Zieke invloed op de universiteit

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

<div class="lead">Iedereen kan uitzenden, waar en wanneer hij maar wil. In Azië wordt er goed geld gemaakt met het livestreamen van de meest onzinnige dingen, bijvoorbeeld het uitpakken van speelgoed. Maar ook hebben de eerste gelivestreamde moord, zelfmoord en verkrachting al plaatsgevonden. Wie controleert de livestream?</div>
<p class="p_1">In een appartement in Singapore zitten Jemie (5) en Kenzo (3) aan de iPad gekluisterd. Op het beeldscherm opent een anonieme vrouw een voor een 27 surprise-eieren. Haar nagels zijn versierd met kleine pandabeertjes. Met een zoetgevooisde stem beschrijft ze de inhoud. Wie de vrouw achter de gekleurde nagels is, weet niemand maar haar<span class="Cursief"> livestream</span> DC Toys Collector heeft meer dan 8 miljoen abonnees. Waarschijnlijk is het merendeel van de kijkers kind, net als Jemie en Kenzo gefascineerd door het uitpakken van cadeautjes, ongeacht de inhoud.</p>
<p class="tekst">DC Toys Collector is een van de vele amateur-livestreams die een onwaarschijnlijk groot publiek aan zich weten te binden. Een livestream is een live online video-uitzending die iedereen met een internetverbinding kan bekijken en becommentariëren. Met name in Japan, Zuid-Korea en China is het onderhouden van een eigen livestreaming-kanaal een populaire bezigheid. Talloze jongeren proberen abonnees te werven met een stream over entertainment, eten, sport, mode of gaming. Kijkers kunnen direct communiceren met de uitzender, waarbij de chats als banner in beeld verschijnen.</p>
<p class="tekst">Berucht is het Zuid-Koreaanse verschijnsel <span class="Cursief">mukbang</span> – een combinatie van het Koreaanse woord voor eten (<span class="Cursief">muk-ja</span>) en uitzenden (<span class="Cursief">bang-song</span>). Een paar jaar geleden begonnen met name vrouwen op Afreeca TV, het Zuid-Koreaanse antwoord op YouTube, uitgebreide maaltijden klaar te maken en op te eten via een livestream. In een land waar veel jonge mensen avond aan avond in hun eentje zitten te eten, bleek mukbang in een grote behoefte te voorzien. De mukbangers maken een show van hun maaltijd door overdadig te koken en luidruchtig te eten. Meekijken is gratis, maar de populairste livestreamers verdienen al snel tienduizend dollars per maand aan donaties van fans. Behalve eenzame eters op zoek naar gezelschap trekt mukbang naar verluidt vooral vrouwen op dieet, waarvan Zuid-Korea er nogal veel telt.</p>
<p class="tekst">Livestreams van evenementen en sportwedstrijden zijn doodnormaal in Nederland, maar de livestream als communicatiemiddel voor jan en alleman heeft hier nog lang niet dezelfde status als in het tech-minnende deel van Azië. Algemeen wordt aangenomen dat dit wel gaat gebeuren, wat blijkt uit het feit dat vrijwel alle grote sociale media hun gebruikers tegenwoordig de mogelijkheid bieden om met één vingerbeweging een stream te starten. Iedereen kan uitzenden, waar en wanneer hij maar wil; voor de lol, om geld te verdienen, of om onrechtvaardigheden aan de kaak te stellen. <span class="Cursief">Social livestreaming</span> lijkt verdacht veel op vloggen, behalve dat de beelden direct online verschijnen. De gedeelde ervaring zorgt voor meerwaarde, zoals uit het voorbeeld van mukbang blijkt. Ook levert het spanning op. Livestreamer noch kijker weet exact wat er het volgende moment zal gebeuren. Dat geeft de livestream de schijn van authenticiteit. Opgenomen is uitgezonden. Klagen kan alleen achteraf. Wie controleert de livestream?</p>
<h5>Er is geld mee gemoeid</h5>
<p class="tekst">In leven en in sterven. Dat zal de motivatie zijn geweest om een livestream te laten meelopen bij de uitvaartdienst van Phillip Klemenov. De 24-jarige professionele gamer, beter bekend als Phizzurp, kwam in oktober om het leven bij een verkeersongeluk in Colorado. Naar de uitvaartdienst werd door duizenden mensen gekeken op het livestream-platform Twitch.tv. De chatroom diende als condoleanceregister. Sinds 2011 speelde Klemenov professioneel Call of Duty op e-sporttoernooien. Zijn eigen Twitch-kanaal, waar de video van de uitvaartdienst nog steeds op staat, werd meer dan 6 miljoen keer bekeken. Via donaties is achttienduizend dollar opgehaald voor de begrafeniskosten.</p>
<p class="tekst">De gamewereld is de bakermat van livestreaming door amateurs. Duizenden gamers onderhouden zelf een kanaal op Twitch of kijken mee hoe anderen videogames spelen. ‘De dynamiek van live maakt dat je erbij wil zijn,’ zegt Boris van de Ven, directeur van Blammo Media. Hij produceert en presenteert het televisieprogramma Gamekings, dat op Comedy Central wordt uitgezonden. Van de Ven probeert regelmatig nieuwe games uit op het Twitch-kanaal van Gamekings. ‘Op het moment dat ik die game stream, deel ik mijn ervaring met de kijkers in de chat. Met z’n allen beleef je het spel voor de eerste keer. Het is gezellig, maar ook spannend, omdat het nú gebeurt. De urgentie van het moment maakt de meest onzinnige dingen relevant.’</p>
<p class="tekst">En er is geld mee gemoeid. Via Twitch kunnen kijkers een speler ondersteunen voor vijf dollar per maand. Volgens Van de Ven wordt dat zo massaal gedaan, dat sommigen goed kunnen leven van hun Twitch-kanaal. Maar het is vooral het platform zelf dat profiteert van de advertentie-inkomsten en het exclusieve uitzendrecht op gigantische e-sporttoernooien. Zoals dat gaat met succesvolle websites, is Twitch allang geen hobbyproject meer, liefdevol gehost vanuit een garage. In augustus 2014 had Amazon 970 miljoen dollar over voor Twitch. Volgens analisten was de deal vooral bedoeld om concurrent Google een hak te zetten, die allang probeerde om hét platform voor gamers te worden. Niet vreemd, want videogames zijn de populairste categorie op YouTube. De best verdienende YouTuber is de Zweedse PewDiePie, die meer dan 48 miljoen abonnees aan zich weet te binden met het spelen en becommentariëren van videospellen. Met de overname van Twitch is de strijd om de belangrijkste nichemarkt voor livestreaming beslecht. De vraag is of vele andere, kleinere niches bij elkaar het succes van live gaming zullen evenaren of overtreffen. Facebook en Twitter lijken te denken van wel.</p>
<figure id="post-343942 media-343942" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/livestream5_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/livestream5_preview-320x407.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/11/livestream5_preview-640x815.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Illustratie: Zeloot</figcaption></figure>
<h5>Echt en bereikbaar</h5>
<p class="tekst">Onder de sociale media heeft het idee postgevat dat er een markt te veroveren is. Google rustte sinds 2014 een selecte groep YouTube-partners uit met een livestream. Twitter kocht in het voorjaar van 2015 de livestreaming-app Periscope op en integreerde hem in het sociale netwerk. Facebook ontwikkelde Facebook Live. Kosten noch moeite worden gespaard om van Facebook Live een succes te maken. Volgens <span class="Cursief">The Wall Street Journal </span>staan onder anderen kok Gordon Ramsey, sporter Russell Wilson en diverse grote mediabedrijven op de loonlijst om voor Facebook te livestreamen. Website BuzzFeed ontving hiervoor meer dan 3 miljoen dollar in twaalf maanden.</p>
<p class="tekst">Is het genoeg om een willekeurig iemand van een live-verbinding te voorzien? De ervaring leert van niet. Twitch is een spin-off van Justin.tv, een livestreaming-platform uit 2006. Van de Ven: ‘Justin.tv trok vooral boze, oude Amerikaanse mannen, die met twee sixpacks op zaten te vloeken op de wereld. Leuk voor vijf minuten, maar daarmee trek je geen groot publiek. De mensen achter Twitch begrepen dat er nog een ingrediënt nodig was om van livestreamen een succes te maken. In het geval van games is het fijn om mee te kijken hoe een andere gamer moeilijke hordes in het spel neemt. Vanuit die behoefte ontstond Twitch.’ Een samenwerking met Playstation gaf gamers de mogelijkheid om hun videospel direct te streamen. De snelle opkomst van e-sports deed de rest. Dat het gemiddelde Twitch-kanaal inwisselbare beelden van gamende pubers uitzendt, doet er niet toe.</p>
<p class="tekst">‘Het succes van Twitch is meer een kwestie van context dan van content,’ zegt Van de Ven. ‘Het gemiddelde vlog is ook niet spannend om te bekijken, maar wel voor een veertienjarige, die iets wil zien dat echt en bereikbaar is. Livestreamen draait niet om mensen die iets gestoords doen of een extravagant leven leiden, maar om de buurjongen die live uitzendt vanuit zijn slaapkamer.’</p>
<p class="tekst">‘Een livestream is meemaak-televisie,’ zegt Irene Costera Meijer, hoogleraar journalistiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam. ‘Het is uit het raam kijken naar wat zich bij anderen afspeelt.’ Het is het aloude idee van de webcam in het nestkastje, maar dan met een razendsnelle 4G-verbinding. Facebook-directeur Mark Zuckerberg benadrukt graag de ‘echtheid’ van het medium: ‘Livestreaming is de nieuwe, rauwe manier om te communiceren.’</p>
<h5>Een kwestie van betrouwbaarheid</h5>
<p class="tekst">Het idee dat livestreams de rauwe werkelijkheid weergeven, werd uitgebuit door schrijver Dave Eggers. In <span class="Cursief">The Circle</span> (2013) beschrijft hij een samenleving waar transparantie als hoogste goed geldt. Politici dragen vrijwillig kleine camera’s om hun nek om aan te tonen dat ze niet aan achterkamertjespolitiek doen. Wie weigert, heeft blijkbaar iets te verbergen. Van de Ven verwacht dat vloggers zich in toenemende mate kunnen vinden in die gedachte. ‘Het leven wordt publiek bezit. Wie niet streamt maar eerst edit, is nep. Dat is dodelijk.’</p>
<p class="tekst">Livestreams hebben de potentie om aandacht te wekken voor gebeurtenissen die de gevestigde media niet halen. De Occupy-demonstranten waren in 2011 de eersten die via de platforms Livestream.com en Ustream.tv hun eigen nieuws-uitzendingen maakten. Ze deden dat naar eigen zeggen ‘om te laten zien wat de mainstream media niet tonen’. Kim Dotcom, de oprichter van hostingbedrijf Megaupload, zendt live op YouTube het hoger beroep van zijn rechtszaak uit. Daarin wordt beoordeeld of Nieuw-Zeeland hem aan de Verenigde Staten mag uitleveren. Dotcom vindt dat hij geen eerlijk proces krijgt en wil de wereld laten zien wat er plaatsvindt in de rechtszaal.</p>
<p class="tekst">Echt beeldbepalend waren de livestreams van de rellen in Ferguson, Missouri. In de zomer van 2014 braken in Ferguson onlusten uit vanwege de dood van Michael Brown, een zwarte, ongewapende achttienjarige die werd doodgeschoten door een blanke politieman. Terwijl de politie camerawagens op afstand hield en journalisten in de boeien sloeg, keken miljoenen mensen live mee naar de rellen via internet. Niet zelden belandden de amateurbeelden vervolgens op CNN.</p>
<p class="tekst">‘Het onvermogen van de overheid of wie dan ook om iets nieuwswaardigs te verbergen, begint pas,’ zei Max Haot, de oprichter van Livestream.com, tegen de technologienieuwssite CNET. ‘Echt uniek is hoeveel sneller en groter [Ferguson] werd. Dat toont aan dat livestreaming de toekomst heeft en zal hebben.’</p>
<p class="tekst">Twee jaar later vertoont het <span class="Cursief">NOS Journaal</span> beelden uit een livestream van een zwarte Amerikaanse vrouw, wier ongewapende vriend in de auto door de politie wordt beschoten. Het is de zoveelste stream die racistisch politiegeweld aan de kaak stelt. Geven livestreams de burgerjournalistiek het beslissende zetje? Niet per se. Hoogleraar journalistiek Costera Meijer noemt het belangrijk om een onderscheid te maken tussen burgerjournalistiek en video’s met een activistisch oogmerk, zoals de ooggetuigenverslagen van politiegeweld. ‘Activistische video’s kunnen wel nieuws zijn, maar ze houden zich niet aan de genrekenmerken van de journalistiek,’ zegt ze. ‘Livestreams zijn te manipuleren. Je weet nooit zeker of je daadwerkelijk te zien krijgt wat zich heeft afgespeeld. De kijker weet niet wat er buiten het zicht van de camera plaatsvindt of wat het motief is van de maker.’</p>
<p class="tekst">Het gebeurt steeds vaker dat gevestigde nieuwszenders streams van amateurs op hun website overnemen. ‘Doen ze dat live, dan is het verstandig om erbij te zetten dat de beelden ongecheckt zijn,’ zegt Costera Meijer. ‘Het is een kwestie van betrouwbaarheid.’</p>
<h5>Misbruik van het medium</h5>
<p class="tekst">In Nederland experimenteert nieuwssite nu.nl al langer met het gebruik van amateurbeelden. Sinds kort bevat de app van de nieuwssite een knop waarmee iedere gebruiker direct kan livestreamen. Laura Cuppen is als videosamensteller verantwoordelijk voor de livestreams op nu.nl. ‘In het afgelopen jaar hebben we voorafgaand aan grote evenementen zoals de Vierdaagse een oproep gedaan aan deelnemers om te livestreamen,’ vertelt ze. ‘We krijgen dan een stuk of vijftig aanmeldingen binnen. We kunnen negen streams tegelijk verwerken. Eén van ons schakelt, de ander communiceert met de filmers. We vragen ze een koptelefoon te dragen, zodat we ze aanwijzigingen kunnen geven. Als het te druk is, vragen we ze om de stream over tien minuten weer aan te zetten. Mijn ervaring is dat mensen dat niet erg vinden, zo lang ze maar weten waar ze aan toe zijn.’</p>
<p class="tekst">Idealiter geven de livestreams de bezoekers van nu.nl het idee dat ze erbij zijn. ‘Net voor de aftrap van de voetbalwedstrijd PSV-Atletico Madrid hebben we in heel korte tijd veel beelden laten zien die de voetbalfans zelf maakten, terwijl ze naar het stadion toeliepen,’ vertelt Cuppen. ‘Zonder de livestreams hadden we nooit zo goed de sfeer kunnen weergeven.’</p>
<p class="tekst">Beelden van bijvoorbeeld een brand of een ontruiming komen nog zelden via een livestream bij de redactie binnen. Nu.nl wil in de toekomst meer regioberichten plaatsen, die alleen binnen een bepaalde regio zichtbaar zijn. Die zullen soms een oproep bevatten om te livestreamen. Cuppen verwacht daardoor meer livestreams van hard nieuws te ontvangen.</p>
<p class="tekst">Op voorhand is er op de redactie veel over misbruik van het medium gesproken, maar schokkende beelden heeft ze nog niet voorbij zien komen. ‘We hebben dertig seconden speling, dus als er iets in beeld komt dat echt niet door de beugel kan, zetten we de stream uit.’</p>
<h5>Nieuwe Worstelingen</h5>
<p class="tekst">De eerste gelivestreamde moord, zelfmoord en verkrachting hebben al plaatsgevonden. Opvallend is dat de platforms in alle gevallen pas laat ingrepen. In mei van dit jaar streamde een Frans meisje bijvoorbeeld op Periscope de uren voorafgaand aan haar zelfmoord en de daad zelf. IS-aanhanger Larossi Abballa kon zichzelf dertien minuten lang op Facebook Live filmen in het huis van het politiekoppel dat hij in juni in Parijs had vermoord. Volgens <span class="Cursief">The Washington Post</span> zijn alle platforms op dit moment afhankelijk van signalen van kijkers die geweld of zelfmutilatie rapporteren. Moderators moeten vervolgens snel genoeg op die signalen reageren. Momenteel beloven sociale media om uitingen die in strijd zijn met de gebruikersvoorwaarden binnen vierentwintig uur offline te zetten. Voor een livestream is een dergelijke belofte lachwekkend. In de <span class="Cursief">LA Times</span> zegt Emmett Shear, mede-oprichter van Twitch: ‘Dit zijn geen Facebookberichten die een paar uur in de lucht kunnen blijven. Je moet er binnen dertig seconden na het posten bij zijn, want dat is de tijd waarin ze hun impact maken.’</p>
<p class="tekst">Is een schokkende stream eenmaal verwijderd, dan zijn de beelden vaak al lang gearchiveerd op andere websites. Er wordt gewerkt aan algoritmes die dergelijke beelden sneller moeten herkennen. Ondertussen rapporteert de zedenpolitie een groeiend populariteit van livestreams van kinderporno. In oktober werd nog een computer in beslag genomen van een man in Amstelveen, die wordt verdacht van het bestellen en bekijken van livestreams met seksueel misbruik van kinderen op de Filipijnen. Zulke streams bieden klanten de mogelijkheid om aan te geven wat ze willen zien en soms ook om direct regieaanwijzingen te geven.</p>
<p class="tekst">De nieuwheid van het fenomeen social livestreaming leidt tot allerhande nieuwe worstelingen. Neem een simpel vergrijp als een inbreuk op intellectueel eigendom. ‘Als ik een video op YouTube zet waarop achtergrondmuziek van mijn tv te horen is, wordt hij verwijderd,’ zegt Van de Ven. ‘Maar mijn livestream staat vol muziek. Pas achteraf kan er worden ingegrepen door de rechthebbenden. Dat is bevrijdend.’</p>
<p class="tekst">Betaalzenders zien zich geconfronteerd met kijkers die de nieuwste aflevering van <span class="Cursief">Game of Thrones</span> streamen. En artiesten zitten niet te wachten op fans die een concert rechtstreeks met hun volgers delen. ‘Het is normaler geworden om even iets te filmen dan om een berichtje te schrijven,’ stelt intellectueel eigendom- en media-advocaat Joran Spauwen vast. Volgens Spauwen, werkzaam bij Kennedy Van der Laan, is de kans groot dat mobiele telefoons op den duur niet meer worden toegelaten bij grote concerten en sportwedstrijden. ‘Als er boetes worden uitgedeeld voor overtredingen op auteursrecht, houdt het wel op,’ voorspelt hij. ‘Of er wordt een internetblokkering in werking gesteld bij zulke evenementen.’</p>
<h5>Wie dit leest, is live</h5>
<p class="tekst">Als de amateur live-filmers overal opduiken, zijn we dan overgeleverd aan hun camera’s? Zelfs als iemand een bordje om zijn nek draagt met een waarschuwing dat hij livestreamt, ben je al in beeld op het moment dat je het leest. Bestaat er zoiets als het recht om niet te willen worden gestreamd?</p>
<p class="tekst">‘In feite is livestreaming een vooruitgang voor de privacy, omdat er niets wordt vastgelegd,’ zegt advocaat Nicole Wolters Ruckert van Kennedy Van der Laan, gespecialiseerd in privacyrecht. Maar er zijn ook platforms die de video’s bewaren en opvraagbaar maken, zoals Twitch. Volgens de voorwaarden die op de meeste van die platforms van toepassing zijn, moeten gebruikers er zelf voor zorgen dat ze voldoen aan de privacy wet- en regelgeving. Dat betekent dat een livestreamer minimaal moet aangeven dát hij iemand filmt, voor welk doeleinde en op welke grondslag. Maar kom daar in de praktijk maar eens om.</p>
<p class="tekst">Wolters Ruckert: ‘Je zou een afweging van de rechten moeten maken in de split second dat je beslist om de camera omhoog te houden. Dat is onmogelijk. Misschien is dat ook niet zo erg. Maar voor de verdere vastlegging zou je in ieder geval moeten kunnen bepalen: moeten deze beelden wel blijven bestaan?’</p>


Marjolein van Trigt

Livestreaming is de nieuwe, rauwe manier om te communiceren

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">We worden er preutse &#8216;modelburgers&#8217; van, als elke misstap via het internet bij werkgevers terecht komt. </span>Hoe krijgen we de systemen zover dat ze een stapje terug doen in plaats van dat we ons eigen gedrag gaan censureren?</div>
<p class="p_1">Topless zonnen is uit. Zelfs de Franse Rivièra, van oudsher het domein van de zongebruinde blote borsten, lag er deze zomer bedekt bij. Geen boerkini’s, maar vooral veel bovenstukjes sierden dit deel van de Côte d’Azur. Naaktstranden zijn leeg, stelde het <span class="Cursief">Algemeen Dagblad</span> vorig jaar al vast. Als er al uit de kleren wordt gegaan, dan is het door ouderen. Voor de ‘nieuwe preutsheid’ onder jongeren worden allerlei redenen genoemd, van onhaalbare Photoshop-perfectie tot de multiculturele samenleving tot toegenomen kennis over huidkanker.</p>
<p class="tekst">Eén oorzaak blijft verrassend vaak buiten beschouwing: de smartphone. Trek je bikinibovenstukje uit en met een beetje pech wordt je foto even later online van commentaar voorzien.</p>
<p class="tekst">Het ziet er niet naar uit dat de ‘nieuwe preutsheid’ een tijdelijk fenomeen is. Wie geen moeite heeft met wat anoniem naaktvertoon deinst wellicht wel terug van een toekomst waarin kunstmatige intelligentie onverbiddelijk de juiste naam bij ieder gezicht publiceert. Dat moment is niet ver weg. De Russische app FindFace is al in staat om met 70 procent zekerheid de identiteit te achterhalen van mensen op foto’s. Dat doet de app door gezichten te vergelijken met profielfoto’s van het sociale netwerk Vkontakte, het Russische Facebook. Facebook zelf claimt dat het de technologie in huis heeft om met 97 procent zekerheid gezichten te herkennen.</p>
<p class="tekst">Door gezichtsherkenning zijn nog meer dan voorheen op zichzelf staande gegevens te koppelen. Zo maken sommige Russische conservatieven er een sport van om met behulp van FindFace anonieme prostituees en pornosterren te ‘ontmaskeren’. Ze sporen ze op, bedreigen ze en maken bij familie en vrienden bekend wat voor werk ze doen. Maar ook zonder de tussenkomst van agressieve moraalridders leidt digitale transparantie tot zelfcensuur.</p>
<p class="tekst">De Franse filosoof Michel Foucault beschrijft in <span class="Cursief">Discipline, toezicht en straf</span> dat gevangenissen eigenlijk niet bedoeld zijn om misdadigers te straffen, maar om ze te disciplineren. De achttiende-eeuwse gevangenis is gebouwd als een panopticon, een toren met daaromheen ringen van cellen. In de koepelgevangenis kunnen de bewakers de gevangenen op elk moment van de dag zien, zonder dat zij hen zien. De gevangenen voelen zich continu bekeken. Daardoor zullen ze zich gedragen zoals ze denken dat van hen wordt verwacht. Digitale transparantie doet iets soortgelijks met ons. Hoe beter de algoritmes worden die data met elkaar verbinden, hoe meer onze daden onder een vergrootglas liggen. De wetenschap dat we bekeken worden, reguleert ons gedrag. Het wordt minder verleidelijk om toe te geven aan de behoefte om publiekelijk dingen te ondernemen die je online identiteit kunnen beheersen, zoals naakt zonnen, wild feesten of foute grappen maken. Zonder dat er een dwingende overheid aan te pas komt. Om met de woorden van de Amerikaanse privé-detective en televisiepresentator Steve Rambam te spreken: ‘Privacy is dood, anonimiteit is het volgende slachtoffer.’</p>
<h5>Sociale kredietscore</h5>
<p class="tekst">China streeft er openlijk naar om met behulp van digitale transparantie modelburgers te kweken. Vanaf 2020 krijgt iedere Chinese staatsburger een sociale kredietscore, gebaseerd op online data. De score is openbaar en zal meetellen bij het vinden van een overheidsbaan, een partner of een hypotheek. Het sociaal kredietstelsel is onder meer gebaseerd op online aankopen en uitingen op sociale netwerken. Ook de score van vrienden bepaalt de hoogte van iemands rating Het is dus maar beter om geen vrienden te hebben die er in de ogen van de Chinese regering verkeerde meningen op na houden.<br />
De verontwaardiging die in westerse media over het plan te horen is, ontbreekt op straat in Beijing. ‘Zo’n systeem is niet volledig nieuw voor China,’ verklaren Jenny en Lilly, studenten aan de kunstacademie. ‘Binnen het bedrijfsleven is het al jaren doodgewoon dat er nauwkeurig wordt bijgehouden wie er hard werkt en wie niet. Het is ook niet meer dan logisch dat je meer geld verdient als je competitiever bent. Iedereen wil hard werken en rijk worden in het nieuwe, verenigde China. Voor het land in zijn geheel is dat ook beter.’</p>
<p class="tekst">Chen, een 27-jarige Chinese muzikant, is vooral sceptisch over de uitvoering van het plan: ‘Je moet niet vergeten hoe groot China is. Ik persoonlijk denk dat het onmogelijk is om een zinnig overzicht te creëren van het online gedrag van zoveel mensen. Alle websites monitoren die al die mensen bezoeken? De autoriteiten zijn vaak niet eens in staat om statistische overzichten correct te verwerken, laat staan dat dit ze gaat lukken.’<br />
Kritische geluiden zijn er heus wel, relativeert Mark Greeven, universitair hoofddocent Innovatie en Ondernemerschap aan de Zhejiang University in Hangzhou. ‘Hoger opgeleide Chinezen in de grote steden en mensen die in het buitenland hebben gestudeerd of gewerkt, zijn kritisch over het sociaal kredietstelsel. Ze zijn ook niet bang om hun mening te uiten. Ze zullen dat alleen niet doen in de buitenlandse media, daarin willen ze hun regering niet afvallen.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">De culturele revolutie, dat was pas een inbreuk op de privacy! Met een rood boekje in de hand trokken ze de spullen van je muren. Dat is nog maar veertig jaar geleden.</q></p>
<p class="tekst">Profiterend van de wet van de stimulerende achterstand is China in een paar jaar tijd getransformeerd tot een vrijwel volledig digitale samenleving. De allesoverheersende aanwezigheid van de app WeChat in het leven van de gemiddelde Chinese werknemer is een mooi voorbeeld. Met de app kun je niet alleen chatten, maar ook onder meer aankopen doen, vergaderingen inplannen en documenten delen. Voor veel Chinezen is het gebruik van WeChat geen keuze, maar een voorwaarde om te kunnen communiceren en consumeren. Een dergelijke afhankelijkheid van technologie maakt het relatief makkelijk om voor iedere burger een sociale kredietscore op te stellen. Met een andere internetgigant, webwinkel Alibaba, onderzoekt de Chinese overheid in aanloop naar het sociaal kredietstelsel wat het koppelen van consumentengegevens aan informatie oplevert.</p>
<p class="tekst">Chen haalt er zijn schouders over op. ‘Ik koop er nooit iets,’ zegt hij. ‘Voor mij verandert er dus niets. En mensen die daar al hun geld uitgeven, maakt het helemaal niets uit dat iemand ze in de gaten houdt. Die willen gewoon spullen kopen.’</p>
<p class="tekst">Waarom komen de Chinezen niet in opstand? Volgens Mark Greeven is privacy voor met name ouderen niet zo’n belangrijk onderwerp. ‘De culturele revolutie, dat was pas een inbreuk op de privacy!’ zegt hij. ‘Mensen renden gewoon je huis binnen met een rood boekje in de hand om je spullen van de muren te trekken. Dat is nog maar veertig jaar geleden.’</p>
<p class="tekst">Maar zouden zulke ervaringen niet wantrouwig moeten maken tegen privacy-schendende instanties? Duitsland is na de val van de muur juist uitgegroeid tot een van de sterkste voorvechters voor het recht op privacy. Greeven vermoedt dat veel Chinezen de schouders ophalen over het sociaal kredietsysteem vanwege de enorme competitie in het land: ‘De discussie over privacy is nogal abstract in vergelijking met hoe je je kind op de beste school krijgt.’ Bovendien is er behoefte aan een systeem dat de samenleving wat meer vertrouwen geeft. ‘Chinezen leven in een <span class="Cursief">low trust society</span>. Familie en vrienden vertrouwen ze heel erg, daarbuiten vertrouwen ze niemand. Dan is het niet zo’n gek idee om wat informatie beschikbaar te hebben over vreemden.’</p>
<h5>Wake up call</h5>
<p class="tekst">‘Hopelijk dient de manier waarop China met big data omgaat als een wake up call voor het Westen,’ zegt Tijmen Schep, de oprichter van medialab SETUP. ‘Het kan ons ervan bewust maken hoe onze technologie repressief kan uitpakken. China doet dat expliciet en welbewust: bedankt voor jullie goede ideeën, Silicon Valley! Die gaan we gebruiken om iedereen onder de duim te houden.’</p>
<p class="tekst">SETUP probeert het probleem van digitale transparantie concreet te maken door middel van kunst. Zo bouwt het medialab aan een Nationale Verjaardagskalender, een database met persoonsgegevens van miljoenen Nederlanders. Alle gegevens zijn bijeengeschraapt uit openbare digitale bronnen. De Nationale Verjaardagskalender geeft niet alleen aan wie er jarig is, maar ook met welk cadeau je hem of haar zou kunnen verblijden. Want net als in China wordt de abstracte discussie over de nadelen van online diensten nogal eens overstemd door de praktische, meer in het zicht springende voordelen. Daar komt bij dat de Nederlandse overheid niet zomaar inzage heeft in de digitale aankopen van zijn burgers. Evenmin zouden we het pikken als de regering-Rutte besloot om iedereen een burgerschapsscore op te leggen. Dus wat is het probleem? De commercie? Er bestaat toch niet zoiets als een commerciële variant op het sociale kredietsysteem? ‘Ha!’ roept Schep uit. Hij laat een promotiefilmpje zien van Deemly, een van de vele apps die belooft om al je online reputaties, van Uber tot peer-to-peer-netwerken, samen te brengen tot één score. ‘Stel je eens voor hoe krachtig je Deemly-score kan zijn op je cv voor een sollicitatie, misschien om een lening te krijgen, of zelfs om naar te linken op je datingprofiel!’ zegt de Engelse voice-over. Schep vindt een dergelijke app bepaald niet kansloos. ‘We bouwen zo veel online reputaties op. Het is een logische stap om je scores te willen consolideren.’</p>
<p class="tekst">Maar niemand dwingt je toch om een dergelijke app te gebruiken? Schep: ‘Totdat een werkgever zegt: ik neem liever mensen aan van wie ik gewoon een score heb. Dan voel je toch druk om overstag te gaan. Net zoals je toch maar dat LinkedIn-profiel hebt aangemaakt en een smartphone heb gekocht. Privacy is het recht om je aan die druk te onttrekken.’</p>
<h5>Betalen voor privacy</h5>
<p class="tekst">Hoeveel is privacy waard? Tegenwoordig buigen ook de techgiganten zelf zich over die vraag. Niet voor niets profileert Apple zich onder de huidige directeur Tim Cook als een bedrijf dat de privacy van zijn klanten hoog in het vaandel heef staan (in tegenstelling tot concurrent Google, is de suggestie). Privacy is een businessmodel aan het worden. De commercie pikt een vraag op die overheden tot nu toe niet voldoende hebben kunnen beantwoorden. Eind goed, al goed? Nee, vindt Schep. ‘Willen we echt toe naar een situatie waarin alleen rijkere mensen echt privacy hebben?’<br />
Bovendien is de discussie over het recht op privacy natuurlijk niet zwart-wit. Zo weigerde Apple begin dit jaar om de FBI aan een ‘achterdeur’ te helpen waarmee ze inzage zouden krijgen in de iPhone van de schutter die in San Bernardino een bloedbad veroorzaakte. Als reden gaf Cook dat het bedrijfsbeleid is om nooit de veiligheid van Apple-producten te ondermijnen.Het bedrijf werd zowel toegejuicht als sterk bekritiseerd.</p>
<figure id="post-340454 media-340454" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/privacy6_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/privacy6_preview-320x220.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/10/privacy6_preview-640x439.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Illustratie: Zeloot</figcaption></figure>
<p class="tekst">‘Voor een bepaalde groep mensen is het belang van privacy een soort moreel standpunt geworden,’ zegt de Amerikaanse datawetenschapper Jonathon Morgan. ‘De tweede groep die privacy hoog in het vaandel heeft staan, bestaat uit terroristen. Vandaar dat ik niet zo geloof in privacy als een businessmodel. Het lijkt me wat beperkt.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Privacy is het recht om je aan de prestatiedruk te onttrekken.</q></p>
<p class="tekst">Al die vrijelijk verkrijgbare data leveren ook veel moois op. Morgan achterhaalde door middel van big data-analyse bijvoorbeeld hoe invloedrijk IS nu werkelijk is op Twitter. Ook adviseerde hij de VN, die een onderzoek had gedaan onder 8,5 miljoen wereldburgers, bij het destilleren van informatie uit de data. Zijn eigen start-up Popily helpt mensen zonder technische achtergrond om kennis uit grote datasets te halen. Maar ook data-enthousiasteling Morgan beaamt dat aan digitale transparantie grote bezwaren kleven. Hij haalt zijn vriend, de invloedrijke tech-blogger Anil Dash aan, die beweert dat gebruikers op den duur betere gebruikersvoorwaarden zullen eisen van de bedrijven die hun data verhandelen. Het is consumenten eerder gelukt om bijvoorbeeld de inzet van duurzamere productiemethoden af te dwingen. ‘Ook dat gaat nog niet perfect, maar het is al veel meer onderdeel van het publieke bewustzijn geworden,’ zegt optimist Morgan. ‘Bij privacyproblematiek begint het nu pas door te dringen.’</p>
<p class="tekst">Ook Tijmen Schep denkt dat consumenten het tij kunnen keren. ‘Men spreekt over “de impact van technologie” alsof er een stoomwals op ons af dendert. Alsof we niet met z’n allen ontzettend veel dingen hebben tegengehouden, van Europese roamingtarieven tot kernenergie. Wij als mensen bepalen nog altijd wat mag.’</p>
<h5>Om drie uur ’s nachts in de leeromgeving</h5>
<p class="tekst">Niet alleen sommige overheden en bedrijven streven naar digitale transparantie van gebruikers. Een groot aantal Nederlandse universiteiten en hogescholen experimenteert momenteel met het verzamelen, opslaan, analyseren en delen van big data over het onderwijs. Dit proces wordt <span class="Cursief">learning analytics</span> genoemd. Doordat een groeiend deel van het onderwijs zich online afspeelt, is het mogelijk om bijvoorbeeld bij te houden hoeveel tijd studenten in de leeromgeving doorbrengen en welke bronnen zij daar raadplegen. Dergelijke gegevens kunnen worden geanalyseerd en weergegeven in statistieken, die student en docent meer inzicht geven in de studievoortgang. Hoewel het Nederlandse hoger onderwijs de toegevoegde waarde ervan ziet, is er ook veel angst voor het schenden van privacy van de studenten. Opnieuw is China het grote boze voorbeeld. In <span class="Cursief">de Volkskrant</span> van 10 mei beschrijft Marije Vlaskamp de ‘Constructie Internetcultuur’. Dit enorme big dataproject van het Chinese ministerie van Onderwijs brengt niet alleen in kaart welke studieresultaten scholieren en studenten halen, maar ook hoe laat ze douchen, wat ze in de kantine kopen en wat ze op sociale media te melden hebben. Zo ver willen Nederlandse hoger-onderwijsinstellingen niet gaan, maar waar ligt de grens? Moet een docent een student aanspreken die structureel om drie uur ’s nachts nog in de leeromgeving actief is? ‘We moeten vooral heel transparant omgaan met de data,’ zegt Hendrik Drachsler, bestuurslid van de Society of Learning Analytics Research. ‘De studenten moeten hun data kunnen bekijken en erop kunnen reageren. Ook moet het mogelijk zijn om niet mee te doen, zonder dat dat gevolgen heeft voor het volgen van onderwijs.’</p>
<h5>De menselijke context</h5>
<p class="tekst">De conclusie van het privacydebat is vaak dat er zorgelijke ontwikkelingen plaatsvinden waarover ‘meer bewustzijn’ moet ontstaan. Maar dan? Hoe krijgen gewone mensen meer macht over data? Op de meest recente editie van technologiefestival Border Sessions in Den Haag pleitte Jonathon Morgan voor een nieuwe taal voor data, een zogenaamd Data Science Exchange Protocol. Zoals alle webpagina’s in HTML zijn opgemaakt, zo zou er één taal moeten zijn die alle data beschrijft. Dat zou niet-technici beter in staat stellen om te snappen welke informatie machines verwerken en om zelf kennis te halen uit data. ‘Zonder de menselijke context hebben we niets aan data,’ zegt Morgan. ‘Maar het is fundamenteel verkeerd om op technici te vertrouwen om die context aan de data toe te voegen. Dus wil ik gewone mensen een manier geven om grote datasets te doorzoeken.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Ik zou willen dat er een visuele taal komt waarmee normale mensen de keuzes van algoritmes kunnen begrijpen.</q></p>
<p class="tekst">In zijn presentatie maakt Morgan de vergelijking met videogames. ‘De gamingindustrie is erin geslaagd om hele werelden te creëren die in feite vrij gelimiteerd zijn, maar niet zo aanvoelen voor de speler. Datawetenschappers doen alsof we experts nodig hebben om ons door de wereld van big data te leiden. Maar ik denk dat we heel goed in staat zijn om systemen te ontwerpen waaruit gewone mensen kennis kunnen destilleren.’<br />
Nog steeds zie je als gebruiker van een dergelijk systeem alleen de uitkomst, niet de gegevens die het systeem buiten beschouwing laat. Morgan: ‘Klopt. Ik zou willen beargumenteren dat het voor de meeste mensen niet uitmaakt. Evenmin weet je hoe de gamedesigner je spel manipuleert en of je GPS je werkelijk de snelste route voorschotelt. In de meeste gevallen is het desondanks oké om het systeem beslissingen voor je te laten nemen.’</p>
<p class="tekst">Een deel van de geheimzinnigheid die technologie momenteel omgeeft, moet verdwijnen. Tijmen Schep zegt: ‘Het huidige verhaal in design over gebruikersgemak is dat de technologie onzichtbaar moet zijn. Onze wereld en onze kennis van die wereld groeien uit elkaar. Voor de meeste mensen is hun smartphone een complete black box.’ In zijn boek <span class="Cursief">Design my Privacy</span> zet Schep acht principes uiteen om van privacy een ontwerpvraagstuk te maken. ‘Ik zou willen dat er een visuele taal komt waarmee normale mensen de keuzes van algoritmes kunnen begrijpen,’ zegt hij. Op basis van een soort stroomschema’s zouden gebruikers in staat moeten zijn om te doorzien welke ethische afwegingen een systeem maakt. ‘Je hoeft niet van elke black box te weten wat erin gebeurt, maar daar waar de black boxes elkaar raken, moet je kunnen zeggen wat ze wel en niet mogen. Neem bijvoorbeeld de zelfdenkende thermostaat Nest. Daarop moet een klein schakelaartje zitten waarmee je een minimale vorm van controle houdt, door te bepalen of het systeem alleen lokaal mag communiceren of je gegevens ook online mag doorgeven.’ Schep vindt een vergelijking met de gevaren van roken op zijn plaats. ‘Voordat mensen een gedegen afweging kunnen maken, moet er eerst genoeg informatie beschikbaar zijn,’ zegt hij. ‘Vroeger wisten mensen domweg niet hoe gevaarlijk roken was. Dat werd pas stukje bij beetje duidelijk. We ontkomen er niet aan om een beetje lastiggevallen te worden door de technologie, domweg om de boel onder controle te houden. Op dit moment roken we bij wijze van spreken drie pakjes per dag, zonder te weten dat het schadelijk is.’</p>
<p class="tekst">Meer transparantie over wat zich in de black boxen afspeelt, geeft ons als gewone stervelingen een betere basis om te beslissen wat we met onze gegevens laten gebeuren. Als de afwegingen van de systemen voor iedereen zichtbaar zijn, zijn wíj niet langer degenen die zelfcensuur moeten overwegen, maar de organisaties achter de knoppen. Naar analogie van Foucault: we kunnen misschien niet uit de koepelgevangenis ontsnappen, maar we hebben wel invloed op wat de wachters van ons zien.</p>


Hoe beschermen we onze privacy voordat we onszelf nog verder censureren?

<div class="lead">
<div class="lead">
<p><span class="03_Intro_Kapitaal">Ooit was het revolutionair: </span>online platforms die mensen in staat stellen om elkaar geld te lenen zonder tussenkomst van de bank. Inmiddels zijn banken en institutionele beleggers de grootste investeerders in deze vorm van crowdfunding en spelen algoritmes de rol van vriendelijke buurman.</p>
</div>
</div>
<p>Beide opa’s van styliste Kathelijne Koster waren ondernemer. De damesmodezaak die ze in 2017 wil openen, draagt hun naam: spruyt &amp; Ko. Op de muur komt een stamboom van alle ‘familieleden’ die een steentje bijdroegen aan de zaak; de investeerders in haar crowdfundingcampagne. Via het crowdfundingplatform CrowdAboutNow haalde Koster bijna 25.000 euro op. In combinatie met eigen spaargeld, een subsidie en een onderhandse lening is het meer dan genoeg om de bank te omzeilen. ‘Bij de bank kon ik een lening afsluiten tegen 9 procent rente,’ zegt ze. ‘Mijn investeerders krijgen 12 procent, verdeeld over drie jaar. Bovendien dienen ze als ambassadeurs voor mijn zaak. Ze maken niet alleen reclame voor me omdat ze het me gunnen, maar ook omdat het in hun belang is dat ik slaag.’</p>
<p class="tekst">De meeste investeerders zijn bekenden of bekenden van bekenden. Koster voelt druk om van de winkel een succes te maken, want anders zijn haar vrienden en familie hun geld kwijt. ‘Maar dan hebben ze er hoe dan ook een gratis stylingadvies aan overgehouden.’</p>
<h5>Big business</h5>
<p class="tekst">Een campagne zoals die van Koster past bij de sfeer van semi-liefdadigheid die in Nederland rondom crowdfunding hangt. Investeren in een startende ondernemer is niet alleen een alternatieve manier om rendement op spaargeld te krijgen, maar ook om creatievelingen, goede doelen en start-ups een handje te helpen. Voor sommigen is investeren in crowdfunding een levenshouding. In de reportage ‘Crowdfunding als tegenwicht voor de banken’ van <span class="Cursief">Eenvandaag</span> uit 2012 zegt peer-to-peer-investeerder Jan Dik Boot bijvoorbeeld: ‘Ik moet wel mijn rendement maken, het [investeren] moet berekend risico zijn, maar daarbinnen kies ik wat past bij mijn leefstijl. Ik ga niet naar een bank die in kinderarbeid of de oorlogsindustrie investeert.’</p>
<p class="tekst">Peer-to-peer lending (p2p-lending), ‘bankieren zonder bank’, is een vorm van crowdfunding waarbij investeerders hun geld beleggen in een lening voor een ondernemer of consument. Online platforms verbinden mensen die een lening zoeken met mensen die rendement op hun spaargeld willen verdienen. De uitleners krijgen het bedrag na een gemiddelde looptijd van drie jaar terug met een rente van 4 tot 12 procent. Bij succes betalen lener en investeerder meestal een succesfee aan het platform.</p>
<p class="tekst">Wereldwijd is p2p-lending sinds de financiële crisis de meest populaire vorm van crowdfunding. De lage rente op spaargeld en de terughoudendheid van de banken bij het verstrekken van nieuwe leningen zorgen ervoor dat steeds meer mensen op zoek naar geld hun heil online zoeken. Het vaak hoge rendement trekt ook minder idealistische types aan. Wie online een lening afsluit om zijn huis te verbouwen, heeft geen behoefte om daar een uitgebreide campagne aan te verbinden. Een institutionele belegger die het geld van zijn klanten wil laten renderen, zal ook minder belangstelling aan de dag leggen voor het product dat ermee wordt gefinancierd. De terminologie verandert mee: sinds banken en institutionele beleggers p2p-lending hebben ontdekt, is de term <em>marketplace lending</em> in zwang. Inmiddels is 65 procent van het kapitaal dat in marketplace lending omgaat afkomstig van institutionele beleggers. Crowdfunding is <span class="Cursief">big business</span>. Dat leidt tot wantoestanden, zoals in China, waar naar schatting de helft van de platforms en bedrijven die zich bezighouden met marketplace lending malafide is. Het leidt ook tot steeds meer onduidelijke financiële producten die met name in de Verenigde Staten om de leningen worden ontwikkeld. Van een lening van mens tot mens is steeds vaker geen sprake meer. Algoritmes vergelijken de ratings die de platforms aan de leningen geven met big data over de lener. Investeringen met een hoog risico worden zo automatisch afgedekt met minder risicovolle beleggingen. Wie wil, kan zijn spaargeld laten renderen door het automatisch door het platform te laten verspreiden over leningen. Ook in Nederland komt er steeds vaker geen <span class="Cursief">peer</span> meer kijken bij peer-to-peer lending.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-left">Nu hangt er aan crowdfunding nog vaak het gevoel dat er iets goeds moet worden gedaan.</q></p>
<h5>Baarden in de minderheid</h5>
<p class="tekst">‘Waarom heb jij geen baard?’ vraagt Mark Rutte aan Jon Leland. ‘Je komt uit Williamsburg, de hipste wijk van Broooklyn. Iedereen heeft daar toch een baard?’ De strategisch directeur van het Amerikaanse crowdfundingplatform Kickstarter lijkt overrompeld. Misschien had hij een wat inhoudelijker vraag verwacht van de Nederlandse premier op Crowdfunding Day Europe. Maar Rutte interviewt de keynote sprekers zoals hij even ervoor heeft gespeecht: schijnbaar uit de losse pols, met de lachers op zijn hand. De cijfers die hij zojuist heeft aangehaald, geven reden tot vrolijkheid in de conferentiezaal van de Amsterdam ArenA. In Nederland verdubbelt het bedrag dat in crowdfunding wordt gestoken elk jaar, van 32 miljoen euro in 2013 naar 128 miljoen in 2015. Dat is nog niets in vergelijking met de groei in de Verenigde Staten: van 4,4 miljoen dollar in 2013 naar ruim 36 miljard in 2015. Of neem de spectaculaire groei van crowdfunding in China: van 5,5 miljard dollar in 2013 tot 102 miljard in 2015. Wereldwijd neemt het fenomeen crowdfunding serieuze vormen aan en alle tekenen wijzen erop dat dit in Nederland niet anders zal zijn.</p>
<p class="tekst">Crowdfundingadviesbureau Douw&amp;Koren organiseert de jaarlijkse conferentie om de gevestigde financiële orde te laten kennismaken met crowdfunding. ‘We willen bereiken dat crowdfunding een vorm van financieren wordt die bij iedereen in de financiële sector op het netvlies staat, in plaats van de alternatieve vorm die het nu nog is,’ zegt mede-oprichter Gijsbert Koren.</p>
<p class="tekst">Op Crowdfunding Day Europe 2016 zijn de baarden in de minderheid. Blauwe maatpakken en bruine gaatjesschoenen voeren de boventoon: het uniform van de Zuidas-man. De dag staat in het teken van ‘volwassenwording’ van de sector. De deelnemers volgen sessies over de voordelen van stapelfinanciering, aansprakelijkheidsrisico’s, risicoanalyse en zorgplicht. Er is aandacht voor de agrarische sector (‘cowfunding’) en vastgoed. Klaas Kroot, directeur van het Financieel Opleidingsinstituut, stelt in de sessie over vastgoed onomwonden vast dat crowdfunding nog eens heel groot kan worden, mits ‘het emotionele rendement’ wordt vervangen door de ratio. ‘Nu hangt er aan crowdfunding nog vaak het gevoel dat er iets goeds moet worden gedaan.’</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-335089 media-335089" class="align-left"><img srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/p2p10-320x408.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/p2p10-640x817.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/p2p10-1280x1634.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/08/p2p10-1920x2451.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Illustratie: Zeloot.</figcaption></figure>
</div>
<h5>Verkeerde verwachtingen</h5>
<p class="tekst">De Britse website Zopa was in 2005 de eerste die onbekenden in staat stelde online geld aan elkaar uit te lenen. Het verschijnsel heette in eerste instantie <span class="Cursief">social lending</span>. De media benadrukten dat de technologie burgers voor het eerst in staat stelde om de machtige banken te omzeilen. In de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland is het inmiddels vrij normaal om een hypotheek of een studielening via een p2p-platform af te sluiten. Sinds kort is het ook in Nederland mogelijk om een hypotheek deels via crowdfunding bij elkaar te halen. Eind juni 2016 kreeg hypotheekverstrekker Jungo van de AFM een vergunning voor het uitgeven van ‘de eerste people-to-people-hypotheek’, die voor maximaal 20 procent via crowdfunding bij elkaar wordt gehaald.</p>
<p class="tekst">Lending Club, het grootste Amerikaanse p2p-platform, heeft sinds de oprichting in 2006 bijna 20 miljard dollar aan krediet opgebracht. Volgens een rapport van HJCO Capital Partners is er in totaal voor 100 miljard dollar aan leningen uitgezet via marketplace lending. De Rotterdamse beleggingsonderneming voorspelt dat marketplace lending zal blijven groeien en in 2020 wereldwijd tussen 281 en 532 miljard dollar zal opbrengen.</p>
<p class="tekst">In Nederland loopt het voorlopig zo’n vaart nog niet. In 2014 werd voor minder dan 1 miljoen euro in online consumentenleningen gestoken. In 2015 was dat 3,6 miljoen. Maar in dezelfde periode nam het totaalbedrag van zakelijke leningen via p2p-platforms toe van 41 naar 88,8 miljoen euro. ‘Puur financieel gedreven crowdfunding groeit veel harder dan crowdfunding als geheel,’ zegt Gijsbert Koren van crowdfundingadviesbureau Douw&amp;Koren.</p>
<p class="tekst">Niet iedereen is daar zo zeker van. Mark Laagewaard, directeur van CrowdAboutNow, vreest dat er verkeerde verwachtingen ontstaan onder zowel ondernemers als investeerders. ‘Ondernemers die de financiering voor hun campagne zien vollopen, denken dat de <span class="Cursief">crowd</span> investeert omdat ze in hun plan geloven,’ zegt hij. ‘Maar beleggers kijken alleen of er voldoende zekerheden zijn op basis van de situatie van de ondernemer. Een ondernemer loopt nu eenmaal reële risico’s. Een product kan bijvoorbeeld minder aanslaan dan verwacht. Heb je dan liever een anonieme groep beleggers als investeerders, of een betrokken netwerk, dat je een jaar uitstel van terugbetaling gunt als dat nodig blijkt?’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Ik denk dat een derde van de p2p-bedrijven in China het geld binnenhaalt en verdwijnt. Dat is wel een probleem.</q></p>
<h5>Malafide praktijken</h5>
<p class="tekst">Van enig idealisme rondom marketplace lending is in China nooit sprake geweest. Online investeren is er ongekend populair. Volgens de Chinese cijfers leverde marketplace lending vorig jaar 970 miljard RMB op, ongeveer 130 miljard euro. Er waren meer dan 10 miljoen individuen bij de leningen betrokken. ‘Een gewone lening bij de bank is voor de meeste ondernemers eenvoudigweg geen optie,’ zegt Mark Greeven, universitair hoofddocent Innovatie en Ondernemerschap aan de Zhejiang University in Hangzhou. ‘Alleen bedrijven en organisaties in de publieke sector krijgen een lening van de staatsbanken.’ Hypotheken verstrekken de banken wel.</p>
<p class="tekst">Vanwege het gebrek aan sociale zekerheid hebben Chinezen noodzakelijkerwijs veel spaargeld in huis. Ze moeten zelf sparen voor hun oude dag. Wie een huis wil kopen, moet minstens dertig procent van het bedrag cash op tafel leggen. ‘Offline kennen ze hier al honderden jaren peer-to-peer lending,’ vertelt Greeven. ‘Dorpelingen stoppen geld in een pot, waarmee ze om beurten ergens in mogen investeren of iets kopen. China is de meest kapitalistische samenleving in de wereld. Iedereen wil vooruit en iedereen heeft geld nodig. Er is een grote bereidheid om risico’s te nemen. Het gros van de Chinezen heeft niet voldoende kennis om de mogelijke risico’s te snappen.’</p>
<p class="tekst">Eigenlijk past online geld uitlenen niet bij een <span class="Cursief">low trust</span> samenleving als China, vindt Greeven. ‘Daarom is er in China een grote offline component aan marketplace lending. Online platforms werken samen met lokale banken of lokale investeringsbureaus. Ze gebruiken die kanalen om lokaal de kredietwaardigheid van mensen te controleren.’</p>
<p class="tekst">Geen overbodige luxe, want van de bijna vierduizend platforms en bedrijven die zich in 2015 in China met marketplace lending bezighielden, opereert grofweg de helft niet goed. ‘Of ze zijn failliet, of ze bestaan maar er gebeurt niets, of ze zijn verdwenen. Ik denk dat een derde van de p2p-bedrijven in China het geld binnenhaalt en verdwijnt. Dat is wel een probleem,’ zegt Greeven met gevoel voor understatement.</p>
<p class="tekst">Marketplace lending werd jarenlang gedoogd door de regering. Sinds 2015 is het officieel goedgekeurd en probeert de overheid de markt te reguleren. Noodgedwongen, zo lijkt het, nadat begin 2015 duidelijk werd dat een van de grootste p2p-platforms een Ponzi-zwendel bleek te zijn: investeerders dachten hoge rendementen binnen te halen, maar in werkelijkheid werden ze uitbetaald met het geld van nieuwe investeerders. Tot de bubbel knapte en iedereen miljoenen verloor.</p>
<h5>Transparantie</h5>
<p class="tekst">De meeste Chinese investeerders op p2p-platofrms hebben geen idee dat ze zich met crowdfunding bezighouden wanneer ze naar een goed rendement voor hun spaargeld zoeken. Je zou kunnen zeggen dat marketplace lending zich de term ‘crowdfunding’ onterecht heeft toegeëigend. Als je een intensief contact tussen investeerder en lener als een voorwaarde voor crowdfunding ziet, is dat inderdaad het geval. Bij platforms als Zopa en Lending Club is er geen enkele sprake van interactie tussen investeerder en lener. Kredieten worden anoniem toegekend. Het is niet ongebruikelijk dat ondernemers het bedrag van hun lening online binnen enkele uren bijeen hebben. In een ‘klassieke’ crowdfundingcampagne is zoiets onbestaanbaar en zelfs onwenselijk, vanwege de marketingdoeleinden van de campagne.</p>
<p class="tekst">Laagewaard, van huis uit socioloog, noemt het een zorgelijke ontwikkeling dat er meer afstand ontstaat tussen de afkomst van het geld en wat ermee gebeurt. ‘De basis van crowdfunding is dat mensen hun spaargeld investeren in zaken die ze snappen en dat ondernemers een campagne gebruiken om draagvlak te creëren. Het laagdrempelige karakter wordt aangetast wanneer het meer marketplace lending wordt.’</p>
<p class="tekst">Het lijkt wat laat om de term ‘crowdfunding’ alsnog te claimen voor sociale vormen van lenen. De sector heeft de hoop gevestigd op de eerder genoemde volwassenwording: betere regulering en meer duidelijkheid over verschillende soorten leningen en de risico’s die ermee verbonden zijn. Het toverwoord, veelvuldig genoemd op Crowdfunding Day Europe, is ‘transparantie’. Als platforms opener zouden zijn over de behaalde resultaten, dan zouden investeerders en leners een duidelijker beeld krijgen van de risico’s die ze lopen. Gijsbert Koren van Douw&amp;Koren is daar voorstander van. ‘Platforms moeten veel transparanter zijn over hoe het gaat met de projecten die gefinancierd zijn,’ zegt hij. ‘Maak duidelijk waarom het rendement van bepaalde campagnes hoog is. Sommige platforms bieden een soort scoring, maar als potentiële investeerder zie ik niet altijd waar die scoring op gebaseerd is. Ze zouden bijvoorbeeld altijd twintig kerncijfers kunnen laten zien, waarop investeerders hun keuze kunnen baseren.’</p>
<p class="tekst">Laagewaard heeft er minder vertrouwen in. ‘Bij een rating wordt onder meer gekeken naar de verhouding eigen vermogen, vreemd vermogen en branchegegevens. Op basis van een goede rating zou je ten onrechte het idee kunnen krijgen dat een deel van jouw risico is afgedekt. Maar een onderneming op een rotplek kan over de perfecte branchegegevens beschikken en toch geen kans van slagen hebben. Dat weet je alleen als je de buurt zelf kent.’</p>
<h5>Leningen verpakken</h5>
<p class="tekst"><span class="Cursief">Rentes op recorddiepte. Investeerders wanhopig op zoek naar redelijke rendementen. Een flitsende nieuwe manier om geld te verdienen door riskante consumentenschulden te verhandelen. Crash.<br />
</span>Zo begint een waarschuwende beschouwing in de <span class="Cursief">Financial Times</span> van 30 mei 2016. Het verdienmodel van de grote Amerikaanse p2p-platforms zit zo in elkaar dat ze afhankelijk zijn van nieuwe leningen om overeind te blijven. In mei van dit jaar moest de topman van Lending Club vertrekken, omdat onder meer bleek dat er voor 22 miljoen dollar aan slechte kredieten was doorverkocht aan een zakenbank. Het beursgenoteerde Lending Club probeerde sneller te groeien door professionele beleggingsinstellingen uit te nodigen. Leningen werden opgeknipt en doorverkocht als onderdeel van een beleggingsproduct. Banken verkochten de pakketten weer door aan hedgefondsen. De verwachting is dat andere p2p-platforms in de VS in de problemen zullen komen door het gegoochel met consumentenkredieten. De <span class="Cursief">Financial Times</span> trekt een parallel met de manier waarop slechte hypotheken in de Verenigde Staten werden doorverkocht, wat leidde tot de huizencrisis in 2007.</p>
<p class="tekst">Koren maakt zich kwaad als het onderwerp ter sprake komt. ‘Leningen verpakken is het begin van het einde,’ stelt hij. ‘De enige reden om dat te doen, is hebzucht. Houd crowdfunding toch bij wat het is: de crowd maakt een lening mogelijk. Als je al die extra lagen er niet op plakt en transparant maakt hoe het ervoor staat, dan is financieel gedreven crowdfunding geweldig. Niet leuk, niet sympathiek, maar wel geweldig.’</p>
<p class="tekst">Mark Rutte heeft er alle vertrouwen in dat het sympathieke karakter van crowdfunding behouden blijft, blijkt uit de afsluiting van zijn toespraak. ‘Het zou mij niets verbazen als over enkele jaren blijkt dat de nieuwe Steve Jobs via crowdfunding zijn of haar eerste successen boekte.’ Hij ontvangt een uitbundig applaus van de Zuidas-mannen.</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">Met medewerking van Willemien Netjes (research).</p>
</div>


Zelfs de hypotheek kan via crowdfunding

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal"><span class="03_Intro_Kapitaal">Op de meubelboulevard kun je nu nog zoeken tot je een ons weegt, maar o</span></span>ver een jaar of tien zul je je best moeten doen om nog een dómme koelkast te vinden. Slimme apparaten omsingelen ons, stukje bij beetje.</div>
<p class="p_1">De belofte van <em>the internet of things</em>, het internet der dingen, is al zo oud als het Huis van de Toekomst. Van 1989 tot 1999 toonde <em>TROS Wondere Wereld</em>-presentator Chriet Titulaer in dit huis in Rosmalen hoe slimme technologie het dagelijks leven zou beïnvloeden. Onder invloed van sensoren en connectiviteit zouden verzamelingen apparaten uitgroeien tot zelfdenkende netwerken. Wekten de zonnepanelen genoeg energie op, dan zette de wasmachine zichzelf aan. Was de melk op? Dan deed de koelkast een bestelling bij de winkel. Titulaer had het vaak bij het rechte eind met zijn voorspellingen, al miste hij de stormachtige opkomst van de smartphone.</p>
<p class="p_1"><q class="pull-left">Volgens een rapport van het Pew Research Center uit 2014 zijn consumenten nog niet overtuigd van het nut van slimme huishoudelijke apparaten.</q></p>
<p class="tekst">De ontwikkelingen zijn echter lang niet altijd zo snel gegaan als hij dacht. De connected koelkast en wasmachine zijn weliswaar verkrijgbaar, maar om nu te zeggen dat ze gemeengoed zijn geworden? Volgens een rapport van het Pew Research Center uit 2014 zijn consumenten nog niet overtuigd van het nut van domotica, zoals slimme huishoudelijke apparaten worden genoemd. Er zijn ook nog te veel beperkingen: een thermostaat van Nest werkt samen met een rookmelder van Nest, maar niet met een slimme rookmelder van een ander merk. Daarnaast kampt het slimme huishouden met een imagoprobleem. Typerend is het reclamespotje van verzekeraar Centraal Beheer: terwijl een Steve Jobs-achtige figuur demonstreert hoe hij zijn huis op afstand kan besturen, roven inbrekers het leeg.</p>
<h5>Slimme thermostaat</h5>
<p class="tekst">De industrie heeft er desondanks alle vertrouwen in dat het internet der dingen de volgende stap wordt in de digitale revolutie. Volgens het eerder genoemde rapport zal het internet der dingen in 2025 tot volledige wasdom zijn gekomen. Niet alleen huishoudelijke apparaten zijn dan met het internet verbonden, maar ook wearables die het lichaam monitoren, distributiesystemen voor energie en water, infrastructuren, fabrieken, boerderijen en akkers. Bossen en oceanen zullen via sensoren communiceren over luchtkwaliteit en vervuiling, koeien appen wanneer ze moeten worden gemolken.</p>
<p class="tekst">Volgens technologie-onderzoeksbedrijf Gartner hebben we tegen die tijd gemiddeld vijfhonderd slimme apparaten in huis, die in staat zullen zijn om samen scenario’s op te volgen. Als de elektrische auto wordt gestart, weet de stofzuiger bijvoorbeeld dat hij zijn programma mag starten en gaat de verlichting in huis automatisch uit.Wereldwijd communiceren er volgens Gartner tegen die tijd 20 miljard apparaten met elkaar.</p>
<figure id="post-321133 media-321133" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafdruk-2016-03-22-14.42.05_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafdruk-2016-03-22-14.42.05_preview-320x204.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafdruk-2016-03-22-14.42.05_preview-640x407.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/Schermafdruk-2016-03-22-14.42.05_preview-1280x814.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Illustratie: Paul Faassen</figcaption></figure>
<p class="tekst">Voor de doorbraak van domotica is een centrale rol toebedeeld aan de smartphone. Die zou gaan dienen als centrale afstandsbediening voor het huishouden. Sommige domotica werken al met een app, zoals het muzieksysteem Sonos en slimme thermostaten zoals Toon. Het is natuurlijk niet gezegd dat dit de reden is dat deze slimme apparaten wél aanslaan. ‘Toon geeft direct inzicht in het energiegebruik en doet dat op een opvallend scherm aan de muur. Dat begrijpen en waarderen mensen,’ zo verklaart Michel Muurmans, manager van Toon, het succes. De Nederlandse marktleider Eneco verkocht tot dusver 225.000 exemplaren. Eneco heeft ambitieuze plannen met Toon. De slimme thermostaat moet op termijn een platform worden voor allerhande diensten op het gebied van domotica.</p>
<p class="tekst">‘Onze strategie is om niet te concurreren op de prijs van energie, maar op energiezuinigheid en comfort in huis,’ zegt Muurmans. Dus zet Eneco vol in op slimme technologie, onder meer door samenwerkingen met start-ups en elektrische autoproducent Tesla. Binnenkort is Toon onder voorwaarden toegankelijk voor derden. Softwareontwikkelaars mogen zelf diensten bedenken die aansluiten op de infrastructuur van Eneco. Verzekeraars zien bijvoorbeeld graag dat Toon aangeeft of de batterij van de rookmelder moet worden vervangen. Toon zou ook de luchtkwaliteit in huis kunnen monitoren.</p>
<p class="tekst">Voor klanten die dat willen, benadrukt Muurmans, kan Toon op allerlei terreinen ondersteuning bieden. Behoedzaam formulerend: ‘Met een hoge resolutie aan energiedata kunnen we patronen ontdekken in een huishouden. Daarmee kunnen we bijvoorbeeld helpen om een oogje in het zeil te houden bij alleenstaande ouderen. Als we herleiden dat er minder beweging in een huis plaatsvindt dan normaal, kunnen we checken: bent u oké? Zo voorkom je dat mensen dagenlang onder aan de trap liggen.’</p>
<p class="tekst">En als we nou niet willen dat onze energiemaatschappij oma in de gaten houdt? ‘Dan doe je het niet.’ Maar hebben we straks nog wel de mogelijkheid om ons af te schermen voor slimme technologie? Er klinkt een diepe zucht. ‘Ik geef hier graag mijn persoonlijke mening over. Als het om technologie gaat, klinken er altijd dit soort vooringenomen posities. Toen de eerste treinen gingen rijden, vreesde men ook dat koeien geen melk meer zouden geven. Ik begrijp die angst wel, maar wij hebben ook een naam hoog te houden. Ons verdienmodel is niet het verkopen van data. Uiteindelijk maken mensen voor zichzelf de afweging of ze voordeel hebben van een dienst. Privacy is niet zwart of wit.’</p>
<h5>SmartCam</h5>
<p class="tekst">Varianten op de angst voor de eerste trein komen langs in elk interview voor dit artikel. De diepe zucht is ook nooit ver weg. De pleitbezorgers van het internet der dingen verdedigen zichzelf vaker dan ze willen. Natuurlijk moeten bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. Natuurlijk is een zorgvuldige omgang met data een vereiste. Feit is echter dat het internet der dingen er komt en dat het voordelen oplevert, zowel voor consumenten, bedrijven en overheden als voor het milieu.</p>
<p class="tekst">Over de voordelen voor consumenten blogt Verdi Heinz op huisvandetoekomstnu.nl. Zijn Bredase huis maakt deel uit van de eerste energieneutrale buurt van Nederland. Heinz, groot fan van <em>TROS Wondere Wereld</em>, schreef elektronicaproducenten aan met de vraag of hij met zijn gezin nieuwe producten voor langere tijd mag uitproberen. Op zijn blog beschrijft hij alleen positieve bevindingen. Heinz: ‘We geven altijd onze feedback aan de fabrikant, maar ik besteed geen aandacht aan slechte producten op mijn blog.’</p>
<div class="figure--left">
<figure id="post-321137 media-321137" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-22-14.41.38_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-22-14.41.38_preview-320x391.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-22-14.41.38_preview-640x781.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-22-14.41.38_preview-1280x1562.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Illustratie: Paul Faassen</figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">Liever schrijft hij over toepassingen die het gezinsleven verrijken, zoals de Withings Home. Deze SmartCam is een beveiligingssysteem, communicatiemiddel en homecamera ineen. ‘Buitenshuis kunnen we zien wat er in huis gebeurt,’ zegt Heinz. ‘Ik begrijp dat niet iedereen zich daar prettig bij zou voelen. Maar de SmartCam geeft me ook spontane foto’s en video’s van mijn kinderen. Ze voelen zich veilig door de aanwezigheid van een camera in hun slaapkamer. En elke avond bekijken mijn vrouw en ik een samenvatting van de dag.’</p>
<p class="tekst">Een feestje bij de familie Heinz is niet compleet zonder een link naar de videocompilatie die Withings Home zelf heeft samengesteld. Daarna willen de meeste gasten weten hoe zij dit thuis kunnen realiseren, aldus Heinz. Met niet aflatend enthousiasme propageert hij de slimme wasmachine, usb-stekkers, robotstofzuigers en de waterdichte tablet waarop hij onder de douche ziet welke route hij moet nemen om files te vermijden. Heinz: ‘Zijn domotica nodig? Nee. Maken ze ons gezinsleven mooier? Absoluut.’</p>
<p class="tekst">Dat de meeste koelkasten nog steeds niet in staat zijn om een vers ei van een bedorven exemplaar te onderscheiden, is een kwestie van tijd, stelt hij. ‘Over een jaar of tien zul je je best moeten doen om nog een domme koelkast te vinden. Op een zeker moment is het makkelijker en goedkoper voor een fabrikant om chips in alle modellen te stoppen dan om een groep uit te sluiten.’</p>
<h5>Onbemand superinternet</h5>
<p class="tekst">Maar niet iedereen zit op de slimme koelkast te wachten. Voor Wienke Giezeman is het vooral frustrerend dat journalisten altijd maar over die koelkast beginnen. ‘De directe behoeftevervulling van de consument is helemaal niet de kern van het internet der dingen,’ zegt de oprichter van The Things Network. ‘Het gaat vooral veel betekenen voor onze economie. Dat het logistieke systeem van Bol.com straks bestaat uit robots, drones en dynamische magazijnen heeft geen direct effect op jou. Je merkt alleen dat je pakketje binnen een uur arriveert.’</p>
<p class="tekst">Giezeman is een aanhanger van econoom Jeremy Rifkin, schrijver van The Zero Marginal Cost Society. In dat boek beargumenteert Rifkin dat het kapitalisme zijn langste tijd heeft gehad. Door aan elk onderdeel van de waardeketen van de economie sensoren aan te brengen, ontstaat er een onbemand superinternet dat fungeert als een intelligent brein, schrijft Rifkin. Big data over energie, communicatie en logistiek creëren straks genoeg informatie om de economie vrijwel zelfstandig te laten functioneren. Momenteel schrijft Rifkin op verzoek van burgemeester Ahmed Aboutaleb van Rotterdam een roadmap next economy, waarin hij uitwerkt wat deze ontwikkeling betekent voor de metropoolregio Den Haag-Rotterdam.</p>
<p class="tekst">Met The Things Network werkt Giezeman aan het realiseren van Rifkins toekomstvisie. Om een internet der dingen buitenshuis mogelijk te maken, is er andere technologie nodig dan Bluetooth, wifi of domoticaprotocollen. Het netwerk dat de dingen op afstand met elkaar verbindt, moet goedkoop zijn, veel bereik hebben en weinig stroom verbruiken. De technologie LoraWAN (long range Wide Area Network) voldoet aan deze voorwaarden. Giezeman berekende dat hij slechts tien gateways in Amsterdam hoefde op te hangen om de stad van een dergelijk netwerk te voorzien. In de zomer van 2014 begon The Things Network een campagne om Amsterdammers ertoe te bewegen een gateway ter waarde van 1200 dollar te installeren. Binnen zes weken was de hele stad gedekt. Er volgde een kickstartercampagne om goedkopere gateways te ontwikkelen. Met deze kastjes van 200 dollar per stuk kunnen vrijwilligers wereldwijd hun eigen netwerk optuigen. Uiteenlopende plekken als Mekka, Teheran en Boekarest zijn inmiddels voorzien. Het is de ambitie van The Things Network om tegen het einde van 2016 in elke grote stad ter wereld aanwezig te zijn.</p>
<p class="tekst">In 2015 kondigde KPN aan dat het stapsgewijs een Lora-netwerk in Nederland zal uitrollen. Is het werk van Giezeman dan vergeefse moeite geweest? Giezeman: ‘Integendeel. Op den duur wordt het netwerk zo kritisch voor de economie, dat je niet wilt dat één partij er de macht over heeft. Het internet bestaat uit allerlei netwerken die gedecentraliseerd en gefragmenteerd aan elkaar zijn gekoppeld. Daardoor zijn blokkades altijd te omzeilen. Wij streven er als gemeenschap naar dat er geen <em>single point of control</em> of <em>single point of ownership</em> voor het internet der dingen mag ontstaan.’</p>
<h5>Slimste gebouw ter wereld</h5>
<p class="tekst">In The Edge, het nieuwste kantoor van consultancy- en accountantsbedrijf Deloitte op de Zuidas, geeft Giezeman een presentatie voor een evenement van VNO/NCW Amsterdam. Thema: digitale ecosystemen in een metropoolomgeving. De verzamelde ondernemers hebben moeite om The Things Network te duiden. Wat is het verdienmodel? Is het een non-profitorganisatie? Wat wil hij precies met het netwerk? Giezeman: ‘We geloven dat de toepassingen vanzelf komen als het netwerk er eenmaal ligt.’</p>
<p class="tekst">Een voorbeeld is de toepassing HoosJeBootje. Detecteert een sensor water in een boot in de gracht, dan krijgt de eigenaar een berichtje en komt het bedrijfje op aanvraag om de boot te hozen. Giezeman verwacht dat hij op den duur verdient aan het begeleiden van dergelijke en ingewikkeldere<em> use cases</em>.</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-321139 media-321139" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-23-10.14.51_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-23-10.14.51_preview-320x319.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-23-10.14.51_preview-640x638.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/Schermafdruk-2016-03-23-10.14.51_preview-1280x1276.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Illustratie: Paul Faassen</figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">Het evenement vindt plaats op een toepasselijke locatie. The Edge is volgens Bloomberg Business het slimste en meest duurzame gebouw ter wereld. Extreem efficiënte zonnepanelen wekken meer energie op dan nodig is voor de warmte-koude installatie, alle smartphones en laptops in het gebouw en alle elektrische auto’s die door de werknemers gebruikt worden. Wie wil weten hoe het internet der dingen het dagelijks leven zal beïnvloeden, hoeft maar om zich heen te kijken. In het gebouw zijn 28.000 sensoren verwerkt, bedoeld om het comfort van de medewerkers zo groot mogelijk te maken. Al hun communicatie met het gebouw verloopt via een app.</p>
<p class="tekst">De sensoren in de lichtpunten laten de schoonmakers weten welke gedeelten van het gebouw het intensiefst zijn gebruikt. De sensoren in de parkeergarage wijzen de weg naar een parkeerplek. De sensoren in de koffieautomaten weten hoe iedereen zijn koffie drinkt. Wat opvalt, is vooral dat het niet opvalt. Dat zegt ook senior manager bij Deloitte Marc van Rooijen. ‘Van echt slimme innovaties vergeet je het bestaan. Met mijn smartphone kan ik de verlichting en het klimaatsysteem aanpassen naar mijn eigen voorkeuren. Dat vind ik heel prettig. Maar wie er niets mee wil doen, hoeft dat ook niet.’ Het grootste nadeel van het slimme kantoor is de menselijke eigenschap om er niet op te vertrouwen, zegt hij. ‘In het begin had iedereen de neiging om vergaderruimten lang van te voren te overboeken, om maar verzekerd te zijn van een plek.’</p>
<p class="tekst">Voelt hij zich niet in het oog gehouden, zo omringd door glazen wanden en verborgen sensoren? ‘Er zijn goede afspraken gemaakt over onze privacy. We worden afgerekend op onze effectiviteit. Het lijkt me niet meer dan logisch dat Deloitte de data, die niet te herleiden zijn naar individuele werknemers, zal benutten. Andere bedrijven proberen ook te sturen op trends. Deloitte heeft nu meer onderbouwing.’</p>
<h5 class="tekst">Overheid als AppStore</h5>
<p class="tekst">Zoals bedrijven toptalent zullen lokken met comfortabele, slimme kantoren, zo zullen ook steden concurreren op basis van hun slimme toepassingen. Dat verwacht Ger Baron, CTO (chief technologie officer) van Amsterdam. ‘De leefbaarheid van een stad wordt onder meer bepaald door de mate waarin technologie wordt ingezet,’ zegt hij. ‘Als je ergens wilt wonen, kijk je welke applicaties er zijn op het gebied van gezondheidszorg, onderwijs, et cetera. De Randstad concurreert dan met steden als Stockholm, Berlijn, San Francisco en Boston.’</p>
<p class="tekst">Hoe blijven we de concurrentie voor? ‘Door productiever dan anderen na te denken over de consequenties. Wat is de impact van de deeleconomie op de arbeidsmarkt, sociale cohesie en duurzaamheid? En door na te denken over de rol van de overheid. Op het nadenken volgt experimenteren en daaruit volgt beleid.’</p>
<p class="tekst">De rol van de overheid is volgens Baron te vergelijken met die van de AppStore van Apple: anderen mogen de toepassingen ontwikkelen, maar de overheid bepaalt welke protocollen en regels er gelden. ‘Enerzijds maken we zelf gebruik van slimme technologie om onze doelstellingen te behalen. Bij de aanbesteding van nieuwe lantaarnpalen eisen we bijvoorbeeld dat de paal over een sensor beschikt die een seintje geeft als de lamp kapot is. Nu zijn we nog afhankelijk van bewoners die een melding doen, of een ambtenaar die langsfietst. Anderzijds hebben we de taak om ontwikkelingen die buiten ons om plaatsvinden te reguleren. Daar zijn we nog zoekende. Hoe zorg je er bijvoorbeeld voor dat iedereen profiteert van de nieuwe technologie?’<br />
Hij verwacht niet dat het platteland zal achterblijven. ‘De technologie is relatief goedkoop en makkelijk te verspreiden. Juist de agrarische industrie is het meest geavanceerd. Moderne tractors adviseren de boeren op basis van data wanneer ze weer moeten gaan rijden.’</p>
<p class="tekst">Het voornaamste kenmerk van de slimme stad, of het slimme dorp, is dat het leven van de bewoners ongemerkt wordt geoptimaliseerd. Een aantal stadsdelen in Amsterdam beschikt al over ondergrondse afvalcontainers die zelf hun vullingsgraad doorgeven. Er loopt een proef met sensors voor slimme verlichtingsscenario’s. De fietsenstalling naast Paradiso checkt met behulp van sensoren of en waar er nog een plekje is. Maar of dat genoeg is om de kosmopoliet ervan te weerhouden om naar Kopenhagen te verhuizen, waar intelligente verkeerslichten altijd voorrang verlenen aan fietsers?</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">Met dank aan Bas Leerintveld van De Datacorporatie/International Center for Civic Hacks (ICX).</p>
</div>


Dommer dan de diepvries

Waarom je kinderen wel/niet moet leren programmeren

Hoe algoritmes het cultuuraanbod bepalen

<div class="lead"><span class="03_Intro_Kapitaal">Alexandra Elbakyan, </span>een 27-jarige Kazachstaanse programmeur, maakte 49 miljoen wetenschappelijke artikelen voor iedereen toegankelijk. Elsevier sleepte haar voor de rechter, maar zo lang ze in Rusland blijft, is ze ongrijpbaar.</div>
<p class="p_1">Een mollige vrouw met een paardenstaartje hangt onderuitgezakt in een zitzak in de Kotsjerga Club in Moskou, een ‘anticafé voor iedereen die wil weten’. Als om te benadrukken hoe on-Russisch informeel deze bijeenkomst is, draagt ze sloffen. Ze wordt omringd door hackers en studenten, die haar zichtbaar vereren. Zorgvuldig formuleert ze antwoorden op hun vragen. Alexandra Elbakyan, de schrik van de grote uitgeefconcerns, oogt op de YouTube-video vrolijk, ontspannen en vooral ontstellend jong. Haar website Sci-Hub.io maakt vrijwel elk wetenschappelijk artikel dat online verkrijgbaar is voor iedereen gratis downloadbaar.</p>
<p class="p_1">Sinds de rechtszaak die uitgever Elsevier vorig jaar tegen haar aanspande, is de belangstelling voor de website snel groeiende. In landen als Iran, China en India is Sci-Hub echter al sinds 2013 een fenomeen. Hier wonen studenten die geen geld hebben om de papers legaal te downloaden en die de pech hebben dat ze studeren aan hoger-onderwijsinstellingen die het hoge abonnementsgeld op wetenschappelijke tijdschriften niet kunnen opbrengen. Op Elbakyans profielpagina op vk.com, het Russische Facebook, regent het loftuitingen. Mensen schrijven dat ze zonder haar nooit hun studie of onderzoek hadden kunnen afronden. Maar er is ook kritiek. Niet alleen van de grote wetenschappelijke uitgevers, die een vergelijking trekken met muziek- en filmpiraterij. Ook sommige leden van de <em>open access</em>-beweging zijn kritisch, ook al strijden zij op het eerste gezicht voor hetzelfde doel: het zonder beperkingen digitaal beschikbaar stellen van wetenschappelijk materiaal.</p>
<h5>Brief aan de rechter</h5>
<p class="tekst">Wat Alexandra Elbakyan doet, is illegaal. Uitgevers van wetenschappelijke tijdschriften hebben het auteursrecht op de artikelen. In een brief aan de rechter in New York die in oktober 2015 over haar zaak moest beslissen, licht ze haar beweegredenen toe. Ze schrijft: ‘Toen ik een student was aan de universiteit van Kazachstan, had ik geen toegang tot onderzoeksartikelen. Deze papers had ik nodig voor mijn onderzoeksproject. Een prijs van 32 dollar per artikel is belachelijk als je er tientallen of honderden moet doorzoeken of lezen voor je onderzoek. Ik kwam aan deze artikelen via piraterij. Later kwam ik erachter dat er heel veel onderzoekers (niet eens studenten, maar onderzoekers aan de universiteit) zijn zoals ik, vooral in ontwikkelingslanden. Ze richtten online gemeenschappen (forums) op om dit probleem op te lossen. Ik was een actieve deelnemer aan zulke gemeenschappen in Rusland. Iedereen die een onderzoeksartikel nodig had, maar er niet voor kon betalen, kon hier een verzoek doen en andere leden die eraan kunnen komen, sturen het gratis per e-mail. Via piraterij kon ik aan elke paper komen, dus vervulde ik veel van zulke verzoeken en mensen waren me altijd zeer dankbaar. Daarop ontwierp ik Sci-Hub.org, een website die dit proces automatiseert, en de website werd meteen populair.’</p>
<h5>Absurde bedragen</h5>
<p class="tekst">Dat wetenschappelijke uitgevers, waarvan Elsevier, Springer en Wiley de grootste zijn, absurde bedragen vragen voor kennis die met publiek geld is gefinancierd, is de wetenschappelijke wereld al jaren een doorn in het oog. In 2012 waarschuwde de universiteitsbibliotheek van Harvard University, een van de rijkste universiteiten ter wereld, dat de kosten voor abonnementen op grote wetenschappelijke tijdschriften niet meer op te brengen waren. De bibliotheek betaalde jaarlijks zo’n 3,5 miljoen dollar per abonnement. In Nederland onderhandelt SURFmarket jaarlijks met de uitgevers over het bedrag dat alle Nederlandse universiteiten en hogescholen gezamenlijk betalen voor abonnementen. De waarde van de contracten voor alle diensten die uitgeverijen met SURFmarket afsloten voor de Nederlandse hoger-onderwijsinstellingen bedroeg in 2015 28,1 miljoen euro. De kosten per instelling verschillen sterk. Zo betaalt de Hogeschool van Amsterdam voor bepaalde pakketten licenties maar een fractie van de prijs (5 tot 10 procent) die voor de Universiteit van Amsterdam geldt. De kosten hangen niet alleen samen met het aantal gebruikers, maar ook met het verwachte gebruik en het belang dat de onderwijsinstelling aan het gebruik hecht. Met andere woorden: hoeveel de uitgeverij verwacht dat de instelling ervoor over zal hebben.</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Academici protesteren tegen de hoge kosten voor artikelen ze zelf schrijven.</q></p>
<p class="tekst">Er is een kentering gaande. Meer dan 15.000 academici boycotten Elsevier sinds 2012. Ze protesteren daarmee tegen de hoge kosten voor artikelen die ze nota bene zelf schrijven en meestal onbetaald beoordelen (peer review), maar die ze vervolgens alleen tegen betaling kunnen inzien. Zoals Elbakyan in haar brief aan de rechter betoogt, gaat de vergelijking met film- en muziekpiraterij om die reden mank. ‘In de muziek- of filmindustrie krijgen makers geld voor elke verkochte kopie. De economie van onderzoekspapers werkt heel anders. Auteurs krijgen geen geld. Waarom sturen ze dan hun werk naar Elsevier? Ze voelen zich verplicht om dit te doen, omdat Elsevier de eigenaar is van zogenoemde <em>high-impact</em> tijdschriften. Als een onderzoeker erkend wil worden, carrière wil maken, moet hij of zij publiceren in dergelijke tijdschriften.’</p>
<h5><em>Open access</em></h5>
<p class="tekst">Wetenschappers worden grotendeels afgerekend op hun publicaties. Wie onderzoekssubsidie aanvraagt, wordt vaak specifiek gevraagd in welke gerenommeerde tijdschriften hij of zij heeft gepubliceerd.</p>
<p class="tekst">Het alternatief, voor iedereen (legaal) digitaal toegankelijke wetenschapsresultaten, heet <em>open access</em>. In 2013 sprak staatssecretaris Sander Dekker van OCW de ambitie uit om de resultaten van publiek en publiek/privaat gefinancierd onderzoek vrij toegankelijk te maken. In 2018 moet 60 procent en in 2024 zelfs 100 procent van de wetenschappelijke publicaties die met publiek geld zijn gefinancierd, <em>open access</em> beschikbaar zijn. De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft haar regels sindsdien aangescherpt: de resultaten van door NWO gefinancierd onderzoek van na 1 december 2015 moeten <em>open access</em> worden gepubliceerd. Daarbij kan worden gekozen voor de gouden route, waarbij de uitgeverij het artikel <em>open access</em> publiceert, of voor de groene route, waarbij de onderzoeker een versie van zijn artikel op de website van de eigen hoger-onderwijsinstelling plaatst. De Nederlandse universiteiten spraken onlangs met Elsevier af dat het percentage publicaties dat <em>open access</em> in Elseviertijdschriften verschijnt de komende drie jaar jaarlijks met 10 procent stijgt, zonder extra kosten voor de universiteiten. Er is dus wel degelijk sprake van vooruitgang.</p>
<p class="tekst">Volgens Elbakyan gaat het echter niet snel genoeg. Bovendien geldt open access voornamelijk voor nieuw onderzoek en niet voor bestaande, nog altijd achter een betaalmuur verborgen artikelen.</p>
<h5>Duizenden artikelen per dag</h5>
<p class="tekst">Alexandra Elbakyan komt uit een relatief welvarend nest. Haar moeder is programmeur en al lang geleden gescheiden van haar Armeense vader (‘dus ik zie niet in waarom hij relevant is voor je verhaal’). Alexandra studeerde informatietechnologie en informatieveiligheid aan de Nationale Technische Universiteit van Kazachstan en deed onderzoek naar brain-computer interfaces. Via via kreeg ze de inloggegevens in handen van vier universiteiten. Hiermee kon ze terecht bij hun digitale abonnementen op wetenschappelijke tijdschriften. Op 5 september 2011 richtte ze Sci-Hub op. ‘Ik ontdekte anonymouse.org, waarmee je via een proxy dingen kunt deblokkeren,’ vertelt ze. ‘Met behulp van deze website brak ik in op de servers van de universiteit. De eerste versie van Sci-Hub had ik vervolgens binnen een dag of drie af. Daarna ben ik de website gaan herschrijven tot de ingewikkeldere, huidige versie. Als enige ga ik over de code en de server, ik heb de verantwoordelijkheid. Ik heb wel overwogen om een team van vrijwilligers te formeren, maar de vraag was zo groot dat ik daar niet op kon wachten.’</p>
<div class="media-wide">
<figure id="post-319352 media-319352" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/VN_AlexandraElbakyan_vervolg_preview-1.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/VN_AlexandraElbakyan_vervolg_preview-1-320x204.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/VN_AlexandraElbakyan_vervolg_preview-1-640x408.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/03/VN_AlexandraElbakyan_vervolg_preview-1-1280x815.jpg 1280w" alt="" /><figcaption>Beeld: Zeloot</figcaption></figure>
</div>
<p class="tekst">Inmiddels is ze bijna niet meer afhankelijk van de inloggegevens van anonieme sympathisanten. Het ingenieuze van Sci-Hub is dat van elk gedownload artikel een kopie terechtkomt in de LibGen database. Deze Library Genesis database ging acht maanden na Sci-Hub van start en is inmiddels de grootste illegale verzameling van online boeken en wetenschappelijke artikelen ter wereld. Door de samenwerking met LibGen kan Sci-Hub naar eigen zeggen inmiddels 49 miljoen wetenschappelijke artikelen direct overleggen aan wie erom vraagt. Alleen voor artikelen die nog niet in de LibGen database zitten, gebruikt Sci-Hub (nu ongeveer zestig) proxyservers van universiteiten. Elsevier stelde tijdens de rechtszaak dat Sci-Hub dagelijks duizenden artikelen uit de databases plukt. Dat zou Elsevier 750 tot 150.000 dollar per artikel kosten.</p>
<h5>Nieuwe domeinextensie</h5>
<p class="tekst">Terwijl de mensen achter LibGen hun identiteit angstvallig geheim houden, treedt Elbakyan bewust in de openbaarheid. Toch is ook zij op haar hoede. Tijdens het Skype-interview met Vrij Nederland blijft haar webcam uit. Vragen over haar verblijfplaats of over de universiteit waar ze onderzoek doet, weigert ze te beantwoorden.</p>
<p class="tekst">‘Uit principe vind ik dat mensen zo veel mogelijk moeten weten,’ stelt ze. ‘Dat heeft wel geleid tot een klein conflict met de operators van LibGen. Toen ik in 2013 begon te schrijven over de werking van Sci-Hub, vroegen ze me om de link naar de bibliotheek van LibGen weg te laten. LibGen heeft altijd de filosofie gehad dat je je verborgen moet houden en vooral geen aandacht moet trekken. Anders loop je het risico dat je uiteindelijk moet sluiten.’</p>
<p class="tekst">Als het aan de Amerikaanse rechter ligt, zou Sci-Hub inderdaad niet meer bestaan. In november 2015 oordeelde die dat Sci-Hub niet in het publieke belang handelt en dat de domeinbeheerder de site offline moest halen. Maar een maand nadat Sci-Hub.org verdween, verscheen Sci-Hub.io online. De extensie io verwijst naar de Indische Oceaan, maar staat ook voor internet organisation. Belangrijker is dat de domeinextensie niet valt onder Amerikaanse jurisdictie en dus niet zo makkelijk is af te sluiten.</p>
<p class="tekst">De media-aandacht voor het kort geding tegen Sci-Hub heeft het aantal bezoekers flink doen toenemen. Volgens Elbakyan krijgt ze inmiddels 150.000 tot 250.000 zoekopdrachten per dag. Ook het aantal donaties is flink gestegen. Het in de lucht houden van de website kost een paar duizend dollar per maand. Dat kan ze betalen. Toch is Sci-Hub nog niet uit de problemen.</p>
<p class="tekst">‘Op Torrentfreak lees ik de verhalen over mensen die gevangenisstraffen krijgen en dergelijke,’ zegt Elbakyan. ‘Ik loop wel een risico. Op Wikipedia staat dat aangezien wij geen gehoor geven aan de uitspraak van de rechter, er strafrechtelijke vervolging kan volgen. Maar ja, dat zien we dan wel.’</p>
<h5>Gebonden aan Rusland</h5>
<p class="tekst">Uiteraard is Elbakyan bekend met het tragische verhaal van Aaron Swartz. Deze Amerikaanse internetactivist zette zich in voor het openbaar maken van informatie die in zijn ogen vrij toegankelijk zou moeten zijn, zoals Amerikaanse rechtbankdocumenten. In 2011 stal hij 4 miljoen wetenschappelijke artikelen uit de digitale bibliotheek JSTOR. Het Amerikaanse ministerie van Justitie besloot een afschrikwekkend voorbeeld te stellen. Swartz hing een gevangenisstraf tot 35 jaar en een boete van 1 miljoen dollar boven het hoofd. In januari 2013 pleegde hij zelfmoord.</p>
<p class="tekst">Omdat Elbakyan vanuit Rusland opereert, kan de rechter geen beslag leggen op haar bezittingen. ‘Als ik me in Amerika zou bevinden, zou het waarschijnlijk problematischer liggen,’ beaamt ze. Op de vraag of ze wordt beschermd door de Russische overheid, antwoordt ze diplomatiek: ‘Wij onderhouden geen speciale relaties, al helemaal niet met de Russische staat. Maar ze hinderen ons ook niet in ons werk.’</p>
<p class="tekst">Hoewel Sci-Hub het grootste gedeelte van haar tijd in beslag neemt, is ze ook bezig met een promotie. Ze liep stages op het gebied van neurotechnologie bij de Universiteit van Twente en de Universiteit van Freiburg. Waar veel talentvolle wetenschappers uit voormalige Sovjetstaten naar Europa vertrekken of de oversteek naar de Verenigde Staten maken, is zij zelf door Sci-Hub met handen en voeten gebonden aan Rusland.</p>
<p class="tekst">Elbakyan: ‘Ken je Zubakha, een Russische hacker? Hij reisde naar Cyprus en werd meteen gevangengenomen. Het heeft Rusland veel moeite gekost om hem te redden.’ (Dmitry Zubakha legde onder meer Amazon.com en eBay plat met DDOS-aanvallen. Rusland wist een uitlevering aan de Verenigde Staten tot nu toe tegen te gaan.)</p>
<p class="tekst">Dus zelf neemt ze niet het risico om buiten Rusland te reizen? Er volgt een lange stilte. Hier gaat ze niets over zeggen.</p>
<h5>Jeugdig radicalisme</h5>
<p class="tekst">Een woordvoerder van de samenwerkende universiteiten VSNU zegt in <span class="Cursief">de Volkskrant</span> niet gelukkig te zijn met de aanpak van Sci-Hub. ‘We zijn erg voor open toegang van kennis tegen zo laag mogelijke kosten, maar dit is illegaal en niet duurzaam.’</p>
<p class="tekst"><q class="pull-right">Vóór Sci-Hub was al het onderzoek op grote schaal opgesloten achter betaalmuren, en nu kan iedereen erbij!</q></p>
<p class="tekst">Ook de voorvechters van open access zijn niet per definitie gelukkig met de website. De Britse onderzoeker Ernesto Priego betoogt op The Winnover dat Sci-Hub geen oplossing biedt voor het probleem. ‘De uitgeverijen blijven hetzelfde. De titels blijven hetzelfde. Hun H-Index (die de ‘carrière-impact’ van publicaties aangeeft, red.), blijft sterk. Wetenschappelijk publiceren blijft hetzelfde. Er is geen echte cultuuromslag.’</p>
<p class="tekst">Elbakyan noemt dat op haar blog ‘<span class="Cursief">complete bullshit’</span>. ‘Natuurlijk blijven de dingen niet hetzelfde. Vóór Sci-Hub was al het onderzoek op grote schaal opgesloten achter betaalmuren, en nu kan iedereen erbij!’</p>
<p class="tekst">Als Priego in een reactie tegenwerpt dat híj niet de vijand is, reageert ze emotioneel. Negatieve beschuldiging aan het adres van Sci-Hub vanuit de <em>open access</em>-beweging maken de positie van uitgevers sterker en die van Sci-Hub zwakker, schrijft ze. Ze sluit af met de woorden: ‘zelfs Elsevier is ethischer dan jij.’</p>
<p class="tekst">‘De <em>open access</em>-beweging maakt zich sterk voor nieuwe businessmodellen van wetenschappelijke uitgeverijen,’ zegt Elbakyan tegen VN. ‘Wij hebben een andere benadering. Door wetenschappelijke literatuur te verspreiden, dringen wij erop aan dat het auteursrecht moet verdwijnen. We willen dat de wet verandert.’</p>
<p class="tekst">In haar ideale wereld werden alle wetenschappelijke leermiddelen gratis verspreid. Er zou geen auteursrecht bestaan, in elk geval niet voor informatie die betrekking heeft op wetenschap en onderwijs. Op de vraag of ze zichzelf beschouwt als een strijder voor de vrijheid, volgt gegiechel. ‘Dat is een heel ruim begrip.’ Op vk.com noemt ze zichzelf een communist. Ziet ze haar strijd als een onderdeel van de communistische traditie? ‘De communistische ideeën hebben zeker invloed gehad.’</p>
<p class="tekst">Vóór Sci-Hub probeerde Elbakyan een open access-tijdschrift op te richten. ‘Dat mislukte omdat ik niet genoeg mensen vond die me konden ondersteunen en niet over genoeg autoriteit beschikte.’ Dat de kritiek vanuit de <em>open access</em>-beweging haar raakt, komt omdat ze zichzelf bij uitstek ziet als een voorvechter van <em>open access</em>. Alleen probeert zij met jeugdig radicalisme een doorbraak te forceren.</p>
<p class="tekst">‘Als Sci-Hub functioneert, zit er voor de uitgeverijen niets anders op dan over te gaan op <em>open access</em>. Volgens mij is dat proces al gaande. Maar zonder Sci-Hub is onduidelijk hoeveel tijd het overgangsproces in beslag zal nemen.’</p>
<p class="tekst">Hoe nu verder? Onder veel gegiechel: ‘Ik reken erop dat wij zullen overwinnen.’</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst"><span class="Cursief">Met dank aan Titia Vuyk<em>.</em></span></p>
</div>


De Robin Hood van de wetenschap

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Nerd 101</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Onder aan de e-mails van Anouk Wipprecht staat een indrukwekkend overzicht van de plaatsen waar ze zich gedurende het jaar zoal bevindt. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Van 2014 tot 2015 was ze bijvoorbeeld negen maanden bij Intel in Oregon, in april bij Cirque du Soleil in Las Vegas en momenteel is ze <span class="Cursief">artist in residence</span> bij het Microsoft Research Labs in Redmond, Seattle. De lijst eindigt met een ‘secret project’ in het najaar in Los Angeles.<br />‘Grote technologiebedrijven vragen me om iets voor ze te doen met fashiontech,’ vertelt ze via Skype. ‘Meestal weten ze zelf niet precies wat ze willen. Daarom ga ik naar ze toe, zodat we het in hun onderzoekslab samen kunnen uitvogelen. Ik doe er verschillende onderzoeken, maar zorg ook dat ik uiteindelijk het lab verlaat met een product om aan de buitenwereld te laten zien.’ Volgens haar website woont ze in Californië, maar in de praktijk reist Wipprecht vooral heen en weer tussen Amsterdam, Los Angeles, San Francisco, Brussel en Montreal. Aan haar manier van spreken is te horen dat ze veel in het buitenland verblijft. Haar Nederlands is snel, associatief en doorspekt met Engelse termen. Regelmatig moet ze nadenken over de Nederlandse vertaling voor het woord in haar hoofd.<br />Vorig jaar vroeg Intel haar om een manier te bedenken waarop hun nieuwe chip, Intel Edison, kan worden geïntegreerd in wearables. Ze gebruikte de chip om haar Spider Dress uit 2012 van meer intelligentie en processing power te voorzien. Het resultaat is een 3Dgeprinte jurk met robotische ledematen, die reageert op biosignalen, zoals de ademhaling van de draagster. Benadert iemand de draagster te snel, of op een bedreigende manier, dan zal de jurk afwerend reageren, zoals een spin die zijn territorium verdedigt.<br />‘Ik ben nerdy, on-sociaal, en dat zie je terug in mijn ontwerpen,’ zegt Wipprecht zelf. ‘Als kind was ik erg introvert. Nu moet ik veel praten, maar dat ligt me eigenlijk helemaal niet. Het gebeurt me vaak dat ik tijdens een gesprek een stap naar achteren doe, omdat de persoon tegenover mij een andere <span class="Cursief">personal space</span> heeft. Ik doe nog een stap en nog een stap achteruit, tot ik tegen de muur sta. Het taboe op stress fascineert me. Waarom zeg ik niet dat deze persoon te dichtbij is? Een kat geeft je gewoon een klauw. Waarom doen wij dat niet?’ Omdat we in een maatschappij leven waar negatieve gevoelens moeten worden onderdrukt, denkt ze. ‘Als we ons niet prettig voelen, zetten we dat niet op Facebook. We schamen ons zelfs om te blozen. Tegelijkertijd gaan we toe naar een cultuur waar polsbandjes onze emoties kunnen lezen.’ <br />De Spider Dress geeft de draagster de kans om de schuld bij de technologie te leggen: ‘Sorry, maar het systeem geeft aan dat jij op dit moment te dichtbij staat.’ Het concept is gebaseerd op de notie <span class="Cursief">good cop – bad cop</span>. ‘Maar de technologie, dat ben jij,’ lacht Wipprecht. ‘Jouw stresslevels zijn altijd het meetpunt.’<br />Niet alleen de Spider Dress, ook de Smoke Dress (een jurk die de draagster desgewenst in rook hult), de Faraday Dress (die elektrische flitsen uit de schouders laat schieten) en de Synapse Dress (die het concentratieniveau van de draagster weergeeft) trekken online de aandacht. Niet omdat mensen letterlijk in de ontwerpen willen rondlopen; daarvoor zijn ze volgens Wipprecht nog te grof en te mechanisch. ‘Maar op een psychologisch niveau kunnen mensen er erg inkomen. De speelse invalshoek spreekt ze aan.’<br />Haar uiteindelijke doel is het creëren van een robot die onderdeel van de drager wordt, in plaats van een separaat stuk software dat zich naast hem of haar bevindt. Ze is nog zoekende, maar op den duur zou ze een commercieel product op de markt willen brengen dat technologie koppelt aan <span class="Cursief">wellness</span> en <span class="Cursief">wellbeing</span>.<br />‘Technologie is er om ons te helpen, maar dreigt ons vaak te <span class="Cursief">overwhelmen</span>. Wearables zijn niet de oplossing. Ze kunnen hooguit aangeven dat je hartslag omhoog gaat, maar het echte vraagstuk is waardoor dat komt. Mode als expressiemiddel kan hierin wel een verschil maken.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Machine learning<br /></h3>
<p>Haar vader was programmeur, maar als kind was ze meer gefascineerd door de kleurrijke kabels dan door de rationele computer zelf. Ze was geïntrigeerd door de manier waarop mensen communiceren door middel van hun kleding. Op haar veertiende begon ze met een modeopleiding, maar werken met stof vond ze eigenlijk niet zo interessant. Op haar achttiende maakte ze de overstap naar robots en microcontrollers door in Malmö een opleiding te volgen tot <span class="Cursief">interaction designer</span>. <br />Wipprecht: ‘Toen maakte ik voor het eerst de koppeling tussen mode en technologie. Ik wilde interactie hebben met het ontwerp. Robots op zich vond ik niet zo interessant, maar robots op het lichaam wel.’<br />Uiteindelijk trad ze toch in haar vaders voetsporen: ze programmeert en construeert het meeste zelf. ‘Alleen als de hardware gigantisch wordt, weet ik dat ik de hulp van een specialist moet inroepen.’ <br />Na een proces van ontwerpen, systemen bouwen, testen, programmeren, solderen, opnieuw testen, uitbouwen, herontwerpen, tweaken en herprogrammeren, lanceert ze het ontwerp meestal op een show, zoals CES in Las Vegas, de grootste gadgetshow ter wereld. In tegenstelling tot mode, die alweer bijna achterhaald is tegen de tijd dat het op de catwalk wordt vertoond, zijn haar ontwerpen duurzaam. Voor elke nieuwe show worden ze voorzien van nieuwe updates en upgrades. <br />‘De Spider Dress heeft twaalf manieren om je te begroeten, afhankelijk van de snelheid en de wijze waarop je op hem afkomt. Met behulp van <span class="Cursief">machine learning </span>kan de jurk zich verder ontwikkelen. Hij kan leren van zichzelf, leren van de drager. Elke keer als ik hem show, doe ik er iets anders mee. Mijn jurken reizen met me mee. Het zijn mijn kinderen.’<br />Momenteel maakt ze een eigen versie mee van het legenestsyndroom: haar ontwerp bevindt zich in Shanghai vanwege CES Asia, maar door haar verplichtingen bij Microsoft moet ze zelf in Seattle blijven. Microsoft heeft haar gevraagd om de mogelijkheden voor ontwerpers te onderzoeken van de virtual reality-bril HoloLens. Ze kan de files van haar ontwerpen inladen, vastzetten, eromheen lopen en aanpassen, allemaal virtueel. Zo is haar jurk toch een beetje bij haar.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>TU Delft<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> implanteerbare microchips<br /></h3>
<p>In de medische wetenschap worden wearables vooral als een tussenstation naar implantables gezien. Serdijn, universitair hoofddocent aan de TU Delft, is nu al in staat om mensen infraroodzicht te geven, of ze met behulp van een implantaat ultrasound te laten horen. In theorie dan, want zijn eigen interesse ligt meer in het verbeteren van de kwaliteit van leven van mensen met pijn. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Serdijn maakt microchips, ‘electroceuticals’, die kunnen worden gebruikt bij de behandeling van onder meer tinnitus (oorsuizen), verslaving en epilepsie: ‘Het nadeel van medicijnen is dat ze overal door het lichaam een beetje helpen. Met name hersenaandoeningen zijn vaak zo specifiek gelokaliseerd, dat je er niet met een algemeen medicijn op kunt ingrijpen. Door interactie aan te gaan met de elektrische component van hersencellen kun je ze motiveren om te doen wat nodig is om een behandeling succesvoller te maken.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De microchips van Serdijn worden bijvoorbeeld gebruikt door de Belgische neurowetenschapper Dirk de Ridder. Hij wil electroceuticals inzetten om verslaafden te herconditioneren. Serdijn: ‘Bij het zien van een blikje bier geven de hersenen van een alcoholverslaafde een signaal: deze drank heb ik nodig. Met behulp van neurostimulatie probeert De Ridder dat signaal af te zwakken of zelfs om te draaien.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Als De Ridders hypothese klopt, kan Serdijns technologie nog meer lijdende mensen helpen. De bionische supermens moet maar even wachten.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Universiteit Twente<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> de Tactile Sleeve for Social Touch <br /></h3>
<p>Prachtig, dat digitale tijdperk, maar nog even en het berooft eenzame mensen van elke aanraking. De Tactile Sleeve for Social Touch (TaSST) van Gijs Huisman (PhD-kandidaat aan de Universiteit Twente) en onderzoeker Aduen Darriba Frederiks (Hogeschool van Amsterdam) maakt digitaal contact tastbaar. TaSST is een mouw met sensoren en vibratiemotors erin, die mensen in staat stelt om elkaar op afstand te aaien of een bemoedigend klopje op de arm te geven. TaSST kan zelfs de sensatie geven dat een virtueel personage je aanraakt. Commerciële mogelijkheden te over in de gamewereld, maar Huisman richt zich vooral op mensen die in een isolement zitten, omdat ze bijvoorbeeld in een ziekenhuis liggen of in een ruimtestation verblijven: ‘Social touch technologie is bedoeld om een gevoel van intimiteit op te roepen.’ Bartiméus, expertise-organisatie voor slechtzienden en blinden, doet al proeven met de TaSST om om doofblinden te laten communiceren met hun verzorgers.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood"><br />wie</span><span class="06_Bijschrift_Kopje rood"> </span>Pauline van Dongen (28), <br />eigen ontwerpstudio/ PhD-onder-zoeker aan de TU Eindhoven<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> de Wearable Solar Collection<br /></h3>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Borre Akkersdijk (29),<br />byBorre<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Innovatie</span><span class="06_Bijschrift_Kopje rood"> </span>het BB.Suit<br /></h3>
<p>ByBorre ontwikkelt innovatieve stoffen, onder meer door geleidende koperdraden in het breiproces te verwerken. Het resultaat is bijvoorbeeld het BB.Suit, dat GPS, wifi, Bluetooth en zelfs luchtreinigende sensoren in zich draagt. Voor byBorre is het BB.Suit ‘een eerste glimp van een nieuwe wereld waarin technologie en textiel samenkomen’.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Iris van Herpen (30) <br />modeontwerpster<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">Innovatie</span> 3D-geprinte mode<br /></h3>
<p>Toen vrijwel de complete modewereld zich nog afvroeg waar 3D-printers voor dienden, rolden bij Iris van Herpen de 3D-jurken en -schoenen al uit de printer. In haar creaties combineert ze innovatieve technieken met ambachtsschap. In VN van 17 september 2014 (zie vn.nl) vertelt Van Herpen over haar liefde voor het onderzoeksproces dat aan het ontwerpen vooraf gaat.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>wearables</p>
</p></div>


WEARABLES

<div class="wpg-element paragraph">
<p>Nerd 101</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Wie bij robots denkt aan zelfdenkende, op mensen lijkende machines, komt in het laboratorium van Preceyes Medical Robotics bedrogen uit. Het bedrijf, een spin-off van de TU Eindhoven, werkt aan een robotassistent van dertig centimeter hoog. De robot bevat alleen functionaliteiten die noodzakelijk zijn voor een oogoperatie. ‘Deze robot heeft geen benen nodig,’ zegt Maarten Beelen van Preceyes. ‘Door hem zo compact, licht en “stijf” mogelijk te maken, kunnen we het tipje van de naald heel precies laten bewegen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het is opwindend voor een leek om de robotassistent te bedienen. Het apparaat zit vast aan de operatietafel, waar het naar behoefte kan worden opgeklapt en betrokken bij de operatie. Om hem te besturen, steek je je arm in een armband en beweeg je een motion controller, een soort joystick die is verbonden aan een computer. Hoe grof en ongecontroleerd de bewegingen aan de kant van de motion controller ook zijn, het systeem vertaalt ze in handelingen die tot op een honderdste van een millimeter nauwkeurig het instrument bedienen. Gelukkig steekt het vandaag in een nep-oog.<br />Voor een echte oogchirurg is er veel winst te behalen. Met het Preceyes Surgical System behaalt hij een precisie die tien tot twintig keer groter is dan bij een reguliere oogoperatie. Trillingen uit de hand worden weggefilterd, zodat het instrument vloeiend beweegt. Laat de chirurg de knop op de motion controller los, dan bevriest het systeem. Hij kan in alle rust de situatie bekijken, zelfs op momenten waarop hij dat normaal nooit zou kunnen, bijvoorbeeld tijdens het pellen van membranen op het netvlies. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>van het netvlies pellen<br /></h3>
<p>Een gesprek met Maarten Beelen gaat veel meer over vitreoretinale oogoperaties dan over techniek. ‘Oogoperaties aan het glasvocht en het netvlies zijn enorm veeleisend,’ vertelt hij. ‘De chirurg prikt met dunne instrumenten door het witte gedeelte van het oog. Er gaat een lampje mee naar binnen en een instrumentje, bijvoorbeeld een pincet. Via een microscoop kan de chirurg door de pupil van de patiënt in het oog kijken. Zo kan hij bijvoorbeeld glasvocht wegknippen en wegzuigen, of littekenweefsel van het netvlies pellen. Het is extreem precies werk. Alleen de allerbesten kunnen het.’<br />Maar zelfs de allerbesten moeten vervroegd met pensioen vanwege nek- en rugklachten. Ook gaan de handen met de jaren meer trillen. Reden voor oogchirurg Marc de Smet om acht jaar geleden bij de vakgroep control systems technology van de faculteit mechanische engineering aan te kloppen met de vraag of er een microchirurgie-robot kon worden gemaakt die bij dergelijke operaties assisteert. De Smet is inmiddels chief medical officer bij Preceyes. Beelen zelf raakte drie jaar geleden betrokken bij het vermarkten van het onderzoek. Hij is verantwoordelijk voor de systeemintegratie en regeltechniek. Het is zijn taak om alle mechanica en software zodanig aan elkaar te knopen dat het systeem werkt. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>vraag van de markt<br /></h3>
<p>Jazeker, hij was het soort jongetje dat zich graag vermaakte met meccano, technisch lego en computers. Dat hij cum laude aan de TU Eindhoven afstudeerde als werktuigbouwkundige past in het plaatje, net als zijn stage in de VS op het gebied van kernfusie en zijn afstudeerproject, een robot voor buik- en borstkasoperaties. Toch was hij in eerste instantie sceptisch over zijn nominatie voor VN’s Nerd101. ‘De associatie robotica en nerds bevalt me niet,’ zegt hij daarover. ‘Wij maken een toepassing die voortkomt uit een vraag van de markt. We zitten niet op een zolderkamertje te programmeren vanwege de lol van het programmeren zelf. Werktuigbouwkundigen moeten kunnen praten met de mensen van de software, elektronica, mechanica en materiaalkunde. Als je een start-up begint, moet je bovendien in gesprek met financiers, de industrie, chirurgen, farmaceuten, zorgverzekeraars en ziekenhuizen.’<br />En met de media. Sinds Beelen een TEDx-talk hield over de robotassistent, stroomden de uitnodigingen voor televisie- en kranteninterviews binnen. Vaak hebben redacties een item voor ogen over robots die onze banen inpikken of de wereld willen overnemen. ‘Wij willen juist laten zien dat robots enorm voorspelbare apparaten zijn die precies doen waar jij ze voor maakt,’ zegt Beelen. ‘Dergelijke robots schilderen en assembleren nu al auto’s. Sterker nog, de auto’s van tegenwoordig bevatten zo veel processing en sensoren dat het zélf robots zijn. We willen niet dat patiënten bang worden gemaakt. Kun je het in je stuk niet liever over “het systeem” hebben, in plaats van “de robot”?’<br />Om die patiënten is het hem te doen. Het systeem van Preceyes maakt bestaande oogoperaties nauwkeuriger en nieuwe behandelingen mogelijk. Neem de aders die het netvlies van bloed voorzien. Bij diabetici raken ze vaak verstopt. Het handmatig ‘dotteren’ van dergelijke aders is onmogelijk omdat ze dunner zijn dan een mensenhaar. ‘Je kunt <span class="Cursief">never</span> nooit het tipje van een naald stilhouden terwijl je het medicijn indruppelt,’ zegt Beelen. ‘Maar wij hebben met behulp van dierstudies aangetoond dat we met robotassistenten deze aders wel kunnen aanprikken om de verstopping op te lossen.’ <br />Tot nog toe verdient het bedrijf geld door in opdracht van farmaceuten dergelijke onderzoeken uit te voeren. De topchirurgen die ze bij hun researchprojecten betrekken, zijn stuk voor stuk onder de indruk van de robotassistent. Maar om het systeem in serieproductie te brengen, is een investering van 10 tot 30 miljoen euro nodig. Lukt het om dat geld bij elkaar te krijgen, dan verschijnt Preceyes Surgical System over twee jaar op de markt, in eerste instantie vooral voor academische ziekenhuizen. Een tweede geplande release is bedoeld om elke oogoperatiekamer wereldwijd te bereiken. Die versie biedt meer snelheidswinst en kan afstanden meten in het oog. Beelen: ‘Het systeem weet dan zelf waar het netvlies is en voorkomt dat je dat ongewild stukmaakt. Daarmee brengen we minder goed presterende chirurgen naar een hoog niveau.’ <br />Zelf heeft hij inmiddels succesvolle operaties op varkens uitgevoerd. ‘Robot-ondersteund maak je van een slechte chirurg een goede chirurg.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Robot Care Systems<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Zorgrobots<br /></h3>
<p>Als kind in Servië was Maja Rudinac goed in wiskunde en hield ze van sciencefictionfilms. Terwijl ze zich voorbereidde op het toelatingsexamen voor een talenstudie, droomde ze ’s nachts dat ze robots maakte. De volgende ochtend vertelde ze haar ouders dat ze elektronica ging studeren. ‘Het was een heel goede beslissing,’ zegt ze nu. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Rudinac organiseert Robocup@Home, de grootste competitie voor persoonlijke robots ter wereld. Ze is betrokken bij de ontwikkeling van de eerste autonome voertuigen die over de gewone weg zullen rijden. Bij de TU Delft was ze teamleider van een onderzoeksgroep die goedkopere robots ontwikkelt voor huishoudelijke taken. Haar bedrijven Robot Care systems en Robot Security Systems brengen naar verwachting vanaf midden 2016 robots op de markt voor de zorg en het beveiligingswezen. <br />De vraag of haar robots voor werkloosheid zullen zorgen, beantwoordt ze gepassioneerd: ‘Zorgprofessionals bezoeken hun cliënten maximaal een uur per dag. De rest van de tijd zijn die mensen volkomen alleen. Als ze naar de wc willen, moeten ze wachten tot iemand hen kan brengen. De vraag is wie hen vierentwintig uur per dag kan ondersteunen. Of neem de beveiliger die in zijn eentje een gigantisch pakhuis bewaakt. Wat als hij een robot had die de rondes maakt en hem alarmeert als er iets mis is?’ <br />Rudinac maakt robots die mensen helpen. ‘Het zijn machines op wielen, niet wezenlijk anders dan wasmachines of computers. Ze zijn hier niet om mensen te vervangen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Universiteit Twente<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Zorgrobots<br /></h3>
<p>Onderzoeker en universitair docent Edwin Dertien geeft leiding aan een team dat een inspectierobot bouwde voor het zelfstandig inspecteren van gasleidingen. Het Pirate project bevindt zich in de afrondingsfase, maar de kans dat Dertien binnenkort achteroverleunt, is klein. Zo onderzoekt hij nu in hoeverre robots er eigenlijk moeten uitzien als mensen. ‘Misschien is een robot waarmee je kunt lachen wel veel nuttiger dan één die praat als Siri,’ zegt hij. Daarnaast is hij pianist bij theatersportvoorstellingen. En zijn Fablab, dagbesteding die aansluit bij de interesses van werkloze autisten, is net verhuisd. Het is zo succesvol dat het uit zijn voegen barstte. Zelf is hij altijd met soldeerbout en laserprinter in de weer. ‘Zou het niet geweldig zijn om de hut op kippenpoten van Baba Jaga, de heks uit de Slavische mythologie, in het echt na te maken?’ Zijn enige restrictie is dat er maar vierentwintig uur in een dag gaan.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Michiel Joosse (25), Universiteit Twente<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Spencer robot<br /></h3>
<p>Hoe dienen robots zich in het wild te gedragen? Onder ‘robotprofessor’ Vanessa Evers onderzoekt PhD-student Michiel Joosse hoe robot Spencer passagiers op een vliegveld van A naar B brengt zonder dat hij hen de stuipen op het lijf jaagt. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Nanda van der Stap en Esther Rozeboom (29 en 28), Universiteit Twente<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Teleflex<br /></h3>
<p>Nanda van der Stap en Esther Rozeboom promoveren beiden op de Teleflex, een chirurgische robotassistent die het mogelijk maakt om met behulp van een joystick of met beeldinformatie volledig automatisch een flexibele endoscoop te besturen. Waren er voor de bediening voorheen verscheidene mensen nodig voor een endoscopie, de Teleflex is met één hand te bedienen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Tijn van der Zant (40), Hogeschool Windesheim/ RUG / Brobotix / RoboCup Federatie<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Generatieve kunstmatige intelligentie<br /></h3>
<p>Wanneer routineklusjes een robot beginnen te ‘vervelen’, leert lector zorgrobotica Tijn van der Zant hem om <span class="Cursief">out of the box</span> te denken met een nieuw soort kunstmatige intelligentie. Van der Zant begon RoboCup@Home, de grootste competitie ter wereld voor sociale robots. Hij leerde een supercomputer oude handgeschreven teksten uit het Nationaal Archief te lezen. Zijn bedrijf Brobotix lanceert binnenkort de eerste autonome robot voor de ondersteuning van ouderen met dementie en hun mantelzorgers.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Alec Momomt (23), TU Delft botix / RoboCup Federatie<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Ambulancedrone <br /></h3>
<p>Gemiddeld doen de hulpdiensten er tien minuten over om iemand met een hartaanval te bereiken. De ambulance-drone, een afstudeerproject van industrieel ontwerper Alec Momont, levert binnen één minuut een defibrillator af en geeft via een livestream instructies aan de mensen ter plekke. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Nico Nijenhuis (28), Clear Flight Solutions<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Robird<br /></h3>
<p>De levensechte robotvogels van Clear Flight Solutions verjagen vogels van vliegvelden, akkers en vuilstortplaatsen. Dat scheelt al snel miljarden aan schade. De Robirds zijn daarmee lang niet alleen interessant voor Nederlandse boeren en bedrijven; een grote Amerikaanse investeerder gaf het bedrijf onlangs nog 1,6 miljoen euro. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">wie</span> Pieter Jonker (63), TU Delft<br /><span class="06_Bijschrift_Kopje rood">innovatie</span> Robothoofd met menselijke visuele reflexen<br /></h3>
<p>Door het bestuderen van het menselijk visuele systeem kwam hoogleraar Vision Based Robotics Pieter Jonker met zijn studenten en promovendi tot oplossingen op het gebied van de nano-computing en ontwikkelde hij een robothoofd met menselijke visuele reflexen. <br />Ook vond hij een manier om foto’s en video’s, maar ook schilderijen van Rembrandt en Van Gogh automatisch om te zetten van 2D naar 3D.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Robotica</p>
</p></div>


robotica

<div class="lead">Onder tech-bedrijven is het geloof in de voorspellende waarde van genetische data groot. Meer kennis over DNA zou medische doorbraken en gepersonaliseerde medicatie mogelijk maken. Maar genetici zijn sceptisch.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Raymond McCauley is een blonde Texaanse reus met een zachte stem. Ooit woog de biotechnicus 136 kilo, maar tegenwoordig ziet hij er afgetraind uit. De omslag in zijn levensstijl is volgens hem geheel te danken aan het DNA-profiel dat hij in 2007 van het bedrijf 23andMe ontving. ‘Voorheen vertelde de huisarts me dat ik minder moest eten en meer moest bewegen,’ vertelt hij. ‘Ik voelde me niet aangesproken. Pas toen ik zwart op wit zag staan dat ik genen heb die me dik maken, zag ik de noodzaak in om actie te ondernemen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Het Amerikaanse 23andMe, vernoemd naar het aantal chromosomenparen in een menselijke cel, is veruit de grootste commerciële aanbieder van DNA-testen. Sinds het in 2007 begon met het online verkopen van testen is het in kaart laten brengen van een gedeelte van je DNA voor iedereen betaalbaar geworden. McCauley gelooft in een toekomst waarin iedereen op basis van zijn of haar genenkaart over persoonlijk voedings- en medicijnadvies kan beschikken. Hij werkt voor Genomera, een online platform waarop <span class="Cursief">health hackers</span> hun genetische data en eigen onderzoeksresultaten delen. Gebruikers zien zichzelf als voorlopers in de ontwikkeling naar gepersonaliseerd voedings- en medicijnadvies.<br />Ook de Amerikaanse regering ziet potentie in op DNA gebaseerde gezondheidszorg. Onlangs maakte Barack Obama bekend dat de Verenigde Staten de genetische gegevens van meer dan 1 miljoen Amerikanen in kaart willen brengen. Deze database moet met name de ontwikkeling van gepersonaliseerde medicijnen vooruit helpen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Ronkende toekomstbeloften</b><br />Raymond McCauley was in november 2014 in Amsterdam om te spreken op de Singularity University Summit. Prominenten uit Silicon Valley vertelden hier over de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van ICT, ruimtevaart en biotechnologie. Een Singularity University Summit is een dag vol ronkende toekomstbeloften. Het ging onder meer over de inzet van robots bij natuurrampen, apps om analfabetisme te bestrijden en de rol van DNA in de toekomst van de gezondheidszorg. Geen probleem zo groot of er leek een technologische oplossing voor.</p>
<p>Zoals vrijwel alle cyberoptimisten die hun voorspellingen van een wetenschappelijk tintje willen voorzien, refereerde McCauley in zijn <span class="Cursief">key note</span> aan de Wet van Moore. Gordon Moore, medeoprichter van chipsfabrikant Intel, voorspelde in 1965 dat het aantal transistors in een geïntegreerde schakeling elk jaar verdubbelt. Het gevolg is dat computers elk jaar aan vermogen winnen. In 1970 stelde hij zijn voorspelling bij naar elke twee jaar, nog steeds een indrukwekkende exponentiële groei. Tot nu toe is de Wet van Moore nog tamelijk accuraat. De enorme computers uit de jaren zeventig bevatten maar een fractie van het vermogen van een hedendaagse smartphone. Singularity University-oprichter Ray Kurzweil beweerde in 2001 dat dezelfde exponentiële groei geldt voor computers en wetenschap in het algemeen; loopt de ene vorm van technologie tegen zijn beperkingen aan, dan neemt een nieuwe vorm het over. Cyberoptimisten concluderen hieruit dat we geen weet kunnen hebben van toekomstige uitvindingen. Mensen verwachten dat de toekomst een lineaire voortzetting is van het heden, maar technologie ontwikkelt zich volgens de Singularity-beweging exponentieel. De toekomst is dan ook altijd zonniger dan wij ons kunnen voorstellen. </p>
<p>De Wet van Moore gaat ook op voor onze kennis van het DNA, betoogde McCauley. In 2001 kostte het in kaart brengen van één enkel menselijk genoom nog 2 miljoen dollar. In mei 2007 legde het Human Genome Sequencing Center in Houston, Texas, voor het eerst het hele DNA van één persoon vast. Het kostte het laboratorium naar schatting vier maanden en 1 miljoen dollar om het DNA van deze James Watson te ontleden. Na deze doorbraak nam genoomonderzoek voor consumenten een hoge vlucht. Inmiddels doen commerciële bedrijven er minder dan een week over om alle 6 miljard letters code van een individu op een rij te zetten, voor maar duizend dollar. Een overzicht van een gedeelte van je DNA heb je al in handen in ruil voor 99 dollar en een beetje speeksel. Volgens McCauley zijn we op weg naar een toekomst waar één menselijk genoom nog maar een stuiver waard is, ‘goedkoper dan het doortrekken van je toilet.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;In eerste instantie is het repareren van bugs in het DNA waarschijnlijk heel duur, maar daarna wordt het voor steeds meer mensen betaalbaar’</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Tijdens een koolhydraatloze lunch schetste McCauley enthousiast de consequenties van deze ontwikkelingen. ‘We worden steeds beter in het lezen en schrijven van ons DNA. Binnenkort belanden we op een punt waar we <span class="Cursief">bugs</span> in onze code, zoals huidkanker, kunnen herschrijven. En als we DNA kunnen overschrijven, hoe lang duurt het dan nog voordat het systeem automatische checks kan uitvoeren, ongeveer zoals een computer ’s nachts doet? Ik denk dat dit in de komende twintig jaar technisch mogelijk is. In eerste instantie is het repareren van bugs in het DNA waarschijnlijk heel duur, maar daarna wordt het voor steeds meer mensen betaalbaar.’ </p>
<p>Het is typisch voor de Singularity-beweging om complexe systemen te vertalen naar computeranalogieën. Het DNA is de software, het lichaam is de hardware. Genetici herschrijven code om de ‘hardware’ te optimaliseren. Zijn betoog deed denken aan <span class="Cursief">Gattaca</span> van Andrew Niccol uit 1997. In deze sciencefictionfilm worden nauwelijks meer kinderen langs natuurlijke weg verwekt. Het is voor ouders veel aantrekkelijker om een baby op bestelling te laten ontwerpen, met de juiste genen voor een lang leven en een geslaagde carrière. ‘Ik vermoed dat we de komende vijf jaar discussies zullen voeren waar het abortusdebat flauw bij afsteekt,’ glimlachte McCauley. ‘Direct nadat we in staat zijn om erfelijke ziekten bij embryo’s te corrigeren, zullen sommigen de definitie willen verbreden. Telt een familiaire aanleg voor kanker ook als ziekte? En wat als je varianten van genen kunt aanklikken die je tien jaar langer laten leven? Of genen toevoegen die je bijvoorbeeld resistent maken voor alzheimer?’ </p>
</p></div>
<figure id="post-12769 media-12769" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/02/a083d924-3f12-4de6-b1e5-08f8f55d4215_dna3_preview.jpg" alt="Illustratie Zeloot" /><figcaption>Illustratie Zeloot</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Joris Veltman, hoogleraar Translational genomics bij het Radboudumc in Nijmegen en het Maastricht Universitair Medisch Centrum, moet hard lachen om de voorspellingen van McCauley. ‘Ach, wat een fantast.’ Volgens Veltman zijn veel van McCauleys uitspraken niet zozeer exponentiële ontwikkelingen die wij ons niet kunnen voorstellen, maar gewoon technisch onmogelijk. Ze komen niet overeen met de biologische realiteit. ‘Er zijn bijvoorbeeld geen genvarianten die je langer laten leven, hooguit genen die een subtiele bijdrage leveren aan je gezondheid,’ zegt hij. ‘Daarvan zou je duizenden varianten moeten aanpassen, plus heel gezond leven, plus hopen dat je niet door een bus wordt overreden, om je leven mógelijk te verlengen.’ </p>
<p>Hij waarschuwt dat we de kracht van DNA niet moeten overschatten. ‘Genetica is vooral heel krachtig bij het diagnosticeren van de oorzaak van ziektes waar één mutatie de ziekte veroorzaakt, zogenaamde monogene ziektes. Bij de meeste ziektes, zoals diabetes en alzheimer, speelt de genetica echter maar een beperkte rol. Het gaat dan niet om één verandering in één gen die een hoger risico met zich meebrengt, maar om een combinatie van genetische factoren die jou een wat verhoogd of verlaagd risico op een ziekte geeft, in combinatie met omgevingsfactoren, zoals je voedingspatroon.’</p>
<p>De Wet van Moore is zeker van toepassing op de genetica, beaamt Veltman. Dankzij de voortschrijdende technologie bevindt het vakgebied zich in een stroomversnelling. <span class="Cursief">Next generation sequencing</span> maakt het mogelijk om de zes miljard bouwstenen van het DNA in één keer onder de loep te nemen. Met de NIPT-test kan het DNA van een ongeboren kind relatief makkelijk worden gecheckt op het downsyndroom, en binnenkort ook op een verstandelijke beperking en epilepsie. Ook wordt er veel vooruitgang geboekt met gentherapie voor monogene ziekten, zoals een vorm van blindheid die voortkomt uit een specifieke genmutatie. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘De meeste ziektes zijn niet afhankelijk van één gen, daar zou een correctie van de genen nooit werken&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Een ander gebied waar genen volgens Veltman zeker een steeds grotere rol gaan spelen, is de farmacogenetica. Waar variatie in één gen de gevoeligheid voor een medicijn voorspelt, kan een patiënt te horen krijgen dat hij beter voor een alternatief medicijn kan kiezen. ‘Op basis van het DNA kunnen we op het individu afgestemde informatie en behandelingen geven. Dat is fantastisch,’ zegt hij. </p>
<p>Mccauley heeft gelijk dat ziekten steeds beter te diagnosticeren zijn aan de hand van het DNA, maar hij draaft volgens Veltman door als hij concludeert dat DNA aanpassen de volgende logische stap zou zijn. Genen corrigeren in embryo’s? ‘De meeste ziektes zijn niet afhankelijk van één gen, dus daar zou een correctie van de genen nooit werken. Er zijn uitzonderingen. Van het BRCA1-gen weten we dat als vrouwen één bepaalde variant dragen, ze meer kans hebben op borstkanker. In het academisch ziekenhuis Maastricht kunnen we bij vrouwen met het BRCA1-gen die kinderen willen, in het embryo bekijken of het de mutatie heeft. We corrigeren dan niet de mutatie, maar we selecteren uit vijf embryo’s het ene dat de mutatie niet heeft. Het is heel veel werk, maar nog altijd veel minder lastig dan het corrigeren van DNA.’</p>
<p>Het voorbeeld van het selecteren van embryo’s laat zien dat het nuttig kan zijn om je eigen DNA te kennen. Sommige DNA-tests kunnen uitsluitsel geven of je bijvoorbeeld drager bent van het BRCA1-gen. Diverse commerciële bedrijven bieden aan om stellen die zwanger willen worden te testen op veel voorkomende mutaties, zoals taaislijmziekte. Als de test uitwijst dat beide ouders toevallig dezelfde mutatie dragen en de ziekte bij het kind kunnen veroorzaken, hebben ze de keuze om aan pre-implantatiediagnostiek te doen, waarbij alleen bevruchte eicellen zonder mutatie worden teruggeplaatst. </p>
</p></div>
<figure id="post-12769 media-12769" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/02/e2d323cf-5cd3-448c-bee8-2c76ba5d6c70_dna1_preview.jpg" alt="Illustratie Zeloot" /><figcaption>Illustratie Zeloot</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Maar niet alle commerciële DNA-tests zijn geschikt voor deze toepassingen. Neem de test waarmee 23andMe vrouwen op borstkankermutaties onderzoekt. Voor de wereldwijde doelgroep van 23andMe heeft die niet voldoende voorspellend vermogen, zegt Cecile Janssens, hoogleraar epidemiologie aan Emory University in Atlanta. 23andMe test namelijk maar met drie mutaties van alle duizenden borstkankermutaties die bekend zijn. Janssens: ‘Test je positief, dan heb je een grote kans op erfelijke borstkanker, maar test je negatief, dan weet je nog weinig. Deze drie mutaties komen namelijk vrijwel uitsluitend voor bij personen van Asjkenazisch-Joodse afkomst. In andere etnische groepen spelen andere mutaties een rol, maar daarop wordt niet getest. Als je geen Joodse voorouders hebt, is deze test niet zinvol.’</p>
<p>Kritiek op 23andMe is er al sinds de oprichting, maar in Silicon Valley lijkt dat geen reden voor terughoudendheid. Google investeerde 3,9 miljoen dollar in ‘The Google of Spit’ (<span class="Cursief">New York Magazine</span>). Het bedrijf is diep ingebed in de familiaire structuur van Silicon Valley. Directeur Anne Wojcicki is de ex-vrouw van Google-oprichter Sergey Brin en de zus van de directeur van YouTube. 23andMe is de belangrijkste reden dat mensen als McCauley een revolutie in de gezondheidszorg verwachten.</p>
<p>Voor de Amerikaanse Food and Drugs Administration (FDA) was het gebrek aan wetenschappelijke onderbouwing voor de gezondheidsclaims van 23andMe reden om in november 2013 op de rem te trappen. In de Verenigde Staten mag 23andMe geen gezondheidsclaims meer doen. Voorheen gaf het bedrijf aan hoeveel risico klanten liepen op bepaalde ziektes. Ook bood het informatie aan over mogelijke overgevoeligheid voor medicijnen. Tegenwoordig adverteert 23andMe noodgedwongen met genetische stamboomanalyse en ruwe data. De verkoopcijfers in de Verenigde Staten kelderden. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>&#8216;Ik hoop mensen het gereedschap te kunnen geven waardoor ze niet langer door het leven dobberen&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>In het Verenigd Koninkrijk en Canada biedt 23andMe wel een DNA-test met gezondheidsclaims aan. Buisjes met Europees speeksel worden eenmaal per week via een Nederlands distributiebedrijf naar de Verenigde Staten verzonden. In vergelijking met de oorspronkelijke Amerikaanse test gaat het om een uitgeklede variant, waarin het aantal aandoeningen is teruggelopen van 250 naar 100. Ook wordt geen advies meer gegeven over medicijngebruik en worden geen gezondheidsrisico’s berekend.</p>
<p>‘De zaken waarop de meeste kritiek kwam, hebben ze eruit gehaald,’ zegt Janssens. ‘Veel voorkomende ziektes hebben ze geschrapt. Ze realiseren zich echt wel dat ze daar te weinig wetenschappelijk bewijs voor hebben.’ </p>
<p>23andMe laat weten met de FDA in gesprek te blijven over een oplossing. Ondertussen gooit Wojcicki het zakelijk ook over een andere boeg: in januari 2015 kondigde ze een samenwerking aan met Pfizer. De farmaceutische multinational mag big data-onderzoek uitvoeren met behulp van de database van 23andMe, waarin de genotype-populatie van meer dan 800.000 mensen is verzameld. ‘Ze moeten die data nu wel vermarkten, want over vijf jaar weet iedereen dat er weinig in zit,’ stelt Janssens. ‘Er zit zo veel ruis in die databank. Ze hebben goede genetische data, maar onvolledige gegevens. De vragenlijst die klanten krijgen voorgelegd, wordt niet door iedereen ingevuld. Het lijkt heel wat, maar de opbrengst zou best eens kunnen tegenvallen voor Pfizer.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Hobbyisme</b><br />Voor Raymond McCauley was de test van 23andMe om verschillende redenen een openbaring: niet alleen ging hij gezonder leven, hij ontdekte ook dat hij een hoger risico liep op het ontwikkelen van leeftijdsgerelateerde maculadegeneratie. Deze oogziekte, die gedeeltelijke blindheid veroorzaakt, is een van de uitzonderlijke ziekten die wel goed via een DNA-test is vast te stellen. Naar aanleiding van de DNA-analyse experimenteerde hij met het dragen van een uv-werende bril en het slikken van verschillende vormen van vitamine B9. Hij is een groot voorstander van <span class="Cursief">citizen scientism</span>, zelf dokteren aan de hand van persoonlijke data. </p>
<p>McCauley: ‘De meeste doktoren gaan af op wat ze geleerd hebben, niet op statistieken. De beste observator van je gezondheid ben je nog altijd zelf. Ik hoop dat we mensen het gereedschap kunnen geven waardoor ze niet langer door het leven dobberen, zich dan weer eens goed en dan weer eens slecht voelend. We willen ze laten meten en weten.’</p>
<p>Wat is er mis mee als mensen zoals hij uit hobbyisme experimenteren met vitaminen of voeding? Niet veel, vindt hoogleraar Translational genomics Joris Veltman. Hij is positief over de toegenomen belangstelling voor DNA. ‘De test van 23andMe heeft maar een beperkte medische relevantie, anders dan de testen die wij doen in het academisch ziekenhuis,’ benadrukt hij. ‘Dat verschil moet helder zijn voor de consument. Maar het is heel goed dat mensen buiten ons vakgebied nadenken over DNA. De databases van 23andMe en Genomera kunnen best nuttig zijn voor onderzoek, al is dat tot nu toe zeer beperkt aangetoond.’ </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>‘Het enthousiasme over technologie moet je niet laten remmen door haalbaarheidsdenkers&#8217;</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hoogleraar epidemiologie Cecile Janssens ziet de voordelen, maar ook risico’s, omdat de experimenten van <span class="Cursief">health hackers</span> niet altijd zijn gebaseerd op betrouwbare gegevens. ‘Je kan nooit weten wat voor jou specifiek de beste behandeling is,’ zegt ze. ‘Dat McCauley zoveel baat had bij de DNA-test zegt meer over hem dan over de test. Wellicht behoort hij tot het percentage dragers van de mutaties dat nooit maculadegeneratie krijgt. Hij zal echter denken dat het door zijn speciale bril en zijn vitamine B9-supplementen komt.’ </p>
<p>Over een op handen zijnde Europese wet om medische DNA-testen alleen nog op voorschrift van een arts te laten plaatsvinden, zijn Veltman en Janssens beiden sceptisch: ‘Alsof de meeste huisartsen wél iets van DNA weten.’ Cecile Janssens gaat er van uit dat de ‘hype’ over gepersonaliseerde zorg over vijf jaar voorbij is. ‘Hoe lang kun je beloftes doen zonder ze waar te maken?’ Toch wil ze zeker niet zeggen dat de technologische wereld niets te zoeken heeft in de genetica. ‘Het enthousiasme over technologie moet je niet laten remmen door haalbaarheidsdenkers zoals ik. Maar in de gezondheidszorg hebben we wel de taak om te zeggen: dit kan niet, of hiervan wegen de voordelen niet op tegen de nadelen.’ </p>
<p>Volgens Veltman gaan we juist steeds meer naar een gepersonaliseerde zorg toe, waarbij kennis van eigen unieke DNA-kenmerken vaker zullen worden toegepast in de behandeling. De plannen voor een grootschalige Amerikaanse DNA-onderzoek juicht hij toe. ‘Het zou prachtig zijn als er in Nederland een vergelijkbaar initiatief van de grond kwam.’ </p>
</p></div>


Silicon Valley wil aan onze genen gaan sleutelen

Een elektronisch oogje op de kinderen

Waarom de zelfrijdende auto nog een stuur heeft

<div class="lead">
<p>Praktische voorbeelden van technologie die wordt gecombineerd met kunst: het National Slate Museum in Noord Wales en Arnon Grunberg.</p>
</div>
<h5 class="Hoofdtekst">National Slate Museum</h5>
<p class="Hoofdtekst">Het voorheen wat stoffige National Slate Museum in Noord Wales experimenteert met de educatieve en commerciële mogelijkheden van iBeacons. Zo krijgen bezoekers via de app demonstraties te zien van de gebruiksvoorwerpen in het museum. De museumwinkel biedt ze persoonlijke aanbiedingen aan, gebaseerd op data van de iBeacons.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe width="500" height="281" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/ii_Na3AewKc?feature=oembed" frameborder="0" allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<h5 class="Hoofdtekst">Grunbergs bestand</h5>
<p class="Hoofdtekst">Neurowetenschapper Ysbrand van der Werf en schrijver Arnon Grunberg onderzochten de emoties van lezers van Grunbergs &#8216;Het bestand&#8217;. Tijdens de Bonte avond van het Brein gaven ze een presentatie over het project.</p>
<figure>
<div class="video"><iframe src="https://player.vimeo.com/video/131104033?dnt=1" width="500" height="281"frameborder="0" title="De Bus" webkitallowfullscreen mozallowfullscreen allowfullscreen></iframe></div>
</figure>
<p class="Hoofdtekst">
