‘Wat kunnen mij de besognes van een beddenverkoper schelen!’ riep Marcel Reich-Ranicki, de paus van de Duitse letteren, met overslaande kraakstem in een gedenkwaardige uitzending van Das literarische Quartett. ‘Ik lees liever over een componist of een wetenschapper.’
Reich-Ranicki wond zich op over Michael Kumpfmüllers De lotgevallen van een beddenverkoper, een roman over een kleine handelaar die, achtervolgd door schuldeisers, van de Bondsrepubliek naar de DDR vlucht. De opmerking van de meester-criticus wekte alom verbazing. In één armzwaai had hij een aanzienlijk deel van de wereldliteratuur overboord gegooid. Reich-Ranicki verwoordde een dogma van de literatuur die na de oorlog opkwam en met name in Duitsland lange tijd dominant was. Literatuur moest interessant, intellectueel en innovatief zijn. En dat kon niet met personages uit het grijze midden van de samenleving.
Reich-Ranicki behoorde eind jaren vijftig tot de literatoren van de Gruppe 47, die een vernieuwende en geëngageerde literatuur voorstonden. Hoogtepunten uit die school waren De blikken trommel van Günter Grass en Biljarten om half tien van Heinrich Böll, romans met een gelaagde structuur, ingewikkelde perspectiefwisselingen en surrealistische wendingen. En met hoofdpersonen die voor de intellectuele elite complex en diep genoeg waren om zich ermee te kunnen vereenzelvigen.
Beide boeken verschenen in 1959. In datzelfde jaar verscheen ook Allesbehalve een held van Rudolf Lorenzen, het ongecompliceerd vertelde relaas van een doorsnee employé op een scheepvaartkantoor. Het werd door de literaire kritiek nauwelijks waargenomen. Ruim veertig jaar later, de modernistische dogma’s zijn evenals hun pleitbezorgers inmiddels sleets geworden, is Allesbehalve een held herontdekt als een boek dat een wereld uitbeeldt waarop ten onrechte slechts zelden het licht van de literaire verbeelding valt.
Het verhaal begint in de jaren dertig in Bremen. Robert Mohwinkel is een bleekneuzige tiener die vaak wordt gepest. Zelfs zijn beste vriend vernedert hem. Om te overleven oefent Robert zich in dulden en wegduiken. In de Hitlerjugend verschuilt hij zich in het midden van de marscolonne. Zijn middelbare school breekt hij af om net als zijn vader employé te worden op een scheepvaartkantoor. Zijn hoogste ambitie is het om het in die branche tot procuratiehouder te schoppen.
Om hem heen verandert de wereld. Robert probeert daar zo min mogelijk deel aan te hebben. Dat joodse leerlingen, leraren en collega’s verdwijnen, neemt hij amper waar. De nazi-organisaties mijdt hij omdat ze hem met hun grofheid angst inboezemen. Zijn sociale leven blijft beperkt tot enkele vrienden en de dansschool. In een havencafé leert hij drinken. Dans en drank helpen hem over de drempel naar het andere geslacht. Maar voor hij met zijn Ilse het bed durft te delen, moet hij onder de wapenen.
Als radiotelegrafist blijft hij goeddeels buiten het schootsveld van de vijand. Bij Stalingrad geeft hij zich over aan de Russen. Door zich klein te houden overleeft hij de Siberische kampen. Met een gesimuleerde ziekte mag hij terug naar huis.
Daar meldt hij zich opnieuw bij het scheepvaartkantoor, dat op de puinhopen van Bremen probeert door te starten. Terwijl iedereen van het wirtschaftswunder profiteert, komt Robert geen stap verder. Hij beproeft zijn geluk in Frankrijk, maar daar gaat het alleen maar bergafwaarts met hem. Eenmaal op de bodem van het bestaan en in de steek gelaten door zijn Ilse, laat hij zich in met duistere handel. Zodra hij daarmee genoeg heeft verdiend, vestigt hij zich als reder in Lübeck.
Robert Mohwinkel is een typische Duitse onderdaan. Hij houdt zich verre van de grote politiek. De opkomst van Hitler speelt zich slechts aan de rand van zijn gezichtveld af, de holocaust valt zelfs geheel buiten zijn horizon. Hij kent geen groter onrecht dan gepasseerd te worden bij een promotie. Robert Mohwinkel is het type Duitser dat de nazi-misdaden mogelijk heeft gemaakt door zich ervoor af te sluiten.
Lorenzen weigert echter een vermanende vinger naar Robert uit te steken. Anders dan Böll en Grass moraliseert hij niet over de nazi-tijd. Van de literatuur werd eind jaren vijftig verantwoording verlangd tegenover het gericht der geschiedenis. Maar in Lorenzens roman is de geschiedenis net zo ver en vreemd als ze in de waarneming van de Duitse kleinburgers was. De horizon van de roman valt samen met die van zijn personages.
De enig kritische handgreep die Lorenzen hanteert, is die van de ironie. Maar daar was zo kort na de oorlog nog geen waardering voor. Lorenzen concentreert zijn ironie in de figuur van Roberts moeder. Bij haar neemt de onderdanenmentaliteit groteske vormen aan. Zwijgen en de stoep goed boenen, luidt haar motto. Ze ligt nachtenlang wakker uit angst dat iemand haar bij de nazi’s aangeeft omdat ze in de tram hardop over de kwaliteit van het vlees heeft geklaagd.
Die ironische afstand tot de grote geschiedenis tref je tegenwoordig veel bij jongere Duitse schrijvers aan. Eigenlijk schreef Lorenzen avant la lettre een zeer hedendaagse roman. Hedendaags ook in de zin dat hij ruim aandacht besteedt aan de populaire cultuur van de jaren dertig, veertig en vijftig. Dat was destijds in de literatuur nog zo goed als taboe. Met grote precisie beschrijft Lorenzen de regels en gebruiken op de dansschool, de dansen die in en uit de mode waren en de dansen die men in de nazi-tijd alleen in het geniep uitvoerde.
Even nauwgezet noteert de schrijver de merken van de sigaretten die Robert en zijn collega’s rookten, de soorten drank die ze dronken, de titels van de muziek die ze beluisterden en de namen van de gelegenheden die ze bezochten. Hij doet dat weliswaar nog niet zo fetisjistisch als bijvoorbeeld Bret Easton Ellis in American Psycho, maar loopt daar duidelijk op vooruit. Met smaak beschrijft hij hoe na de oorlog de inrichting van Roberts ouderlijke woning veranderde. De kleuren werden lichter, de meubels ranker, ‘er kwamen steeds minder donkere gestoofde maaltijden op tafel, de braadharingen maakten plaats voor beige gerechten, roomsauzen, asperges en gekookte vis’.
Gedetailleerd is ook Lorenzens beschrijving van de gang van zaken in de vrachtvaart. Lorenzen put daarvoor uit eigen ervaring. Net als Robert Mohwinkel werkte de schrijver in de jaren dertig op een scheepvaartkantoor. Ook Lorenzens kennis van de populaire cultuur is professioneel en niet louter literair. Na de oorlog specialiseerde Lorenzen zich als journalist in de wereld van het amusement. Dat hij een roman schreef, was toeval. Hij won een verhalenwedstrijd van de Süddeutsche Zeitung en werkte zijn inzending uit tot Allesbehalve een held. Daarna schreef hij scripts voor radio, televisie en film en maakte hij documentaires. Zijn literaire productie in enge zin bleef beperkt tot een prozabundel en nog twee romans.
Het was een goede gedachte van uitgever Klaus Schöffling om in 2002 de tachtigste verjaardag van Rudolf Lorenzen op te luisteren met een heruitgave van Alles andere als ein Held, dat nu in Nederlandse vertaling is verschenen. Niet alleen omdat de roman zoals betoogd veel hedendaagse trekken heeft, hij handelt bovendien over aspecten van de oorlog waar Duitsers zelfs nu niet graag aan herinnerd worden.
Lorenzens roman laat de betrekkelijke luxe zien waarin de Duitsers en met name het Duitse leger tijdens de oorlog leefden, een luxe die werd geroofd uit de bezette gebieden. Robert Mohwinkel ontdekt dat tussen Berlijn en Stalingrad de slaapwagons comfortabel zijn, de drankrantsoenen ruim en de proviand overvloedig. Zolang het front ver is, neemt hij het ervan. En op de regelmatige verloven trakteert hij het thuisfront op overdadige ‘spekpakketten’.
Vorig jaar publiceerde de historicus Götz Aly een onthullend boek, Hitlers Volksstaat, waarin hij liet zien met welke monetaire en boekhoudkundige trucs de nazi-regering de levensstandaard van leger en bevolking gedurende de oorlog op een kunstmatig hoog peil hield. Wat het meest verbijstert, is de nauwgezetheid waarmee het nazi-regime zijn ongegeneerde roof van geld en goederen de schijn van economische rationaliteit meegaf. Een accountant zou er zijn paraaf onder kunnen zetten. Hitlers gewillige boekhouders werden naderhand beloond met hoge posten in de Bondsrepubliek.
Wat Aly bewijst, laat Lorenzen zien. De Duitsers waren in het Derde Rijk geen ‘gewillige beulen’, zoals Daniel Goldhagen in zijn provocerende Hitlers Willing Executioners beweerde. Het volk steunde Hitler niet omdat het met zijn waanzinnige ideologie instemde, het steunde hem omdat hij ervoor zorgde dat zijn onderdanen niets te kort kwamen.
Robert Mohwinkel danste en dronk zich door het Derde Rijk. Toen hij tien jaar na de oorlog zijn eigen onderneming had, bekende hij tegenover zijn joodse notaris dat hij zo stom was geweest jarenlang aan die nazi-onzin te hebben meegedaan. ‘Mr. Abendroth probeerde zich voor te stellen hoe deze jongeman als knaap samen met andere knapen achter een vlag aan had gemarcheerd. Hij keek naar Robert en hij moest lachen. De hele avond moest hij er steeds weer om lachen.’
Rudolf Lorenzen, ‘Allesbehalve een held’. Vertaling Wil Boesten, De Arbeiderspers, 507 pagina’s, € 34,95

Gerelateerd