Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead">Wat moeten we nou eigenlijk vinden van Kanye West? Hij is meer dan de roepende dorpsidioot, maar muzikaal maakt hij zijn grootspraak ook niet waar. Zelfs hiphopliefhebber Thomas Heerma van Voss twijfelt.</div>
Hebben we de definitieve versie van het nieuwe Kanye West-album al gehoord? Het is nog steeds onduidelijk. ‘So happy to be finished with the best album of all time,’ twitterde hij vorige maand, met de groteske zelfverzekerheid die hem al jaren kenmerkt. Maar de weken die volgden, verraadden juist artistieke twijfel.
Voortdurend veranderde hij de titel van het project, via onder meer So help me god en Waves kwam hij uiteindelijk bij The Life of Pablo terecht; in januari zette hij een tracklist van tien nummers online; na de veelbesproken, extreem rommelige releaseparty verscheen het album ineens dagenlang niet – en toen stond het plots online, exclusief op de weinig populaire streamingdienst Tidal, met maar liefst achttien nummers. Enkele gastoptredens waar menig rapper een moord voor zou doen, bijvoorbeeld van de populaire zangeres Sia, met wie Kanye (1977, Chicago) vlak voor verschijning nog bij Saturday Night Live optrad, waren zonder toelichting geschrapt. Sommige coupletten had Kanye op de valreep nog drastisch aangepast (zijn sneren naar Taylor Swift werden bijvoorbeeld ineens een stuk zachtaardiger: was hij bang dat het te veel over hun ruzie zou gaan en niet over de muziek?). Ook liet hij enkele hele nummers weg, om ze later toch weer aan The Life of Pablo toe te voegen. En van alles deed hij in hoofdletters verslag via Twitter, meestal plaatste hij tientallen manische berichten vlak na elkaar en volgde daarop weer langdurige stilte. Alsof hij maar een uurtje per dag internetverbinding had en daar optimaal gebruik van wilde maken. Afgelopen Valentijnsdag, terwijl hij zijn album nog aan het bijschaven was: Mark Zuckerberg invest 1 billion dollars into Kanye West ideas after realizing he is the greatest living artist and greatest artist of all time. 

<h5>Tromgeroffel</h5>
Er ontstond de vreemde situatie dat verschillende critici verschillende versies van hetzelfde album recenseerden, dat luisteraars niet wisten welk deel van het album tijdelijk was. Omdat het album nog niet steeds fysiek is geperst, kan Kanye er in theorie altijd aan blijven sleutelen. Een kunstwerk dat nooit een definitieve vorm aanneemt.<q class="pull-right">Voor het eerst lijkt Kanye ook niet precies te weten wat hij wil. Hij durft niet meer te zeggen: dit is het, mijn nieuwe meesterwerk, hij laat zich leiden door respons.</q>
Het heeft iets indrukwekkends, hoe Kanye de mondiale aandacht voor de zoveelste keer op zichzelf en zijn nieuwe muziek weet te vestigen. Die twee hangen bij hem – gelukkig – meestal samen. En dat is ook, kort gezegd, de reden waarom hij in de loop der jaren met zoveel krankzinnige uitspraken is weggekomen: zijn gedrag ontstijgt uiteindelijk het amusement. Hij is niet enkel een brullende dorpsidioot, omdat hij aan het einde van de rit steeds nieuwe muziek levert. En omdat hij met die muziek zijn grootspraak (min of meer) waarmaakt en zonder terughoudendheid een nieuwe standaard zet: voilà, hier is mijn nieuwe album, dit wordt het geluid waar jullie de komende jaren naar luisteren. The Life of Pablo presenteerde hij met eenzelfde tromgeroffel. Alleen: maakt hij die artistieke pretentie ook waar? Het album – of althans: wat er tot nu toe van is verschenen – voelt meer aan als een verzameling van de verschillende registers die hij tot nu toe bespeeld heeft dan als een volwaardige nieuwe richting. Op zich niet erg, maar voor het eerst lijkt Kanye ook niet precies te weten wat hij wil. Hij durft niet meer te zeggen: dit is het, mijn nieuwe meesterwerk, maar hij laat zich leiden door respons, trekt nummers weer in, blijft eraan pielen. Het geeft zijn grootspraak plotseling iets onmiskenbaar tragisch. Alsof hij zichzelf aan het overschreeuwen is.
<h5>Teksten over zichzelf</h5>
Doe het niet. Dat was wat iedereen Kanye West aanraadde toen hij iets na de eeuwwisseling begon met rappen. Als producer maakte hij al jaren indruk met zijn werk voor Jay-Z’s label Roc-A-Fella: zijn producties waren warm, sfeervol, veelal leunend op oude soulsamples die nooit eerder waren gebruikt in de rapwereld. Dit geluid had er onder meer voor gezorgd dat Jay-Z in 2001, na enkele creatief gezien magere jaren, weer terug in de schijnwerpers kwam met zijn meesterwerk The Blueprint. Op het refrein van het nummer ‘Never change’ is een dan 24-jarige Kanye West zelfs te horen. Het is de eerste keer dat hij ooit iets op cd rapt: ‘I’m still fucking with crime, cause crime pays. Out hustling, same clothes for days. I’ll never change, I’m too stuck in my ways. I never change.’
De tekst is duidelijk geschreven vanuit het perspectief van Jay-Z, die in de losse coupletten uitgebreid ingaat op zijn vroegere bestaan als drugsdealer en hustler. Met Kanye Wests eigen, vrij zorgeloze midde class-verleden heeft het refrein niets te maken – en dat is ook een van de bezwaren die Roc-A-Fella tegen hem als soloartiest heeft. Zijn profiel past niet bij de andere artiesten van het label, die veelal rappen over het leven op straat en de ontberingen die ze daarbij moeten doorstaan. Waar kan Kanye over rappen? Wat heeft hij te vertellen? Als producer is hij uitstekend, als beginnend rapper weet hij bijna niemands aandacht vast te houden.
Maar Kanye is vastberaden. Hij wil geen leven in de schaduw, waartoe producers onvermijdelijk veroordeeld zijn. Hij wil verhalen vertellen, geen verzonnen gangsterraps, maar openhartige teksten over zichzelf (‘First nigga with a Benz and a backpack’). Dat hij uiteindelijk toch een contract krijgt als soloartiest heeft hij vooral te danken aan het feit dat Jay-Z hem niet wil kwijtraken als producer.
<h5>Snakken naar God</h5>
Als Kanye in 2004 debuteert met The College Dropout levert dat een onverwacht groot commercieel succes op, dat qua toegankelijke soulsound in het verlengde ligt van Jay-Z’s The Blueprint. Maar tegelijk is het album veel meer dan een knap uitgevoerde herhalingsoefening, in essentie laat dit debuut al zien met welke grondgedachten Kanye West te werk gaat, en waarmee hij in de jaren die volgen de muziekwereld steeds verder zal veroveren.
Ten eerste is er zijn perfectionisme. Een nagenoeg voltooide The College Dropout lekt weken voor verschijning al online uit. Bijna alle artiesten zouden daarop, vrezend voor teruglopende verkoopcijfers, hun album sneller uitbrengen dan gepland. Wat doet Kanye West? Hij stelt zijn debuut uit, meermalen. Hij schrapt nummers, voegt live-instrumenten toe, nodigt nieuwe gasten uit; maandenlang is hij ermee in de weer, op een wijze die doet denken aan wat hij nu met The Life of Pablo doet. Wie de eerder uitgelekte versie van zijn debuut vergelijkt met de uiteindelijke versie hoort twee verschillende albums – waarbij de definitieve plaat muzikaal gezien veruit het interessantst is.
Ten tweede is op het (vrij klassieke) debuut al heel duidelijk te horen waar rappen voor Kanye West om draait. Niet om een stoer straatimago. Niet om het pleasen van zijn publiek. Niet om een toegankelijk refrein (hoewel hij daar vanaf het begin een talent voor heeft). Nee, ondanks de veelvoud aan gastartiesten die op elk album langskomen, ondanks de grote hits die hij keer op keer scoort, draait het hoofdzakelijk om Kanye West zelf.
Prachtig, zijn eerste single ‘Through the Wire’, waarin hij niet alleen nauwkeurig verslag doet van het auto-ongeluk dat hem in 2002 bijna zijn leven kost, maar dat hij hoorbaar opneemt met een hevig gekneusde kaak. Dan doet het er ineens niet meer zoveel toe dat hij technisch gezien geen perfecte rapper is. Dat zijn zinnen soms niet helemaal uitkomen. Er klinkt een intensiteit en emotionele oprechtheid in door die bij populaire artiesten amper voorkomen. En die mij, aanvankelijk ook sceptisch over Kanye’s raptalent, ook over de streep trekken. Zeker wanneer hij meer singles uitbrengt. Kanye blijkt de meester van de stemverheffing, de voelbare verontwaardiging. ‘Jesus Walks’ is een prachtig verslag van zijn worsteling met en zijn liefde voor religie: ‘The way Kathie Lee needed Regis, that’s the way I need Jesus. (&#8230;) / They say you can rap about anything except for Jesus / That means guns, sex, lies, videotape / But If I talk about God my record won’t get played, huh?’
Hoeveel rappers durven nou hardop te zeggen dat ze snakken naar God, dat ze überhaupt ergens hevige behoefte aan hebben?
<q class="pull-right">Je zou kunnen zeggen dat hij langzaam ontspoort. Je zou ook kunnen zeggen dat hij steeds meer in zijn rol groeit.</q>
<h5>Rappen over zijn moeder</h5>
In de albums die op The College Dropout volgen, verandert Kanye’s muziek voortdurend. De warme soul wordt stukje bij beetje ingeruild voor een mechanischer, electronischer geluid. Het lijkt alsof hij met elk nieuw project reageert op het vorige. Na het kale, introverte 808s &amp; Heartbreak (2008) volgt My Beautiful Dark Twisted Fantasy (2010), een bloemrijke hiphop-opera vol gastoptredens, en daarna is er Yeezus (2013), een chaotische plaat waarbij hij niet eens de moeite nam een omslag te ontwerpen: de cd wordt geleverd in een kaal hoesje, zonder tracklist, zonder toelichting. Steeds opnieuw introduceert Kanye een geluid dat daarna vlug wordt overgenomen door andere artiesten, en zodra het gangbaar wordt, lijkt hij er zelf niet meer in geïnteresseerd.
En intussen laat hij het publiek meer en meer van zichzelf zien. Je zou kunnen zeggen dat hij langzaam ontspoort. Je zou ook kunnen zeggen dat hij steeds meer in zijn rol groeit.
Wereldberoemd is het fragment waarin hij, tijdens de Video Music Awards 2009, de microfoon pakt uit de hand van de net bekroonde Taylor Swift, om te zeggen dat niet zij maar Beyoncé de prijs voor beste videoclip van het jaar verdient. Of het moment waarop hij vlak na orkaan Katrina (2005), middenin een live uitgezonden geldinzamelingsactie, afwijkt van de voorgeschreven tekst en een emotioneel relaas over onderdrukte zwarten afsteekt. ‘George Bush doesn’t care about black people,’ is zijn laatste zin, voor de live-verbinding wordt afgebroken.
<div class="figure--right">
<figure id="post-317642 media-317642" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Photo_College-D_300CMYK-1.jpg" alt="" /><figcaption>2005: The College Dropout, een onverwacht commercieel succes | Foto: Universal Music</figcaption></figure>
</div>
Het is een emotionele, ongeremde kant die ook steeds duidelijker in zijn muziek naar voren komt, die zijn muziek voor mij ook zo de moeite waard maakt. De muziek is levendig, en de raps zijn van een openhartigheid die binnen hiphop zelden voorkomt. Hij rapt zonder terughoudendheid over zijn moeder, voor wie hij een zeldzame affectie voelt; er zijn verhalen over zijn interacties met strippers, zijn moeizame liefdesleven. En wanneer vlak na elkaar zijn relatie met model Amber Rose stukloopt en zijn moeder onverwachts overlijdt, stapt hij tijdelijk over van rappen naar zingen, gebruikmakend van de zowel populaire als verguisde stemvervormer Auto-tune. De muziek krijgt iets sentimenteels en tegelijk zit in dat onvervalste schreeuwen, dat uitgesmeerde verdriet – de grote hit van het album: ‘Somewhere far along this road, he lost his soul to a woman so heartless / How could you be so heartless? / Oh, how could you be so heartless?’ – ook een zekere charme. Alsof hij geen energie meer heeft voor volwaardige hiphop. Of werkelijk uitgedachte concepten. Het is nog geen vijf jaar na zijn debuut, en hij lijkt getransformeerd in een volledig nieuwe artiest.
<h5>Expansiedrift</h5>
Hij wil meer, steeds meer. Misschien is dat wel de meest duidelijke constante in zijn loopbaan. Geen moment neemt hij genoegen met zijn eigen rol: eerst wil hij meer zijn dan enkel een producer, dan laat hij zich als rapper steeds nadrukkelijker gelden. Die drang tot vernieuwing zorgt ervoor dat zijn muziek altijd in elk geval intrigerend is, zelfs bij de minder geslaagde projecten (in alle eerlijkheid: het is vrij vreselijk om hem te horen zingen). En in het beste geval levert het ronduit briljante composities op, waarin hij de wetten van het hele hiphopgenre vernieuwt en uitbreidt, waarin hij plotseling nummers van elf minuten maakt die van begin tot eind overrompelen.
Maar die expansiedrift heeft er onvermijdelijk toe geleid dat hij zichzelf is gaan zien als meer dan een muzikant. Hiphop? Daarmee is hij begonnen, ja, maar tegenwoordig ziet Kanye West zichzelf als een allround kunstenaar, iemand die niet alleen de wetten van de muziekwereld bepaalt maar ook die van de mode, van de cinema, van eigenlijk alle kunsten.
<div class="figure--left">
<figure id="post-317644 media-317644" class="align-left"><img decoding="async" class="alignright" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/prev_watermarked0_53829849.jpg" alt="" /></figure>
</div>
Dat zelfbeeld is zonder meer versterkt door de cultus die de afgelopen jaren rondom zijn privéleven is ontstaan. Zeker sinds zijn in 2014 voltrokken huwelijk met Kim Kardashian – een ‘tv-persoonlijkheid’ die bekend is geworden toen een sekstape van haar op internet verscheen en die haar roem nadien uiterst behendig heeft gecultiveerd – is hij niet meer uit de media weg te slaan. Samen vormen ze, wellicht na Jay-Z en Beyoncé, het bekendste showbusinesskoppel ter wereld. Elke stap die ze zetten, wordt breed uitgemeten, meestal zonder duidelijke reden. Waarom weten we werkelijk alles over hun privéleven, hun trouwen, hun kinderen? Waarom krijgen we mee dat Kanye West enkele dagen geleden samen met zijn tweejarige dochtertje bij het winkelen in slaap is gevallen?
Er is geen rationale verklaring voor, de twee vormen hun eigen nieuws. Wat Kanye ook doet, waar hij ook heen gaat: er wordt over geschreven.
<q class="pull-right">Hij stelt geen vragen, praat uitsluitend nog in uitroeptekens, schreeuwt meningen rond zonder enige nuance. Waarom krijgt het publiek geen genoeg van hem?</q>
Vermoedelijk heeft het ervoor gezorgd dat hij in de loop der jaren nog meer in zijn eigen kunnen is gaan geloven. Dat hij is begonnen zonder enig spoor van humor of ironie te roepen dat hij de stem van deze generatie is. De belangrijkste persoon sinds Andy Warhol. Een moderne Shakespeare. En het is geen act, daarvoor zegt hij het te vaak, te stellig ook. Medio februari verschijnt een backstage-fragment van Saturday Night Live online, waarop hij, niet wetend dat er een microfoon aangaat, tekeer gaat wanneer het podium niet naar zijn wensen is ingericht: ‘Are they fucking crazy? By 50 percent [I am more influential than] Stanley Kubrick, Picasso, Apostle Paul, fucking Picasso and Escobar. By 50 percent more influential than any other human being. Don’t fuck with me. Don’t fuck with me. Don’t fuck with me. By 50 percent dead or alive, by 50 percent for the next 1,000 years. Stanley Kubrick, ‘Ye.’
<h5>Donald-Kanye-quiz</h5>
In Amerika wordt weleens de vergelijking gemaakt tussen Kanye en, jawel, die andere driftig roepende Amerikaan die de gemoederen zo bezighoudt: Donald Trump. Er staat tegenwoordig zelfs een populaire quiz online met een rijtje uitspraken en daarnaast de vraag: wie van de twee zei dit?
The doors may be heavier but I promise you WE WILL BREAK THEM. (Antwoord: Kanye West.) 
@katyperry Katy, what the hell were you thinking when you married loser Russell Brand. There is a guy who has got nothing going, a waste! (Antwoord: Donald Trump)
<div class="figure--right">
<figure id="post-317646 media-317646" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/prev_watermarked0_53546557.jpg" alt="" /></figure>
</div>
Ik had slechts de helft van de vragen goed. Bij de meeste had ik ook werkelijk geen idee, wat aangeeft in welke categorie Kanye zich tegenwoordig bevindt: hij stelt geen vragen, hij praat uitsluitend nog in uitroeptekens, schreeuwt meningen rond zonder enige nuance. Waarom krijgt het publiek ondanks zulke uitspraken geen genoeg van hem, waarom is Kanye ondanks zijn immer groeiende zelfoverschatting al ruim tien jaar een van de populairste artiesten ter wereld?
Zoals gezegd: omdat hij zijn woorden tot op zekere hoogte waarmaakt, of in elk geval altijd met verrassende, hoogstaande muziek is gekomen. Tot nu. Voor het eerst lijkt hij zichzelf in de vingers te snijden. Hij is al tien jaar onophoudelijk bezig een overtreffende trap te bereiken, hij moet steeds harder schreeuwen om zichzelf te overstemmen – en onvermijdelijk breekt dan het moment aan dat hij zijn grootspraak muzikaal niet kan waarmaken.
Een definitieve The Life of Pablo moet nog verschijnen, maar ik ben ervan overtuigd dat het album uiteindelijk zal teleurstellen. De versies die tot nu toe zijn verschenen, voelen meer aan als een verzameling van de geluiden die Kanye tot nu heeft geïntroduceerd dan als een werkelijk nieuwe richting. Op zich niet erg, het is nog steeds van een zeldzaam niveau, alleen strookt het almaar minder met zijn permanente geschreeuw. Gezien zijn uitspraken zou het veel logischer zijn als hij zich nauwelijks meer met muziek bezighoudt. Als hij zich bijvoorbeeld verkiesbaar stelt voor het presidentschap, zoals hij eens geroepen heeft.
En dat lijkt hij zelf ook te beseffen. Vandaar die twijfel. Vandaar dat publiekelijke trial and error met nieuwe nummers. Kanye is niet een steeds groter genie, hoe graag hij dat zelf ook beweert. Hij is gewoon een extreem talentvol iemand die zijn reputatie steeds verder opblaast. Er zit geen enkele rem meer op. En zoals bekend volgt daarop vroeg of laat een definitieve knal.

Thomas Heerma van Voss

De tragische grootspraak van Kanye West

De redactie

Over Thomas Heerma van Voss

<div class="lead">Een Franstalige Belg bezingt het verdriet van Europa. En wordt een wereldster.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<div class="lead">
Een Franstalige Belg bezingt het verdriet van Europa. En wordt een wereldster.
</div>
Een licht getinte jongen, strak gekleed in overhemd, zit achter zijn bureau. Wazig kijkt hij voor zich uit.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Verderop ronkt een kopieerapparaat, om hem heen staan tientallen ordners. De jongen schrikt op als een vrouw een stapel papier op zijn bureau kwakt en duidelijk maakt dat hij daarmee aan de slag moet. Maar de jongen blijft afwezig uit zijn ogen staren, ook als hij zijn kantoor verlaat en, omgeven door feestende twintigers, plots begint te praten, zingen, rappen – iets daartussenin. In het Frans vertelt hij over werkloosheid, over echtscheidingen, over de financiële crisis, om daarna steeds opnieuw te zeggen: ‘Alors on danse’, oftewel: ‘dus we dansen maar’.
Tekst en video lijken die van een deprimerend nummer, maar het gaat hier om een van de pakkendste en opzwependste hits van de afgelopen jaren. Want ‘Alors on danse’ (2009) heeft een onbezorgde, zomerse melodie en wordt nog steeds elk weekend gedraaid voor duizenden jongeren over de hele wereld, die vermoedelijk geen idee hebben waar de tekst over gaat.
</div>
<figure id="post-28675 media-28675" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/0d92c91f-19dd-4e48-a2cc-409927d93340_15iht-stromae15-popup_preview.jpg" alt="Stromae door Stephan Vanfleteren" /><figcaption>Stromae door Stephan Vanfleteren</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Het nummer betekende niet alleen de internationale doorbraak van Stromae (1985), het is ook heel typerend voor zijn werk. De Belgisch-Rwandese singer-songwriter en rapper, die zonder vader opgroeide in een arme Brusselse buitenwijk, is al meer dan tien jaar bezig binnen de muziekwereld. Eerst alleen in België, al gauw ook in Frankrijk. Hij heeft een eigen geluid gevonden, waarbij hij twee uitersten stelselmatig verbindt: Stromae combineert tekstuele ernst op bijna elk nummer met misleidend vrolijke riedeltjes – opgewekte keyboarddeuntjes en triomfantelijke blazerspartijen ondersteunen de meest persoonlijke verhalen. Het is het verdriet van Jacques Brel gecombineerd met de toegankelijkheid van de populaire deejay David Guetta.
En daar blijft het niet bij: Stromae heeft ook het bereik van David Guetta. Alleen op YouTube werd ‘Alors on danse’ al meer dan vijfenveertig miljoen keer bekeken. En waar sommigen het aanvankelijk hielden op een eendagsvlieg, is zijn fanschare zeker het afgelopen half jaar alleen maar gegroeid. The Guardian en Le Monde doopten hem tot vertegenwoordiger van een ‘verloren generatie’. Zijn zomerhit ‘Papaoutai’ gaat richting de tachtig miljoen views op YouTube, wat meer is dan bijna alles wat Amerikaanse artiesten uitbrengen.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Hoe is dat mogelijk? Het is een Franstalig nummer. Waarom wordt er over de hele wereld naar een Franstalige Belg geluisterd, zelfs door mensen die hem niet kunnen verstaan?
Constante droefheid 
Wat Stromaes werk echt knap maakt, is dat de aantrekkelijke buitenkant prachtig contrasteert met de inhoud. Zo staan in ‘Tous les mêmes’, dat op het eerste gehoor gelikt en opgewekt klinkt, de problematische verhouding tussen mannen en vrouwen centraal – bekeken vanuit een niet bepaald optimistisch perspectief. ‘Zijn melancholieke Franstalige dansmuziek kanaliseert de grauwheid die tegenwoordig over Europa hangt,’ schreef The New York Times over zijn werk. En inderdaad, onder de pakkende beats schuilt een constante droefheid. In Stromaes nummers gaat het om tobbende twintigers, opgegroeid in weelde, nu plots geconfronteerd met economische onzekerheden en schimmige toekomstperspectieven. Die omslag werd al pijnlijk duidelijk op ‘Alors on danse’, waarin hij in korte, krachtige zinnen steeds de negatieve effecten van een kernbegrip uit de westerse samenleving benoemt. ‘Qui dit argent dit dépenses,’ rapt hij bijvoorbeeld in het begin van het nummer (‘Wie het over geld heeft, heeft het over uitgaven’). En even later: ‘Qui dit proches te dit deuils’ (‘Wie het over naasten heeft, heeft het over rouw’).
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>‘Ik hoop dat je in mijn teksten de invloed van het Franse chanson ziet, ja’</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Zulke tegenstellingen staan in zijn nummers steeds centraal. Stromae gaat tegen de vaste waarden van de westerse wereld in, hij scheldt, hij rouwt, hij klaagt, maar hij spreekt zichzelf ondertussen ook toe dat hij zich niet zo moet aanstellen. En juist de combinatie van die zware inhoud met de zorgeloze muziek geeft de nummers iets heel schrijnends. Alsof je op hetzelfde moment wordt gewaarschuwd en gerustgesteld: achter de uitnodigende buitenkant gaat een permanente somberte schuil, bij het verdriet is er tenminste altijd nog een feestelijke melodie.
Verloren generatie 
‘Zelfs als je niet begrijpt wat hij precies vertelt, voel je waar hij het over heeft,’ zegt Willy, lid van The Opposites, een bijzonder succesvol Nederlandstalig hiphopduo dat onlangs een nummer met Stromae opnam. Hij benaderde The Opposites zelf, en heeft er intussen zelfs op gehint dat hij een heel samenwerkingsalbum wel ziet zitten. ‘Dat zou heel tof zijn,’ zegt Willy, ‘Stromae is een van de interessantste acts van dit moment. Er zit zo veel ziel in zijn muziek. Zodra je hem hoort zingen of rappen, begrijp je dat het echt is, dat het ergens over gaat. En als je je vervolgens in de inhoud verdiept, merk je dat het altijd over iets wezenlijks gaat. Iets wat ons allemaal raakt. Ik ken geen andere artiest die nu zo veel mensen bereikt met zulke intelligente en serieuze teksten.’
</div>
<figure id="post-28675 media-28675" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/b2dda8a3-b1e8-4e4d-b54a-5cfa99757984_maxresdefault_preview.jpg" alt="Still uit 'Formidable'" /><figcaption>Still uit &#8216;Formidable&#8217;</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Stromae is niet iemand met brede politieke beschouwingen. Zijn teksten leveren geen nieuwe ideeën over Europa op, hij laat de grote verbanden aan anderen over. In zijn werk zoomt hij juist in op het individu, op één ontheemde jongen midden in het hele systeem – soms tot op het kleinste leed. Neem ‘Formidable’, zijn recentste hit. Hier zijn de gebruikelijke handelsmerken plots verdwenen: de muziek klinkt kaal, de videoclip is een rauwe montage waarin Stromae, zogenaamd dronken, over straat dwarrelt en als een verlaten puber voorbijgangers aanspreekt. ‘Eh, tu t’es regardé, tu t’crois beau, parce que tu t’es marié? Mais c’est qu’un anneau, mec, t’emballes pas. Elle va t’larguer comme elles font chaque fois.’ (‘Hé, heb je jezelf al eens bekeken, denk je dat je mooi bent omdat je getrouwd bent? Het is maar een ring, gast, laat je niet meeslepen. Ze gaat je dumpen zoals ze elke keer doen.’)
Iets anders dan bravoure 
Zo openhartig over het eigen verdriet praten, zwelgend eigenlijk, grenzend aan het zelfdestructieve: hier toont Stromae zich waarlijk de nieuwe Brel. Tegen het Belgische blad Humo zei hij: ‘Ik hoop dat je in mijn teksten de invloed van het Franse chanson ziet, ja.’ ‘Mensen als Brel waren gevoelig en kwetsbaar, ook op het podium. Ze durfden risico te nemen. Dat heb ik zelf ook gedaan met die clip’ (van ‘Formidable’, THvV). ‘Ik wil het niet gemakkelijk en voor de hand liggend. Ik wil het écht.’
Kees de Koning, oprichter en eigenaar van het grootste Nederlandse hiphoplabel Top Notch en verder onder meer manager van Anouk, is ook al jaren een groot fan van Stromae. ‘Ik luister nu al vijfentwintig jaar naar hiphop,’ zegt hij. ‘De laatste tijd ben ik niet zo onder de indruk van wat er uit Amerika komt. Ik luister daar ook niet echt veel naar. In Nederland, in heel Europa, is veel meer ruimte voor iets anders dan bravoure. Het is persoonlijker, met meer emoties. Bij Stromae hoor ik hetzelfde charisma als in sommige oude chansons, hetzelfde verdriet en dezelfde passie. De muziek maakt iets los.’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>‘Ook Kanye West wil met Stromae samenwerken&#8217;</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Zelf houdt Stromae zich, ondanks die bijna poëticale liefdesbetuiging aan Brel, op de vlakte over zijn muziek. In interviews benadrukt hij steeds dat hij gewoon maakt wat hem interesseert en bezighoudt, en dat hij zichzelf niet ziet als kartrekker of vertegenwoordiger van zijn generatie. Toch is het te simpel om dan ook maar te concluderen dat hij dus niets zegt over deze tijd. Hij is een exponent van de huidige Europese tijdgeest – juist door de grote beschouwingen achterwege te laten en helemaal op te gaan in één gedesillusioneerde twintiger die steeds krampachtiger probeert de wereld om hem heen te begrijpen.
Stromae is geen politiek commentator zoals de eerste rappers van de jaren tachtig dat waren, hij beschouwt de maatschappij niet van een afstandje. In plaats daarvan legt hij, met een totaal eigenzinnige aanpak, de nadruk helemaal op het individu. Heel doordacht, zo duidelijk dat het soms bijna karikaturaal wordt, regisseert Stromae zijn verschijning en allerlei genres verkennend vertelt hij via zichzelf over deze tijd. Zo voegt hij zichzelf, al dan niet bedoeld, binnen de raptraditie en vormt hij, paradoxaal genoeg, tegelijk een onontkoombaar breekpunt met zijn voorgangers.
Korte films 
De een koopt elke week een nieuwe Rolls-Royce om te laten zien hoeveel geld hij heeft, de ander werkt samen met vergeten reggaesterren en populaire deejays om zijn artistieke veelzijdigheid te laten zien. Bijna niemand gaat zo ver als Stromae, bij wie het de vraag is of hij nog wel een rapper genoemd kan worden en niet eerder een popzanger. Heel efficiënt meet hij zich het imago aan van een afwijkende artiest die alle touwtjes zelf in handen houdt: hij is online bijzonder actief, vermengt verschillende genres in zijn muziek en bedenkt zelfs het concept van de bijbehorende clips.
</div>
<figure id="post-28675 media-28675" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/a1cb6f9a-1d53-495f-8c39-68ddf3cbee85_stromae06_preview.jpg" alt="Foto: Stephan Vanfleteren" /><figcaption>Foto: Stephan Vanfleteren</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Zeker dat laatste mag niet onderschat worden. Met het recente uitsterven van muziekzenders werd door velen aangenomen dat de videoclip zelf ook minder belangrijk zou worden. Maar juist door de grenzeloze vrijheid en immense reikwijdte van het internet, die iedere beginnende artiest een potentieel miljoenenpubliek biedt, doen moderne muzikanten er steeds meer aan zich visueel te onderscheiden. Stromaes videoclips zijn bijna korte films. Hij kiest een beklijvende setting – een troosteloos kantoor, een smoezelige tramhalte, een felverlichte studio – en stelt zichzelf nadrukkelijk op de voorgrond: een dunne, dandyachtige figuur met een strak gestileerd, opgeschoren kapsel en overhemden met ouderwetse vlinderstrikjes. Kortgeleden verscheen er zelfs een video (‘Tous les mêmes’) waarin hij nog verder gaat: met dank aan voortreffelijk uitgevoerde computerbewerkingen is de ene helft van zijn gezicht hier vrouwelijk, inclusief lang haar, make-up en eyeliner, terwijl de andere helft de gebruikelijke Stromae toont.
Steeds kwetsbaarder 
‘Het epicentrum van de muziekwereld zit nog wel in Amerika,’ zegt Big2, de andere helft van The Opposites. ‘Maar zeker vanuit de dancehoek krijgt Europese muziek steeds meer voet aan de grond. Daar gebeurt creatief gezien ook het meest. Nederlandse artiesten als Afrojack en Reverse hebben de laatste jaren internationaal gezien enorme stappen gemaakt. En het is ook geen toeval dat iemand als Kanye West, toch een van de grootste Amerikaanse artiesten van deze tijd, met Stromae wil werken. Hij verstaat waarschijnlijk niets van het Frans, maar hij hoort wel dat Stromae iemand is die nieuwe dingen uitprobeert, die volledig meent wat hij rapt en zingt. Dat ontstijgt de taalkloof.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Er is echter een belangrijk verschil tussen de twee. Waar West zich, zoals zoveel van zijn collega’s, verschuilt achter het binnen de hiphop welbekende pantser van grootspraak – eerder dit jaar doopte hij zichzelf nog zonder ironie om tot Yeezus, een moderne godheid die in zijn raps schreeuwt dat zijn drank sneller gebracht moet worden – komt Stromae juist steeds kwetsbaarder over. Dat maakt hem mede zo aansprekend. Geen theatrale woorden, geen glimmende kostuums. Gewoon een goed verzorgde, magere Belgische jongen met een vlinderstrikje; een twintiger die zonder reserves durft in te gaan op de kleine tegenslagen. Op het liefdesverdriet van een ontheemde romanticus. Op de groeiende armoede van een student. Op types die genoegen moeten nemen met een fletse kantoorbaan. Mensen die, zonder precies te weten of het een aansporing of een conclusie is, of het uit vreugde of verdriet voortkomt, aan het eind van de dag constateren: dus we dansen maar.
Of het nu gaat om middelbare scholieren die niets van de teksten verstaan en gewoon een aangenaam riedeltje willen, om onrustige hiphopluisteraars die verlangen naar vernieuwing, om meisjes die vallen voor zijn opvallende uiterlijk of liefhebbers van ouderwetse chansons: Stromae bereikt ze allemaal. Zelden werd verdriet zo toegankelijk en indringend gepresenteerd.
Stromae staat op 21 december in een uitverkochte Melkweg in Amsterdam en <a class="normal" title="https://www.3fm.nl/nieuws/detail/357587/3FM-Presents:-Stromae-in-HMH" href="https://www.3fm.nl/nieuws/detail/357587/3FM-Presents:-Stromae-in-HMH">geeft op 2 april 2014 een extra concert in de Heineken Music Hall</a>.
</div>

Formidable: het verhaal van Stromae

Stromae en het verdriet van Europa
Een licht getinte jongen, strak gekleed in overhemd, zit achter zijn bureau. Wazig kijkt hij voor zich uit. Verderop ronkt een kopieerapparaat, om hem heen staan tientallen ordners. De jongen schrikt op als een vrouw een stapel papier op zijn bureau kwakt en duidelijk maakt dat hij daarmee aan de slag moet. Maar de jongen blijft afwezig uit zijn ogen staren, ook als hij zijn kantoor verlaat en, omgeven door feestende twintigers, plots begint te praten, zingen, rappen &#8211; iets daartussenin. In het Frans vertelt hij over werkloosheid, over echtscheidingen, over de financiële crisis, om daarna steeds opnieuw te zeggen: &#8216;Alors on danse&#8217;, oftewel: &#8216;dus we dansen maar&#8217;.
Tekst en video lijken die van een deprimerend nummer, maar het gaat hier om een van de pakkendste en opzwependste hits van de afgelopen jaren. Want &#8216;Alors on danse&#8217; (2009) heeft een onbezorgde, zomerse melodie en wordt nog steeds elk weekend gedraaid voor duizenden jongeren over de hele wereld, die vermoedelijk geen idee hebben waar de tekst over gaat.
Het nummer betekende niet alleen de internationale doorbraak van Stromae (1985), het is ook heel typerend voor zijn werk. De Belgisch-Rwandese singer-songwriter en rapper, die zonder vader opgroeide in een arme Brusselse buitenwijk, is al meer dan tien jaar bezig binnen de muziekwereld. Eerst alleen in België, al gauw ook in Frankrijk. Hij heeft een eigen geluid gevonden, waarbij hij twee uitersten stelselmatig verbindt: Stromae combineert tekstuele ernst op bijna elk nummer met misleidend vrolijke riedeltjes &#8211; opgewekte keyboarddeuntjes en triomfantelijke blazerspartijen ondersteunen de meest persoonlijke verhalen. Het is het verdriet van Jacques Brel gecombineerd met de toegankelijkheid van de populaire deejay David Guetta.
En daar blijft het niet bij: Stromae heeft ook het bereik van David Guetta. Alleen op YouTube werd &#8216;Alors on danse&#8217; al meer dan vijfenveertig miljoen keer bekeken. En waar sommigen het aanvankelijk hielden op een eendagsvlieg, is zijn fanschare zeker het afgelopen half jaar alleen maar gegroeid. The Guardian en Le Monde doopten hem tot vertegenwoordiger van een &#8216;verloren generatie&#8217;. Zijn zomerhit &#8216;Papaoutai&#8217; gaat richting de tachtig miljoen views op YouTube, wat meer is dan bijna alles wat Amerikaanse artiesten uitbrengen.
Hoe is dat mogelijk? Het is een Franstalig nummer. Waarom wordt er over de hele wereld naar een Franstalige Belg geluisterd, zelfs door mensen die hem niet kunnen verstaan?
Constante droefheid
Wat Stromaes werk echt knap maakt, is dat de aantrekkelijke buitenkant prachtig contrasteert met de inhoud. Zo staan in &#8216;Tous les mêmes&#8217;, dat op het eerste gehoor gelikt en opgewekt klinkt, de problematische verhouding tussen mannen en vrouwen centraal &#8211; bekeken vanuit een niet bepaald optimistisch perspectief. &#8216;Zijn melancholieke Franstalige dansmuziek kanaliseert de grauwheid die tegenwoordig over Europa hangt,&#8217; schreef The New York Times over zijn werk. En inderdaad, onder de pakkende beats schuilt een constante droefheid. In Stromaes nummers gaat het om tobbende twintigers, opgegroeid in weelde, nu plots geconfronteerd met economische onzekerheden en schimmige toekomstperspectieven. Die omslag werd al pijnlijk duidelijk op &#8216;Alors on danse&#8217;, waarin hij in korte, krachtige zinnen steeds de negatieve effecten van een kernbegrip uit de westerse samenleving benoemt. &#8216;Qui dit argent dit dépenses,&#8217; rapt hij bijvoorbeeld in het begin van het nummer (&#8216;Wie het over geld heeft, heeft het over uitgaven&#8217;). En even later: &#8216;Qui dit proches te dit deuils&#8217; (&#8216;Wie het over naasten heeft, heeft het over rouw&#8217;).
Zulke tegenstellingen staan in zijn nummers steeds centraal. Stromae gaat tegen de vaste waarden van de westerse wereld in, hij scheldt, hij rouwt, hij klaagt, maar hij spreekt zichzelf ondertussen ook toe dat hij zich niet zo moet aanstellen. En juist de combinatie van die zware inhoud met de zorgeloze muziek geeft de nummers iets heel schrijnends. Alsof je op hetzelfde moment wordt gewaarschuwd en gerustgesteld: achter de uitnodigende buitenkant gaat een permanente somberte schuil, bij het verdriet is er tenminste altijd nog een feestelijke melodie.
Verloren generatie
&#8216;Zelfs als je niet begrijpt wat hij precies vertelt, voel je waar hij het over heeft,&#8217; zegt Willy, lid van The Opposites, een bijzonder succesvol Nederlandstalig hiphopduo dat onlangs een nummer met Stromae opnam. Hij benaderde The Opposites zelf, en heeft er intussen zelfs op gehint dat hij een heel samenwerkingsalbum wel ziet zitten. &#8216;Dat zou heel tof zijn,&#8217; zegt Willy, &#8216;Stromae is een van de interessantste acts van dit moment. Er zit zo veel ziel in zijn muziek. Zodra je hem hoort zingen of rappen, begrijp je dat het echt is, dat het ergens over gaat. En als je je vervolgens in de inhoud verdiept, merk je dat het altijd over iets wezenlijks gaat. Iets wat ons allemaal raakt. Ik ken geen andere artiest die nu zo veel mensen bereikt met zulke intelligente en serieuze teksten.&#8217;
Stromae is niet iemand met brede politieke beschouwingen. Zijn teksten leveren geen nieuwe ideeën over Europa op, hij laat de grote verbanden aan anderen over. In zijn werk zoomt hij juist in op het individu, op één ontheemde jongen midden in het hele systeem &#8211; soms tot op het kleinste leed. Neem &#8216;Formidable&#8217;, zijn recentste hit. Hier zijn de gebruikelijke handelsmerken plots verdwenen: de muziek klinkt kaal, de videoclip is een rauwe montage waarin Stromae, zogenaamd dronken, over straat dwarrelt en als een verlaten puber voorbijgangers aanspreekt. &#8216;Eh, tu t&#8217;es regardé, tu t&#8217;crois beau, parce que tu t&#8217;es marié? Mais c&#8217;est qu&#8217;un anneau, mec, t&#8217;emballes pas. Elle va t&#8217;larguer comme elles font chaque fois.&#8217; (&#8216;Hé, heb je jezelf al eens bekeken, denk je dat je mooi bent omdat je getrouwd bent? Het is maar een ring, gast, laat je niet meeslepen. Ze gaat je dumpen zoals ze elke keer doen.&#8217;)
Iets anders dan bravoure
Zo openhartig over het eigen verdriet praten, zwelgend eigenlijk, grenzend aan het zelfdestructieve: hier toont Stromae zich waarlijk de nieuwe Brel. Tegen het Belgische blad Humo zei hij: &#8216;Ik hoop dat je in mijn teksten de invloed van het Franse chanson ziet, ja.&#8217; &#8216;Mensen als Brel waren gevoelig en kwetsbaar, ook op het podium. Ze durfden risico te nemen. Dat heb ik zelf ook gedaan met die clip&#8217; (van &#8216;Formidable&#8217;, THvV). &#8216;Ik wil het niet gemakkelijk en voor de hand liggend. Ik wil het écht.&#8217;
Kees de Koning, oprichter en eigenaar van het grootste Nederlandse hiphoplabel Top Notch en verder onder meer manager van Anouk, is ook al jaren een groot fan van Stromae. &#8216;Ik luister nu al vijfentwintig jaar naar hiphop,&#8217; zegt hij. &#8216;De laatste tijd ben ik niet zo onder de indruk van wat er uit Amerika komt. Ik luister daar ook niet echt veel naar. In Nederland, in heel Europa, is veel meer ruimte voor iets anders dan bravoure. Het is persoonlijker, met meer emoties. Bij Stromae hoor ik hetzelfde charisma als in sommige oude chansons, hetzelfde verdriet en dezelfde passie. De muziek maakt iets los.&#8217;
Zelf houdt Stromae zich, ondanks die bijna poëticale liefdesbetuiging aan Brel, op de vlakte over zijn muziek. In interviews benadrukt hij steeds dat hij gewoon maakt wat hem interesseert en bezighoudt, en dat hij zichzelf niet ziet als kartrekker of vertegenwoordiger van zijn generatie. Toch is het te simpel om dan ook maar te concluderen dat hij dus niets zegt over deze tijd. Hij is een exponent van de huidige Europese tijdgeest &#8211; juist door de grote beschouwingen achterwege te laten en helemaal op te gaan in één gedesillusioneerde twintiger die steeds krampachtiger probeert de wereld om hem heen te begrijpen.
Stromae is geen politiek commentator zoals de eerste rappers van de jaren tachtig dat waren, hij beschouwt de maatschappij niet van een afstandje. In plaats daarvan legt hij, met een totaal eigenzinnige aanpak, de nadruk helemaal op het individu. Heel doordacht, zo duidelijk dat het soms bijna karikaturaal wordt, regisseert Stromae zijn verschijning en allerlei genres verkennend vertelt hij via zichzelf over deze tijd. Zo voegt hij zichzelf, al dan niet bedoeld, binnen de raptraditie en vormt hij, paradoxaal genoeg, tegelijk een onontkoombaar breekpunt met zijn voorgangers.
Korte films
De een koopt elke week een nieuwe Rolls-Royce om te laten zien hoeveel geld hij heeft, de ander werkt samen met vergeten reggaesterren en populaire deejays om zijn artistieke veelzijdigheid te laten zien. Bijna niemand gaat zo ver als Stromae, bij wie het de vraag is of hij nog wel een rapper genoemd kan worden en niet eerder een popzanger. Heel efficiënt meet hij zich het imago aan van een afwijkende artiest die alle touwtjes zelf in handen houdt: hij is online bijzonder actief, vermengt verschillende genres in zijn muziek en bedenkt zelfs het concept van de bijbehorende clips.
Zeker dat laatste mag niet onderschat worden. Met het recente uitsterven van muziekzenders werd door velen aangenomen dat de videoclip zelf ook minder belangrijk zou worden. Maar juist door de grenzeloze vrijheid en immense reikwijdte van het internet, die iedere beginnende artiest een potentieel miljoenenpubliek biedt, doen moderne muzikanten er steeds meer aan zich visueel te onderscheiden. Stromaes videoclips zijn bijna korte films. Hij kiest een beklijvende setting &#8211; een troosteloos kantoor, een smoezelige tramhalte, een felverlichte studio &#8211; en stelt zichzelf nadrukkelijk op de voorgrond: een dunne, dandyachtige figuur met een strak gestileerd, opgeschoren kapsel en overhemden met ouderwetse vlinderstrikjes. Kortgeleden verscheen er zelfs een video (&#8216;Tous les mêmes&#8217;) waarin hij nog verder gaat: met dank aan voortreffelijk uitgevoerde computerbewerkingen is de ene helft van zijn gezicht hier vrouwelijk, inclusief lang haar, make-up en eyeliner, terwijl de andere helft de gebruikelijke Stromae toont.
Steeds kwetsbaarder
&#8216;Het epicentrum van de muziekwereld zit nog wel in Amerika,&#8217; zegt Big2, de andere helft van The Opposites. &#8216;Maar zeker vanuit de dancehoek krijgt Europese muziek steeds meer voet aan de grond. Daar gebeurt creatief gezien ook het meest. Nederlandse artiesten als Afrojack en Reverse hebben de laatste jaren internationaal gezien enorme stappen gemaakt. En het is ook geen toeval dat iemand als Kanye West, toch een van de grootste Amerikaanse artiesten van deze tijd, met Stromae wil werken. Hij verstaat waarschijnlijk niets van het Frans, maar hij hoort wel dat Stromae iemand is die nieuwe dingen uitprobeert, die volledig meent wat hij rapt en zingt. Dat ontstijgt de taalkloof.&#8217;
Er is echter een belangrijk verschil tussen de twee. Waar West zich, zoals zoveel van zijn collega&#8217;s, verschuilt achter het binnen de hiphop welbekende pantser van grootspraak &#8211; eerder dit jaar doopte hij zichzelf nog zonder ironie om tot Yeezus, een moderne godheid die in zijn raps schreeuwt dat zijn drank sneller gebracht moet worden &#8211; komt Stromae juist steeds kwetsbaarder over. Dat maakt hem mede zo aansprekend. Geen theatrale woorden, geen glimmende kostuums. Gewoon een goed verzorgde, magere Belgische jongen met een vlinderstrikje; een twintiger die zonder reserves durft in te gaan op de kleine tegenslagen. Op het liefdesverdriet van een ontheemde romanticus. Op de groeiende armoede van een student. Op types die genoegen moeten nemen met een fletse kantoorbaan. Mensen die, zonder precies te weten of het een aansporing of een conclusie is, of het uit vreugde of verdriet voortkomt, aan het eind van de dag constateren: dus we dansen maar.
Of het nu gaat om middelbare scholieren die niets van de teksten verstaan en gewoon een aangenaam riedeltje willen, om onrustige hiphopluisteraars die verlangen naar vernieuwing, om meisjes die vallen voor zijn opvallende uiterlijk of liefhebbers van ouderwetse chansons: Stromae bereikt ze allemaal. Zelden werd verdriet zo toegankelijk en indringend gepresenteerd.
VN Bladwijzer
Online bronnen
Le Grand Journal
Stromae en Stromae live
In de hit &#8216;Tous les mêmes&#8217; brengt Stromae zijn vrouwelijke kant naar boven, letterlijk. In de populaire videoclip is zijn rechterkant mannelijk en zijn linkerhelft op en top vrouw. Het lied beschrijft de communicatie tussen de seksen. Beide kanten van Stromae waren uitgenodigd voor het Franse Le Grand Journal. Michel Denisot spreekt met beiden over hun perikelen voor de twee samensmelten tot één Stromae op het podium. Stromae geeft een performance zoals je zelden ziet bij het journaal. Een optreden zoals je überhaupt zelden ziet.
België-Wales
Belg in hart en nieren
Stromae, de wereldster met wie zelfs Kanye &#8216;Yeezus&#8217; West wil samenwerken, blijkt toch Belg in hart en nieren. Tijdens de eerste helft van de wedstrijd België-Wales komt hij het veld op in geel overhemd, rood vestje en zwart vlinderdasje. In zowel Vlaams als Frans weet hij de Belgische voetbalfans op te zwepen en in zijn eentje het hele stadion over te nemen. De voetbalwedstrijd wordt een concert, met drie van zijn grootste nummers.
Ga naar VN.nl/stromae
Nee
Stromae staat op 21 december in een uitverkochte Melkweg in Amsterdam

De nieuwe Jacques Brel rapt

Thomas en Daan
Het eind van het lied van debutant Hans Hom (1942), die eerder al aanzien verwierf als vertaler van het werk van onder meer Thomas Mann en Robert Musil, is een bij vlagen lyrische roman over Peter, een man die tijdens het uitlaten van de hond een vrouw ziet staan bij een klein station in zijn buurt. Er lijkt niets vreemds aan de hand, tot hij zich realiseert dat het station al jaren niet meer wordt gebruikt. En lijkt de vrouw niet bijzonder veel op zijn vroegere echtgenote? Wat volgt is een gevoelige vertelling, nu eens romantisch van toon, dan weer inktzwart, over een man die steeds dieper wegzakt in zijn onafgeronde verleden.
Thomas: ‘Hans Hom is zeker veertig jaar ouder dan de meeste hedendaagse debutanten. Vind je dat dat aan zijn stijl of aan de opbouw van deze roman is af te zien?’
Daan: ‘Zonder meer. Al is het misschien meer nog zijn vertaalwerk dat je bij het lezen hoort meetrillen: het is een heel klassiek boek. Lange zinnen, veel beelden, uitvoerige contemplatie, archaïsche woorden en uitdrukkingen. Al met al: ouderwets. En gek genoeg is dat te midden van de hipheid van de meeste debutanten weer eigen te noemen. Het is een amodieus boek.’
T: ‘Wat ik mooi vind, is hoe zintuiglijk en uitgebreid de natuur wordt beschreven. Een jonge schrijver doet zoiets niet. Homs zinnen zijn soms wel een halve bladzijde lang en zitten zo vol met tegenstellingen, komma’s, nuanceringen dat ze iets bezwerends krijgen. Ze meanderen, zijn vol zijpaden en onvoorziene uitkomsten, net zoals in het gebied waardoor de hoofdpersoon loopt. Dat werkt.’
D: ‘Gedeeltelijk. Het blijft een riskante methode. Het begin is moeilijk om doorheen te komen. De eerste twintig pagina’s: bijna alleen maar natuurbeschrijvingen. Soms dacht ik: wat is dit, een roman of een natuurgids? Zo weinig tempo, dan wordt ouderwets ineens gedateerd. Maar langzaam word je de psyche van de hoofdpersoon ingetrokken. Het middenstuk is het sterkst. Daar staan prachtige overpeinzingen in. Over de angst voor het donker, die de hoofdpersoon ooit bij het spelen van een kinderspelletje heeft opgedaan. Een angst als een levertraanzalf die “voor hem tot op de huidige dag, in een soort homeopathische verdunning, overal was terug te vinden waar het diep en donker was”. Beeldschoon. Over zijn gedachten aan zijn liefde Asja, die steeds minder vormvast zijn. Dat middenstuk staat vol – in krachtige, bijna bijbelse beelden beschreven – psychologische inzichten.’
T: ‘Op zulke momenten helpt het ook dat er in de roman zo weinig aandacht wordt besteed aan de concrete voorvallen: bij de herinneringen aan zijn ex-vrouw zitten bijvoorbeeld amper dialogen of afgebakende scènes, we weten niet eens wat ze in het dagelijks leven doen of hebben gedaan. Het geeft deze hele vertelling iets zweverigs, wat, hoe paradoxaal dat ook klinkt, juist de allesverslindende liefde en het grootse van de natuur voelbaar maakt. Het eind van het lied is een van de meest zintuiglijke en intens vertelde liefdesverhalen die ik ken.’
D: ‘Jammer van het begin en het eind. Begin: dodelijk saai, er had veel meer geschrapt moeten worden. En het einde, een tientallen pagina’s durende, allesverklarende monoloog die vooral melodramatisch en kinderlijk aandoet.’
T: ‘Nu ben je te streng. Natuurlijk, de keuze dit verhaal zo intens, scèneloos en zintuiglijk te vertellen heeft ook nadelen. Soms ontbreekt het inderdaad aan spanning en verzandt Hom te veel in details of expliciete herhalingen. En ja, ook zijn woordgebruik leidt soms af. De oubolligheid ligt steeds op de loer (‘hotseklotserig’, ‘mussengekwetter’), en op andere momenten wordt de roman onnodig plechtig (‘geprononceerde ogenblikken’) of uitgebreid (‘een heesterachtige boom bij de tuiningang, die volgens de boeken vogelkers heet’). En toch vind ik het een bijzondere roman, die aantoont dat Hom geen doorsneedebutant is.’
D: ‘Maar maakt dat dit ook een goede roman?’
T: ‘Niet per se. Het eind van het lied is geen puntgaaf debuut, daarvoor krijgt de hoofdpersoon te weinig vlees en staat er te weinig op het spel, maar Hom heeft wel een totaal eigen geluid. Dat kunnen lang niet alle debutanten zeggen. Volgens mij kunnen we dit eerder zien als een proeve van eigenzinnigheid.’
D: ‘Ja, het is wel een duidelijke toon. Tegen de heersende debutantenstroom van korte zinnen en kortzichtige gedachten in. Maar te vaak heb ik gedacht: het is een toon uit het verleden.’
Hans Hom, ‘Het eind van het lied’, Atlas Contact, 288 p., € 21,95
Nee

Daan Heerma van Voss

‘Hotseklotserig!’

Roman / Thomas en Daan
Robbert Welagen (1981) debuteerde op vijfentwintigjarige leeftijd met de novelle Lipari (Selexyz Debuutprijs 2007) en bracht sindsdien meerdere boeken uit. In Het verdwijnen van Robbert is hoofdpersonage Robbert eveneens net gedebuteerd met een boek getiteld Lipari, en wil hij verdwijnen van alles wat hij kent. Hij verkoopt zijn spullen, stopt met schrijven, neemt de trein naar een willekeurige plaats in Duitsland en dan naar Kythira, een eiland in de Ionische Zee, en verbreekt alle contact met zijn vorige leven, in de hoop dat mensen hem zullen vergeten.
Thomas: ‘Op de achterflap staat dat Welagen een “delicaat literair spel” speelt, “niet alleen met de lezer, maar óók met zichzelf”. Wat vind jij?’
Daan: ‘Ik vind het niet gelogen. In deze roman wordt gespeeld met literaire middelen: compositie, stijl, beeldkracht. Het verhaal gaat over een man met veel eigenschappen die de auteur ook kenmerken, die van zijn leven verlost wil zijn, een literair verhaal in de traditie van Pirandello. Zo vaak lees je dat niet in Nederland.’
Thomas: ‘Maar maken de autobiografische elementen de roman werkelijk veelzijdiger? Ja, het hoofdpersonage heeft dezelfde naam als de auteur, en er is sprake van veel meer biografische overlap tussen de twee. Alleen: levert dat een rijkere roman op dan wanneer de ik-verteller Piet heette en nooit een letter had geschreven? Ik vind het een beetje een gemakzuchtige manier om de suggestie van diepgang te wekken.’
Daan: ‘Natuurlijk voegt het wat toe, omdat het de thematiek van het willen ontsnappen en verdwijnen sterker maakt. De lezer ziet bij elke overlap een nieuwe ketting waarmee het hoofdpersonage aan de werkelijkheid geketend ligt. Nu moet hij niet alleen aan zichzelf, maar ook aan zijn naamgever ontsnappen. Dat namenspel zet de vertelling kracht bij. Maar ik ben met je eens dat het boek echte diepgang ontbeert.’
Thomas: ‘Hoezo?’
Daan: ‘Willen verdwijnen is een verlangen dat alleen uit de diepte van de geest kan ontstaan. Die wanhoop lees ik nergens terug. “Iets bleef permanent onvervuld en knaagde voortdurend aan me. Iets bezorgde me al jaren hoofdpijn. Wat het was wist ik niet. Gewoon het leven, denk ik.” Behalve dat dit houterig geschreven is, is het vooral niet genoeg om een roman waar te maken.’
Thomas: ‘Ja, mij gaat het ook te veel over het “nieuwe leven” met een “magisch karakter”, en daarbij worden allerlei gevoelens benoemd die ik zelf als lezer niet ervaar. Wat ik wel goed vind: de korte, simpele toon die wordt gebruikt. De staccato gedachtes, de herhalingen van huiselijke details: ze geven de beklemming van het hoofdpersonage krachtig weer. Ook mooi: hoe de ik-figuur steeds hardop nadenkt. Dan onderbreekt hij zichzelf midden in een monoloog en zie je hem ineens als vervreemde, zichzelf minachtende schrijver zitten: “Nee, wacht even, dit is niet de kern van de zaak,” zegt hij dan, om te constateren dat wat hij uitlegt “niet consequent” is met wat hij eerder beweerde. Zulke passages maken de roman de moeite waard.’
Daan:‘Ik waardeerde vooral de manier waarop het hoofdpersonage zich verhoudt tot boeken en vertellingen met hetzelfde onderwerp. Op de treinreis naar Rohen filosofeert de hoofdpersoon over een meisje dat hij zou kunnen tegenkomen, en wat een prachtig “brandend verlangen” zo’n ontmoeting in zijn gevoelsleven zou slaan, om vervolgens te schrijven dat dit boek niet zo’n boek is. Zo trekt hij het verhaal open, en stelt hij het in staat verbindingen aan te gaan met andere vertellingen en met onze fantasieën, zonder zijn verhaal erop aan te passen. ’
Thomas: ‘Dan voegt het literaire spel dus werkelijk wat toe aan de inhoud, en maakt het deze roman in zekere zin uniek. Vond je Het verdwijnen van Robbert daarmee ook geslaagd?’
Daan: ‘Deels. Het einde was uitermate onbevredigend. Het tweede deel (veel korter dan het eerste), dat zich afspeelt op Kythira, staat in het teken van een liefdesgeschiedenis die geen liefdesgeschiedenis is; de hoofdpersoon heeft altijd gehouden van zijn beste vriendin Chloe, een niet-beantwoorde liefde die hij als een van de oorzaken van zijn vertrek ziet. Maar nergens heeft de lezer de verwachting gehad dat het zou kunnen goed komen. Daarom raakt het laatste deel, waarin hij haar na acht jaar stilte ineens opbelt, me niet. Het is lusteloos. Dat het boek gaat om lusteloosheid, is geen excuus. Als de verdwijning een protest is, waar is dan het bloed, waar zijn de tranen?’
Thomas: ‘Misschien moet een verdwijning precies dit zijn: weinig woorden, verstilling, geen onnodig theater. Maar dan vraag je je af: waarom er een literair spel van maken, waarom het niet gewoon in stilte ondergaan?’
Robbert Welagen, ‘Het verdwijnen van Robbert’, Nijgh &#038; Van Ditmar, 192 p., € 17,50

Waar is Robbert?

Recensie / Thomas en Daan
Coupé No. 6 van Rosa Liksom (1962) gaat over een jonge Finse studente en een dronken Rus die samen een coupé van de Transsiberië Express delen. Twee vreemden die elkaar naderen en weer verliezen. Het boek won de Finlandia Prize en was in eigen land een bestseller.
Daan: ‘Die Rosa Liksom. Achter op het boek staat haar uitspraak: “Publiciteit is paardenstront.” Denk je dat ze dat werkelijk meent, of is het een deel van haar imago, en daarmee van de publicitaire campagne? Het is een relevante vraag: hoe ver moet een auteur gaan in het verlangen naar aandacht voor zijn boek?’
Thomas: ‘Een oprecht statement kan ook onderdeel van een publiciteitscampagne worden. Maar uit de mond van een bestsellerauteur is deze zin op zijn minst verdacht, zeker aangezien het zo nadrukkelijk commercieel wordt ingezet.’
D: ‘Om achter haar motieven te komen, moeten we misschien vragen stellen als: Is het een modieus boek? Is het hip? Hypegevoelig?’
T: ‘Inderdaad, en nee: het verhaal heeft juist iets aangenaam gedateerds, met een treincoupé als voornaamste plaats van handeling, uitzicht op het onveranderlijke Russische landschap, een dronken reiziger die raaskalt over het verleden. Verfrissend, omdat het in zulke lange, poëtische volzinnen wordt beschreven.’
D: ‘Het is een nostalgische ervaring om in een roman meermaals de woorden toendra en taiga tegen te komen.’
T: ‘Maar het werkt wel. Coupé No. 6 staat vol met rake, beeldende typeringen van het voorbijtrekkende landschap. “De industriestad vol verloren dromen die wordt bewaakt door met roet besmeurde, moderne, verweerde voorsteden” – zo uitgelicht is de zin misschien wat pathetisch, maar als geheel heeft de roman een eigen toon en, nog belangrijker, een eigen ritme.’
D: ‘Ik heb de natuur van Rusland nog nooit zo mooi beschreven gezien, en aan de andere kant is er de grove taal van de dronken Rus. Toch bleef het boek voor mij een reeks observaties van buitenstaanders. Het raakte me niet wezenlijk. Maar je zou hier tegen in kunnen brengen dat het boek gaat over gewonde mensen die zich niet meer wezenlijk willen laten raken, dus dat het logisch is dat de lezer zelf niet wordt geraakt. Wat vind jij? Waarom wil ik eigenlijk geraakt worden?’
T: ‘Omdat emotionele betrokkenheid de voornaamste manier is om iets te onthouden, anders is er gevoelsmatig nauwelijks onderscheid met nieuwsberichten of reclamefolders. Maar naar mijn idee doet Liksom er juist te veel aan om ons te raken. Er zijn bijvoorbeeld herinneringen in het verhaal verweven die zouden moeten verklaren waarom het meisje deze treinreis maakt. Ze wilde de grote stad ontvluchten, ze had moeite met de relatie die ze daar had, en nog meer van dat soort geijkte motieven. Waarom zijn die nodig, is de aantrekkingskracht van de natuur niet genoeg reden?’
D: ‘Denk je niet dat het boek dan gruwelijk saai was geweest?’
T: ‘Welnee, er zijn ook meesterlijke boeken geschreven over mensen bij wie het tweehonderd bladzijden duurt voor ze hun bed uitkomen of die alleen maar wat door hun eigen straat slenteren.’
D: ‘Je onderschat de kracht van de personages in dit boek. De Rus heeft een paar moderne klassiekers op zijn naam, hoor. Over de Russische geschiedenis: “Daarna kwam die Duitse prinses, Catharina de Grote. Dat wijf had een kut zo groot als een wastobbe, liet zich neuken door Potjomkin, met zijn lul als een aubergine. De geschiedenis van Rusland is niet wat je noemt een triomftocht van het verstand.” Dat heeft wel wat.’
T: ‘Maar ik vond het zo voorspelbaar dat ze in die treincoupé langzaam naar elkaar toegroeien, dat er onder die agressieve houding toch iemand blijkt te schuilen om wie het hoofdpersonage gaat geven. Ik voelde uiteindelijk meer voor het verwilderde en beschadigde Russische land dan voor de twee hoofdpersonen. Dat kan niet de bedoeling zijn.’
D: ‘De grote verdienste van het boek is dat het me het idee geeft dat ik Rusland nog nooit zo heb ervaren, in al zijn lompheid en nuances. Dat is een verdienste van formaat, want ik ben nog nooit in Rusland geweest. Maar toch, afsluitend: denk jij dat ze die uitspraak over publiciteit als paardenstront werkelijk meent?’
T: ‘Voor zover ik dat op grond van de roman kan beoordelen: ja. Ik kan me echt niet voorstellen dat ze dacht aan een groot publiek toen ze haar tientallen natuurobservaties opschreef, of haar plot bouwde om een ouderwetse, langgerekte treinreis.’
Daan: ‘Dan blijft de vraag: zouden wij, heren van de pers, het boek ook hebben opgepakt als we die uitspraak niet hadden gezien?’
***/ ***1/2 Rosa Liksom, ‘Coupé No. 6’, vertaling Annemarie Raas, Podium, 160 p., € 18,50

Paardenstront

Recensie / Thomas en Daan
Philippe Claudel (1962) is een van de meest geprezen Franse auteurs van dit moment. Geuren is een associatieve autobiografie, opgedeeld in geuren: in ruim vijftig korte hoofdstukken, met titels als ‘Gym­zaal’, ‘De dood’ en ‘Tomatensaus’, koppelt Clau­del telkens een geur aan een jeugdherinnering, een overpeinzing, fantasie of een scène uit zijn schooltijd.
Thomas: ‘Is dit een roman of een verzameling losse gedachten?’
Daan: ‘Geen idee, man.’
T: ‘Laat ik dan beginnen met te zeggen wat ik knap vind aan het boek. En dat is hoe Claudel met allerlei schijnbaar losse schetsjes en herinneringen toch een samenhangend beeld van zijn plattelandsjeugd oproept. Het ene hoofdstuk vertelt hij over het lijk van zijn grootmoeder, het volgende begint hij over de sigaretten van zijn vader en daarna gaat het weer over zijn liefdeloze schooltijd – het zijn allemaal flarden, die alleen bij elkaar horen doordat Claudel ze nu, jaren later, op papier zet.’
D: ‘Wat is daar knap aan?’
T: ‘Romans zijn bijna altijd lineair opgebouwd: wat buiten de plot valt, wordt al snel als overbodig en dus hinderlijk gezien. Bij Geuren is er geen plot, laat staan een heldere chronologie – de hoofdstukken zijn gerangschikt op de alfabetische volgorde van de geuren en kunnen net zo goed omgekeerd gelezen worden.’
D: ‘Dat klinkt vooral verwarrend.’
T: ‘Die opbouw past goed bij de inhoud: Claudel, of eigenlijk de ik-figuur, laat zich leiden door de associaties die hij heeft bij diverse geuren, alle herinneringen die door één detail worden opgeroepen. Zoiets laat zich niet op logische wijze ordenen. Door dat achronologische, plotloze karakter vind ik Geuren juist een geheel, het past bij wat er omschreven wordt: een jeugd waarin niets groots gebeurt, maar waarin het draait om het kleine, het alledaagse.’
D: ‘Ja, leuk en aardig, maar waar betalen we schrijvers voor als ze niet eens de moeite hoeven te nemen van het bedenken van een verhaal, iets waardoor het persoonlijke universeel wordt? Als een schrijver niet meer hoeft te doen dan de brokstukken van zijn jeugd bij elkaar te plakken, dan blijf je bezig, dan is iedere dagboekschrijver een romancier.’
T: ‘Dus voor jou is Geuren geen roman?’
Daan: ‘Ik ken evenveel redenen om dit een dagboek te noemen als een roman.’
T: ‘Ik moet zeggen, ik ken weinig dagboeken, maar Geuren biedt wel veel meer dan alledaags gekeuvel: het hoofdpersonage voert je mee langs zijn diepste verlangens, zijn terugkerende angsten, zijn ongelukkigste periodes. Misschien zit er geen doorlopend verhaal in, of een duidelijke ontwikkeling, maar is dat altijd noodzakelijk? Het universele van een roman zit toch niet per se in een uitgewerkte plot?’
Daan: ‘Ik heb het niet over een plot, maar over een verhaal. Zou de stijl niet een criterium zijn dat een roman van een dagboek onderscheidt?’
T: ‘Claudels stijl is inderdaad heel bijzonder. Hij schrijft krachtig: ingetogen, maar toch openhartig. Gevoelig, maar nergens sentimenteel. Alleen al door die precieze pen en zijn bijna altijd treffende associaties ontstijgen zijn herinneringen het alledaagse.’
D: ‘Wat hij wel voor elkaar krijgt, is dat hij het hele spectrum van sensaties oproept om een tijd en een plaats te duiden, het Dombasle waar hij is geboren en opgegroeid en nog altijd woont; de geur, het geluid, de smaak, die gelijktijdigheid die nauwelijks in woorden is te vatten, zet zich om in de emotie van de lezer. Neem deze passage: “Naast het fornuis kijkt de kat ons vragend aan. Het is laat. Het is vroeg. Met stralende ogen bijt ik in een knisperende tros van bloemen, wind en gelach, zonder me erom te bekommeren dat mijn lippen verbranden. Ik steek de hele lente in mijn mond.” Er zijn weinig schrijvers die de wereld van één moment zo kunnen laten wervelen.’
T: ‘De lente in mijn mond steken, really?’
D: ‘Vergeet dat van die lente, dat is natuurlijk kitsch. Het gaat om de gelijktijdigheid van de sensaties. Het boek zit verder vol fraaie bewoordingen, zinnen en gedachten.’
T: ‘Ik houd toch meer van de kleinere observaties, als hij bijvoorbeeld teruggaat naar zijn verlaten ouderlijk huis, of een trui vindt van zijn overleden oom. “Zijn trui ligt over een krukje. Haast menselijk. Vermoeid. (&#8230;) Huilend begraaf ik mijn gezicht erin, als in de oksel van een geliefde.” Misschien geen vernieuwende onderwerpen, maar de strakke en oprechte manier waarop Claudel ze beschrijft, maakt het alsnog uniek. Inderdaad, zijn stijl is daarbij doorslaggevend.’
D: ‘En toch…’
T: ‘En toch wat?’
D: ‘Denk ik: had hij die stijl maar gebruikt om een echte roman te schrijven.’
**** / *** Philippe Claudel‘Geuren’De Bezige Bij vertaling Manik Sarkar 224 p., € 17,50

‘Een dagboek?’

Recensie / Thomas en Daan
Manieren om naar huis terug te keren van Alejandro Zambra gaat over een generatie Chilenen die zich lange tijd geen onderdeel hebben gevoeld van de dictatoriale geschiedenis van hun vaderland. Ze zijn de ‘secundaire personages in de roman van de ouders’, een generatie die heeft moeten toekijken, niet wetend waar ze naar keek, en nu pas haar eigen woorden begint te vinden.
D.: ‘Wat is in vredesnaam een totaalroman? Dat predicaat heeft het gekregen van het tijdschrift Arcadia. Het klinkt als een voetbalterm.’
T.: ‘Nou, steeds als je gewend bent aan de toon en de opbouw van het verhaal, verandert Zambra van vertelstem. Eerst is er een onschuldig, negenjarig jongetje aan het woord, daarna een schrijver die reflecteert op dat jongetje en hardop nadenkt over het verloop van het verhaal, vervolgens het jongetje wanneer hij is opgegroeid tot volwassen man, en ten slotte opnieuw de schrijver.’
D.: ‘Dus is het een totaalroman&#8230;?’
T.: ‘Door die perspectiefwisselingen komen er telkens andere accenten te liggen. In minder dan tweehonderd bladzijden behandelt Zambra meer thema’s dan veel auteurs in vijfhonderd. Opgroeien, liefde, politiek, het schrijverschap zelf. O, en er zit seks in. Zonder seks geen totaalroman.’
D.: ‘&#8230;’
T.: ‘Heeft het jou niet overtuigd?’
D.: ‘Jawel, ik vind het bij vlagen erg goed. Een mooie vondst ook, om de nationale geschiedenis te zien als een roman waarin mensen hoofdpersonages kunnen zijn, of bijfiguren. “Terwijl de roman plaatsvond, speelden wij verstoppertje, leerden wij hoe we konden verdwijnen.” Er zit een gevoel van onrecht in die verdeling, en dat gevoel geeft de stem van het boek kracht. Daarnaast is Zambra’s stijl soms juist poëtisch kalm, van een rustgevende melancholie.’
T.: ‘Wat ik vooral knap vind, is hoe die melancholie en kalmte op een impliciete manier al bij het negenjarige jongetje aanwezig zijn. Zambra slaagt erin een geloofwaardig kind op te voeren: duidelijk onwetend en onschuldig, maar zich wel al op een vage manier bewust van de volwassen wreedheid die hem omringt, al heeft hij daar de woorden nog niet voor.’
D.: ‘Neem deze typering: “Wat Pinochet betreft, voor mij was hij een figuur op televisie die een programma presenteerde zonder vaste uitzendtijden, en daar haatte ik hem om, om die saaie nationale zenders die een programma onderbraken wanneer het net spannend begon te worden. Later haatte ik hem als klootzak en als moordenaar […].” Dat vind ik prachtig. De onschuld van een kind, die door de geschiedenis verandert in een gevoel van schuld.’
T.: ‘Wacht even: je zit het boek nu op te hemelen, waarom doe je dan zo moeilijk over de term totaalroman?’
D.: ‘Van die quasi-interessante predicaten, dat vind ik niks. Waarom kan iets niet gewoon een heel goed boek zijn, zonder het een totaalroman te noemen, of het boek van een generatie? Mijn enige punt van kritiek: soms voel je de constructie, het skelet van de vertelling. Dan wordt het geforceerd. Vooral de stem van de schrijversfiguur vind ik af en toe hinderlijk. Te gezocht, zelfverheerlijkend ook. Dan wil hij het romanverhaal dat hij opschrijft tegelijk vertellen en duiden als, jawel, het boek van een generatie. Voor je het weet lees je zinnen als: “Tij­dens deze reis heb je je verleden teruggekregen, zei ik.” Of: “Dat het verleden nooit zal ophouden pijn te doen, maar we kunnen helpen het een andere plek te geven.” Dat kan echt niet.’
T.: ‘Dan is natuurlijk niet Zambra zelf aan het woord, maar een van zijn personages. Ik zag die schrijver gewoon als een zoekend, wat onbenullig figuur. Iemand die zit te ploeteren op zijn allesverklarende politieke roman en het intussen amper voor elkaar krijgt zijn vriendin de eerste bladzijdes te laten lezen. Daarom stoorde ik me ook niet aan expliciete uitspraken over generaties en reizen van personages. Het zijn de overpeinzingen van een schrijver die zijn werk in een te vroeg stadium te veel lading probeert te geven. En juist door die poging voelde zijn personage levensecht; het is volgens mij een heel accurate persiflage op auteurs die zich voornemen boeken te schrijven waarin ze de wereld even flink gaan duiden. Ironie, misschien ook wel noodzakelijk voor een totaalroman.’
D.: ‘De dood aan de totaalroman. Ik vind het gewoon een klasseboek. Als ik een marktkoopman was, zou ik schreeuwen: koop dat boek. Maar zoals Zambra schrijft: “Ik schreeuw niet, ik schrijf boeken.”’
****1/2 / ***1/2 Alejandro Zambra, ‘Manieren om naar huis terug te keren’, vertaald uit het Engels door Luc de Rooy, Karaat, 200 p., € 18,90

‘Totaalroman?’

Recensie / Thomas en Daan
In Vertrek van station Atocha verhuist een jonge Amerikaanse dichter naar Madrid om literatuuronderzoek te doen, maar hij vult zijn dagen vooral met blowen, drinken en door de stad slenteren. Het romandebuut van dichter Ben Lerner (1979) kreeg lovende kritieken in de Verenigde Staten.
Daan: ‘Hoelang heb jij erover gedaan?’
Thomas: ‘… Hoezo?’
D: ‘Bij mij ging het soms heel snel, en dan dacht ik: ik moet dingen gemist hebben; er lijkt helemaal niks gebeurd. Na herlezing stelde ik vast: verrek, er is inderdaad niks gebeurd. Vertrek van station Atocha is een boek waarin helemaal niks gebeurt. Zelfs op de momenten dat je denkt, nu gaat er wat gebeuren, gebeurt er uiteindelijk niks.’
T: ‘Hallo, er vindt een terroristische aanslag plaats midden in Madrid! En er verdrinkt iemand tijdens het zwemmen in een woeste, Mexicaanse rivier. Dat is toch een gruwelijke scène?’
D: ‘Maar die aanslag gebeurt buiten de hoofdpersoon om, en de verdrinking is een anekdote van iemand anders, verteld over de chat. Misschien was het wel verzonnen, om indruk te maken. Dat vond ik trouwens wel aardig, om voor zo’n aangrijpende gebeurtenis het modieuze medium van de internetchat te gebruiken, met bijbehorende afkortingen en lompheid. En het valt knap samen met het thema.’
T: ‘Leg uit.’
D: ‘Het boek gaat over iemand wiens gedachten groter en groter worden, die ontstaan bij de gratie van de afwezigheid van gebeurtenissen.’
T: ‘Ja, en?’
D: ‘Nou, dat is een interessante, grote vraag. Is het erg als er in een boek weinig tot niets gebeurt, zolang de hoofdpersoon hier interessante gedachten over heeft?’
T: ‘Ik denk dat het niet erg hoeft te zijn. Toch had ik uiteindelijk moeite met deze roman, omdat de gedachten, hoewel interessant, steeds zo cynisch en zelfkritisch zijn. De hoofdpersoon maakt constant gebruik van een voice-over: aan bijna elk woord besteedt hij gedachten, al zijn handelingen worden door hemzelf direct beschimpt. Hij is een leugenachtige zonderling die niet alleen afstand neemt van zijn omgeving, maar de lezer ook nooit echt dichtbij laat komen.’
D: ‘Er zit toch iets bijzonders in deze roman. Dat vind ik echt.’
T: ‘Af en toe vond ik het wat pathetisch worden. “Er opende zich een afgrond in mij”, “ik wás een gevoel van beklemming”, dat soort zinnen. Ze passen in elk geval niet bij de strakke, relativerende toon van de rest van het boek.’
D: ‘Lerner probeert iets groots over te brengen, iets waar nauwelijks woorden voor bestaan, namelijk de ruimte tussen twee talen, waarin de hoofdpersoon zich voortdurend begeeft. Hij hoort geen Engels meer op straat, maar begrijpt het Spaans nog niet goed genoeg om zich te redden&#8230;’
T: ‘Hij wil het ook niet begrijpen, hij is bang dat mensen hem niet meer interessant vinden zodra hij niet meer die Amerikaanse dichter is, zodra het mysterie wegvalt. Daarom liegt hij bijvoorbeeld ook over zijn moeder – eerst zegt hij dat ze overleden is, daarna houdt hij het op doodziek, terwijl ze gewoon gezond in Amerika zit.’
D: ‘Jij wilt het niet begrijpen. Het gaat over ideeën die uit taal en onbegrip ontstaan. Dat is moeilijk te vangen. Eenduidigheid lijkt het credo bij de meeste boeken die verschijnen. Hier nu een boek dat leeft door meerduidigheid, in het zelfverzonnen fantasiegebied tussen twee talen. Wat vind jij overigens van al die grote quotes op de Amerikaanse flap, van Jonathan Franzen: ‘A beautiful novel… not like anything I can remember reading’, van Paul Auster: ‘Utterly charming’, de vergelijkingen met Philip Roth, Boris Pasternak, Roberto Bolaño…?’
T: ‘Overdreven. Alleen in die van Auster kan ik me vinden. Het boek heeft wel een eigen, levendige toon. De stijl is lekker. Bruisend. Maar alleen die toon vind ik niet genoeg om het een “beautiful novel” te laten zijn. De belangrijkste vraag: zou je iets gemist hebben als je het boek niet had gelezen?’
D: ‘Ja. Al is het inderdaad niet een strak verhaal, en aan de hoofdpersoon mis je ook niet veel, dat is een beetje een zelfverheerlijkende, zwelgende, irritante gast, maar het boek heeft een intelligente stijl, biedt ruimte voor subtiliteit, en de zorgvuldigheid waarmee wordt nagedacht over taal en taligheid is lovenswaardig. Jij blijft zo zuur?’
T: ‘Ja. Vaak vergat ik tijdens het lezen al wat er stond. Dat is niet goed.’
D: ‘Nee, dat kan niet de bedoeling zijn.’
T: ‘Nee.’
D: ‘En je weet nu al niet meer waar het boek over gaat.’
T: ‘Je moet van goeden huize komen als je leegte en verveling boeiend genoeg kan maken, dan ben je inderdaad een groot schrijver. Lerner kan dat misschien worden, zijn ideeën en stijl beloven wel veel.’
***1/2 Ben Lerner, ‘Vertrek van station Atocha’, vertaald door Ronald Vlek, Atlas Contact, 204 p., € 19,95

‘Jij blijft zo zuur?’

Hiphop / Rappers met een boodschap
&#8216;Wij bepalen wel wat hip is, en zeker wat een hit is / Wij weten hoe de jeugd denkt, wat nu de shit is&#8217; Osdorp Posse &#8211; &#8216;Jongens uit de industrie&#8217;, 2003
Vijf jongens uit Osdorp die zich verveelden en dol waren op Amerikaanse hiphop: zo ontstond de Nederhop eind jaren tachtig. Motherfucker werd moederneuker, &#8216;No Sleep till Brooklyn&#8217; werd &#8216;Geen slaap tot Osdorp&#8217; en ook de maatschappijkritische kant van Amerikaanse hiphop werd overgenomen. De politie, de radio, de platenindustrie: welk onderwerp Osdorp Posse ook behandelt, de toon is verontwaardigd, een tikkeltje agressief zelfs. En toch: de muziek biedt meer dan puberaal geklaag. Zo wordt regelmatig gebruik gemaakt van vrij absurde overdrijving (een samenvatting van de moderne radio: &#8216;irritante delletjes, quizzen en spelletjes&#8217; &#8211; 1993), woordspelingen of typetjes. Dit laatste gebeurt in bovenstaand citaat: aan het woord is een karikatuur van de hedendaagse labelbaas. Keurig vocabulaire, bekakt accent. Door zulke figuren te laten zeggen dat ze &#8216;weten hoe de jeugd denkt&#8217;, wordt duidelijk hoe vervreemd twintigers als Osdorp Posse zich van de maatschappij voelden.
&#8216;Ik ben het levende bewijs dat de jeugd deugt&#8217; Extince &#8211; &#8216;Kaal of Kammen&#8217;, 1997
Extince vestigt zijn aandacht niet op wat er mis is met Nederland, maar op zijn eigen kwaliteiten. Hij noemt zichzelf een vakman, een meester, in vrijwel al zijn teksten komt hij naar voren als een vlotte, eigenzinnige jongeman. &#8216;Hier is de grootste rapper die ons land rijk is / Krijg geld van Umbro, maar ik loop gewoon op Nikes.&#8217; Toch biedt Extince meer dan eenvoudige opschepperij. Door zichzelf constant op de borst te kloppen en alsmaar weer een nieuwe overtreffende trap te gebruiken &#8211; niet voor niets heet een van zijn bekendere nummers &#8216;Grootheidswaanzin&#8217; &#8211; laat hij op komische wijze zien dat er rekening gehouden dient te worden met zijn generatie. Tegelijk persifleert hij de grootspraak die van meet af aan zo bij hiphop hoort, waardoor het nooit helemaal duidelijk wordt wat serieus en wat grappend bedoeld is. En alleen in dat schemergebied kun je uitkomen op de even komische als goed getroffen omschrijving: &#8216;het levende bewijs dat de jeugd deugt&#8217;.
&#8216;Inderdaad, ik weet geen ene moer, oen / Fok hiphop, ik wil gewoon stoer doen&#8217; De Jeugd van Tegenwoordig &#8211; &#8216;Voorjekijken-doorlopen&#8217;, 2005
&#8216;Watskeburt&#8217; in plaats van &#8216;hoe gaat het?&#8217;, &#8216;buma&#8217; als omschrijving van &#8216;geld&#8217;, en &#8216;versieren&#8217; vervangen door &#8216;hengelen at a bitch&#8217;: het zijn een paar voorbeelden van de taalvernieuwingen van de Jeugd. Maar verscholen achter die humoristische oppervlakte schuilt ook nog af en toe een boodschap. Niet over de maatschappij of de eigen positie binnen de samenleving, maar over hiphop zelf. Tot de Jeugd opkwam, droegen rappers impliciet de boodschap uit: ik ben niet academisch onderlegd of onderdeel van de elite, maar hiphop geeft mij alsnog een stem. De Jeugd noemt hiphop een alibi voor stoerdoenerij. En daarmee bespot de groep artiesten die &#8216;in de naam van hiphop&#8217; de gevestigde orde bekritiseren (zie Osdorp Posse). Niet met een sneer of een raar stemmetje, maar door zichzelf te ridiculiseren.
&#8216;Eerst waren het de Marokkanen en de Turkjes, nu de Oostblokboys: schurkjes!&#8217; Mr. Polska &#8211; &#8216;Berghuis&#8217;, 2010
Drinken, feesten en vrouwen versieren: afgaande op de muziek van Mr. Polska zijn dit de voornaamste bezigheden in zijn leven. Maar de rapper probeert zich ook te presenteren als vertegenwoordiger van de Polen in Nederland. En gek genoeg versterken die twee elkaar alleen maar: op humoristische wijze rapt Polska over zijn oostblokleef en daarmee geeft hij de Poolse gemeenschap een even onbezorgde als unieke stem binnen de muziekwereld. Het komt de geloofwaardigheid ook ten goede dat Polska zichzelf allerminst spaart: door omschrijvingen als &#8216;vies oostblokmannetje&#8217; of &#8216;dronken, rappende dwaas&#8217; kun je je afvragen: behoort hij zelf tot de &#8216;schurkjes&#8217; waarover hij rapt, of is dat hoe anderen hem zien? Onlangs trok hij de aandacht met zijn Meldpunt Waardevolle Gezelligheid: een website waarop men aan de hand van vijf vragen positieve ervaringen met Oost-Europeanen kan delen. Is er sprake van gezelligheid? luidt de eerste vraag. En de laatste: Gezellige puinhoop? Ja / nee. Enerzijds bespot Polska de levensstijl van de Poolse gemeenschap, anderzijds laat hij met dergelijke overdrijvingen juist de warme kanten van de Polen zien.
&#8216;We hebben honger in de Noord-side, nooit sta je hier!&#8217; Ome Omar &#8211; &#8216;Overheid Doet Niks&#8217;, 2011
Ome Omar is een tweeëntwintigjarige Marok­kaans-Nederlandse rapper uit Amsterdam-Noord. Zijn klachten &#8211; ongelijke kansen, oneerlijke politie, weinig werkgelegenheid &#8211; zijn niet nieuw, maar ze worden meer dan ooit verpakt in komische kwinkslagen. Niet zoals bij Osdorp Posse met een enkel typetje of een stemverheffing: hier is de artiest zelf een type geworden. Omar moedigt je zoals veel rappers bijvoorbeeld aan tot activiteit en betrokkenheid, maar dan juist op een contraproductieve manier (&#8216;doe gewoon drugs tot je rolt over de vloer!&#8217;). Hij gebruikt zo vaak de woorden &#8216;no homo&#8217; achter een potentieel homoseksuele zin dat je je gaat afvragen of er sprake is van een uit de hand gelopen grap of homofobie (&#8216;you can find me in je Luisterpaal, no homo!&#8217;). Of hij zegt zo vaak dat de overheid niks doet dat de klachten vanzelf een excuus worden voor alles wat niet lukt. Het is de luchtige maatschappelijke betrokkenheid van Polska gecombineerd met de zelfspot van de Jeugd van Tegenwoordig. Na bijna twintig jaar zijn grap en klacht samengevallen.

‘Ik ben het levende bewijs dat de jeugd deugt’; SPECIAL SATIRE

Pop
Er zijn weinig muzikanten die zich eraan wagen: een album vullen met nummers als &#8216;DDay&#8217;, &#8216;Auxwitz&#8217; en &#8216;Mijn Kamp&#8217; en het geheel WOII noemen. De islamitische rapper Salah Edin (Alphen aan de Rijn, 1981) doet het, en met reden: hij wil &#8216;de Tweede Wereldoorlog bespreekbaar maken onder de jeugd&#8217;. Opgegroeid met ouders die de oorlog niet hebben meegemaakt en dodenherdenkingen die steeds meer algehele anti-onrechtmanifestaties lijken, kennen jongeren de oorlog alleen nog als belichaming van onmetelijk kwaad. Elke concrete vergelijking met het heden is volgens Edin bij voorbaat verdacht, elke mogelijkheid tot discussie ontbreekt. En die taboesfeer wil hij doorbreken. Het interessantst is de manier waarop de rapper zijn visie op Nederland en zijn eigen ervaringen als Marokkaanse gastarbeiderszoon afwisselt. Zo fantaseert hij hoe het zou zijn om trots te voelen bij de Nederlandse vlag, om niet anders behandeld te worden dan de rest van het volk. &#8216;Ik zie het voor me: Nederlander met een baard / Niemand die opkijkt als je voorbijloopt op straat.&#8217; Door de albumtitel WOII dringen de vragen zich vanzelf op: hoeveel kunnen Nederlanders leren van de jaren veertig, als niemand het daar nog over heeft? Hoe is het om in je geboorteland politici te horen zeggen dat ze het liefst willen dat je vertrekt? Het knappe is dat Edin nergens in een slachtofferrol vervalt of zijn oorlogsreferenties te nadrukkelijk maakt. Zelfs de spaarzame keer dat Wilders ter sprake komt &#8211; de politicus die Edin een paar jaar geleden nog verwarde met Mohammed B. in zijn film Fitna &#8211; verliest hij zich niet in overtrokken vergelijkingen. En zo legt Edin zonder het hardop uit te spreken een connectie tussen het deporteren van Nederlandse Joden en de situatie van huidige allochtonen.
Dat maakt WOII tot een uniek album. Hiphop heeft weliswaar een van origine subversief karakter, maar zelden komt het engagement verder dan de eigen straathoek. De rebelse houding wordt ook meestal verlaten zodra de eerste singles een commercieel succes zijn. Bij Edin is daar niets van te merken: hij gaat al jaren mee binnen de hiphopwereld, maar toch waagt hij zich aan onderwerpen die niemand anders bespreekt. Want behalve over het Nederland van vroeger stelt hij ook zijdelings vragen over Palestina, derdewereldlanden en Amerika.
Goed, de ene keer is zijn mening genuanceerder dan de andere keer, en de connectie met de Tweede Wereldoorlog is soms wat dun, maar dat neem je al gauw voor lief. Want hier is iemand bezig te doen wat geen enkele andere rapper doet, noch in Nederland noch in Amerika. Hij stelt vragen over het Europese verleden zonder in clichés te vervallen. Hij ondermijnt gezag zonder anderen omlaag te praten. Hij onderwijst de jeugd door vragen te stellen. En in een tijd waarin de meeste rappers hun mond vol hebben van materieel gewin, of hun afkeer daarvan, is dat prijzenswaardig. Bovendien biedt hij een frisse kijk op de relaties tussen het heden en de Tweede Wereldoorlog, die laat zien dat een nieuwe generatie weigert zomaar mee te doen met de ontstane taboesfeer.