlaag tegen de sociaaldemocraat Gerhard Schröder was onvermijdelijk. Zijn politieke invloed kromp tot het erevoorzitterschap van zijn partij. Voor het overige postte hij bij de telefoon in afwachting van een telefoontje uit Oslo. Maar wie er ook belde, niet het Nobelprijscomité. In plaats daarvan hing de hele politieke pers aan de lijn om van hem te horen wie langs illegale weg zijn partijkas had gespekt.
Tot verbijstering van media, politiek en justitie weigerde Kohl namen te noemen en dat hield hij vol tot aan zijn dood. Hij heeft de donateurs zijn erewoord gegeven, zei hij, en vond dat dat erewoord boven de wet gaat. Een onhoudbare positie, schreef een ambitieuze partijgenoot in een open brief in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. De partij koos het lid tot nieuwe voorzitter en ontnam Kohl het erevoorzitterschap. Dat lid heette Angela Merkel.
<q class="pull-left">Zijn vrouw Hannelore, die iedereen kende van de idyllische familiekiekjes die hij steeds weer de wereld in zond, pleegde zelfmoord.</q>Geen enkel prominent partijlid nam het voor de gevallen ex-kanselier op. Alle strijdmakkers uit zijn gloriedagen wendden hun steven. Ook in de privésfeer sloeg het isolement toe. Zijn vrouw Hannelore, die iedereen kende van de idyllische familiekiekjes die hij steeds weer de wereld in zond, pleegde zelfmoord. Een tien jaar later verschenen biografie over haar onthulde welke bovenmenselijke inspanningen haar altijd gebeitelde glimlach haar kostte.
Het familiedrama nam groteske vormen aan toen zijn zoon Walter zijn frustratie over Kohls rol als vader en echtgenoot lucht gaf in een boek dat ter verzoening was bedoeld. In de bestseller las heel Duitsland dat Kohl in het gezin niet meer dan een &#8216;vaste gast&#8217; was geweest. Het beeld van de man die altijd zei de waarde van het gezin te belichamen, was voorgoed verstoord. Kohl nodigde zijn zoon niet uit voor zijn huwelijk met Maike.
Vanaf 2008, na een ernstige val in zijn Oggerheimse bungalow die een hersenoperatie noodzakelijk maakte, was het met Kohls gezondheid gedaan. Hij was aan een rolstoel gekluisterd en ook het spreken ging hem slecht af. Zijn Herinneringen, die tot dan toe in drie delen tot het jaar 1992 reikten, heeft hij niet meer voortgezet. Maar de natie keek er ook niet reikhalzend naar uit. De verschenen delen hadden maar één thema: zijn Grote Gelijk.
Met Kohl is een historisch en fysiek Grote Duitser heengegaan. De natie betoont hem de eer die hem toekomt. Maar veel warme gevoelens blijven niet aan zijn persoon kleven.
<div class="info-box">
Antoine Verbij is in oktober 2015 overleden. Kort ervoor vervaardigde hij, toen het Helmut Kohl slecht ging, alvast dit In Memoriam.
</div>
<div class="info-box">
Meer Vrij Nederland? <a href="https://www.vn.nl/service/vrij-nederland-nieuwsbrief/" target="_blank">Neem de nieuwsbrief</a>.
</div>

Antoine Verbij

Helmut Kohl, de Boeddha van de Palts

Achtergrond / De gewelddadige rellen rond de G8
Alsof er een vlucht eksters opvloog. Plotseling renden door de stegen tussen haventerrein en binnenstad tientallen zwart geklede jongens en meisjes in groepjes heen en weer. Ze droegen fleece-jacks met capuchons, donkere zonnebrillen, doeken voor hun mond en strak aangebonden rugzakjes. Een van hen schreeuwde aanwijzingen in een Slavische taal. Hij dirigeerde zijn groep naar het einde van de steeg. Daar, aan de rand van het haventerrein, dwongen honderden soortgenoten met een regen van stenen een Hundertschaft agenten tot de terugtocht.
Rostock, zaterdagmiddag 2 juni. Zestig- à tachtigduizend demonstranten tegen de G8 waren in twee grote optochten naar het haventerrein getrokken. In een hoek van de vlakte was extra veel politie opgesteld om het hotel te beschermen waarin de Amerikaanse kwartiermakers van George W. Bush waren ondergebracht. Daar begon waarop beide partijen zich grondig hadden voorbereid. Na een hevige slag op min of meer open terrein verplaatsten de schermutselingen zich naar de binnenstad. Tot middernacht gooiden snelle groepjes capuchondragers ruiten in van banken en hamburgerketens, achternagezeten door veel tragere groepen helmdragers.
Het is achteraf onbegrijpelijk waarom die rellen niet zijn voorkomen. Iedereen wist waar het gevaar school: in het zogeheten ‘zwarte blok’. In steden als Berlijn en Hamburg is dat een vast onderdeel bij iedere radicale demonstratie. Duitsers demonstreren graag gedisciplineerd. Voorop lopen de initiatiefnemers met de leus van de dag. Daarachter verschillende linkse blokken van binnen- en buitenlandse signatuur. Dan het ‘zwarte blok’ van dicht opeengepakte, zwart geklede radicale activisten, verscholen achter hoge spandoeken. Daarna een blok met eco-activisten, hippe ouderen, hun gezichten getekend door de decennialange strijd tegen atoomenergie. Aan het eind van de stoet rijdt steevast een vrachtauto met knetterende rave-muziek, waaromheen jongeren van de ‘Hedonistische Internationale’ dansen.
Einkesselung
Zo ongeveer zag ook de stoet eruit die vanaf het station in Rostock naar het haventerrein optrok. De initiatiefnemer, de ‘globaliserings­kritische’ beweging Attac, had van het zwarte blok de verzekering gekregen dat het zich rustig zou houden. Daarop liet ook de politie de gebruikelijke voorzorgsmaatregelen achterwege. Geen verbod op gezichtsverhulling en geen verbod op het verbergen van het blok achter hoge spandoeken. En ook de zogeheten ‘Einkesselung’ bleef achterwege: de begeleiding van het blok door een dubbele rij oproerpolitie aan beide kanten. Zo kon het blok na het eerste incident ongehinderd over de binnenstad uitzwermen.
De vreedzame demonstranten probeerden achteraf de verantwoordelijkheid voor de geweldsuitbarsting van zich af te schudden. In hun kringen deden allerlei verontschuldigingen de ronde. Het zwarte blok zou zijn geïnfiltreerd door voetbalhooligans, door rechtse extremisten, door agents provocateurs van de Duitse geheime dienst en door tal van buitenlandse activisten tot wie de oproepen tot vreedzaamheid niet waren doorgedrongen. Bovendien had de politie de rellen geprovoceerd. Hadden ze maar geen helmen en wapenstokken moeten dragen.
In de dagen na de rellen bleken de meeste van die veronderstellingen weinig steek­houdend. De rellen waren begonnen nadat vanuit het zwarte blok een molotovcocktail in een politieauto was gegooid. Onder de circa honderddertig gearresteerde demonstranten zaten hooligans noch neonazi’s. Dat infiltranten van de politie mede tot het geweld hadden aangezet, is een even rituele als fantastische beschuldiging. Maar sinds enkele dagen later het weekblad Der Spiegel, ondersteund door beelden van n-tv, melding maakte van de ontmaskering van zo’n provocateur bij een blokkade van de G8, kreeg de wilde verdenking onverwacht feitelijke steun.
Eerder Woodstock
Tijdens de blokkade van de G8 op dinsdag en woensdag was de sfeer onder de demonstranten ontspannen, eerder Woodstock dan Rostock. Hun verhalen wekten niet de indruk dat ze het zwarte blok tot de orde hadden geroepen. Iedere groep ging er zijn eigen gang. Terwijl de vredelievende activisten hun burgerlijk-ongehoorzame aanval op het hek rond het conferentieoord voorbereidden, knutselden de ongezeglijke anarchisten van het zwarte blok aan de houten barricaden waarmee ze de volgende dag in de wijde omtrek van Heiligendamm het verkeer zouden proberen lam te leggen.
De houding van de vredelievende demonstranten tegenover het geweld van het zwarte blok is schijnheilig of naïef (of beide). In de radicaal-linkse beweging hebben gewelddadige en vreedzame elementen altijd naast elkaar bestaan en elkaar gedoogd. Zo is dat al vanaf de jaren zestig. Het zwarte blok is de nieuwste vorm van links-radicaal geweld. Het verschil met vroegere vormen is vooral het ontbreken van een organisatie en een ideologie. Het zwarte blok is in de eerste plaats een stijl van actievoeren.
Die stijl begint bij de dresscode: de zwarte jacks, petjes en zonnebrillen. Onmisbare accessoire is de mondbedekking, die hen voor de politie onherkenbaar en voor elkaar anoniem maakt. Ze wisselen nauwelijks woorden, zijn onvoorwaardelijk solidair en slaan eensgezind toe. Zo’n stilzwijgende consensus komt goed van pas gezien de vaak internationale samenstelling van het blok. Afgaande op de herkomst van de gearresteerden kwamen de geweldplegers in Rostock uit landen als Italië, Spanje, België, Frankrijk, Canada, Rusland en de Bondsrepubliek.
Opzet van het zwarte blok is de beschadiging van objecten als luxe-auto’s en de gevels van banken en wereldwijde winkelketens. Ook de fysieke strijd met de politie is een vast doel. In de zeldzame interviews met deelnemers aan het zwarte blok draaien ze er niet omheen: ze komen om te vechten tegen de bewakers van de geglobaliseerde economie. Door het taboe op geweld te negeren, en sterker nog: de belofte van geweldloosheid te breken, maken ze iets duidelijk van hun ultieme filosofie: niemand stelt ons regels, wij stellen onze eigen regels.
Al die stijlelementen en houdingen hebben voorlopers in het linkse extremisme van de jaren zeventig, in de kraakbeweging van de jaren tachtig en in de autonomenbeweging. De media gebruikten de term ‘zwart blok’ voor het eerst toen in demonstraties in de grote Duitse steden de autonomen zich door hun zwarte kleding opzichtig van de anderen onderscheidden. Begin jaren negentig dook de term ‘Black Block’ (ook wel ‘Black Bloc’) op in Amerika bij demonstraties tegen de Golfoorlog. Zijn huidige vorm kreeg het zwarte blok in december 1999 bij de eerste grote demonstraties tegen de G8 in het Amerikaanse Seattle. In Genua beleefde het zijn tragische dieptepunt met de dood van de activist Carlo Giuliani.
Of er in Rostock Nederlanders in het zwarte blok actief waren, is niet bekend. Wel kent ons land een overtuigde aanhanger van die actievorm, Rob Groenhuijzen, maar die is te oud om er nog actief aan deel te nemen. Groenhuijzen pleegde eind jaren zeventig, begin jaren tachtig tal van aanslagen op objecten en zat daarvoor drie jaar in de gevangenis. Hij meent te weten wat het zwarte blok drijft. ‘Ze stellen de machtsvraag, ze willen zelf de regels bepalen, ze willen niet dat anderen over hen beslissen. Ze willen horizontale in plaats van verticale structuren.’ De oud-volleyballer, ooit speler van het nationale team, licht toe wat hij bedoelt: ‘Op stranden overal ter wereld spelen mensen momenteel een frisbeespel waar geen scheidsrechter aan te pas komt. Beach Ultimate heet dat. De spelers leggen telkens met elkaar de regels uit. Dat beantwoordt aan de utopie van het zwarte blok. Ik sta daar helemaal achter.’

Het ‘zwarte blok’ gooit het liefst frisbees

Het trauma RAF
Politie en justitie gaven vorige week woensdag het startschot voor de hete fase van de campagne tegen de G8. De jaarlijkse bijeenkomst van de grootste industrielanden vindt dit keer plaats in het rustieke Heiligendamm aan de Duitse Oostzeekust. Rond dat oord formeert zich het antiglobaliseringsfront. Attac, de organisatie die traditioneel het protest coördineert, klaagde recent over slapte in de beweging. Maar dankzij de Duitse autoriteiten stromen de sympathisanten nu weer massaal toe.
Op de vroege woensdagochtend van de negende mei drongen op verschillende plaatsen in Duitsland negenhonderd beambten tientallen bolwerken van links-radicale en autonome groeperingen binnen en namen er computers, drukwerken en andere informatiedragers in beslag. Justitie sprak van concrete aanwijzingen dat ‘groepen met terroristisch potentieel’ van plan zijn de G8-top gewelddadig te verhinderen. Omgekeerd vonden de betroffenen dat de actie vooral bedoeld was om mensen die tegen de G8 willen demonstreren, te intimideren en af te schrikken. Het resultaat was dat nog dezelfde avond in Hamburg drieduizend en in Berlijn vierduizend mensen de straat op gingen om hun ongenoegen over het politieoptreden te uiten.
Loodzwaar symbool
Tot zover lijkt er weinig aan de hand. Het jaarlijkse G8-theater met de gebruikelijke protagonisten. En toch is het dit keer anders. Want boven het huidige theater hangt een loodzwaar symbool: de RAF. De G8-confrontatie komt op een moment dat de Duitse natie in een diepe crisis verkeert over de verwerking van het RAF-verleden. Dit najaar zal het dertig jaar geleden zijn dat het linkse terrorisme van de jaren zeventig zijn dramatische hoogtepunt bereikte in de zogeheten ‘Duitse herfst’, toen een bloedig offensief van de RAF eindigde in de zelfmoord van drie van haar gedetineerde leiders: Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Jan-Carl Raspe.
In de aanloop naar het herdenkingsseizoen wordt het land steeds nerveuzer. De afgelopen vijftien jaar nam niemand er notie van wanneer er weer een gevangen RAF-lid op vrije voeten kwam. Ook over ex-terroristen die van de bondspresident gratie kregen, wond niemand zich op. Maar toen eind vorig jaar de vrijlating van Brigit Mohnhaupt en Christian Klar aan de orde kwam, was het land ineens te klein. Er dreigde zelfs een constitutionele crisis toen twee weken geleden president Horst Köhler zijn besluit over het gratieverzoek van Klar aankondigde. Zijn conservatieve politieke vrienden zetten hem onder zware druk. Hij besloot het verzoek af te wijzen. Nooit zal iemand weten hoe soeverein dat besluit is geweest.
De nervositeit rond het thema RAF verhevigt de opwinding over het G8-protest. Conservatieve politici spreken openlijk hun angst uit dat voormalige RAF-leden een radicaliserende invloed op de acties zouden kunnen uitoefenen. De voorzitter van de politievakbond weet zelfs zeker dat dat al het geval is; twee voormalige RAF-leden uitten immers laatst op een openbare bijeenkomst kritiek op het kapitalisme! Als ex-terrorist kun je het ook nooit goed doen. Toen laatst in het nieuws kwam dat een voormalig RAF-lid al jarenlang Duitse les gaf aan migrantenkinderen, eisten christen-democratische politici haar onmiddellijke ontslag.
Een factor die de zenuwen onder extra spanning zet, is het offensief van minister Wolfgang Schäuble van Binnenlandse Zaken. De laatste maanden bestookt hij kabinet en parlement met een spervuur aan voorstellen om de bevoegdheden van de veiligheidsdiensten drastisch uit te breiden, soms tot ver over de grens van de grondwet – die dan maar moet worden aangepast, vindt hij. Allemaal bedoeld om het islamitische terrorisme te verhinderen. Maar in een land dat geobsedeerd is door het linkse terrorisme van de jaren zeventig, gaan de gedachten onwillekeurig terug naar de Notstandgesetze, waarmee de regering destijds het protest wilde beteugelen maar het daarmee vooral aanwakkerde. Dat zou ook wel eens kunnen gelden voor Schäubles aankondiging de komende weken ‘Schengen’ buiten werking te zullen stellen, ouderwetse grenscontroles te gaan uitvoeren en kampen in te richten voor het preventief vastzetten van potentiële geweldplegers.
Half ondergronds
Patronen uit de jaren zeventig keren terug. Ook aan de kant van de activisten. Er is een harde kern van half ondergronds opererende activisten die zeggen elke vorm van verzet tegen de G8 legitiem te vinden, ook gewelddadig. Die kern wordt omgeven door groepen als Attac en Greenpeace die ook tegen globalisering zijn, maar geweld veroordelen. Daaromheen scharen zich geëtableerde organisaties als vakbonden, kerken en politieke partijen (Grünen en Die Linke) die met de ideeën van voornoemde groepen sympathiseren, maar hun protest liever een paar kilometer achter het front vorm geven met debat en muziek. De dag is niet ver dat net als in de jaren zeventig conservatieve politici die sympathiserende organisaties ervan zullen betichten de ‘geestelijke voedingsbodem voor het terrorisme’ te leveren.
Zo herhaalt zich dezer weken, zij het in bescheiden vorm, het drama van de jaren zeventig. Alsof de Duitse natie ervoor gekozen heeft het RAF-trauma te verwerken met de techniek van het psychodrama. Psychodrama is een therapeutische methode om een trauma te verwerken door het opnieuw te ensceneren. Heiligendamm ontwikkelt zich tot de bühne voor een heropvoering van het RAF-drama. Therapeutisch succes heeft psychodrama pas wanneer het bij de acteurs tot zelfinzicht leidt. In de huidige hitte van de strijd lijkt een dergelijk succes nog ver weg.

De G8 als therapie

Duitsland
De Duitse christen-democraten en sociaal-democraten legden een jaar geleden in hun coalitieovereenkomst vast dat er een regeling moest komen voor uitgeprocedeerde asielzoekers. Op 14 november jongstleden, eerder dan verwacht, kwamen de coalitiepartners CDU/CSU en SPD met een voorstel. Dat betrof uitgeprocedeerde asielzoekers die om allerlei humanitaire redenen telkens weer een verblijfsvergunning van drie maanden hadden gekregen. Wat de coalitie betreft, zouden die mensen nu een verblijfsvergunning van twee jaar krijgen. In die tijd zouden ze werk moeten vinden. Wanneer hun dat lukt, mogen ze voorgoed blijven.
De regeling zou gelden voor alleenstaande vluchtelingen die al acht jaar en gezinnen met kinderen die al zes jaar in de Bondsrepubliek verblijven. Van de regeling uitgesloten werden asielzoekers die een delict hadden gepleegd, die in de asielprocedure over hun achtergronden hadden gelogen of die verdacht konden worden van terrorisme.
Net als in de confrontatie van minister Verdonk met de Tweede Kamer brandde onmiddellijk een discussie los over de vraag om hoeveel asielzoekers het nu precies gaat. Eerste schattingen meenden dat van de circa 193.000 gedoogde asielzoekers er honderdduizend à honderdtwintigduizend voor de regeling in aanmerking kwamen. Dat getal was een aantal conservatieve politici duidelijk te hoog. Toen het coalitievoorstel op 17 november werd besproken door de ministers van Binnenlandse Zaken van de bondslanden, zette de Beierse hardliner Günther Beckstein (CSU) de frontale aanval in. Plotseling was de oude retoriek er weer. Volgens Beckstein zou de regeling ertoe leiden dat vluchtelingen massaal het stelsel van sociale voorzieningen zouden binnenstromen. Bovendien zouden ze proberen om met allerlei procedurele trucs hun verblijf in Duitsland te rekken. ‘Ik wil alleen een uitzondering maken voor mensen die perfect zijn geïntegreerd en niet door ongepast gedrag opvallen,’ zei hij tegen de Süddeutsche Zeitung.
Toch lukte het Beckstein niet de regeling geheel te torpederen. De ministers kwamen overeen de termijn van twee jaar terug te brengen tot ruim tien maanden. Wie eind september 2007 geen werk heeft en geen Duits spreekt, moet alsnog het land uit. Ter geruststelling van de Beierse stamtafels stelde Beckstein vast dat het aantal asielzoekers dat op die manier geholpen zou worden, circa zestigduizend was, de helft van het aantal dat de coalitie meende te helpen.
Vluchtelingen-, mensenrechten- en kerkelijke organisaties trekken die berekeningen ernstig in twijfel. Ze lieten weten dat, gezien de restricties, slechts zo’n twintigduizend à dertigduizend asielzoekers van de regeling zouden profiteren. De secretaris van Pro Asyl sprak zelfs van ‘bedrog met etiketten’: ‘Wat als een regeling van het verblijfsrecht wordt gepresenteerd, is in werkelijkheid de voorbereiding op een massale uitzetting.’
Daarmee raakte hij de kern van iedere regeling op dit gebied, ook van een ‘generaal pardon’. Want wie vastlegt wie mag blijven, legt ook vast wie onmiddellijk het land uit moet. Niet voor niets sprak minister Verdonk in haar brief aan de Tweede Kamer haast uitsluitend over haar uitzetbeleid. Haar simpele wijsheid luidt: elke pardonregeling is óók een uitzetregeling.

Generaal pardon of uitzetoperatie

Het is nog rustig in de vroege middag. Ik ben de enige bezoeker in de spiegelzaal van Ballhaus Mitte, onderdeel van de vierde Berlin Biennale. Op de lege vloer doen een man en een vrouw een performance. Alleen voor mij. De Engels-Berlijnse kunstenaar Tino Sehgal studeerde met hen Kiss in, een trage choreografie waarin klassieke kustechnieken vloeiend in elkaar overgaan. Liggend, staand, zittend, knielend omstrengelen ze elkaar en beroeren ze elkaars lippen. Zeldzaam mooi. Ik durf pas na een kwartier, wanneer zich eindelijk nieuwe bezoekers melden, weg te gaan. Ik wil nog ‘danke!’ roepen maar houd me in.
De spiegelzaal van Ballhaus Mitte is al tientallen jaren buiten gebruik. Hij lijkt gemaakt uit patina. De houten lambriseringen, de spiegels, het stucwerk, alles is aangetast en verweerd. Vroeger, toen het gewone volk zich in de grote balzaal vermaakte, kwam hier de elite bijeen. Profiteurs van de crisis in de jaren twintig, nazi-officieren tijdens het Derde Rijk en DDR-functionarissen na de oorlog.
De zaal is een van de twaalf lokaties van de vierde Berlin Biennale, allemaal gelegen aan de Auguststrasse in wat ooit de joden-,­ armen-, boeven-, hoeren- en kunstenaarsbuurt van Berlijn was. Een kerk, een school, een paardenstal, een margarinefabriek, een kantoor, een bouwkeet, een kerkhof en een aantal woningen zijn door de gelegenheidscuratoren uitgekozen als decor voor hun eigenzinnige selectie uit de hedendaagse kunst. Melancholische oorden voor kunstwerken die de vergeefsheid van het bestaan lijken te willen bewijzen.
De curatoren – Maurizio Cattelan, Massi­miliano Gioni en Ali Subotnick – hebben Berlijn goed aangevoeld. Het trio dat in New York opzien baarde door met de kleinste galerie ter wereld (oppervlakte: één vierkante meter) het kunstbedrijf ad absurdum te voeren, koos er nu eens niet voor om boven de kunst te gaan staan, maar juist om eronder te kijken. Geen reflectie, geen commentaar, geen persiflage op de kunst, maar een zoektocht naar de oerstof van de verbeelding: het leven zelf, met zijn onontkoombare cyclus van geboorte, verval en dood.
‘We hebben geprobeerd naar Berlijn te kijken als naar een roman of een gedicht,’ zegt Subotnick in een interview. ‘Berlijn was voor ons een donkere hemel, een stille straat, een spanning die in de lucht hangt, en gedempte geluiden.’ Zelfs Cattelan, toch eerder een goedgemutste kunstenaar vol ironie, blijkt aangedaan door het spleen van Berlijn: ‘Op de een of andere manier is het een tentoonstelling geworden over de basiselementen van het leven: je wordt geboren, je leeft en je sterft.’
Berlijn zwelgt in melancholie. Massa’s jonge kunstenaars trekken naar Berlijn om in de talloze leegstaande bouwwerken een verbintenis aan te gaan met zijn dramatische geschiedenis. Geen wonder dat de biënnalecuratoren een groot aantal van de kunstenaars die aan hun levensfilosofische concept beantwoordden, in Berlijn zelf aantroffen.
De biënnale laat werken zien waarin kunstenaars met het leven experimenteren. Bijvoorbeeld met het eigen leven. De Poolse Aneta Grzeszykowska heeft in een woonhuis een fotoboek neergelegd over haar jeugd. Een traditioneel album met babyfoto’s, schoolfoto’s en foto’s van haar eerste vriendjes. Maar er is iets raars aan de hand: ze staat zelf op geen enkele foto. Ze heeft zichzelf digitaal verwijderd. Grzeszykowska stelt een door en door melancholische vraag: hoe zou mijn leven zijn zonder mij?
De Haagse kunstenaar Marcel van Eeden experimenteert niet met zijn eigen leven maar met dat van een ander. In honderdzevenendertig pentekeningen, met afbeeldingen in de trant van Amerikaanse nieuwsfoto’s, geeft hij de botanicus K.M. Wiegand, die echt bestaan heeft, een ander leven. Hij laat Wiegand trouwen met de filmster Jean Peters, door de politie hardhandig in de boeien slaan, een bokswedstrijd winnen, bondskanselier worden enzovoort. Toch heeft ook dit werk van Van Eeden met zijn eigen leven te maken. Net als voor al zijn andere tekenwerk geldt ook voor de Wiegand-serie: alle afgebeelde taferelen spelen zich vóór 1965 af, het geboortejaar van Van Eeden. De verzonnen biografie is zijn eigen prehistorie.
Van Eedens tekeningen hangen in een gang van een voormalige joodse meisjesschool. Na de oorlog werd de school bij gebrek aan joodse meisjes omgedoopt in de Bertolt Brecht-school. Inmiddels staat het modernistische bakstenen complex al tien jaar leeg. Het gebouw is minstens zo fascinerend als de getoonde kunst. De sporen van schoolse activiteiten heeft men laten zitten. Opschriften, prikborden, graffiti, een meer dan levensgrote tekening van Brecht. Tegenover al dat melancholieke geweld hebben de kunstwerken het moeilijk om zich te manifesteren.
Dat geldt voor alle lokaties van de biënnale. Overal moeten de kunstwerken opboksen tegen hun door het leven getekende behuizing. En ze hebben het des te moeilijker omdat het merendeels stille werken zijn. In zichzelf gekeerd, op het eigen leven gericht, de innerlijke afgronden onderzoekend. Een naakte schaatser op een eindeloze Estlandse ijsvlakte. Bewegingloze mensen in een brandend interieur. Een jonge vrouw die door een metro danst en niemand reageert. Een wolf en een ree die in een witte ruimte dreigend om elkaar heen draaien. De vierde Berlin Biennale is een uitstalling van alle denkbare angsten, neurosen en nachtmerries.
Natuurlijk is er ook lawaai. Paul McCarthy heeft in de gymzaal van de joodse meisjesschool een huiskamer gebouwd waarvan de deuren en wanden zo luid open en dichtklappen dat wie erin staat, elke zekerheid omtrent het bestaan verliest. Bruce Nauman slaat in zijn installatie onophoudelijk met een honkbalknuppel op een stoffen zak, waarvan gesuggereerd wordt dat die gevuld is met ratten. Maar dan wint de stilte weer. Zoals in het filmpje van Viktor Alimpiev, waarin meisjes oorverdovend op hun lessenaars trommelen om dan plotseling in te houden en hun handjes met de rugzijde op hun mondjes te leggen. Raadselachtig mooi.
Maar de grote winnaar is Berlijn. Een kilometer lang is de tentoonstelling. Ze begint bij een kerk en eindigt op een kerkhof. Alleen daarin zit al het hele verhaal dat deze biënnale wil vertellen. Tussen kerk en kerkhof zijn talloze stadia van bloei en verval te zien, de stof waaruit Berlijn gemaakt is. Eeuwenoude panden die zonder verzorging de tand des tijds hebben doorstaan. Daartussen onaanzienlijke bouwwerken uit de bloeitijd van de armenwijk. Ongeveer halverwege staat een voormalige margarinefabriek, omgebouwd tot de opwindendste artistieke instelling van Berlijn, KunstWerk Institute for Contemporary Art, tevens het centrum van de biënnale. Hier en daar liggen sportvelden en kinderspeelplaatsen op plekken die in de oorlog zijn leeggebombardeerd. Sommige van die plekken zijn in de DDR-tijd bebouwd met goedkope Plattenbau. En verspreid over de hele straat zijn galeries en cafés gevestigd in panden die na de val van de Muur werden gekraakt.
Berlijn is niet mooi. Ze is de feeks onder de wereldsteden. Haar felle make-up (de glamourtorens van de Potsdamer Platz, de imponeerarchitectuur van de nieuwe regeringsgebouwen) kan haar geschonden huid niet verhullen. Berlijn is een bejaarde drag queen, koket, zwaarlijvig, luidruchtig en een beetje vals. Ze verhult haar geschiedenis en loopt er tegelijk mee te koop. In haar gemoed verbergt ze een diepe depressie. Het is dan ook niet meer dan logisch dat drie uitbundige New Yorkers in deze stad tot inkeer kwamen en van ironische kosmopolieten veranderden in piekerende neo-existentialisten.
De Berlin Biennale is te zien tot 28 mei. Voor meer informatie: www.berlinbiennale.de

Bejaarde drag queen als winnaar

‘Wat kunnen mij de besognes van een beddenverkoper schelen!’ riep Marcel Reich-Ranicki, de paus van de Duitse letteren, met overslaande kraakstem in een gedenkwaardige uitzending van Das literarische Quartett. ‘Ik lees liever over een componist of een wetenschapper.’
Reich-Ranicki wond zich op over Michael Kumpfmüllers De lotgevallen van een beddenverkoper, een roman over een kleine handelaar die, achtervolgd door schuldeisers, van de Bondsrepubliek naar de DDR vlucht. De opmerking van de meester-criticus wekte alom verbazing. In één armzwaai had hij een aanzienlijk deel van de wereldliteratuur overboord gegooid. Reich-Ranicki verwoordde een dogma van de literatuur die na de oorlog opkwam en met name in Duitsland lange tijd dominant was. Literatuur moest interessant, intellectueel en innovatief zijn. En dat kon niet met personages uit het grijze midden van de samenleving.
Reich-Ranicki behoorde eind jaren vijftig tot de literatoren van de Gruppe 47, die een vernieuwende en geëngageerde literatuur voorstonden. Hoogtepunten uit die school waren De blikken trommel van Günter Grass en Biljarten om half tien van Heinrich Böll, romans met een gelaagde structuur, ingewikkelde perspectiefwisselingen en surrealistische wendingen. En met hoofdpersonen die voor de intellectuele elite complex en diep genoeg waren om zich ermee te kunnen vereenzelvigen.
Beide boeken verschenen in 1959. In datzelfde jaar verscheen ook Allesbehalve een held van Rudolf Lorenzen, het ongecompliceerd vertelde relaas van een doorsnee employé op een scheepvaartkantoor. Het werd door de literaire kritiek nauwelijks waargenomen. Ruim veertig jaar later, de modernistische dogma’s zijn evenals hun pleitbezorgers inmiddels sleets geworden, is Allesbehalve een held herontdekt als een boek dat een wereld uitbeeldt waarop ten onrechte slechts zelden het licht van de literaire verbeelding valt.
Het verhaal begint in de jaren dertig in Bremen. Robert Mohwinkel is een bleekneuzige tiener die vaak wordt gepest. Zelfs zijn beste vriend vernedert hem. Om te overleven oefent Robert zich in dulden en wegduiken. In de Hitlerjugend verschuilt hij zich in het midden van de marscolonne. Zijn middelbare school breekt hij af om net als zijn vader employé te worden op een scheepvaartkantoor. Zijn hoogste ambitie is het om het in die branche tot procuratiehouder te schoppen.
Om hem heen verandert de wereld. Robert probeert daar zo min mogelijk deel aan te hebben. Dat joodse leerlingen, leraren en collega’s verdwijnen, neemt hij amper waar. De nazi-organisaties mijdt hij omdat ze hem met hun grofheid angst inboezemen. Zijn sociale leven blijft beperkt tot enkele vrienden en de dansschool. In een havencafé leert hij drinken. Dans en drank helpen hem over de drempel naar het andere geslacht. Maar voor hij met zijn Ilse het bed durft te delen, moet hij onder de wapenen.
Als radiotelegrafist blijft hij goeddeels buiten het schootsveld van de vijand. Bij Stalingrad geeft hij zich over aan de Russen. Door zich klein te houden overleeft hij de Siberische kampen. Met een gesimuleerde ziekte mag hij terug naar huis.
Daar meldt hij zich opnieuw bij het scheepvaartkantoor, dat op de puinhopen van Bremen probeert door te starten. Terwijl iedereen van het wirtschaftswunder profiteert, komt Robert geen stap verder. Hij beproeft zijn geluk in Frankrijk, maar daar gaat het alleen maar bergafwaarts met hem. Eenmaal op de bodem van het bestaan en in de steek gelaten door zijn Ilse, laat hij zich in met duistere handel. Zodra hij daarmee genoeg heeft verdiend, vestigt hij zich als reder in Lübeck.
Robert Mohwinkel is een typische Duitse onderdaan. Hij houdt zich verre van de grote politiek. De opkomst van Hitler speelt zich slechts aan de rand van zijn gezichtveld af, de holocaust valt zelfs geheel buiten zijn horizon. Hij kent geen groter onrecht dan gepasseerd te worden bij een promotie. Robert Mohwinkel is het type Duitser dat de nazi-misdaden mogelijk heeft gemaakt door zich ervoor af te sluiten.
Lorenzen weigert echter een vermanende vinger naar Robert uit te steken. Anders dan Böll en Grass moraliseert hij niet over de nazi-tijd. Van de literatuur werd eind jaren vijftig verantwoording verlangd tegenover het gericht der geschiedenis. Maar in Lorenzens roman is de geschiedenis net zo ver en vreemd als ze in de waarneming van de Duitse kleinburgers was. De horizon van de roman valt samen met die van zijn personages.
De enig kritische handgreep die Lorenzen hanteert, is die van de ironie. Maar daar was zo kort na de oorlog nog geen waardering voor. Lorenzen concentreert zijn ironie in de figuur van Roberts moeder. Bij haar neemt de onderdanenmentaliteit groteske vormen aan. Zwijgen en de stoep goed boenen, luidt haar motto. Ze ligt nachtenlang wakker uit angst dat iemand haar bij de nazi’s aangeeft omdat ze in de tram hardop over de kwaliteit van het vlees heeft geklaagd.
Die ironische afstand tot de grote geschiedenis tref je tegenwoordig veel bij jongere Duitse schrijvers aan. Eigenlijk schreef Lorenzen avant la lettre een zeer hedendaagse roman. Hedendaags ook in de zin dat hij ruim aandacht besteedt aan de populaire cultuur van de jaren dertig, veertig en vijftig. Dat was destijds in de literatuur nog zo goed als taboe. Met grote precisie beschrijft Lorenzen de regels en gebruiken op de dansschool, de dansen die in en uit de mode waren en de dansen die men in de nazi-tijd alleen in het geniep uitvoerde.
Even nauwgezet noteert de schrijver de merken van de sigaretten die Robert en zijn collega’s rookten, de soorten drank die ze dronken, de titels van de muziek die ze beluisterden en de namen van de gelegenheden die ze bezochten. Hij doet dat weliswaar nog niet zo fetisjistisch als bijvoorbeeld Bret Easton Ellis in American Psycho, maar loopt daar duidelijk op vooruit. Met smaak beschrijft hij hoe na de oorlog de inrichting van Roberts ouderlijke woning veranderde. De kleuren werden lichter, de meubels ranker, ‘er kwamen steeds minder donkere gestoofde maaltijden op tafel, de braadharingen maakten plaats voor beige gerechten, roomsauzen, asperges en gekookte vis’.
Gedetailleerd is ook Lorenzens beschrijving van de gang van zaken in de vrachtvaart. Lorenzen put daarvoor uit eigen ervaring. Net als Robert Mohwinkel werkte de schrijver in de jaren dertig op een scheepvaartkantoor. Ook Lorenzens kennis van de populaire cultuur is professioneel en niet louter literair. Na de oorlog specialiseerde Lorenzen zich als journalist in de wereld van het amusement. Dat hij een roman schreef, was toeval. Hij won een verhalenwedstrijd van de Süddeutsche Zeitung en werkte zijn inzending uit tot Allesbehalve een held. Daarna schreef hij scripts voor radio, televisie en film en maakte hij documentaires. Zijn literaire productie in enge zin bleef beperkt tot een prozabundel en nog twee romans.
Het was een goede gedachte van uitgever Klaus Schöffling om in 2002 de tachtigste verjaardag van Rudolf Lorenzen op te luisteren met een heruitgave van Alles andere als ein Held, dat nu in Nederlandse vertaling is verschenen. Niet alleen omdat de roman zoals betoogd veel hedendaagse trekken heeft, hij handelt bovendien over aspecten van de oorlog waar Duitsers zelfs nu niet graag aan herinnerd worden.
Lorenzens roman laat de betrekkelijke luxe zien waarin de Duitsers en met name het Duitse leger tijdens de oorlog leefden, een luxe die werd geroofd uit de bezette gebieden. Robert Mohwinkel ontdekt dat tussen Berlijn en Stalingrad de slaapwagons comfortabel zijn, de drankrantsoenen ruim en de proviand overvloedig. Zolang het front ver is, neemt hij het ervan. En op de regelmatige verloven trakteert hij het thuisfront op overdadige ‘spekpakketten’.
Vorig jaar publiceerde de historicus Götz Aly een onthullend boek, Hitlers Volksstaat, waarin hij liet zien met welke monetaire en boekhoudkundige trucs de nazi-regering de levensstandaard van leger en bevolking gedurende de oorlog op een kunstmatig hoog peil hield. Wat het meest verbijstert, is de nauwgezetheid waarmee het nazi-regime zijn ongegeneerde roof van geld en goederen de schijn van economische rationaliteit meegaf. Een accountant zou er zijn paraaf onder kunnen zetten. Hitlers gewillige boekhouders werden naderhand beloond met hoge posten in de Bondsrepubliek.
Wat Aly bewijst, laat Lorenzen zien. De Duitsers waren in het Derde Rijk geen ‘gewillige beulen’, zoals Daniel Goldhagen in zijn provocerende Hitlers Willing Executioners beweerde. Het volk steunde Hitler niet omdat het met zijn waanzinnige ideologie instemde, het steunde hem omdat hij ervoor zorgde dat zijn onderdanen niets te kort kwamen.
Robert Mohwinkel danste en dronk zich door het Derde Rijk. Toen hij tien jaar na de oorlog zijn eigen onderneming had, bekende hij tegenover zijn joodse notaris dat hij zo stom was geweest jarenlang aan die nazi-onzin te hebben meegedaan. ‘Mr. Abendroth probeerde zich voor te stellen hoe deze jongeman als knaap samen met andere knapen achter een vlag aan had gemarcheerd. Hij keek naar Robert en hij moest lachen. De hele avond moest hij er steeds weer om lachen.’
Rudolf Lorenzen, ‘Allesbehalve een held’. Vertaling Wil Boesten, De Arbeiderspers, 507 pagina’s, € 34,95

Bret Easton Ellis avant la lettre

De man bij wie ik filosofie studeerde, was een nuchter iemand. Zo nuchter als zijn naam: Theo de Boer. Wat is absolute vrijheid? vroeg hij zich eens hardop af. Is dat wanneer ik ‘s morgens opsta en niet zoals gebruikelijk mijn ontbijt opeet, op de fiets stap en naar de universiteit rijd, maar in plaats daarvan tot mijn eigen stomme verbazing op de trein naar Parijs stap? Nee, gaf hij zelf het antwoord, dat is juist absolute onvrijheid!
Met die anekdote nam De Boer het vrijheidsbegrip van existentialisten als Jean-Paul Sartre op de hak. Mensen ontwerpen hun leven niet vanuit het niets. Ze hebben een achtergrond, ze hebben ervaringen, ze hebben motieven. Op grond daarvan beslissen ze wat ze willen. Vrijheid is niet iets onverwachts doen, vrijheid is op grond van overwegingen besluiten het ene te doen en het andere te laten. Mensen manifesteren hun vrijheid door zich verschillende mogelijkheden voor te stellen, die te beoordelen en een keuze te maken.
De roman Nachttrein naar Lissabon van de Duits-Zwitserse schrijver Pascal Mercier begint met een schijnbaar sartriaanse vrijheidsdaad. Vanuit het niets besluit de leraar oude talen Raimund Gregorius zijn vertrouwde bestaan op te geven en op reis te gaan naar Lissabon, een stad waar hij nooit eerder is geweest in een land waarvan hij de taal niet kent. Het is een daad waarmee hij niet alleen zijn collega’s en zijn leerlingen verbijstert, maar ook zichzelf. Is het daarmee een bewijs van zijn absolute vrijheid?
Nee, dat is het niet. In de loop van de roman blijkt dat Gregorius wel degelijk allerlei goede gronden had om midden in de les zijn jas te pakken en naar buiten te lopen. Maar die gronden waren hem op het moment zelf nog niet duidelijk. Er was slechts een vage aanleiding. Op weg naar zijn werk had hij een verwarde vrouw ontmoet over wie hij zich had ontfermd. Ze bleek Portugese te zijn. Aan haar moest hij denken toen hij het plotselinge besluit nam er tussenuit te knijpen.
Zijn eerste gedachte was dat hij die vrouw moest terugvinden. Hij doolde door Bern, de stad waar hij zijn leven lang had gewoond en die hij bijna nooit had verlaten. Hij kwam terecht in een boekhandel die Spaanse en Portugese boeken verkocht. Daar kreeg hij een boek in handen van een onbekende Portugese schrijver, Amadeu Inácio de Almeida Prado. De boekhandelaar vertaalde een passage voor hem en hij was meteen gegrepen. Hij besloot terstond naar de schrijver op zoek te gaan, omdat hij vermoedde dat hij van hem iets over zichzelf kon leren.
‘Van de duizend ervaringen die wij opdoen, brengen we er hoogstens één ter sprake,’ had de boekhandelaar Prado geciteerd. ‘Tussen al die verzwegen ervaringen zitten diegene verborgen die ons leven ongemerkt zijn vorm, zijn kleur en zijn melodie geven.’ Precies die zinnen hadden Gregorius aangesproken. Er lagen kennelijk meer mogelijkheden in hem verborgen dan het leraarschap dat hij nu al dertig jaar uitoefende. Hij moest er alleen iets voor doen. Hij moest zich de vrijheid om zijn leven naar eigen goeddunken in te richten, doelbewust bevechten. Door op de trein te stappen, bijvoorbeeld.
‘Onze ervaringen zijn duizend keer talrijker dan uit onze biografie blijkt,’ schrijft de Duits-Zwitserse filosoof Peter Bieri in Het handwerk van de vrijheid. ‘Wie wij zijn en hoe ons leven verloopt, heeft met deze verzwegen ervaringen minstens evenveel te maken als met onze daden.’ Alleen met behulp van een ‘eigenzinnige fantasie’, betoogt Bieri, zijn we in staat de betekenis van die ervaringen te achterhalen en ons leven een nieuwe wending te geven. En juist in die fantasie manifesteren we onze vrijheid.
Dat een en dezelfde gedachtegang zowel in de roman van Mercier als in de wijsgerige verhandeling van Bieri opduikt, is geen toeval: Mercier en Bieri zijn een en dezelfde. De in Bern geboren Peter Bieri is hoogleraar analytische filosofie aan de Freie Universität in Berlijn. In 1995 publiceerde hij de roman Perlmanns Schweigen. Om het hoofdschudden van collega’s te vermijden, gebruikte hij Pascal Mercier als nom de plume. Drie jaar later volgde Der Klavierstimmer, een roman die zo’n succes werd dat hij zich niet langer achter zijn pseudoniem kon verschuilen.
Weer drie jaar later stelde Bieri op zijn beurt Mercier in de schaduw met een eigenzinnig filosofisch boek dat een ongekend succes werd: Das Handwerk der Freiheit. Het bijzondere aan dat boek is dat het vierhonderd pagina’s lang over vrijheid redeneert zonder ook maar één andere filosoof te noemen. Het materiaal waaraan Bieri zijn gedachten ontvouwt, zijn verhalen. Zelf bedachte verhalen, verhalen die door andere filosofen zijn gebruikt om hun argumenten te illustreren, en één klassiek verhaal: de moord die Raskolnikov in Dostojevski’s Misdaad en straf pleegt op een woekeraarster.
Het binnenkort als Het handwerk van de vrijheid in het Nederlands te verschijnen boek leest als een filosofische thriller. In het eerste deel betoogt Bieri dat vrijheid alleen als ‘voorwaardelijke vrijheid’ kan bestaan. Vrijheid is altijd de vrijheid van een bepaalde persoon om op grond van de mogelijkheden die hem ter beschikking staan te besluiten hoe hij zijn leven gestalte wil geven. Daarbij brengt hij zijn eigen voorwaarden mee: zijn afkomst, zijn voorstellingen van het leven, zijn morele overwegingen, zijn idee over wie hij is. Zijn vrijheid bestaat eruit zijn eigen afweging te maken en die in een eigen levensontwerp te realiseren.
In het tweede deel keert Bieri de zaken om. Hij laat de aanhangers van de absolute, onvoorwaardelijke vrijheid prijsschieten op zijn idee van voorwaardelijke vrijheid. Uitvoerig schildert hij bijvoorbeeld dat wie van voorwaardelijke vrijheid uitgaat, juist de onvrijheid van mensen bewijst. Gegeven Raskolnikovs verleden, zijn vertwijfeling, zijn trots en zijn acute nood kon hij eenvoudig niets anders besluiten, niets anders willen en niets anders doen dan de bijl op het hoofd van de woekeraarster laten neersuizen. Zijn gedrag werd geheel door die voorwaarden bepaald, van vrijheid was geen sprake. Maar we willen Raskolnikov voor zijn daad verantwoordelijk stellen. Dat kunnen we alleen wanneer we ervan uitgaan dat die daad los van Raskolnikovs voorgeschiedenis toch een vrije daad was. Met andere woorden, we moeten ervan uitgaan dat Raskolnikov onvoorwaardelijk vrij was.
Bieri werkt in totaal zes van zulke redeneringen uit. En hij doet dat zo overtuigend dat je hem op het laatst gelooft. Totdat je verder leest. In de volgende hoofdstukken slaat Bieri hard terug en toont hij van alle zes pleidooien voor de absolute vrijheid aan dat ze op een reeks fatale misverstanden berusten. Een van zijn favoriete argumenten is dat wie in onvoorwaardelijke vrijheid gelooft, er kennelijk van uitgaat dat er in elke persoon met al diens achtergronden en eigenschappen nog een klein mannetje schuilgaat, een homunculus, die in alle vrijheid alles wat die persoon denkt, wil en doet regisseert. Dat idee, vindt Bieri, moeten we als absurd van de hand wijzen.
Gesterkt door wat in zijn ogen een duidelijke overwinning op de absolutisten is, eindigt Bieri met een krachtig pleidooi voor zijn idee van de voorwaardelijke vrijheid. Raskolnikov mag nog zo hard beweren dat hij gezien zijn voorgeschiedenis echt niet anders kon dan de woekeraarster de schedel splijten, Bieri is er zeker van dat er wel degelijk een moment was waarop hij een stap terug had kunnen doen om zich de morele vraag te stellen of hij wel het recht had de vrouw te doden. Alleen als we van voorwaardelijke vrijheid uitgaan, besluit Bieri zijn betoog, kunnen we begrijpen wat het is om moreel en verantwoordelijk te handelen.
Wanneer het over moraal gaat, is Bieri overigens een stuk onzekerder dan wanneer hij de logica van argumenten beoordeelt. Een van de verhalen waaraan Bieri zijn argumentatie ontvouwt, gaat over een verzetsleider die zich gedwongen ziet zijn geliefde te vermoorden omdat die in handen van de geheime dienst dreigt te vallen en zou kunnen doorslaan. Na de overwegingen van de man minutieus te hebben uiteengerafeld, concludeert Bieri dat die moeilijk anders had kunnen besluiten en dat het ‘verre van ons ligt, hem te veroordelen’. Dat is op zijn zachtst gezegd een problematische bewering. Mag het ene leven worden opgeofferd om dat van anderen te redden?
De filosoof Bieri vindt van wel, maar de schrijver Mercier denkt daar in Nachttrein naar Lissabon, dat drie jaar na Het handwerk verscheen, al weer genuanceerder over. Een van de vele geheimen die Gregorius over Amadeu de Prado ontdekt, is dat hij tijdens de dictatuur van Salazar een vrouw over de grens heeft geholpen die door haar geliefde, een verzetsleider, dreigde te worden gedood omdat ze te veel wist. Kennelijk zijn bij Bieri toch twijfels opgekomen over de juistheid van een preventieve moord en laat hij Mercier de vrouw genade schenken.
Het tegen elkaar in lezen van Het handwerk van de vrijheid en Nacht­trein naar Lissabon is een boeiende bezigheid. In het leven van Amadeu de Prado, dat Gregorius in Lissabon stukje bij beetje uit gesprekken en documenten reconstrueert, keren talloze dilemma’s terug die Bieri eerder in zijn filosofische verhandeling besprak. Prado’s jeugd, zijn huwelijk, zijn vriendschappen, zijn verwikkeling in het Portugese verzet, de sluipende ziekte waaraan hij tenslotte sterft – het is allemaal stof die de schrijver gebruikt om te laten zien hoe zijn ideeën over vrijheid en verantwoordelijkheid in een concreet leven eruit zien.
Merciers roman verheldert Bieri’s filosofie met name waar het gaat om het verwerven, het bevechten van vrijheid. Aan het slot van Het handwerk betoogt Bieri dat juist omdat de vrijheid voorwaardelijk is, we haar ons telkens weer moeten toe-eigenen. En dat, zo houdt hij ons voor, gaat gepaard met vallen en opstaan. Dat slot is niet het beste en het helderste deel van het boek, ook omdat Bieri daar verrassend van toon verandert. De scherpzinnige analyticus maakt plaats voor de belerende docent die de lezer op het hart drukt dat vrijheid hard werken betekent. Bieri vindt dat vrijheid de opdracht inhoudt om met inzet van onze verbeeldingskracht en ons verantwoordelijkheidsgevoel het beste uit onszelf te voorschijn te halen. Zo eindigt Het handwerk van de vrijheid ongegeneerd met een levensles.
Dat vrijheid hard werken betekent, kan een roman overtuigender laten zien dan een filosofisch vertoog. Dat bewijst Nachttrein naar Lissabon, waarin Gregorius zich via het leven en de geschriften van Miguel de Prado een beeld vormt van wat het betekent het leven in eigen hand te nemen. Op het laatst heeft Gregorius daadwerkelijk van Prado geleerd hoe hij dat moet doen. Hij heeft met andere woorden van hem het handwerk van de vrijheid afgekeken. Gelouterd keert Gregorius terug naar het vertrouwde Bern.
Dat de roman op dit punt het filosofische vertoog aanvult en verheldert, neemt niet weg dat hij als geheel nogal gebukt gaat onder de last van Bieri’s wijsgerige ideeën. Voor de schrijver is literatuur kennelijk vooral toegepaste filosofie. Dat wreekt zich in de plot, die hier en daar nogal gekunsteld aandoet. Het verhaal wordt in mindere mate voortgestuwd door de personages en hun motieven dan door de Prado-teksten die Gregorius zomaar in de hand vallen en door de vaak al te toevallige ontmoetingen die hij heeft. De roman schrijdt niet voort van gebeurtenis naar gebeurtenis, maar van thema naar thema.
Eigenlijk is Het handwerk van de vrijheid veel meer een page-turner dan Nachttrein naar Lissabon. Met spanning volg je hoe Bieri zich redt uit argumentaties waarin hij zich volledig leek te hebben verstrikt. Bieri is een denker in de Angelsaksische traditie van de ordinary language philosophy, een traditie die teruggaat op het werk van Ludwig Wittgenstein. Met pijnlijke precisie ontleedt hij hoe wij woorden als ‘wil’, ‘vrijheid’ en ‘verantwoordelijkheid’ gebruiken. Hij laat zien hoe we ons soms door die woorden laten beheksen en dan tot onzinnige conclusies komen, bijvoorbeeld dat vrijheid alleen als absolute vrijheid kan bestaan.
Met die ontnuchterende en reinigende manier van redeneren mengt Bieri zich de laatste tijd steeds uitdrukkelijker in het publieke debat. In Duitsland wordt momenteel heftig gediscussieerd over de bedreiging die wetenschappen als de neurobiologie voor de menselijke vrijheid zouden vormen. Uit de hoek van die wetenschappen werd onlangs betoogd dat met het voortschrijden van de kennis over hoe de hersenen het gedrag bepalen, een begrip als vrijheid hoe langer hoe meer aan inhoud verliest.
Bieri was een paar maanden geleden te gast in de befaamde televisietalkshow Das philosophische Quartett van Peter Sloterdijk en Rüdiger Safranski. Terwijl de beide sterfilosofen in apocalyptische visioenen de gevaren schilderden die de neurobiologie voor de vrijheid inhoudt, legde Bieri kalm uit dat al die angsten op denkfouten berusten. De geest, de ziel, de vrije wil kennen een eigen taal, het lichaam, de hersenen, de synapsen een andere. De ene taal zal de andere nooit kunnen vervangen. In de wetenschappelijke taal heeft het begrip vrijheid helemaal geen betekenis. De aanval van de neurobiologie op de menselijke vrijheid is, zo concludeerde Bieri, niet meer dan een schijngevecht, een potje schaduwboksen.
‘Er is voor mij niets mooiers op de wereld dan een geslaagde zin,’ bekende Bieri ooit in een interview. De nogal ascetische denker, die een uitgesproken hekel heeft aan ‘lawaaiige media, snelle elektronica en slordig taalgebruik’, heeft het trage spreken en het trage denken tot deugd verheven. Dat doet hij bovendien in een taal die een on-Duitse, ja Britse elegantie bezit. Filosoferen met Bieri is niet alleen een geestelijk, maar ook een esthetisch genoegen. Daarom is het jammer dat hij heeft laten doorschemeren zich in de toekomst steeds meer op zijn literaire werk te willen toeleggen. ‘Pas als de woorden poëzie zijn, werpen ze werkelijk licht op de dingen,’ laat hij Gregorius in zijn roman zeggen. Maar voorlopig schijnt het licht in Bieri’s filosofische proza mooier en helderder dan in zijn literaire.
Pascal Mercier, ‘Nachttrein naar Lissabon’, vertaling Gerda Meijerink, Wereldbibliotheek, 415 pagina’s, € 22,50
Peter Bieri, ‘Das Handwerk der Freiheit’, Hanser, € 30,50. ‘Het handwerk van de vrijheid’ verschijnt in april, vertaling Frans van Zetten, 415 pagina’s, € 34,90

Verzwegen ervaringen betekenen meer dan daden

‘Toen ik voor het eerst de sterrenwacht van Göttingen bezocht,’ schrijft Daniel Kehlmann, ‘had ik mijn roman Het meten van de wereld bijna af.’ Dat is een verbazingwekkende zin. Kehlmann opent er het essay ‘Wo ist Carlos Montúfar?’ mee, dat onlangs in een bundel met dezelfde titel verscheen. De sterrenwacht van Göttingen was de werkplaats van de beroemde wiskundige en astronoom Carl Friedrich Gauß, een van de twee hoofdpersonen in Kehlmanns roman Het meten van de wereld. Hier observeerde Gauß de loop der planeten en mat hij de magnetische onrust in de aarde. En de auteur had niet eens de moeite genomen om bij de research voor zijn boek de plaats van handeling te bezoeken!
‘In mijn boek was de man die hier leefde weliswaar een genie maar ook een hartstochtelijk bordeelbezoeker, een gedesinteresseerd gezinshoofd en een monstrum van slecht humeur,’ vervolgt Kehlmann. Om even later te verzuchten dat hij blij is dat Gauß niet meer leeft. Het was de schrijver vast op een aanklacht wegens smaad komen te staan, want ‘hij kwam maar zelden in een bordeel’. Wat te denken van een boek dat zich voordoet als een dubbelbiografie, zij het een geromantiseerde, maar uiterst vrijzinnig met de feiten omspringt?
De andere hoofdpersoon in Het meten van de wereld is Alexander von Humboldt, de wereldreiziger die beladen met meetinstrumenten de oerwouden van Latijns-Amerika en de taiga van Centraal-Azië in trok om er alles wat de natuur te bieden had te meten en te catalogiseren. Over die Humboldt merkt Kehlmann in ‘Wo ist Carlos Montúfar?’ op dat hij tijdens het werken aan de roman ‘zo intens vertrouwd met hem was geworden, dat het leek of ik hem bedacht had’. In zijn roman laat hij Humboldt zijn reizen ondernemen in gezelschap van de Fransman Aimé Bonpland, die hij als een soort Sancho Panza neerzet, Don Quichots onafscheidelijke compagnon. Maar was er niet nog een derde reisgenoot? Juist, Carlos Montúfar. Maar die kon Kehlmann niet gebruiken.
Het meten van de wereld is een streng symmetrische roman. Hij begint en eindigt met de ontmoeting van de beide hoofdpersonen in Berlijn tijdens een wetenschappelijk congres in 1828. De tussenliggende hoofdstukken verhalen over belangrijke episoden uit beider voorafgaande levens. De twee hoofdpersonen zijn zorgvuldig als elkaars tegenpolen geconstrueerd. Gauß was de man die zijn woon- en werkstee het liefst nooit verliet en achter zijn bureau metingen en berekeningen uitvoerde die de hele wereld plus de kosmos omvatten. Humboldt daarentegen trok erop uit om feiten, feiten en nog eens feiten te verzamelen en schreef pas op het eind van zijn loopbaan een boek met de megalomane titel Kosmos. De rationalist versus de empiricus, de boog is gespannen, de plot zit.
Die boog levert in de handen van Kehlmann fraaie dialogen op.
‘Ach, riep Humboldt, wat was wetenschap dan wel?
Gauß trok aan zijn pijp. Een man alleen aan zijn schrijftafel. Een vel papier voor zich, eventueel een verrekijker, voor het raam de heldere hemel. Wanneer zo’n man niet opgaf voordat hij het begreep. Dat was misschien wetenschap.
En wanneer die man reizen ondernam?
Gauß haalde zijn schouders op. Wat in de verte verborgen lag, in gaten, vulkanen of mijnen, was toeval en onbelangrijk. De wereld werd er op die manier niet duidelijker door.’
Hier legt geen schoolmeester van het type Mulisch een geleerd debat uit, hier is een verfijnd stilist aan het werk. Kehlmann schrijft koel, houdt zijn personages strak in de hand, vermijdt elke uitweiding en hanteert trefzeker de wetten van de moderne roman en onderwerpt zich eraan.
Welke wetten? Dat vertelt hij in zijn essays, waarin hij het opneemt met grootheden als Stendhal, Hamsun, Céline, Updike en Kundera. In ieder geval is er één hoofdwet: de vorm gaat voor alles. Kehlmann bekent zich naar eigen zeggen tot de school van Flaubert, die met Madame Bovary bewees dat de verbeelding van de schrijver boven de werkelijkheid staat. Daarom staan in Het meten van de wereld Gauß en Humboldt, denken en doen, provincialiteit en kosmopolitisme, sarcasme en optimisme, gezinsleven en knapenliefde zo keurig symmetrisch tegenover elkaar. Daarom mocht Carlos Montúfar niet mee, want die zou de met zorg opgebouwde twee-eenheid van Humboldt en Bonpland hebben verstoord. En daarom komt het zo goed uit dat Humboldt nog een beroemde broer had, Wilhelm, want dat levert alweer een fraaie tegenoverstelling op: ‘Voor jou heb ik de beste universiteit bedacht, voor mij heb jij Zuid-Amerika ontdekt,’ zegt Wilhelm in de roman tegen zijn jongere broer. ‘Omdat jij bestond moest ik leraar van een staat worden, omdat ik bestond moest jij onderzoeker van een werelddeel worden, al het andere zou niet passend geweest zijn.’
Elk detail, elke episode wordt door Kehlmann ten dienste gesteld van de vorm. Daarom komt het ook niet op de feiten aan. Je vraagt je zelfs af hoeveel research hij eigenlijk heeft gedaan. Bijna alle gebeurtenissen die hij beschrijft, zijn terug te vinden in de minibiografietjes van Gauß en Humboldt op de internetpagina’s van Wikipedia. Kehlmann bewerkt slechts de clichés die over beide geleerden bestaan. En ook met hun opvattingen doet hij niets bijzonders. Duitse critici waren nogal verrukt over het gemak waarmee de gestudeerde filosoof Kehlmann ingewikkelde wiskundige redeneringen weergaf. Dat zegt meer over de argeloosheid van die critici inzake exacte wetenschappen dan over het inzicht van Kehlmann, want meer dan enkele vage aanduidingen van kruisende parallellen en kromme ruimten brengt de auteur niet te berde.
Zijn het dan werkelijk de vorm en de stijl die van Het meten van de wereld in Duitsland zo’n doorslaand succes hebben gemaakt? Natuurlijk niet. Kehlmann raakt ook snaren. Niet door de lezer sympathieke, navoelbare personages voor te schotelen. Dat zijn Gauß en Humboldt niet, net zomin als de ‘ik’ en Kaminski in de roman Ik en Kaminski waarmee Kehlmann ruim twee jaar geleden doorbrak. In geen van de inmiddels vijf romans en één verhalenbundel die de amper dertigjarige auteur in nog geen tien jaar bij elkaar schreef, komen personages voor met wie het gemakkelijk identificeren is. Maar welke snaar raakt hij dan wel?
De Duitse snaar. Zijn al maandenlang volgehouden toppositie op de Duitse bestsellerlijsten heeft Kehlmanns roman te danken aan de schalkse blik die hij op het Duitse wezen werpt. De roman gaat over de grootheden van het Duitse classicisme. Goethe komt erin voor als een pedante oude baas. Kant wordt neergezet als een verschrompelde bejaarde bij wie het speeksel over de kin loopt. Hegel is een man met een wrattig gezicht die samenzweerderig met zijn adepten staat te smoezen. Kehlmanns intellectuele ironie gaat soms naadloos over in commedia dell’arte. Duitsers en humor gaan niet samen, zegt Bonpland in de roman tegen Humboldt. Het meten van de wereld logenstraft die stelling.
Maar de roman gaat ook in op diepere lagen van het Duits-zijn. Gauß’ vader zei altijd: ‘Een Duitser was iemand die nooit met een kromme rug zat.’ Kehlmann houdt de Pruisische hang naar tucht, orde en beheersing een spiegel voor. Zowel Gauß als Humboldt leveren een verbitterde strijd tegen chaos en onnauwkeurigheid. ‘Je moest zelf zo secuur zijn dat de wanorde geen vat op je kreeg,’ zegt Humboldt. In feite staat het thema van de roman, het meten van de wereld, symbool voor de dwangmatige onderwerping van de natuur, de collectieve neurose van de Duitse geest in het klassieke tijdperk. ‘Wie geen metafysische angst heeft leren kennen, wordt nooit een Duitse man,’ werd Gauß als knaap al voorgehouden. ‘Als dingen je schrik aanjoegen, was het een goed idee ze te meten,’ kreeg de jonge Humboldt ingeprent.
Een karikatuur van die Duitse controledrift is de leer van Friedrich Ludwig Jahn, uitvinder van de gymnastiek en een dusdanig fanatieke nationalist dat de autoriteiten zich genoodzaakt zagen hem te vervolgen. Voor Eugen, de zoon van Gauß, was Jahns Deutsche Turnkunst een soort bijbel. Met zijn vader meegereisd naar het Berlijnse congres, bezocht hij een geheime bijeenkomst van de turnbeweging. ‘Jullie jongelingen, jullie moeten sterker worden,’ sprak een strak in het lijf zittende baardmans op het podium. ‘Want wie wilde denken, diep en tot in het diepste wezen, moest het lichaam harden. Denken zonder spieren was zwak en tam, was slap Frans gedoe.’
De politie viel in, allen werden gearresteerd. In een dolkomisch hoofdstuk laat Kehlmann Gauß en Humboldt nachtelijk Berlijn doorkruisen in een poging zoon Eugen vrij te krijgen. Dat lukte half. Eugen werd verbannen en vertrok naar Amerika. Luttele jaren later, toen de Duitse natie langzaam gestalte begon aan te nemen, kreeg Jahn eerherstel. Sindsdien is zijn naam onverbrekelijk verbonden met de Duitse lichaamscultuur. Een geordende geest in een gehard lichaam – zo portretteert Kehlmann de Duitse obsessie met sport en Wellness, een obsessie die tot op de dag van vandaag Duitsers in haar greep houdt.
Milde spot op de Duitsheid der Duitsers, verpakt in een historische roman vol achterhaalde figuren. Ziedaar de grondslag voor Kehlmanns ongekende succes. Duitse lezers zijn gek op historische fictie. De hoogste plaatsen op de bestsellerlijsten worden steevast ingenomen door romans over ridders en monniken, alchemisten en lijfartsen, koningen en prinsessen. En ze eren graag hun klassiekers. Als dan zo’n halve buitenstaander als Daniel Kehlmann – de schrijver is weliswaar Duitser maar woont in Wenen en heeft een joodse achtergrond – de Duitse geest van twee eeuwen terug op de hak neemt, wordt hij onmiddellijk natiebreed als troetelauteur in de armen gesloten. Dat Kehlmann ook nog eens gruwelijk goed kan schrijven, is daarbij mooi meegenomen.
Daniel Kehlmann, ‘Het meten van de wereld’, vertaling Jacq Vogelaar, Querido, 292 pagina’s, € 19,95

‘Een Duitser zit nooit met een kromme rug’

Schrijfster en juriste
Ik ben het absoluut niet eens met Harold Pinter. De literatuur is niet het exclusieve terrein van de waarheid en de politiek niet dat van de leugen, zoals hij in zijn Nobelprijsrede beweerde. Objectieve waarheid bestaat sowieso niet, in de literatuur noch in de politiek. In de literatuur gaat het alleen om subjectieve waarheid. En in de politiek gaat het heel nuchter om het afwegen van belangen en om goed bestuur.
Ik ben door en door politiek en dankzij mijn bekendheid als schrijver heb ik vanzelf een groot gehoor voor mijn mening. Ik heb me bij de laatste verkiezingen samen met Günter Grass en enkele andere schrijvers voor de SPD ingezet. En dat terwijl ik helemaal geen SPD-mens ben. Ik heb niet zozeer vóór de SPD geijverd alswel tégen de CDU, die een absolute conservatieve meerderheid dreigde te krijgen. Daar was ik bang voor. Maar toen ik mijn kruisje op het stembiljet moest zetten, heb ik lang geaarzeld of ik wel SPD zou kiezen.
Politieke partijen zijn sowieso ten dode opgeschreven. Ik durf te voorspellen dat ze nog hooguit twintig jaar te gaan hebben. Voor de identiteit van mensen van mijn generatie hebben ze geen enkele betekenis. Partijen bieden je hele pakketten aan waarin allerlei belangen zijn samengebundeld. Als ik voor de liberalen stem vanwege hun burgerrechts­idealen, krijg ik er ook hun economische lariekoek bij. Als ik voor de Groenen stem vanwege hun atoompolitiek, kies ik ook voor zulke onzin als statiegeld op blikjes. Hoe moet je daar nou een keuze uit maken?
Je kunt je als schrijver ook op andere manieren politiek engageren. Dan moet je politiek wel breder opvatten dan Pinter, die het alleen maar over de grote machtspolitiek heeft. Politiek omvat het hele menselijke samenleven. In mijn essays, maar ook in mijn romans, stel ik diagnosen van de samenleving en die zou ik wel degelijk politiek willen noemen, al hebben ze niets met partijpolitiek te maken.
Neem mijn roman ‘Speeldrift’. daarin gaat het om de situatie waarin er geen gemeenschappelijke waarden meer zijn. Die situatie drijf ik op de spits. De scholieren Ada en Alev zijn elke moraal voorbij. Ze ontwerpen hun eigen regels en baseren zich daarbij op de spel­theorie, een wiskundige methode om beslissingen te nemen. Dat pakt wreed uit en dat zet ik nogal kras neer. Maar dat is niet meer dan een literair middel om een onmiskenbare tendens te laten zien. We hebben heel veel waarden afgebouwd en dan gaan mensen hun eigen regels stellen. Het slachtoffer van hun spel is de leraar Smutek, een naar Duitsland uitgeweken Pool. Smutek komt uit een wereld waarin de waarden nog intact zijn. Polen beschikt met zijn katholicisme over een ruime voorraad basiswaarden. Uitgerekend die Smutek raakt in handen van Ada en Alev, die hem in een seksueel dilemma dwingen. Ze chanteren hem, maar niet om geld, het gaat hun om kennis. Het is pure experimenteerdrift. Ze willen zien of hun speltheorie werkt. En ze willen Smutek aan het verstand brengen dat hij in ketenen leeft. Eigenlijk zijn ze klassieke vrerlichters.
Ada en Alev staan voor de toestand waarin we ons bevinden. Ze zijn pubers die hun eerste stappen zetten in de ontdekking van de wereld. De puberteit is in mijn ogen een symbool voor de collectieve toestand die optreedt wanneer waardensystemen instorten en er een fase van grote omwentelingen aanbreekt. De puberteit staat voor gebrek aan oriëntatie en angst. In die zin zijn Ada en Alev allegorische figuren. Daarom praten en handelen ze ook niet als scholieren. Ze hebben het over Nietzsche en Musil, over speltheorie en pragmatisme. Het zijn voor een groot deel kunstmatige figuren.
Als juriste hecht ik erg aan de rol die de rechter aan het eind van het verhaal speelt. Alev en Smutek komen voor het gerecht en Ada treedt als getuige op. De rechter, die ik “koude Sofie” noem, is erg onder de indruk van Ada’s getuigenis. Voor het eerst in haar loopbaan wordt de koele rationaliste geconfronteerd met iemand die totaal amoreel is. Dan beseft ze dat ze zelf ook geen antwoorden heeft. Gewoonlijk gaat een rechter bij zichzelf te rade om te besluiten onder welke regel een casus valt. Maar de morele oersoep waaruit ze dan put, is er niet meer. Daarom heft ze de handen, velt ze geen oordeel en verwijst ze de zaak door naar een hogere instantie.
Let wel, dit is allemaal sciencefiction. Ik ga uit van een situatie waarin het postnihilistische mensbeeld van Ada en Alev overheerst. Dat is in werkelijkheid nog niet het geval. Net zomin als dat er in de werkelijkheid helemaal geen waarden meer zouden zijn. Voor de verloren waarden is namelijk een belangrijke nieuwe waarde in de plaats getreden: de individuele en maatschappelijke vrijheid. Het verlies van waarden zie ik daarom niet als een bedreiging of als een voorbode van de ondergang van het Avondland. Het is een bijverschijnsel van de vrijheid waar onze voorouders tweehonderdvijftig jaar lang voor hebben gevochten.
We zitten op een enorme tank van vrijheid en daar moeten we behoedzaam mee omgaan. Individuele vrijheid brengt een hoop verantwoordelijkheid met zich mee en daar zijn we nog niet zo goed in, dat moeten we nog leren. Praat maar eens met mensen van zestien, achttien, twintig jaar. Voor hen is het gebrek aan oriëntatie een groot probleem. Ze leven in een wereld met een ongekende vrijheid die ze niet zelf hebben hoeven te veroveren door regels en taboes te doorbreken. Hun vrijheid is legitiem en zelfs gewenst. Hoe moeten ze er dan achter komen hoe ze moeten leven?
Existentialisten als Sartre hadden het ook over vrijheid en verantwoordelijkheid. Maar die kwamen uit een wereld waarin solide waarden heersten. Die gingen rustig op de grond zitten en dachten over de kosmos na. De jonge mensen van nu vliegen door de kosmos, die praten niet over ongebondenheid, maar ervaren die aan den lijve.
Het besef van die ongekende vrijheid is de eerste stap op weg naar verantwoordelijkheid. De tweede stap is dat je je weliswaar een individu waant, maar dat je weet dat je niet op jezelf staat, dat je bent ingebed in een systeem van sociale betrekkingen.
Dat lijkt een eenvoudige waarheid, maar het punt is dat je die tegenwoordig niet meer zo vanzelfsprekend krijgt aangereikt als vroeger, toen huwelijk, kerk en vaderland het leven richting gaven. Die instituties hebben afgedaan. De derde stap is dan dat je je eigen handelen beoordeelt aan de hand van de vraag of het anderen schaadt of voordeel brengt. Als je die stap maakt, ben je al een behoorlijk verantwoordelijk iemand, ook al draag je die verantwoordelijkheid alleen maar tegenover je vrienden, je kinderen of je ouders.
Ik betreur het dat men tegenwoordig niet meer utopisch denkt. Er zijn geen mensen meer die zich afvragen: okay, als er dan geen verbindende waarden meer zijn, hoe willen we dan met elkaar samenleven? We zien onze samenleving als iets onveranderlijks, als het eindpunt van een ontwikkeling. Fundamentele kritiek op de democratie is onmogelijk, dan ben je meteen een staatsverrader. Ik vind dat gevaarlijk. Democratie is niet de laatste staatsvorm. De mensheid bestaat al duizenden jaren, het is onwaarschijnlijk dat er na de democratie niets meer komt. En je hebt utopieën nodig om je hoofd schoon te vegen en je op die toekomst voor te bereiden.
Als alternatief voor de huidige democratische instellingen denk ik aan zelfregulatieve processen. Kijk naar het internet, de meest omvattende levensvorm die we nu hebben. Daar spelen wetten en regels nauwelijks een rol. Het recht is er nog amper doorgedrongen, behalve als het om klassieke vormen van criminaliteit gaat zoals diefstal en bedrog. De meeste processen die zich op het internet afspelen, zijn zelfregulerend. Mensen blijken heel goed tot wederzijds nut met elkaar te kunnen samenwerken. Ze worden niet meteen moordenaars en querulanten zodra je ze van de riem laat.
Ik heb veel in Bosnië gereisd en heb daar een boek over geschreven. In Bosnië moeten de mensen zichzelf zien te redden en dat lukt ze tot op zekere hoogte goed. Ondertussen verkeert het land in chaos, voornamelijk door de pogingen het te helpen. Het is een protectoraat, het is op een onnatuurlijke manier in tweeën gedeeld, het systeem is corrupt, op alle terreinen van het leven zijn er problemen. Maar als je de mensen erop wijst dat er voor de situatie in hun land geen enkele volkenrechtelijke legitimatie bestaat, halen ze hun schouders op. Voor hen heeft het volkenrecht geen enkele waarde.
Het staat er treurig voor met het volkenrecht. Volkenrecht is mijn vak, ik schrijf er mijn dissertatie over. Het bestaat voornamelijk in theorie, er is geen echte praktijk, er zijn geen krachtige instituten die het volkenrecht handhaven. Er is bijvoorbeeld niemand die de voormalige Groenen-minister van Buitenlandse Zaken Joschka Fischer voor het gerecht daagt omdat hij zonder volkenrechtelijke legitimatie militair in Joegoslavië heeft ingegrepen. En er zijn steeds meer landen die net als de Verenigde Staten zeggen dat het ze geen reet kan schelen wat het volkenrecht zegt.
Maar het volkenrecht is mij te dierbaar om me daardoor te laten frustreren. Ondanks alles blijf ik hopen dat de politiek eens wakker zal worden en het volkenrecht serieus zal nemen. Ik wil het utopische idee niet opgeven dat het mogelijk is mensen te laten inzien dat ze er wel bij varen wanneer ze zich aan gemeenschappelijke regels houden. Daarom blijf ik me inzetten voor het volkenrecht. Ik hou graag de moed erin. Ik heb niet voor niets mijn roman Speeldrift een nogal kitscherig happy end gegeven. Veel lezers hadden na alle wreedheid en geweld het liefst een destructief einde gewild, waarin alles kapot zou gaan en er doden zouden vallen. Maar ik laat Smutek en Ada verliefd de opgaande zon tegemoet rijden. Dat vonden veel lezers een provocatie. En dat was het ook.

Juli Zeh

<div class="wpg-element paragraph">
GroenLinks-senator Sam Pormes heeft in de jaren zeventig wel degelijk een guerrillatraining in een Palestijns kamp in Jemen gevolgd. Die conclusie, zeggen betrouwbare bronnen, zal een GroenLinks-commissie trekken in een rapport over Pormes dat op 21 november verschijnt. Pormes heeft altijd ontkend in Jemen te zijn geweest. Juist die ontkenning gaat hem opbreken.
Het gaat niet om een strafbaar feit. De guerrillatraining die een groep Nederlanders in de zomer van 1976 onderging in een Palestijns kamp in Zuid-Jemen, valt niet onder de noemer ‘vreemde krijgsdienst’ of enig ander artikel van het Wetboek van Strafrecht. Zijn deelname aan de training is dan ook niet de reden waarom Eerste-Kamerlid Sam Pormes van GroenLinks onder druk is komen te staan. De geloofwaardigheid van de senator van Molukse afkomst staat op het spel omdat hij altijd systematisch heeft ontkend ooit in Zuid-Jemen te zijn geweest.
Recente publicaties die Pormes’ deelname aan de training bevestigen, hebben het partijbestuur van GroenLinks genoopt de zaak nog eens grondig te onderzoeken. Begin juli stelde het een commissie in met de opdracht na te gaan of ‘de heer Pormes in verschillende stadia van zijn politieke loopbaan de partij naar waarheid en voldoende volledig (heeft) geïnformeerd over zijn verleden’. De commissieleden Floris Tas en Simon Minks, beiden werkzaam aan de Politieacademie, hebben zich de afgelopen maanden uitvoerig verdiept in de Jemen-reis (en in drie andere kwesties waardoor Pormes in het verleden in opspraak kwam).
Pormes ontkent ook dinsdag tegen Vrij Nederland nog met klem dat hij in Jemen geweest is. Hij heeft eind vorige week met de beide commissieleden gesproken, vertelt hij. Ze voerden tegen hem aan dat ze twee getuigen hadden van zijn reis. De een omschrijft Pormes als ‘iemand met een BVD-fobie, die is echt niet normaal’. De ander maakt volgens hem een ‘gigantische vergissing’, net als alle anderen die menen dat hij de training heeft gevolgd. ‘Men praat elkaar na.’ Volgens Pormes heeft hij bij de commissie zijn agenda van de zomer van 1976 overlegd, alhoewel niet in schriftelijke vorm. ‘Ik heb verteld wat ik gedaan heb in die tijd. Hebt u nog de agenda van die jaren?’
In de zomer van 1976 reisden vijftien linkse activisten van Nederland naar Zuid-Jemen op uitnodiging van Wadi Haddad. Haddad was naast George Habash de belangrijkste man van het Popular Front for the Liberation of Palestine (PFLP). Hij beschikte over een ijzingwekkende staat van dienst op het terrein van aanslagen en vliegtuigkapingen gericht tegen de staat Israël. En hij had het PFLP omgebouwd tot een knooppunt van het internationale linkse terrorisme. In zijn kampen waren eerder al strijders uit Spanje, Italië, Ierland, Frankrijk, Japan en Duitsland getraind in het hanteren van wapens en explosieven.
De groep Nederlanders was bij elkaar gebracht door Adrie Eeken en Ciska Brakenhoff, twee activisten van het Palestina Komitee, afdeling Drenthe. Tijdens hun bezoeken aan Palestijnse vluchtelingenkampen hadden ze, tegen de zin van het landelijke Palestina Komitee, banden aangeknoopt met het PFLP. Met de uitnodiging van Haddad in hun achterzak namen ze contact op met leden van de voormalige Rode Jeugd, de in 1974 opgeheven organisatie rond de veroordeelde bommenlegger Lucien van Hoesel. Uit dat contact ontstond de groep van linkse radicalen die in de zomer van 1976 bij het studentenreisbureau van de NBBS een reis naar het Midden-Oosten boekte. Over die reis is inmiddels zo veel gepraat en geschreven dat de namen van de deelnemers vrijwel allemaal bekend zijn.
Verschillende deelnemers aan de Jemen-reis en ook degenen die erover publiceerden, hebben inmiddels een bezoek van de commissieleden Tas en Minks gehad. De kans lijkt daarom klein dat de commissie tot een oordeel komt dat afwijkt van wat in die kennerskring als waarheid bekendstaat, namelijk dat de Sam Pormes die tegenwoordig voor GroenLinks in de Eerste Kamer zit, dezelfde is als de Pormes die overal als deelnemer aan de Jemen-reis te boek staat. Wettig en overtuigend bewijs ligt echter niet voor het oprapen. Niemand in de inner circle wil als matennaaier de geschiedenis in.
Komend weekend, zo is de bedoeling, gaat het rapport, inclusief het weerwoord van Sam Pormes, richting partijbestuur, dat zich er maandag 21 november over buigt en diezelfde avond met een oordeel komt. ‘Het NOS Journaal staat al klaar om dat oordeel te vernemen,’ meldt partijvoorzitter Herman Meijer.
Stel dat de commissie het partijbestuur ervan overtuigt dat Pormes tegen de partij gelogen heeft over zijn verleden, wat zouden volgens Meijer dan de consequenties moeten zijn? ‘Dan zullen we moeten vaststellen dat hij ons niet meer kan vertegenwoordigen. Ook ligt een royement voor de hand. Maar uiteindelijk kan niemand hem zijn zetel in de Eerste Kamer afnemen. We kunnen hem alleen vragen die ter beschikking te stellen. Daarnaast zal de conclusie ook moeten zijn dat de partij heeft gefaald bij de screening en moeten we zien wat we daaraan kunnen verbeteren.’
Over wat ze precies in het PFLP-kamp deden, zijn de Jemen-gangers zelf heel terughoudend. Na terugkeer hebben sommigen er in interviews over verteld. Tien jaar later blikte een aantal van hen op de reis terug in het boekje ’n Hollandse stadsguerrilla van de journalisten Frans Dekkers en Daan Dijksman. Nu, bijna dertig jaar na de reis, is de bereidheid om erover te praten alleen maar geringer geworden. Slechts een enkeling wil er publiekelijk voor uitkomen, anderen willen er alleen anoniem over vertellen. Ook voor het boek Tien Rode Jaren, dat dit voorjaar verscheen, wilden Jemen-gangers hooguit off the record over de reis praten.
Op diezelfde terughoudendheid stuitten ook regisseur Leo de Boer en researcher Hans Dortmans bij de voorbereidingen van hun film De rode jaren, die op het komende International Documentary Filmfestival Amsterdam in première gaat. De documentaire gaat over de geschiedenis van de Rode Jeugd en staat uitvoerig stil bij de Jemen-reis. Mirjam van Hoesel, weduwe van de in 2000 overleden Lucien van Hoesel, bleek als een van de weinigen bereid om voor de camera te vertellen hoe ze samen met Lucien het Jemen-avontuur heeft beleefd.
Een onvrijwillig verslag van de Jemen-reis werd destijds geleverd door Lidwien Janssen, die kort na terugkeer in opdracht van Wadi Haddad de beveiligingsvoorzieningen op het vliegveld in Tel Aviv in kaart moest brengen en ter plekke prompt door de Mossad, de Israëlische geheime dienst, in de kraag werd gevat. Het protocol van haar verhoor, waarin het verblijf in het PFLP-kamp uitvoerig aan de orde komt, geraakte via de BBC in handen van Nieuwe Revu-redacteur Derk Sauer, die het onmiddellijk in zijn blad afdrukte.
Indirecte informatie over het verblijf van de Nederlanders in Jemen komt uit publicaties van en over de Rote Armee Fraktion (RAF). Een aantal leden van de RAF zat tegelijk met de Nederlanders in het PFLP-kamp. Twee van hen waren zelfs door Haddad met de training van de Hollanders belast, als wederdienst voor de gastvrijheid die zij er genoten. De groep Duitsers in het kamp zou later bekend worden als de zogeheten tweede generatie van de RAF, de generatie die onder meer de moord op bankdirecteur Jürgen Ponto en de ontvoering en executie van werkgeversvoorzitter Hanns-Martin Schleyer op haar geweten heeft.
Een van de beide RAF-leden die de Nederlanders trainden, was Peter-Jürgen Boock. Boock heeft inmiddels achttien jaar gevangenis achter de rug. Al in zijn cel nam hij afstand van zijn RAF-verleden, onder meer door er een roman (Abgang) over te schrijven. Inmiddels is hij op vrije voeten en behoort hij tot de mededeelzaamsten onder de voormalige terroristen van de RAF. In de documentaire De rode jaren reist hij met de filmploeg naar Jemen, waar hij een rondleiding door de resten van het kamp geeft en op de kogelgaten wijst in het huis dat gebruikt werd om bestormingen te oefenen. Moeiteloos somt hij de kalibers van de ingeslagen kogels op.
Uit verschillende Duitse bronnen blijkt dat de RAF-leden onaangenaam verrast waren door de komst van de Hollanders. De Rode Jeugd stond bij hen bekend als een groep zonder eenheid en discipline, die zwaar geïnfiltreerd was door de geheime dienst. In het kamp werden hun bangste vermoedens bevestigd. De Nederlanders waren lui en ongedisciplineerd. Velen gedroegen zich als vakantiegangers. Bovendien lagen ze voortdurend met elkaar overhoop. Ze wisten nauwelijks wat ze wilden en wat voor hen het doel van de training was. Een van de Duitsers vertelt ergens dat hij met de Molukse Nederlander in het gezelschap heeft geruzied over het middel van de treinkaping. Hij zegt toen dat middel ‘dom en gevaarlijk’ te hebben genoemd, onder meer vanwege de betrokkenheid van gewone burgers.
Wat het doel van de training betreft, lagen er twee opties: de training was hetzij bedoeld om aan de zijde van bevrijdingsbewegingen elders in de wereld te gaan strijden, hetzij om in eigen land een stadsguerrilla op te zetten. Meestal werd de eerste optie naar buiten uitgedragen (en door de linkse pers gretig gereproduceerd), maar de tweede was voor de meesten het eigenlijke doel, zoals de Duitse bronnen bevestigen.
Zij vertellen ook dat Wadi Haddad de bezoekers van het kamp een voor een testte of ze geschikt en bereid waren om bij wijze van wederdienst acties voor het PFLP uit te voeren. Eerder pleegden bijvoorbeeld drie Japanners in opdracht van het PFLP een bloedige zelfmoordaanslag op het vliegveld in het Israëlische Lod. En ten tijde van het verblijf van de Nederlanders in het kamp namen enkele leden van de RAF deel aan de vliegtuigkaping die in Entebbe smadelijk eindigde. Van de Nederlanders kwam in Haddads ogen met name Lidwien Janssen in aanmerking voor een opdracht. Ze was naïef en fanatiek en stond nog nergens als terroriste bekend. Zij zou gewoon met haar eigen pas het vliegveld van Tel Aviv kunnen inspecteren. Dat bleek een misrekening.
Toen de Nederlandse Jemen-gangers kort na hun terugkeer met de mislukte missie van Janssen werden geconfronteerd, waren velen woedend. Vooral Lucien van Hoesel heeft van de affaire veel last gehad. Na de publicatie van het protocol van Janssens verhoor in Nieuwe Revu werden hij en een paar van zijn kornuiten voor elk wissewasje dat naar links terrorisme rook, van hun bed gelicht. Bij de deelnemers aan de Jemen-reis zat de schrik er vanaf toen goed in. De meesten besloten het pad van de gewapende strijd definitief te verlaten en zich voortaan tot legaal activisme te beperken. Alleen de initiatiefnemers Eeken en Brakenhoff zetten vanuit hun Drentse boerderij de strijd onverdroten voort onder de vlag van het Rood Verzetsfront.
En Sam Pormes? De voor Molukse begrippen extreem-linkse activist verdween in de periferie van de Vrije Zuid-Molukse Jongeren, van waaruit hij een bijrol vervulde bij de bemiddeling met de treinkapers bij De Punt.
</div>