De tragische grootspraak van Kanye West

Hebben we de definitieve versie van het nieuwe Kanye West-album al gehoord? Het is nog steeds onduidelijk. ‘So happy to be finished with the best album of all time,’ twitterde hij vorige maand, met de groteske zelfverzekerheid die hem al jaren kenmerkt. Maar de weken die volgden, verraadden juist artistieke twijfel.

Voortdurend veranderde hij de titel van het project, via onder meer So help me god en Waves kwam hij uiteindelijk bij The Life of Pablo terecht; in januari zette hij een tracklist van tien nummers online; na de veelbesproken, extreem rommelige releaseparty verscheen het album ineens dagenlang niet – en toen stond het plots online, exclusief op de weinig populaire streamingdienst Tidal, met maar liefst achttien nummers. Enkele gastoptredens waar menig rapper een moord voor zou doen, bijvoorbeeld van de populaire zangeres Sia, met wie Kanye (1977, Chicago) vlak voor verschijning nog bij Saturday Night Live optrad, waren zonder toelichting geschrapt. Sommige coupletten had Kanye op de valreep nog drastisch aangepast (zijn sneren naar Taylor Swift werden bijvoorbeeld ineens een stuk zachtaardiger: was hij bang dat het te veel over hun ruzie zou gaan en niet over de muziek?). Ook liet hij enkele hele nummers weg, om ze later toch weer aan The Life of Pablo toe te voegen. En van alles deed hij in hoofdletters verslag via Twitter, meestal plaatste hij tientallen manische berichten vlak na elkaar en volgde daarop weer langdurige stilte. Alsof hij maar een uurtje per dag internetverbinding had en daar optimaal gebruik van wilde maken. Afgelopen Valentijnsdag, terwijl hij zijn album nog aan het bijschaven was: Mark Zuckerberg invest 1 billion dollars into Kanye West ideas after realizing he is the greatest living artist and greatest artist of all time.

Tromgeroffel

Er ontstond de vreemde situatie dat verschillende critici verschillende versies van hetzelfde album recenseerden, dat luisteraars niet wisten welk deel van het album tijdelijk was. Omdat het album nog niet steeds fysiek is geperst, kan Kanye er in theorie altijd aan blijven sleutelen. Een kunstwerk dat nooit een definitieve vorm aanneemt.Voor het eerst lijkt Kanye ook niet precies te weten wat hij wil. Hij durft niet meer te zeggen: dit is het, mijn nieuwe meesterwerk, hij laat zich leiden door respons.

Het heeft iets indrukwekkends, hoe Kanye de mondiale aandacht voor de zoveelste keer op zichzelf en zijn nieuwe muziek weet te vestigen. Die twee hangen bij hem – gelukkig – meestal samen. En dat is ook, kort gezegd, de reden waarom hij in de loop der jaren met zoveel krankzinnige uitspraken is weggekomen: zijn gedrag ontstijgt uiteindelijk het amusement. Hij is niet enkel een brullende dorpsidioot, omdat hij aan het einde van de rit steeds nieuwe muziek levert. En omdat hij met die muziek zijn grootspraak (min of meer) waarmaakt en zonder terughoudendheid een nieuwe standaard zet: voilà, hier is mijn nieuwe album, dit wordt het geluid waar jullie de komende jaren naar luisteren. The Life of Pablo presenteerde hij met eenzelfde tromgeroffel. Alleen: maakt hij die artistieke pretentie ook waar? Het album – of althans: wat er tot nu toe van is verschenen – voelt meer aan als een verzameling van de verschillende registers die hij tot nu toe bespeeld heeft dan als een volwaardige nieuwe richting. Op zich niet erg, maar voor het eerst lijkt Kanye ook niet precies te weten wat hij wil. Hij durft niet meer te zeggen: dit is het, mijn nieuwe meesterwerk, maar hij laat zich leiden door respons, trekt nummers weer in, blijft eraan pielen. Het geeft zijn grootspraak plotseling iets onmiskenbaar tragisch. Alsof hij zichzelf aan het overschreeuwen is.

Teksten over zichzelf

Doe het niet. Dat was wat iedereen Kanye West aanraadde toen hij iets na de eeuwwisseling begon met rappen. Als producer maakte hij al jaren indruk met zijn werk voor Jay-Z’s label Roc-A-Fella: zijn producties waren warm, sfeervol, veelal leunend op oude soulsamples die nooit eerder waren gebruikt in de rapwereld. Dit geluid had er onder meer voor gezorgd dat Jay-Z in 2001, na enkele creatief gezien magere jaren, weer terug in de schijnwerpers kwam met zijn meesterwerk The Blueprint. Op het refrein van het nummer ‘Never change’ is een dan 24-jarige Kanye West zelfs te horen. Het is de eerste keer dat hij ooit iets op cd rapt: ‘I’m still fucking with crime, cause crime pays. Out hustling, same clothes for days. I’ll never change, I’m too stuck in my ways. I never change.’

De tekst is duidelijk geschreven vanuit het perspectief van Jay-Z, die in de losse coupletten uitgebreid ingaat op zijn vroegere bestaan als drugsdealer en hustler. Met Kanye Wests eigen, vrij zorgeloze midde class-verleden heeft het refrein niets te maken – en dat is ook een van de bezwaren die Roc-A-Fella tegen hem als soloartiest heeft. Zijn profiel past niet bij de andere artiesten van het label, die veelal rappen over het leven op straat en de ontberingen die ze daarbij moeten doorstaan. Waar kan Kanye over rappen? Wat heeft hij te vertellen? Als producer is hij uitstekend, als beginnend rapper weet hij bijna niemands aandacht vast te houden.

Maar Kanye is vastberaden. Hij wil geen leven in de schaduw, waartoe producers onvermijdelijk veroordeeld zijn. Hij wil verhalen vertellen, geen verzonnen gangsterraps, maar openhartige teksten over zichzelf (‘First nigga with a Benz and a backpack’). Dat hij uiteindelijk toch een contract krijgt als soloartiest heeft hij vooral te danken aan het feit dat Jay-Z hem niet wil kwijtraken als producer.

Snakken naar God

Als Kanye in 2004 debuteert met The College Dropout levert dat een onverwacht groot commercieel succes op, dat qua toegankelijke soulsound in het verlengde ligt van Jay-Z’s The Blueprint. Maar tegelijk is het album veel meer dan een knap uitgevoerde herhalingsoefening, in essentie laat dit debuut al zien met welke grondgedachten Kanye West te werk gaat, en waarmee hij in de jaren die volgen de muziekwereld steeds verder zal veroveren.

Ten eerste is er zijn perfectionisme. Een nagenoeg voltooide The College Dropout lekt weken voor verschijning al online uit. Bijna alle artiesten zouden daarop, vrezend voor teruglopende verkoopcijfers, hun album sneller uitbrengen dan gepland. Wat doet Kanye West? Hij stelt zijn debuut uit, meermalen. Hij schrapt nummers, voegt live-instrumenten toe, nodigt nieuwe gasten uit; maandenlang is hij ermee in de weer, op een wijze die doet denken aan wat hij nu met The Life of Pablo doet. Wie de eerder uitgelekte versie van zijn debuut vergelijkt met de uiteindelijke versie hoort twee verschillende albums – waarbij de definitieve plaat muzikaal gezien veruit het interessantst is.

Ten tweede is op het (vrij klassieke) debuut al heel duidelijk te horen waar rappen voor Kanye West om draait. Niet om een stoer straatimago. Niet om het pleasen van zijn publiek. Niet om een toegankelijk refrein (hoewel hij daar vanaf het begin een talent voor heeft). Nee, ondanks de veelvoud aan gastartiesten die op elk album langskomen, ondanks de grote hits die hij keer op keer scoort, draait het hoofdzakelijk om Kanye West zelf.

Prachtig, zijn eerste single ‘Through the Wire’, waarin hij niet alleen nauwkeurig verslag doet van het auto-ongeluk dat hem in 2002 bijna zijn leven kost, maar dat hij hoorbaar opneemt met een hevig gekneusde kaak. Dan doet het er ineens niet meer zoveel toe dat hij technisch gezien geen perfecte rapper is. Dat zijn zinnen soms niet helemaal uitkomen. Er klinkt een intensiteit en emotionele oprechtheid in door die bij populaire artiesten amper voorkomen. En die mij, aanvankelijk ook sceptisch over Kanye’s raptalent, ook over de streep trekken. Zeker wanneer hij meer singles uitbrengt. Kanye blijkt de meester van de stemverheffing, de voelbare verontwaardiging. ‘Jesus Walks’ is een prachtig verslag van zijn worsteling met en zijn liefde voor religie: ‘The way Kathie Lee needed Regis, that’s the way I need Jesus. (…) / They say you can rap about anything except for Jesus / That means guns, sex, lies, videotape / But If I talk about God my record won’t get played, huh?’

Hoeveel rappers durven nou hardop te zeggen dat ze snakken naar God, dat ze überhaupt ergens hevige behoefte aan hebben?

Je zou kunnen zeggen dat hij langzaam ontspoort. Je zou ook kunnen zeggen dat hij steeds meer in zijn rol groeit.

Rappen over zijn moeder

In de albums die op The College Dropout volgen, verandert Kanye’s muziek voortdurend. De warme soul wordt stukje bij beetje ingeruild voor een mechanischer, electronischer geluid. Het lijkt alsof hij met elk nieuw project reageert op het vorige. Na het kale, introverte 808s & Heartbreak (2008) volgt My Beautiful Dark Twisted Fantasy (2010), een bloemrijke hiphop-opera vol gastoptredens, en daarna is er Yeezus (2013), een chaotische plaat waarbij hij niet eens de moeite nam een omslag te ontwerpen: de cd wordt geleverd in een kaal hoesje, zonder tracklist, zonder toelichting. Steeds opnieuw introduceert Kanye een geluid dat daarna vlug wordt overgenomen door andere artiesten, en zodra het gangbaar wordt, lijkt hij er zelf niet meer in geïnteresseerd.

En intussen laat hij het publiek meer en meer van zichzelf zien. Je zou kunnen zeggen dat hij langzaam ontspoort. Je zou ook kunnen zeggen dat hij steeds meer in zijn rol groeit.

Wereldberoemd is het fragment waarin hij, tijdens de Video Music Awards 2009, de microfoon pakt uit de hand van de net bekroonde Taylor Swift, om te zeggen dat niet zij maar Beyoncé de prijs voor beste videoclip van het jaar verdient. Of het moment waarop hij vlak na orkaan Katrina (2005), middenin een live uitgezonden geldinzamelingsactie, afwijkt van de voorgeschreven tekst en een emotioneel relaas over onderdrukte zwarten afsteekt. ‘George Bush doesn’t care about black people,’ is zijn laatste zin, voor de live-verbinding wordt afgebroken.

Het is een emotionele, ongeremde kant die ook steeds duidelijker in zijn muziek naar voren komt, die zijn muziek voor mij ook zo de moeite waard maakt. De muziek is levendig, en de raps zijn van een openhartigheid die binnen hiphop zelden voorkomt. Hij rapt zonder terughoudendheid over zijn moeder, voor wie hij een zeldzame affectie voelt; er zijn verhalen over zijn interacties met strippers, zijn moeizame liefdesleven. En wanneer vlak na elkaar zijn relatie met model Amber Rose stukloopt en zijn moeder onverwachts overlijdt, stapt hij tijdelijk over van rappen naar zingen, gebruikmakend van de zowel populaire als verguisde stemvervormer Auto-tune. De muziek krijgt iets sentimenteels en tegelijk zit in dat onvervalste schreeuwen, dat uitgesmeerde verdriet – de grote hit van het album: ‘Somewhere far along this road, he lost his soul to a woman so heartless / How could you be so heartless? / Oh, how could you be so heartless?’ – ook een zekere charme. Alsof hij geen energie meer heeft voor volwaardige hiphop. Of werkelijk uitgedachte concepten. Het is nog geen vijf jaar na zijn debuut, en hij lijkt getransformeerd in een volledig nieuwe artiest.

Expansiedrift

Hij wil meer, steeds meer. Misschien is dat wel de meest duidelijke constante in zijn loopbaan. Geen moment neemt hij genoegen met zijn eigen rol: eerst wil hij meer zijn dan enkel een producer, dan laat hij zich als rapper steeds nadrukkelijker gelden. Die drang tot vernieuwing zorgt ervoor dat zijn muziek altijd in elk geval intrigerend is, zelfs bij de minder geslaagde projecten (in alle eerlijkheid: het is vrij vreselijk om hem te horen zingen). En in het beste geval levert het ronduit briljante composities op, waarin hij de wetten van het hele hiphopgenre vernieuwt en uitbreidt, waarin hij plotseling nummers van elf minuten maakt die van begin tot eind overrompelen.

Maar die expansiedrift heeft er onvermijdelijk toe geleid dat hij zichzelf is gaan zien als meer dan een muzikant. Hiphop? Daarmee is hij begonnen, ja, maar tegenwoordig ziet Kanye West zichzelf als een allround kunstenaar, iemand die niet alleen de wetten van de muziekwereld bepaalt maar ook die van de mode, van de cinema, van eigenlijk alle kunsten.

Dat zelfbeeld is zonder meer versterkt door de cultus die de afgelopen jaren rondom zijn privéleven is ontstaan. Zeker sinds zijn in 2014 voltrokken huwelijk met Kim Kardashian – een ‘tv-persoonlijkheid’ die bekend is geworden toen een sekstape van haar op internet verscheen en die haar roem nadien uiterst behendig heeft gecultiveerd – is hij niet meer uit de media weg te slaan. Samen vormen ze, wellicht na Jay-Z en Beyoncé, het bekendste showbusinesskoppel ter wereld. Elke stap die ze zetten, wordt breed uitgemeten, meestal zonder duidelijke reden. Waarom weten we werkelijk alles over hun privéleven, hun trouwen, hun kinderen? Waarom krijgen we mee dat Kanye West enkele dagen geleden samen met zijn tweejarige dochtertje bij het winkelen in slaap is gevallen?

Er is geen rationale verklaring voor, de twee vormen hun eigen nieuws. Wat Kanye ook doet, waar hij ook heen gaat: er wordt over geschreven.

Hij stelt geen vragen, praat uitsluitend nog in uitroeptekens, schreeuwt meningen rond zonder enige nuance. Waarom krijgt het publiek geen genoeg van hem?

Vermoedelijk heeft het ervoor gezorgd dat hij in de loop der jaren nog meer in zijn eigen kunnen is gaan geloven. Dat hij is begonnen zonder enig spoor van humor of ironie te roepen dat hij de stem van deze generatie is. De belangrijkste persoon sinds Andy Warhol. Een moderne Shakespeare. En het is geen act, daarvoor zegt hij het te vaak, te stellig ook. Medio februari verschijnt een backstage-fragment van Saturday Night Live online, waarop hij, niet wetend dat er een microfoon aangaat, tekeer gaat wanneer het podium niet naar zijn wensen is ingericht: ‘Are they fucking crazy? By 50 percent [I am more influential than] Stanley Kubrick, Picasso, Apostle Paul, fucking Picasso and Escobar. By 50 percent more influential than any other human being. Don’t fuck with me. Don’t fuck with me. Don’t fuck with me. By 50 percent dead or alive, by 50 percent for the next 1,000 years. Stanley Kubrick, ‘Ye.’

Donald-Kanye-quiz

In Amerika wordt weleens de vergelijking gemaakt tussen Kanye en, jawel, die andere driftig roepende Amerikaan die de gemoederen zo bezighoudt: Donald Trump. Er staat tegenwoordig zelfs een populaire quiz online met een rijtje uitspraken en daarnaast de vraag: wie van de twee zei dit?

The doors may be heavier but I promise you WE WILL BREAK THEM. (Antwoord: Kanye West.)
@katyperry Katy, what the hell were you thinking when you married loser Russell Brand. There is a guy who has got nothing going, a waste! (Antwoord: Donald Trump)

Ik had slechts de helft van de vragen goed. Bij de meeste had ik ook werkelijk geen idee, wat aangeeft in welke categorie Kanye zich tegenwoordig bevindt: hij stelt geen vragen, hij praat uitsluitend nog in uitroeptekens, schreeuwt meningen rond zonder enige nuance. Waarom krijgt het publiek ondanks zulke uitspraken geen genoeg van hem, waarom is Kanye ondanks zijn immer groeiende zelfoverschatting al ruim tien jaar een van de populairste artiesten ter wereld?

Zoals gezegd: omdat hij zijn woorden tot op zekere hoogte waarmaakt, of in elk geval altijd met verrassende, hoogstaande muziek is gekomen. Tot nu. Voor het eerst lijkt hij zichzelf in de vingers te snijden. Hij is al tien jaar onophoudelijk bezig een overtreffende trap te bereiken, hij moet steeds harder schreeuwen om zichzelf te overstemmen – en onvermijdelijk breekt dan het moment aan dat hij zijn grootspraak muzikaal niet kan waarmaken.

Een definitieve The Life of Pablo moet nog verschijnen, maar ik ben ervan overtuigd dat het album uiteindelijk zal teleurstellen. De versies die tot nu toe zijn verschenen, voelen meer aan als een verzameling van de geluiden die Kanye tot nu heeft geïntroduceerd dan als een werkelijk nieuwe richting. Op zich niet erg, het is nog steeds van een zeldzaam niveau, alleen strookt het almaar minder met zijn permanente geschreeuw. Gezien zijn uitspraken zou het veel logischer zijn als hij zich nauwelijks meer met muziek bezighoudt. Als hij zich bijvoorbeeld verkiesbaar stelt voor het presidentschap, zoals hij eens geroepen heeft.

En dat lijkt hij zelf ook te beseffen. Vandaar die twijfel. Vandaar dat publiekelijke trial and error met nieuwe nummers. Kanye is niet een steeds groter genie, hoe graag hij dat zelf ook beweert. Hij is gewoon een extreem talentvol iemand die zijn reputatie steeds verder opblaast. Er zit geen enkele rem meer op. En zoals bekend volgt daarop vroeg of laat een definitieve knal.