De man bij wie ik filosofie studeerde, was een nuchter iemand. Zo nuchter als zijn naam: Theo de Boer. Wat is absolute vrijheid? vroeg hij zich eens hardop af. Is dat wanneer ik ‘s morgens opsta en niet zoals gebruikelijk mijn ontbijt opeet, op de fiets stap en naar de universiteit rijd, maar in plaats daarvan tot mijn eigen stomme verbazing op de trein naar Parijs stap? Nee, gaf hij zelf het antwoord, dat is juist absolute onvrijheid!
Met die anekdote nam De Boer het vrijheidsbegrip van existentialisten als Jean-Paul Sartre op de hak. Mensen ontwerpen hun leven niet vanuit het niets. Ze hebben een achtergrond, ze hebben ervaringen, ze hebben motieven. Op grond daarvan beslissen ze wat ze willen. Vrijheid is niet iets onverwachts doen, vrijheid is op grond van overwegingen besluiten het ene te doen en het andere te laten. Mensen manifesteren hun vrijheid door zich verschillende mogelijkheden voor te stellen, die te beoordelen en een keuze te maken.
De roman Nachttrein naar Lissabon van de Duits-Zwitserse schrijver Pascal Mercier begint met een schijnbaar sartriaanse vrijheidsdaad. Vanuit het niets besluit de leraar oude talen Raimund Gregorius zijn vertrouwde bestaan op te geven en op reis te gaan naar Lissabon, een stad waar hij nooit eerder is geweest in een land waarvan hij de taal niet kent. Het is een daad waarmee hij niet alleen zijn collega’s en zijn leerlingen verbijstert, maar ook zichzelf. Is het daarmee een bewijs van zijn absolute vrijheid?
Nee, dat is het niet. In de loop van de roman blijkt dat Gregorius wel degelijk allerlei goede gronden had om midden in de les zijn jas te pakken en naar buiten te lopen. Maar die gronden waren hem op het moment zelf nog niet duidelijk. Er was slechts een vage aanleiding. Op weg naar zijn werk had hij een verwarde vrouw ontmoet over wie hij zich had ontfermd. Ze bleek Portugese te zijn. Aan haar moest hij denken toen hij het plotselinge besluit nam er tussenuit te knijpen.
Zijn eerste gedachte was dat hij die vrouw moest terugvinden. Hij doolde door Bern, de stad waar hij zijn leven lang had gewoond en die hij bijna nooit had verlaten. Hij kwam terecht in een boekhandel die Spaanse en Portugese boeken verkocht. Daar kreeg hij een boek in handen van een onbekende Portugese schrijver, Amadeu Inácio de Almeida Prado. De boekhandelaar vertaalde een passage voor hem en hij was meteen gegrepen. Hij besloot terstond naar de schrijver op zoek te gaan, omdat hij vermoedde dat hij van hem iets over zichzelf kon leren.
‘Van de duizend ervaringen die wij opdoen, brengen we er hoogstens één ter sprake,’ had de boekhandelaar Prado geciteerd. ‘Tussen al die verzwegen ervaringen zitten diegene verborgen die ons leven ongemerkt zijn vorm, zijn kleur en zijn melodie geven.’ Precies die zinnen hadden Gregorius aangesproken. Er lagen kennelijk meer mogelijkheden in hem verborgen dan het leraarschap dat hij nu al dertig jaar uitoefende. Hij moest er alleen iets voor doen. Hij moest zich de vrijheid om zijn leven naar eigen goeddunken in te richten, doelbewust bevechten. Door op de trein te stappen, bijvoorbeeld.
‘Onze ervaringen zijn duizend keer talrijker dan uit onze biografie blijkt,’ schrijft de Duits-Zwitserse filosoof Peter Bieri in Het handwerk van de vrijheid. ‘Wie wij zijn en hoe ons leven verloopt, heeft met deze verzwegen ervaringen minstens evenveel te maken als met onze daden.’ Alleen met behulp van een ‘eigenzinnige fantasie’, betoogt Bieri, zijn we in staat de betekenis van die ervaringen te achterhalen en ons leven een nieuwe wending te geven. En juist in die fantasie manifesteren we onze vrijheid.
Dat een en dezelfde gedachtegang zowel in de roman van Mercier als in de wijsgerige verhandeling van Bieri opduikt, is geen toeval: Mercier en Bieri zijn een en dezelfde. De in Bern geboren Peter Bieri is hoogleraar analytische filosofie aan de Freie Universität in Berlijn. In 1995 publiceerde hij de roman Perlmanns Schweigen. Om het hoofdschudden van collega’s te vermijden, gebruikte hij Pascal Mercier als nom de plume. Drie jaar later volgde Der Klavierstimmer, een roman die zo’n succes werd dat hij zich niet langer achter zijn pseudoniem kon verschuilen.
Weer drie jaar later stelde Bieri op zijn beurt Mercier in de schaduw met een eigenzinnig filosofisch boek dat een ongekend succes werd: Das Handwerk der Freiheit. Het bijzondere aan dat boek is dat het vierhonderd pagina’s lang over vrijheid redeneert zonder ook maar één andere filosoof te noemen. Het materiaal waaraan Bieri zijn gedachten ontvouwt, zijn verhalen. Zelf bedachte verhalen, verhalen die door andere filosofen zijn gebruikt om hun argumenten te illustreren, en één klassiek verhaal: de moord die Raskolnikov in Dostojevski’s Misdaad en straf pleegt op een woekeraarster.
Het binnenkort als Het handwerk van de vrijheid in het Nederlands te verschijnen boek leest als een filosofische thriller. In het eerste deel betoogt Bieri dat vrijheid alleen als ‘voorwaardelijke vrijheid’ kan bestaan. Vrijheid is altijd de vrijheid van een bepaalde persoon om op grond van de mogelijkheden die hem ter beschikking staan te besluiten hoe hij zijn leven gestalte wil geven. Daarbij brengt hij zijn eigen voorwaarden mee: zijn afkomst, zijn voorstellingen van het leven, zijn morele overwegingen, zijn idee over wie hij is. Zijn vrijheid bestaat eruit zijn eigen afweging te maken en die in een eigen levensontwerp te realiseren.
In het tweede deel keert Bieri de zaken om. Hij laat de aanhangers van de absolute, onvoorwaardelijke vrijheid prijsschieten op zijn idee van voorwaardelijke vrijheid. Uitvoerig schildert hij bijvoorbeeld dat wie van voorwaardelijke vrijheid uitgaat, juist de onvrijheid van mensen bewijst. Gegeven Raskolnikovs verleden, zijn vertwijfeling, zijn trots en zijn acute nood kon hij eenvoudig niets anders besluiten, niets anders willen en niets anders doen dan de bijl op het hoofd van de woekeraarster laten neersuizen. Zijn gedrag werd geheel door die voorwaarden bepaald, van vrijheid was geen sprake. Maar we willen Raskolnikov voor zijn daad verantwoordelijk stellen. Dat kunnen we alleen wanneer we ervan uitgaan dat die daad los van Raskolnikovs voorgeschiedenis toch een vrije daad was. Met andere woorden, we moeten ervan uitgaan dat Raskolnikov onvoorwaardelijk vrij was.
Bieri werkt in totaal zes van zulke redeneringen uit. En hij doet dat zo overtuigend dat je hem op het laatst gelooft. Totdat je verder leest. In de volgende hoofdstukken slaat Bieri hard terug en toont hij van alle zes pleidooien voor de absolute vrijheid aan dat ze op een reeks fatale misverstanden berusten. Een van zijn favoriete argumenten is dat wie in onvoorwaardelijke vrijheid gelooft, er kennelijk van uitgaat dat er in elke persoon met al diens achtergronden en eigenschappen nog een klein mannetje schuilgaat, een homunculus, die in alle vrijheid alles wat die persoon denkt, wil en doet regisseert. Dat idee, vindt Bieri, moeten we als absurd van de hand wijzen.
Gesterkt door wat in zijn ogen een duidelijke overwinning op de absolutisten is, eindigt Bieri met een krachtig pleidooi voor zijn idee van de voorwaardelijke vrijheid. Raskolnikov mag nog zo hard beweren dat hij gezien zijn voorgeschiedenis echt niet anders kon dan de woekeraarster de schedel splijten, Bieri is er zeker van dat er wel degelijk een moment was waarop hij een stap terug had kunnen doen om zich de morele vraag te stellen of hij wel het recht had de vrouw te doden. Alleen als we van voorwaardelijke vrijheid uitgaan, besluit Bieri zijn betoog, kunnen we begrijpen wat het is om moreel en verantwoordelijk te handelen.
Wanneer het over moraal gaat, is Bieri overigens een stuk onzekerder dan wanneer hij de logica van argumenten beoordeelt. Een van de verhalen waaraan Bieri zijn argumentatie ontvouwt, gaat over een verzetsleider die zich gedwongen ziet zijn geliefde te vermoorden omdat die in handen van de geheime dienst dreigt te vallen en zou kunnen doorslaan. Na de overwegingen van de man minutieus te hebben uiteengerafeld, concludeert Bieri dat die moeilijk anders had kunnen besluiten en dat het ‘verre van ons ligt, hem te veroordelen’. Dat is op zijn zachtst gezegd een problematische bewering. Mag het ene leven worden opgeofferd om dat van anderen te redden?
De filosoof Bieri vindt van wel, maar de schrijver Mercier denkt daar in Nachttrein naar Lissabon, dat drie jaar na Het handwerk verscheen, al weer genuanceerder over. Een van de vele geheimen die Gregorius over Amadeu de Prado ontdekt, is dat hij tijdens de dictatuur van Salazar een vrouw over de grens heeft geholpen die door haar geliefde, een verzetsleider, dreigde te worden gedood omdat ze te veel wist. Kennelijk zijn bij Bieri toch twijfels opgekomen over de juistheid van een preventieve moord en laat hij Mercier de vrouw genade schenken.
Het tegen elkaar in lezen van Het handwerk van de vrijheid en Nacht­trein naar Lissabon is een boeiende bezigheid. In het leven van Amadeu de Prado, dat Gregorius in Lissabon stukje bij beetje uit gesprekken en documenten reconstrueert, keren talloze dilemma’s terug die Bieri eerder in zijn filosofische verhandeling besprak. Prado’s jeugd, zijn huwelijk, zijn vriendschappen, zijn verwikkeling in het Portugese verzet, de sluipende ziekte waaraan hij tenslotte sterft – het is allemaal stof die de schrijver gebruikt om te laten zien hoe zijn ideeën over vrijheid en verantwoordelijkheid in een concreet leven eruit zien.
Merciers roman verheldert Bieri’s filosofie met name waar het gaat om het verwerven, het bevechten van vrijheid. Aan het slot van Het handwerk betoogt Bieri dat juist omdat de vrijheid voorwaardelijk is, we haar ons telkens weer moeten toe-eigenen. En dat, zo houdt hij ons voor, gaat gepaard met vallen en opstaan. Dat slot is niet het beste en het helderste deel van het boek, ook omdat Bieri daar verrassend van toon verandert. De scherpzinnige analyticus maakt plaats voor de belerende docent die de lezer op het hart drukt dat vrijheid hard werken betekent. Bieri vindt dat vrijheid de opdracht inhoudt om met inzet van onze verbeeldingskracht en ons verantwoordelijkheidsgevoel het beste uit onszelf te voorschijn te halen. Zo eindigt Het handwerk van de vrijheid ongegeneerd met een levensles.
Dat vrijheid hard werken betekent, kan een roman overtuigender laten zien dan een filosofisch vertoog. Dat bewijst Nachttrein naar Lissabon, waarin Gregorius zich via het leven en de geschriften van Miguel de Prado een beeld vormt van wat het betekent het leven in eigen hand te nemen. Op het laatst heeft Gregorius daadwerkelijk van Prado geleerd hoe hij dat moet doen. Hij heeft met andere woorden van hem het handwerk van de vrijheid afgekeken. Gelouterd keert Gregorius terug naar het vertrouwde Bern.
Dat de roman op dit punt het filosofische vertoog aanvult en verheldert, neemt niet weg dat hij als geheel nogal gebukt gaat onder de last van Bieri’s wijsgerige ideeën. Voor de schrijver is literatuur kennelijk vooral toegepaste filosofie. Dat wreekt zich in de plot, die hier en daar nogal gekunsteld aandoet. Het verhaal wordt in mindere mate voortgestuwd door de personages en hun motieven dan door de Prado-teksten die Gregorius zomaar in de hand vallen en door de vaak al te toevallige ontmoetingen die hij heeft. De roman schrijdt niet voort van gebeurtenis naar gebeurtenis, maar van thema naar thema.
Eigenlijk is Het handwerk van de vrijheid veel meer een page-turner dan Nachttrein naar Lissabon. Met spanning volg je hoe Bieri zich redt uit argumentaties waarin hij zich volledig leek te hebben verstrikt. Bieri is een denker in de Angelsaksische traditie van de ordinary language philosophy, een traditie die teruggaat op het werk van Ludwig Wittgenstein. Met pijnlijke precisie ontleedt hij hoe wij woorden als ‘wil’, ‘vrijheid’ en ‘verantwoordelijkheid’ gebruiken. Hij laat zien hoe we ons soms door die woorden laten beheksen en dan tot onzinnige conclusies komen, bijvoorbeeld dat vrijheid alleen als absolute vrijheid kan bestaan.
Met die ontnuchterende en reinigende manier van redeneren mengt Bieri zich de laatste tijd steeds uitdrukkelijker in het publieke debat. In Duitsland wordt momenteel heftig gediscussieerd over de bedreiging die wetenschappen als de neurobiologie voor de menselijke vrijheid zouden vormen. Uit de hoek van die wetenschappen werd onlangs betoogd dat met het voortschrijden van de kennis over hoe de hersenen het gedrag bepalen, een begrip als vrijheid hoe langer hoe meer aan inhoud verliest.
Bieri was een paar maanden geleden te gast in de befaamde televisietalkshow Das philosophische Quartett van Peter Sloterdijk en Rüdiger Safranski. Terwijl de beide sterfilosofen in apocalyptische visioenen de gevaren schilderden die de neurobiologie voor de vrijheid inhoudt, legde Bieri kalm uit dat al die angsten op denkfouten berusten. De geest, de ziel, de vrije wil kennen een eigen taal, het lichaam, de hersenen, de synapsen een andere. De ene taal zal de andere nooit kunnen vervangen. In de wetenschappelijke taal heeft het begrip vrijheid helemaal geen betekenis. De aanval van de neurobiologie op de menselijke vrijheid is, zo concludeerde Bieri, niet meer dan een schijngevecht, een potje schaduwboksen.
‘Er is voor mij niets mooiers op de wereld dan een geslaagde zin,’ bekende Bieri ooit in een interview. De nogal ascetische denker, die een uitgesproken hekel heeft aan ‘lawaaiige media, snelle elektronica en slordig taalgebruik’, heeft het trage spreken en het trage denken tot deugd verheven. Dat doet hij bovendien in een taal die een on-Duitse, ja Britse elegantie bezit. Filosoferen met Bieri is niet alleen een geestelijk, maar ook een esthetisch genoegen. Daarom is het jammer dat hij heeft laten doorschemeren zich in de toekomst steeds meer op zijn literaire werk te willen toeleggen. ‘Pas als de woorden poëzie zijn, werpen ze werkelijk licht op de dingen,’ laat hij Gregorius in zijn roman zeggen. Maar voorlopig schijnt het licht in Bieri’s filosofische proza mooier en helderder dan in zijn literaire.
Pascal Mercier, ‘Nachttrein naar Lissabon’, vertaling Gerda Meijerink, Wereldbibliotheek, 415 pagina’s, € 22,50
Peter Bieri, ‘Das Handwerk der Freiheit’, Hanser, € 30,50. ‘Het handwerk van de vrijheid’ verschijnt in april, vertaling Frans van Zetten, 415 pagina’s, € 34,90

Antoine Verbij

Gerelateerd