De democratie verdwijnt uit Brussel

Columns van de week

Hannah Prins, Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

‘Ik ben heel blij dat ik vrij ben. Ik kan het nog steeds niet helemaal geloven,’ zegt Victoire Ingabire via Skype vanuit de Rwandese hoofdstad Kigali. Ingabire is partijleider van de Verenigde Democratische Krachten en werd in 2013 in hoger beroep veroordeeld tot vijftien jaar gevangenisstraf wegens het bagatelliseren van de genocide, samenzwering tegen de regering en het verspreiden van valse geruchten om zo een volksopstand te ontketenen.
Vrij Nederland volgde het lot van Ingabire de afgelopen jaren op de voet. Reden: aan haar zaak zit een Nederlandse kant. Ingabire kwam vlak voor de genocide in 1994 naar Nederland om een ziek familielid bij te staan. Haar man en kinderen wonen nog steeds in Zevenhuizen. Op verzoek van de Rwandese autoriteiten deed justitie een huiszoeking in Nederland en werden bewijsstukken overgedragen.
<h5>Nederlandse inmenging</h5>
We stelden in december 2017 pertinente vragen in een verhaal onder de kop ‘<a href="https://www.vn.nl/victoirerwanda/">Zeven jaar vast in een Rwandese cel, niets aan de hand, vindt Nederland</a>’. Daarin beschreven we dat Nederland en Rwanda een zeer stevige band hebben, zeker op het gebied van de rechtspraak. Nederland stak veel geld en energie in de verbetering van het justitiële systeem. Zo werden met Nederlands geld onder meer gevangenissen gebouwd en rechters opgeleid.
<blockquote>Rechters waren bevooroordeeld, getuigen zouden onder druk zijn gezet en gemarteld. Het was een bewijs dat de Rwandese regering zich geen raad weet met politieke oppositie.</blockquote>
In de zaak-Ingabire was Nederland behulpzaam door een huiszoeking uit te voeren in het huis van Ingabire in Zevenhuizen. Uiteindelijk werd een aantal documenten tijdens het proces van Ingabire gebruikt. Den Haag heeft tot nu toe steeds volgehouden dat haar proces eerlijk is verlopen en heeft haar nooit een politiek gevangene willen noemen.
Daarmee neemt Nederland een opvallende positie in. Mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch en Amnesty International beoordeelden het procesverloop als ondermaats. Rechters waren bevooroordeeld, getuigen zouden onder druk zijn gezet en gemarteld. Het was volgens de mensenrechtenorganisaties een bewijs dat de Rwandese regering zich geen raad weet met politieke oppositie.
En – pikant – het Afrikaanse Hof voor de Rechten van de Mens kwam tot min of meer hetzelfde oordeel. Het Hof oordeelde in 2017 dat Ingabire geen eerlijk proces had gehad en vroeg om ‘gepaste maatregelen’. Maar vrijlating leek uitgesloten, Rwanda had al in een eerder stadium, drie dagen voor de zitting, de erkenning van het Hof ingetrokken.
Ondanks de uitspraak van het Hof bleef Nederland zich op de vlakte houden. In reactie op vragen van Vrij Nederland liet toenmalig minister Zijlstra van Buitenlandse Zaken zuinigjes weten te bezien of ‘binnen de samenwerking met Rwanda aandacht besteed kan worden aan dit vonnis’. ChristenUnie-kamerlid Joël Voordewind liet destijds weten het vonnis te zien als ‘een duidelijke tik op de vingers van Nederland’ dat immers ‘eerder herhaaldelijk had gesteld dat het proces eerlijk was verlopen’. Voordewind was van mening dat Nederland erop moest aandringen bij Rwanda om Ingabire vrij te laten.
<blockquote>‘Niemand mocht met me praten. Als vrouwen dat toch deden, werden ze overgeplaatst naar een andere gevangenis.’</blockquote>
En nu is Ingabire, die eigenlijk tot 2025 achter de tralies zou blijven, dus onverwacht vrijgelaten. Ze sprak kort met de BBC en Reuters, maar dit is het eerste lange interview dat ze geeft.
<h5>Geen daglicht</h5>
De eerste jaren van haar verblijf in de gevangenis noemt Ingabire in één woord ‘verschrikkelijk’. Ze zat alleen in een kleine kamer waarvan de ramen waren zwartgeverfd, zodat er geen daglicht naar binnen kwam. Wel kreeg ze ’s avonds gezelschap van een andere gevangene die nauwlettend registreerde wat Ingabire deed om dat de volgende dag door te geven aan de gevangenisdirectie.
Drie jaar geleden werd Ingabire overgeplaatst naar de vrouwenafdeling, maar dat was geen verbetering. ‘Niemand mocht met me praten. Als vrouwen dat toch deden, werden ze overgeplaatst naar een andere – overvolle – gevangenis. Vreselijk dat vrouwen vanwege hun contacten met mij gestraft werden. Het was soms heel onaangenaam, er waren gevangenen die mij intimideerden, bedreigden. Maar ik ben nooit daadwerkelijk geslagen of geschopt. En ook heb ik nooit gevreesd voor mijn leven.’
Victoire Ingabire sloot zich aan bij de oppositie in ballingschap en groeide in 2006 uit tot de voorzitter van de verenigde oppositie. Ze was jong, vrouw, en was niet in Rwanda tijdens de genocide in 1994, ze had dus geen bloed aan haar handen. In 2010 ging ze terug naar Rwanda en meteen na aankomst hield ze een toespraak bij het genocide-monument in de hoofdstad Kigali. Daar stelde ze dat niet alleen Tutsi’s bij de genocide waren omgekomen, maar ook Hutu’s en dat ook de daders van die moordpartijen moesten worden berecht, iets wat in Rwanda niet gebeurt.
<blockquote>‘Natuurlijk bagatelliseer ik de genocide niet. Iedereen in Rwanda heeft familie en vrienden verloren, ik ook.’</blockquote>
De toespraak wekte de woede op van Rwanda’s sterke man Paul Kagame. Immers, in Rwanda heet het bij wet ‘genocide tegen de Tutsi&#8217;s’ en dat houdt in dat ervan uit wordt gegaan dat alleen Tutsi’s slachtoffer waren en álle Hutu’s dader. Ingabire werd in staat van beschuldiging gesteld en mocht de hoofdstad Kigali niet verlaten, waardoor ze geen campagne kon voeren. Ook maakten de autoriteiten het haar onmogelijk de partij officieel in te schrijven. Daarnaast werd ze beroofd en mishandeld, net als een aantal van haar partijgenoten. Twee maanden na de verkiezingen, die de huidige president met grote cijfers won, volgde haar arrestatie.
De oppositiepoliticus is nu vrijgekomen. Dat zou oorspronkelijk pas in 2025 zijn.
<h5>Brief aan Kagame</h5>
Hoe kijkt u terug op uw proces? 
‘Ik ben veroordeeld voor zaken waaraan ik niet schuldig ben. Op een gegeven moment heb ik geweigerd nog langer naar de rechtszaal te gaan. Het was een farce. Getuigen die door de staat werden opgeroepen vertelden hun verhalen onder druk. Ze waren gemarteld en geïntimideerd. Rechters maakten het mijn advocaten heel moeilijk, er werd gemanipuleerd met bewijsmateriaal.
Ik was dan ook heel blij met de uitspraak van het Afrikaanse Hof in 2017 dat stelde dat er procedurefouten zijn gemaakt en dat mijn recht op vrije meningsuiting was geschonden. Wat ik zei bij het genocide-monument valt wat het Hof betreft gewoon onder de vrijheid van meningsuiting. En natuurlijk bagatelliseer ik de genocide niet. Iedereen in Rwanda heeft familie en vrienden verloren, ik ook.’
Uw vrijlating verrast vriend en vijand. Hoe kan het dat het Rwandese regime u nu opeens laat gaan? 
‘In juni kwam de gevangenisdirecteur naar me toe en vertelde me dat als ik een brief schreef aan president Paul Kagame, ik in aanmerking zou komen voor vrijlating. Ik weigerde “sorry” te zeggen voor dingen waaraan ik mezelf niet schuldig achtte. Maar ik kon opschrijven wat ik wilde. Toen heb ik besloten het toch te doen. Mijn Rwandese advocaat was het er niet mee eens. Met een brief kom je niet vrij, waarschuwde hij. Dus toen we opeens hoorden dat ik wel zou worden vrijgelaten, waren we allebei verbaasd. En toen ging het opeens heel snel.’
Opeenvolgende Nederlandse regeringen hebben altijd gesteld dat ze uw zaak – hoewel u niet de Nederlandse nationaliteit heeft – met bijzondere aandacht volgden. Heeft u daar iets van gemerkt? 
‘Diplomaten woonden soms zittingen bij en een vertrouwenspersoon van de ambassade volgde de hele rechtszaak. Af en toe kwamen de diplomaten langs om te zien hoe het met me ging. Maar de laatste jaren werd hen de toegang geweigerd. Ook kwam er een delegatie van twee Kamerleden. Met hen heb ik destijds gesproken. Daarna kon er niemand meer op bezoek komen.’ 
<blockquote>‘Ik hoorde de president voor het eerst zeggen dat hij ook bereid is naar de mening van anderen te luisteren.’</blockquote>
Uw echtgenoot wordt in Nederland door de IND verdacht van betrokkenheid bij de genocide. Die beschuldigingen zijn volgens zijn advocaat gebaseerd op onbetrouwbare anonieme bronnen die niemand kan checken. 
‘Ik vind het onbegrijpelijk dat mijn man door de IND nog steeds wordt beschuldigd van genocide. Ik heb een brief geschreven aan het Nederlandse ministerie van Justitie en uitgelegd dat er van mijn man in Rwanda geen dossier is. Dat niemand ook maar iets heeft gevonden. Dat als hij iets gedaan zou hebben, dat allang boven water zou zijn gekomen. Reken maar dat hier in Rwanda met de stofkam langs mijn familie is gegaan. Maar die brief heeft tot niets geleid.’
Op de dag van uw vrijlating kwam u naar buiten, gekleed in het rood en groen, uw partijkleuren. Gaat u verder als politicus? 
‘Ja natuurlijk, ik geef mijn politieke activiteiten niet op. Twee weken voor mijn vrijlating was ik herkozen als leider van mijn partij en dus kwam ik als partijleider naar buiten.’
In 2010 wilde u mee doen aan de verkiezingen, maar belandde u in de gevangenis. Bent u niet bang dat dat nu weer zo zal gaan? 
‘Ik heb hoop dat er nu meer politieke ruimte is. In 2010 duldde president Paul Kagame geen politieke tegenstand, maar ik zie nu tekenen van verandering. Dat geeft mij hoop dat we onze partij nu wel kunnen inschrijven en dat we volwaardig kunnen meedoen aan de Rwandese politiek.’ 
Uw achterban in de diaspora buiten Rwanda spreekt over Paul Kagame als een dictatoriale duivel. Daarmee vergeleken klinkt u erg verzoeningsgezind. 
‘Ik denk dat we moeten samenwerken met alle partijen in Rwanda. Alleen dan zijn vrede en verzoening mogelijk. Paul Kagame is een strenge leider met een militaire achtergrond en ik vind dat er nooit meer een militair president mag zijn. Ik wil de dialoog aangaan met Kagame. Als we verandering willen, dan moet het daarvan komen. En zoals ik eerder zei: ik denk dat er anno 2018 meer ruimte is voor politieke partijen.’
Spreekt u wellicht met meel in de mond omdat u bang bent weer gearresteerd te worden? 
‘De president heeft erop gezinspeeld in een speech dat de kans bestaat dat ik snel weer word opgepakt als ik over de schreef ga. Maar in diezelfde speech hoorde ik hem voor het eerst zeggen dat hij ook bereid is naar de mening van anderen te luisteren. Dat geeft mij de hoop dat hij een nieuwe politieke richting wil in slaan. Voor een nieuwe arrestatie ben ik niet bang en ook niet dat er iets met mij zal gebeuren. De president is niet gek. Hij weet naar wie er gewezen wordt als mij iets overkomt.’
Nog steeds zitten er acht mensen van uw partij in de gevangenis. Net als Diane Rwigara die in 2017 probeerde mee te doen met de presidentsverkiezingen, en Deo Mushayedi, voormalig voorzitter van de journalistenvereniging. Wat zegt dat over de politieke ruimte? 
‘Natuurlijk moeten ook die mensen zo snel mogelijk vrijkomen. De acht mensen van mijn partij zitten daar al meer dan een jaar, zonder dat duidelijk is waar ze van beschuldigd worden.’
<blockquote>‘Mijn echtgenoot en kinderen steunen me. Ze weten dat ik voorlopig niet naar Nederland ga. Ik ben ontzettend trots op ze.’</blockquote>
Bent u vrijgelaten onder bepaalde voorwaarden? 
‘Niet als het gaat over de vrijheid van meningsuiting, ik kan zeggen wat ik wil. Wel moet ik me elke maand melden en ik moet toestemming vragen om naar het buitenland te gaan.’
Heeft u Kagame ooit gesproken? 
‘Nee, nooit.’
Hoe ziet u de politieke toekomst? U heeft geen geld en niet meer dan een kleine achterban. 
‘Als eerste ga ik een netwerk opbouwen, stapje voor stapje. Alleen hier in Rwanda kan ik iets betekenen. Een regering in ballingschap is onzin, die krijgt niets voor elkaar. Mijn echtgenoot en kinderen steunen me. Ze weten dat ik voorlopig niet naar Nederland ga. Ik ben ontzettend trots op ze.’
<div class="info-box">
Naschrift 05/10: Vanochtend besloot het Rwandese Hooggerechtshof dat Diane Rwigara en haar moeder op borgtocht vrij mogen.
</div>

Anneke Verbraeken

Rwandese oppositieleider Victoire Ingabire is weer vrij, en sprak met Vrij Nederland

Victoire Ingabire zit al meer dan zeven jaar in een Rwandese cel. De oppositieleider is in 2012 veroordeeld wegens onder andere samenzwering tegen de staat Rwanda en het bagatelliseren en ontkennen van de genocide. Ingabire heeft zelf altijd schuld ontkent, en werd daarin gesteund door organisties als Human Rights Watch en Amnesty International die spraken van een oneerlijk en politiek proces. Ook het Europees parlement veroordeelde de gang van zaken.
Nederland en Rwanda hebben <a href="https://www.vn.nl/rwanda-hrw-kagame-halbe-ploumen/" target="_blank" rel="noopener">een bijzonder stevige band</a>, zeker op het gebied van de rechtspraak. Sinds de genocide steekt Nederland veel geld en energie in de verbetering van het justitiële systeem. Zo werden met Nederlands geld onder meer gevangenissen gebouwd en rechters opgeleid.
Ook is er een speciale band in de zaak van Victoire Ingabire. Zij kwam vlak voor de genocide in 1994 naar Nederland. Na hereniging met man en kinderen woonde het gezin in Zevenhuizen. Ingabire werkte in Nederland als accountant, ging als banneling de Rwandese politiek in en besloot mee te doen met de presidentsverkiezingen in augustus 2010. Enkele maanden na haar aankomst in Kigali werd ze gearresteerd en kreeg ze huisarrest. Daardoor werd het haar onmogelijk gemaakt haar partij FDU-Inkingi officieel in te schrijven en mee te doen met de verkiezingen. Twee maanden na de verkiezingen werd Ingabire opnieuw gearresteerd en uiteindelijk tot 15 jaar celstraf veroordeeld.
Nederland was Rwanda zelfs behulpzaam, door een huiszoeking uit te voeren in het huis van Ingabire in Zevenhuizen. Uiteindelijk werd een aantal documenten tijdens het proces van Ingabire gebruikt. Tijdens dat proces was bijna altijd een waarnemer van de Nederlandse ambassade aanwezig. Den Haag heeft tot nu toe steeds volgehouden dat haar proces eerlijk is verlopen en heeft haar nooit een politiek gevangene willen noemen.
Met de uitspraak van het Afrikaanse Hof voor de Rechten van de Mens en Volken lijkt een nieuwe situatie te zijn ontstaan. Ingabire’s Nederlandse advocaat Caroline Buisman vocht door, en belandde bij het Afrikaanse Hof voor de Rechten van de Mens om de gang van zaken tijdens het proces in Rwanda aan te vechten. En dat Hof kwam afgelopen week met een uitspraak die opschudding veroorzaakte.
Samenzwering tegen de staat? Daarvan is geen sprake. Bagatelliseren en ontkennen van de genocide? Ook daar zijn geen aanwijzingen voor, zo oordeelde de rechters.
Verder oordeelde het Hof dat Ingabire het rechten op een fatsoenlijke verdediging waren geschonden, omdat de advocaten getuigen a charge niet onbelemmerd konden onderwerpen aan een kruisverhoor niet altijd toegang hadden tot hun cliënt.
<q class="pull-left">Samenzwering tegen de staat? Daarvan is geen sprake. Bagatelliseren en ontdekkingen van de genocide? Ook daar zijn geen aanwijzingen voor.</q>
Was het een totale overwinning voor Ingabire? Dat niet. Op drie punten kreeg ze geen gelijk. Volgens het Hof was er onvoldoende bewijs dat de rechters partijdig waren. Ook het doorzoeken van een cel van een belangrijke getuige vond het Hof geoorloofd. Deze getuige verklaarde dat enkele getuigen a charge waren gemarteld om te bekennen dat ze met Ingabire samenspanden. Daarnaast was de gevangenisstraf wél in lijn met de toegepaste wetten.
Dat laat onverlet dat het Hof een enorme klap uitdeelt aan Rwanda. De uitspraak is bindend, Rwanda is verplicht om binnen zes maanden maatregelen te nemen.
Maar of er echt iets gaat gebeuren? Rwanda erkent het Afrikaanse Hof niet in deze zaak.Toch is Caroline Buisman hoopvol. ‘Rwanda kan deze uitspraak niet negeren. Wij gaan bij Rwanda aandringen op vrijlating. Er is eigenlijk ook geen alternatief. Een nieuw proces zal veel te veel tijd in beslag nemen. Het Hof zelf kan Rwanda niet dwingen, maar donors en de Afrikaanse Unie kunnen druk uitoefenen.’
Gaat ook de Nederlandse staat haar standpunt bijstellen? Daar lijkt het voorlopig niet op. Het ministerie van Buitenlandse Zaken doet in antwoorden op vragen van Vrij Nederland grote moeite om de zaak te bagatelliseren. ‘Nederland zal bezien of binnen de samenwerking met Rwanda aandacht besteed kan worden aan dit vonnis’, aldus minister van Buitenlandse Zaken Halbe Zijlstra. En ook na het vonnis van het Hof weigert Zijlstra Ingabire een politiek gevangene te noemen. ‘Mevrouw Ingabire is in hoger beroep veroordeeld voor onder meer samenzwering tegen de regering. Dat is in Rwanda strafbaar.’ Om zijn argumenten kracht bij te zetten verwijst hij zelfs naar <a href="https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2012/05/30/kamerbrief-over-proces-tegen-victoire-ingabire" target="_blank" rel="noopener">een Kamerbrief van mei 2012</a>, waarin verslag wordt gedaan van haar proces. Minister Zijlstra: ‘Waar een vermoeden bestaat van een oneerlijk proces spreekt Nederland de Rwandese regering daarop aan.’
Die uitspraak is een gotspe nu het Afrikaanse Hof heeft vastgesteld dat er in de zaak Ingabire van een oneerlijk proces sprake is geweest. Maar daarop reageert de minister niet.
Uit recente onderzoeken van Human Rights Watch en Amnesty International dat er in Rwanda geheme detentiecentra zijn en dat <a href="https://www.hrw.org/report/2017/10/10/we-will-force-you-confess/torture-and-unlawful-military-detention-rwanda" target="_blank" rel="noopener">er wordt gemarteld</a>. <a href="http://www.rw.one.un.org/press-center/press-release/prevention-torture-un-human-rights-body-suspends-rwanda-visit-citing" target="_blank" rel="noopener">Een VN-onderzoekcommissie naar mogelijke martelingen</a> moest haar missie afbreken omdat ze werd tegengewerkt en door haar ondervraagde getuigen gevaar liepen. Een andere VN-commissie tegen het martelen sprak eind november haar bezorgdheid uit over onder meer geheime detentiecentra, illegale detentie, arrestatie van critici, verdwijningen en buitenrechtelijke moorden.
Afgelopen september werd Diana Rwigara gearresteerd. Ook zij wilde net als eerder Ingabire meedoen met de presidentsverkiezingen in augustus, en ook haar werd dit onmogelijk gemaakt. Nederland maakt zich zorgen over de arrestatie, antwoord Zijlstra op vragen van Vrij Nederland. Maar haar arrestatie moet worden gezien ‘als een individuele kwestie die eigenstandig beoordeeld moet worden.’
De bagatelliserende houding van Nederland over de gang van zaken in Rwanda blijft verbazing wekken.
Update donderdag 7 december: ChristenUnie woordvoerder Joël Voordewind laat in een reactie weten dat  Victoire Ingabire, nu het Afrikaanse Hof heeft bepaald dat zij ‘onterecht is  veroordeeld voor het ontkennen van de genocide, moet worden vrijgelaten.’ Hij vindt dat Rwanda dit vonnis ‘niet zomaar naast zich neer kan leggen’. Ook noemt hij het vonnis een ‘duidelijke tik op de vinger van Nederland dat eerder herhaaldelijk stelde dat het proces eerlijk was verlopen, iets wat de ChristenUnie steeds bestreed.’ Voordewind vindt dat Nederland er bij Rwanda op aan moet dringen om de uitspraak van het Afrikaanse Hof te respecteren, door haar vrij te laten.

Zeven jaar ten onrechte vast in een Rwandese cel? Niets aan de hand, vindt Nederland

<div class="lead">
Nederland wil graag geloven in een ‘kritische dialoog’ met Rwanda. Zelfs nu Human Rights Watch <a href="https://www.hrw.org/node/309923/" target="_blank">een vernietigend rapport </a>over systematische martelingen in geheime detentiecentra heeft gepubliceerd.
</div>
Nederland steunt de regering van Rwanda door dik en dun, al jaren. Ook al is president Paul Kagame een autocraat met dictatoriale trekjes, wordt de oppositie stelselmatig tegengewerkt, worden tegenstanders in het buitenland vermoord en is er geen vrije pers. Kortom: alle kritische stemmen worden in gesmoord. In 1994 was Rwanda het toneel van een afschuwelijke genocide, en Kagame wordt door velen gezien als degene die daar een einde aan maakte. Over hem geen slecht woord, is het adagium bij veel diplomaten en ook bij opeenvolgende ministers.
En dus werkt Nederland al jaren samen met Rwanda om het justitie-apparaat op te bouwen. Zo werd er een gevangenis gebouwd, werden rechters opgeleid en wordt het openbaar ministerie ondersteund. Toen een Nederlandse officier van justitie Martin Witteveen daar een tijdje werkte en <a href="http://www.buitenpostdewereld.org/untitled/nl--genocide/rapport-martin-witteveen.html" target="_blank">een kritisch rapport </a>schreef over de gang van zaken tijdens rechtszaken, werd dit rapport knarsetandend ontvangen door zowel de Rwandese als Nederlandse ministeries van Justitie. Witteveens contract werd niet verlengd.
<q class="pull-left">Met stokken, elektrische schokken, verstikking, isolatie, uithongering en schijnexecuties worden gevangen gefolterd in illegale detentiecentra.</q>En ook nu Human Rights Watch met een kritisch rapport komt over geheime detentiecentra waar volop blijkt te worden gemarteld, blijft minister Lilliane Ploumen in haar dying days als minister pal achter het regime in Kigali staan. Ze slaagt er in haar antwoorden op vragen van Vrij Nederland het rapport niet een keer te noemen en blijft pleiten voor een ‘constructief kritische dialoog’ die volgens haar ‘het meeste resultaat’ oplevert.En dat terwijl het rapport van HRW er niet om liegt. In We will force you to confess, torture and unlawful detention in Rwanda staat te lezen dat de militaire inlichtingendienst van Rwanda martelmethoden gebruikt om valse bekentenissen af te dwingen. Met stokken, elektrische schokken, verstikking, isolatie, uithongering en schijnexecuties worden gevangenen stelselmatig gefolterd in illegale detentiecentra.
<h3>Illegale detentiecentra</h3>
Critici van het Rwandese regime hebben het vaak over het glanzend oppervlak dat een rottende binnenkant verbergt. Dat lijkt ook op te gaan voor het gevangeniswezen. De officiële gevangenissen (dus mede door Nederland gefinancierd) zijn tegenwoordig redelijk op orde volgens HRW. Maar daartegenover staat het bestaan van illegale detentiecentra waar gemarteld wordt, medische zorg ontbreekt en waar vaak honger wordt geleden. Onzichtbaar voor de buitenwereld en dus ook onzichtbaar voor bijvoorbeeld VN-controleurs. HRW noemt minstens zeven illegale detentiecentra en geeft een gedetailleerd beeld wat er zich afspeelt. In het rapport staat uitgebreid beschreven hoe en waar de Rwandese militaire inlichtingendienst martelt. De HRW-onderzoekers spraken met 61 voormalige gevangenen en 160 familieleden van (ex)gedetineerden.
<q class="pull-left">Ook het bestaan van illegale detentiecentra wordt ontkend: wie wordt gearresteerd gaat naar een politiebureau en niet naar een illegale gevangenis, aldus de minister.</q><a href="https://www.hrw.org/node/309923/" target="_blank">Het onderzoek</a> van Human Rights Watch dat plaatsvond tussen 2010 en 2016, laat zien dat de militaire inlichtingendienst in Rwanda martelt wanneer zij maar wil. Daarmee gaat zij in tegen haar eigen wetten. In Rwanda is martelen niet toegestaan. Officieel heeft Rwanda – ondanks herhaalde pogingen van HRW &#8211; niet gereageerd op het rapport. Maar eerder al beschreef de minister van Justitie, Johnston Busingye, het ‘zero tolerance’ beleid van de overheid wat betreft martelen. Ook het bestaan van illegale detentiecentra wordt ontkend: wie wordt gearresteerd gaat naar een politiebureau en niet naar een illegale gevangenis, aldus de minister. In het rapport staan met naam en toenaam zes militairen die zich schuldig hebben gemaakt aan martelpraktijken. De Rwandese autoriteiten hebben naar hen nog geen onderzoek lopen, aldus HRW.
Het martelen wordt met name gebruikt om mensen te laten bekennen dat ze lid zijn van de FDLR (Forces Démocratiques de Libération du Rwanda), een rebellengroepering bestaande uit voormalige jonge genocidaires die sinds de gebeurtenissen in 1994 actief zijn in Oost-Congo. Zij worden door de Rwandese overheid als dé bedreiging voor de staatsveiligheid gezien. Daarnaast zijn mogelijke leden van het Rwanda National Congress (RNC) een doelwit. Dit is een oppositiepartij in ballingschap: de leiding bestaat uit voornamelijk uit voormalige vrienden van president Kagame. Er worden herhaaldelijk aanslagen gepleegd op leden van het RNC, sommigen met succes.  Volgens de militaire inlichtingendienst werken de FDLR en het RNC samen en zijn ze verantwoordelijk voor een groot aantal granaataanslagen in Kigali tussen 2008 en 2014.
Het is overigens niet de eerste keer dat slechte omstandigheden in Rwandese gevangenissen en transitcentra worden bekritiseerd. Zo berichtte Amnesty International al in <a href="https://www.amnesty.org/en/latest/news/2012/10/rwanda-must-investigate-unlawful-detention-and-torture-military-intelligence/" target="_blank">een rapport uit 2012 </a>over het bestaan van illegale detentiecentra en martelpraktijken. In zowel <a href="https://www.hrw.org/report/2015/09/24/why-not-call-place-prison/unlawful-detention-and-ill-treatment-rwandas-gikondo" target="_blank">een rapport uit 2015</a> als <a href="https://www.hrw.org/news/2016/07/21/rwanda-locking-poor" target="_blank">een rapport uit 2016</a> schreef de HRW over transitcentra waar vrouwen, kinderen, zwervers en bedelaars zonder pardon en zonder proces werden vastgehouden in bijzonder slechte omstandigheden.
<q class="pull-left">Deze verbeteringen lijken een cosmetische ingreep als martelpraktijken op andere &#8211; vaak onzichtbare &#8211; plaatsen blijven doorgaan.</q>
<h3>&#8216;Constructief kritische dialoog&#8217;</h3>
Maar minister Ploumen ziet dus geen reden om de relatie met Rwanda te heroverwegen of om de steun op te schorten en pleit voor de eerder genoemde ‘constructief kritische dialoog’. Ze schrijft in antwoord op vragen van Vrij Nederland: ‘De Nederlandse ambassade in Kigali zal bilateraal maar ook als onderdeel van de EU en in samenspraak met gelijkgezinde landen, het gesprek met de betrokken ministers over deze verontrustende berichten blijven voortzetten’. Zij wijst op de situatie met de transitcentra. Daar is na een storm van kritiek vanuit de internationale gemeenschap de situatie inderdaad verbeterd. Maar deze verbeteringen lijken een cosmetische ingreep als martelpraktijken op andere &#8211; vaak onzichtbare &#8211; plaatsen blijven doorgaan. Volgens HRW is er geen aanleiding te veronderstellen dat er anno 2017 niet meer gemarteld wordt in Rwanda.
Dat president Kagame zich weinig aantrekt van de door Ploumen zo belangrijk geachte  dialoog en bij herhaling roept dat hij lak heeft aan die bemoeizuchtige internationale gemeenschap, rept de PvdA-minister geen woord. Of we van de nieuwe ministersploeg andere geluiden zullen horen blijft de vraag. De beoogde nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, Halbe Zijlstra (VVD), liet eerder al weten alles te doen om <a href="https://www.vn.nl/nederland-first-minister-zijlstra/" target="_blank">het belang van Nederland veilig te stellen</a> – lees de vluchtelingenstroom in te dammen. Daar horen ook deals bij met dictators.

Hoe lang blijft Nederland nog in het dictatoriale Rwanda geloven?

Nederland heeft de afgelopen jaren het autoritaire regime in Rwanda blindelings gevolgd als het gaat om de veroordeling van genocideverdachten. Hier is sprake geweest van zeer onzorgvuldig handelen, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. 
‘Deze man had nooit veroordeeld mogen worden op basis van dit bewijsmateriaal’, zegt rechtspsycholoog Peter van Koppen. Eind juli publiceerde hij Een Rwandees kaartenhuis, een wirwar van wankelende verklaringen, weerslag van het onderzoek dat hij samen met zijn studenten deed naar de schuld of onschuld van Joseph Mpambara. De Rwandees kreeg in 2011 levenslang. Het Haagse gerechtshof achtte bewezen dat hij tijdens de genocide in 1994 oorlogsmisdaden had begaan.
Het onderzoek maakte deel uit van het Project Gerede Twijfel, waarin studenten aan de slag gaan met vermeende gerechtelijke dwalingen. Het eerste en bekendste onderzoek was dat naar de Schiedammer parkmoord, in 2000 werd een tienjarig meisje in het Beatrixpark vermoord. Gerede Twijfel concludeerde dat de kans groot was dat de veroordeelde (18 jaar gevangenisstraf plus tbs) onschuldig was; politie en openbaar ministerie hadden de rechter een eenzijdig en incompleet dossier voorgelegd. Na publicatie van de bevindingen meldde zich de werkelijke dader.
In het geval van Mpambara meldde pastoor Marijke Ameling hem aan. ‘Ik ging vaak bij hem op bezoek in de gevangenis en twijfelde aan zijn schuld. Zijn advocaat was heel slecht. Zo slecht dat zelfs de openbaar aanklagers hem aanraadden een tweede raadsman in te schakelen. Zelf zocht Ameling ook contact met de jurist, maar kreeg altijd ontwijkende antwoorden. Door Mpambara aan te melden, hoopte ze dat de zaak alsnog grondig zou worden onderzocht.
<h3>Een vernietigende conclusie</h3>
Het project van de studenten en Van Koppen duurde bijna twee jaar en de conclusie was vernietigend: Nederland liep aan het handje van Rwanda, de advocaat had deze complexe zaak nooit alleen mogen doen en met de getuigenverklaringen was van alles mis. Die gaven volgens de onderzoekers tegenstrijdige en verschillende verklaringen.
Wat het meest in het oog springt is dat bijna alle getuigen door Rwanda werden aangeleverd. ‘Het lijkt erop dat Nederland zeer naïef is geweest tijdens het strafrechtelijk onderzoek. Er is geen sprake geweest van een onafhankelijk onderzoek’, aldus het rapport.
Maar ook de opeenvolgende rechter-commissarissen krijgen ervan langs. ‘Veel elementaire vragen zijn niet gesteld’, aldus Van Koppen. Een rechter-commissaris doet namens de rechtbank onderzoek en ondervraagt ook de getuigen.
<q class="pull-left">Waarom de Immigratiedienst in 2005 haar pijlen op Mpambara richtte, blijft tot op de dag van vandaag een raadsel.</q>
De bewijslast tegen Mpambara bestond geheel uit getuigenverklaringen. Volgens Van Koppen houden Westerse rechtbanken te weinig rekening met de sociale en culturele achtergrond van Afrikaanse getuigen. ‘Ze worden ondervraagd op de Westerse manier. Afrikanen zijn geneigd aan de verwachting van hun verhoorder te voldoen, waardoor ze wisselende verklaringen kunnen afleggen.’ Daarom heeft Van Koppen onlangs een promovendus in Ghana aangesteld die het verschil tussen Westerse en Afrikaanse getuigen gaat onderzoeken.
Waarom de Immigratiedienst in 2005 haar pijlen op Mpambara richtte, blijft tot op de dag van vandaag een raadsel. Van Koppen: ‘De studenten staken er heel veel tijd in om dat te weten te komen, maar we hebben geen enkel idee. Rwanda had in ieder geval niets over hem. Wellicht dat de veroordeling van zijn broer een rol speelde, maar er was geen enkele aanleiding om Joseph ook van oorlogsmisdaden te verdenken.’ De broer van Joseph werd in 2001 door het Rwandatribunaal veroordeeld tot 25 jaar voor genocide.
Volgens Van Koppen is een eerlijk proces in Nederland lastig. ‘Je moet je afvragen of je dit soort processen wel in Nederland moet hebben. Kun je iemand een eerlijk proces bieden als de getuigen zo ver weg zijn? Aan de andere kant, er loopt ook gajes rond dat oorlogsmisdaden heeft gepleegd. Moet je die los laten lopen? Het is een enorm dilemma.’
<h3>Door Nederlandse rechters veroordeeld</h3>
Voor de huidige advocaat van Mpambara, Caroline Buisman, is het onderzoek van Van Koppen en zijn studenten aanleiding om naar de Hoge Raad te stappen voor een herziening van het vonnis.
Joseph Mpambara is niet de enige die door een Nederlandse rechter schuldig werd bevonden. Yvonne Basebya, inmiddels overleden, kreeg zes jaar en acht maanden gevangenisstraf omdat ze jongeren tot genocide zou hebben aangezet.
Ook werden eind vorig jaar twee Rwandezen uitgeleverd: Jean Claude Iyamuremye en Jean Baptiste Mugimba. Vrij Nederland publiceerde een aantal artikelen over Iyamuremye (zoals <a href="https://www.vn.nl/ik-een-moordenaar-integendeel/" target="_blank">deze</a> en <a href="https://www.vn.nl/was-deze-man-een-moordenaar-in-rwanda/" target="_blank">deze</a>). In die twee zaken oordeelde de rechtbank in eerste instantie dat uitlevering niet mogelijk was omdat een eerlijke rechtsgang in Rwanda niet was gegarandeerd; de advocaten in het autoritair geregeerde land zouden niet onafhankelijk opereren. Dat argument werd in hoger beroep verworpen, onder de voorwaarde dat de rechtszittingen zou worden gemonitord.
<h3>Geen berechting in Rwanda mogelijk</h3>
Inmiddels zijn er nu twee rapporten van de internationale waarnemers binnen. Uit die rapporten blijkt dat juist rondom de advocaten kwesties spelen. Er wordt aan hun onafhankelijkheid getwijfeld, precies wat in Nederland door de rechter in eerste aanleg (de zaak voor het hoger beroep, red.) ook al was geconstateerd. Bovendien liet de betaling van de Rwandese advocaten door het ministerie van Justitie op zich wachten en dat stimuleert de verdediging niet.
Niet alle Rwandese advocaten mogen internationale genocideverdachten verdedigen. Er is een lijst, waaruit verdachten hun advocaat kunnen kiezen. De advocaat krijgt een vast bedrag voor de hele zaak.
Jerome Biziyaremye, de broer van Iyamuremye is niet tevreden over de waarnemers: ‘De rapporten vermelden een aantal zaken niet, die door de advocaten wél zijn aangekaart.’
De laatste rapporten beslaan de maanden januari en februari. Daarna is er geen rapportage meer geweest. Volgens het Nederlandse Ministerie van Veiligheid en Justitie kost het tijd om een rapport te schrijven en gereed te maken voor publicatie. De waarnemers houden wel degelijk de vinger aan de pols en zullen bij onregelmatigheden de Nederlandse ambassade en het ministerie inseinen, aldus een woordvoerder van het ministerie.
Is in Nederland een eerlijk proces heel lastig, in Rwanda is dit evenmin vanzelfsprekend, zo oordeelde de Britse rechter begin augustus in hoger beroep. Hij concludeerde dat vijf Rwandezen, verdacht van genocide, niet kunnen worden teruggestuurd naar Rwanda. ‘Gezien al het bewijs kan ik het risico van beïnvloeding niet uitsluiten (…) het hoogste risico komt van Rwandese ministers die zich in het openbaar en in de pers uitlaten (over genocideverdachten).
<q class="pull-left"> Experts schetsen een land waar Paul Kagame autocratisch regeert, en zelfs publiekelijk aanzet tot het vermoorden van zijn critici.</q>
De rechter stelde twee voorwaarden aan een mogelijke uitlevering: een stevig team van kundige en ervaren verdedigers en internationale waarnemers.
De uitspraak van de Engelse rechter is 153 pagina’s lang en geeft een goed beeld van de huidige situatie in Rwanda. Experts geven verklaringen over verdwijningen, martelingen, ontvoeringen, moorden, illegale arrestaties. Hun verklaringen leveren een schrijnend beeld op van een land dat de genocide gebruikt om de internationale gemeenschap te manipuleren en politieke opposanten monddood te maken. Ze schetsen een land waar Paul Kagame autocratisch regeert, en zelfs publiekelijk aanzet tot het vermoorden van zijn critici.
<h3>Gekozen met 99 procent van de stemmen</h3>
Gerald Gahima was na de genocide achtereenvolgens procureur-generaal van het Openbaar Ministerie en vice-president van de Hoge Raad in Rwanda. Hij moest in 2003 het land ontvluchten. In het Britse vonnis zegt hij dat bijna alle rechters lid zijn van de RPF, het Rwandees Patriottisch Front, de partij van president Kagame. Rechters moeten ook bijdragen aan de partijkas en meedoen aan de partijactiviteiten. Hun prioriteit moet liggen bij de partij en niet bij Rwanda. Gahima vertelt ook hoe hem werd gevraagd criminele beschuldigingen te verzinnen voor oppositieleden.
De fundamentele kritiek van een insider als Gahima zou ook de Nederlandse rechters, het Ministerie van Justitie en de diplomaten van Buitenlandse Zaken te denken moeten geven. Is het wel zo verstandig om te blijven samenwerken met een land als Rwanda? Dat Rwanda de facto een eenpartijstaat is, bewees de uitslag van de presidentsverkiezingen van 4 augustus. Na een grondwetswijziging kon Paul Kagame zich kandidaatstellen voor een derde termijn. Hij werd gekozen met 99 procent van de stemmen.
<q class="pull-left">Gahima vertelt hoe hem werd gevraagd criminele beschuldigingen te verzinnen voor oppositieleden.</q>Een van de sleutelfiguren in zowel de Londense als de Nederlandse uitleveringszaken is Martin Witteveen. Hij was een jaar lang adviseur van het Rwandese openbaar ministerie Ook was hij rechter-commissaris in de beroepszaak van Joseph Mpambara; hij verhoorde de getuigen. Witteveen was ook degene die de getuigenverklaringen afnam in de zaak tegen Yvonne Basebeya.
Witteveen startte bij de Londense zaak als getuige à charge voor de Rwandese overheid, hij was toen adviseur bij het Rwandese openbaar ministerie. Hij eindigde echter als criticaster van datzelfde regime: een eerlijke rechtsgang voor genocide verdachten in Rwanda was niet gewaarborgd vanwege onvoldoende kwaliteiten van de Rwandese advocatuur, zo schreef hij in zijn rapport dat hij voor Rwanda opstelde. Voor de Britse rechter was Witteveen een belangrijke én betrouwbare getuige; mede dankzij zijn rapportages worden de vijf verdachten niet uitgeleverd.
Witteveen mag dan kritisch zijn over een eerlijk proces voor genocideverdachten, hij is het op zijn beurt niet eens met de bevindingen van Peter van Koppen en zijn onderzoeksteam. Hij vindt de getuigenverklaringen – die hij deels zelf afnam – wel overtuigend. Hij vindt dat hij wel degelijk ‘goed heeft doorgevraagd’, zo laat hij Vrij Nederland weten. Het is voor het eerst dat Witteveen in het openbaar iets loslaat over de genocide-rechtszaken in Nederland en Rwanda. Afgezien van zijn kritische rapporten over de rechtsgang in Rwanda en een bijeenkomst met een Tweede Kamercommissie, heeft hij er altijd het zwijgen toegedaan.
<h4>Kans op uitzetting</h4>
In Rwanda begint op 9 september het proces tegen Jean Claude Iyamuremye en op 14 september start de zaak tegen de tweede Nederlandse verdachte Jean Baptiste Mugimba. Zij zitten in het internationale deel van de centrale gevangenis in Kigali.
In Nederland zijn er nog steeds Rwandezen die worden bedreigd met uitzetting. Zij zijn door de Nederlandse immigratiedienst beschuldigd van genocide. Door deze zware beschuldiging zijn ze alles kwijtgeraakt of dreigen ze alles kwijt te raken: verblijfsvergunning of Nederlanderschap, werk, uitkeringen en het recht op gezondheidszorg.
Twee Rwandezen werden in 2015 al uitgezet vanwege mogelijke betrokkenheid bij genocide. Een van hen loopt vrij rond in de hoofdstad Kigali; de ander werd direct bij aankomst opgepakt. Een Rwandese rechter sprak hem in juni vrij, maar de man zit nog steeds vast. Hij zit in een gewone gevangenis en heeft geen geld om een goede advocaat te betalen.
Van de vijf Rwandezen in Engeland zijn er inmiddels twee vrijgelaten. De andere drie krijgen op 9 september te horen of Rwanda wil voldoen aan de twee gestelde voorwaarden door de rechter: een sterk team van ervaren advocaten en internationale waarnemers.
<div class="info-box">
Onlangs verscheen het boek Rijke mensen sterven niet van Anneke Verbraeken. Hierin schrijft ze kritisch en met humor over corruptie, verkiezingen, grondstoffen, dictators en rebellen in Rwanda en Congo, maar ook over de verhouding tussen Rwanda en Nederland. Met name de beschuldigingen van genocide door de Nederlandse immigratiedienst, de consequenties voor de beschuldigden, en de invloed van Rwanda op de diaspora komen aan de orde.
Anneke Verbraeken,<a href="https://www.bol.com/nl/f/rijke-mensen-sterven-niet/9200000075471314/" target="_blank"> Rijke mensen sterven niet</a>, Atlas Contact, 256 p., € 21,99.
</div>

‘Deze man had nooit veroordeeld mogen worden’

<div class="lead">
Advocaat-Generaal Martin Witteveen sprak vanochtend in de Tweede Kamer met de commissie Veiligheid en Justitie over de aanstaande uitlevering van twee Rwandese genocideverdachten. Zijn advies: niet doen.
</div>
De afgelopen maanden hebben we in Vrij Nederland regelmatig <a href="https://www.vn.nl/ik-een-moordenaar-integendeel/" target="_blank">in het blad</a> en <a href="https://www.vn.nl/het-hof-oordeelt-in-rwanda-is-alles-prima-in-orde/" target="_blank">online </a>geschreven over het lot van twee Rwandezen die al jaren legaal in Nederland verblijven. Zij worden nu met uitlevering bedreigd omdat ze tijdens de genocide in 1994 zouden hebben meegedaan met het moorden. 
De zaak is zeer urgent: minister van Justitie Ard van der Steur is van plan Jean-Claude Iyamuremye en Jean Baptiste Mugimba al aanstaande zaterdag op het vliegtuig te zetten.
<q class="pull-left">Zijn conclusie: de advocatuur in Rwanda is niet capabel en kan niet onafhankelijk werken.</q>
Op verzoek van ChristenUnie-lid Joel Voordewind kwam vanochtend Rwanda-expert Martin Witteveen op bezoek in de Kamer. Deze crimefighter, die jarenlang samenwerkte met de latere staatssecretaris en huidig VVD-kamerlid Fred Teeven, werkte een jaar in Rwanda. Hij werd uitgezonden door Buitenlandse Zaken, om daar te helpen met het opbouwen van het justitieapparaat. Witteveen kreeg een uniek inkijkje in de gang van zaken bij de zogenaamde genocide-processen; de rechtszaken tegen door andere landen of het internationaal Rwanda-tribunaal uitgeleverde verdachten. Zijn conclusie: de advocatuur in Rwanda is niet capabel en kan niet onafhankelijk werken. Tijdens het deskundigenoverleg in de Kamer ging hij nog hij een stap verder: ‘Mensen krijgen geen kans op vrijspraak,’  zei hij. En dat ziet hij in de toekomst ook niet gebeuren: ‘Het zit vast als het gaat om de genocide. Er is maar een waarheid: alle hutu’s schuldig, tenzij.’ Witteveen spreekt zelfs van Rwanda als ‘een facaderechtsstaat’.
Als het gaat om de ontvangst van zijn rapport in Nederland noemt hij het ‘opvallend’ dat nog nooit iemand van het Openbaar Ministerie of het ministerie van Justitie hem naar zijn ervaringen heeft gevraagd. Deze opmerkingen leidden in de commissie Veiligheid en Justitie tot verbaasd gemompel. 
Over de advocatuur in Rwanda velt Witteveen, zoals hij in in zijn rapport ook doet, een hard oordeel: volgens hem hebben de raadslieden noch de ervaring, noch de vaardigheden om in dit soort complexe zaken de verdachten bij te staan. Verder hebben ze volgens hem ook geen belang om zaken op zich te nemen, omdat ze er ‘last mee krijgen’. Advocaten die voor genocideverdachten optreden zijn in Rwanda immers besmet en krijgen niet snel andere cliënten, aldus Witteveen. Natuurlijk moeten genocideverdachten terechtstaan, vindt hij, maar niet in Rwanda. ‘Doe dat in Nederland.’ 
Witteveens visie was eerder inzet bij verschillende rechtszaken. In Groot-Brittannië leidde zijn rapportage ertoe dat de uitlevering van vijf Rwandezen niet door mocht gaan van de rechter. In Nederland volgde de rechtbank het oordeel van Witteveen wel, maar deed het Hof dat juist niet. Daarmee waren de juridische mogelijkheden uitgeput. 
Het lot van de Rwandezen ligt nu in de handen van de Tweede Kamer-leden. Als die er in meerderheid toe besluiten dat uitlevering niet verantwoord is en kiezen voor berechting in Nederland is dat het finale oordeel. Het interessant om te zien hoe PvdA-woordvoerder Jeroen Recourt – zelf oud-rechter – de opvattingen van Witteveen zal wegen. Met de PvdA zou immers een kamermeerderheid kunnen ontstaan. 
Later vandaag zullen – als daarvoor een meerderheid wordt gevonden – aanvullende vragen worden gesteld door de Voordewind. Het is in deze zaak nu buigen of barsten.

Harm Ede Botje

Laatste kans voor Rwandese genocideverdachten

Genocideverdachten, uitleveren of niet? De alleingang van ‘crimefighter’ Witteveen

‘Ik een moordenaar? Integendeel’

<div class="lead">De Nederlandse overheid negeert informatie over  genocideverdachten, zegt een Rwandese vertrouwensadvocaat. Is Joseph Mugenzi een onschuldige verdachte? Met dank aan een dappere klokkenluider is er voor het eerst tegenspel geboden aan Fred Teeven en de IND.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De 65-jarige Rwandese apotheker Joseph Mugenzi bezat een ruim huis en een goedlopende apotheek in de hoofdstad Kigali. In Nederland is hij vervallen tot bittere armoede. Het appartement waarin ik hem dit voorjaar opzocht, was zo goed als leeg; hij kreeg het te leen van een vriend. Mugenzi, die al veertien jaar in Nederland woont en tot voor kort over een vluchtelingenstatus beschikte, had geen baan, geen uitkering, geen ziektekostenverzekering. 
De reden dat hij als een paria leefde? Volgens de Immigratie en Naturali satie dienst (IND) was Mugenzi een massamoordenaar. Hij zou tijdens de genocide in Rwanda in april 1994 bij een wegversperring leiding hebben gegeven aan moordpartijen. De IND baseerde haar beschuldiging op een rapport dat de Nederlandse ambassade in 2012 liet maken. Mugenzi ontkende. Ik ging naar Rwanda om vast te stellen wie gelijk had, de IND of Mugenzi.
Kigali, half mei. Klokkenluider Claude zit tegenover me. Zijn echte naam wil hij niet in de krant, hij is bang dat hij problemen krijgt met de Rwandese autoriteiten. Claude werkte gedurende twee jaar als ‘vertrouwensadvocaat’ voor de Nederlandse ambassade, waar hij informatie verzamelde voor Individuele Ambts berichten. 
Nederlandse diplomaten gaven Claude een lijst vragen en uiterlijk vier weken later moest hij een ‘definitief rapport in het Engels of het Frans’ aanleveren, zo staat te lezen in het contract dat hij laat zien en dat werd ondertekend door Claude en de toenmalige ambassadeur Frans Makken. Claude deed ook onderzoek naar apotheker Joseph Mugenzi. Hij laat het halve A4’tje zien met vragen van de ambassade. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Claude spoorde ook Jean en zijn zoon Maurice op, die eveneens door Mugenzi werden gered
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Wat was Mugenzi’s rol tijdens de genocide? Wat was zijn functie binnen de regeringspartij MDR, die fel tegen de huidige regeringspartij RPF, was? Wat was zijn relatie met de hardliners? Claude kwam al snel tot de conclusie dat Mugenzi zich nooit met de moord-partijen had ingelaten, integendeel, hij redde mensen. Claudes ontlastende conclusies kwamen tot zijn verbazing niet terug in het uiteindelijke Ambts bericht. Dat vindt hij onbegrijpelijk. Daarom wil hij praten, om te voorkomen dat andere Rwandese genocideverdachten hetzelfde gebeurt. 
Een van de mensen die Claude opspoorde, was Sylviane, een Tutsi-vrouw die bevriend was met Mugenzi. Toen het moorden een paar weken aan de gang was, huurde Mugenzi een huis voor haar en haar familie waar ze veilig waren. Sylviane bevestigt tegenover mij de ontlastende verklaringen die ze eerder tegenover Claude aflegde. Ook vertelt ze dat ze Mugenzi later in 1994 in een Congolees vluchtelingenkamp tegenkwam, toen ze beiden op de vlucht waren voor het geweld. ‘Hij gaf me de sleutels van zijn apotheek. Die kon ik overnemen met alles wat erin zat. Hij ging niet terug naar Kigali omdat het voor Hutu’s veel te gevaarlijk was daar.’ Maar de apotheek bleek bij Sylvianes terugkeer in Kigali al door anderen in bezit te zijn genomen.
Claude spoorde ook Jean en zijn zoon Maurice op, die eveneens door Mugenzi werden gered. En ook zij herhalen tegenover mij de ontlastende verklaringen die ze eerder aflegden. Op het gezicht van Maurice zit een litteken van oor tot neus. Tijdens een van de eerste dagen van de genocide, hij was vier jaar oud, vielen mannen zijn huis binnen en begonnen met machetes om zich heen te slaan. Maurice kon wegkruipen en werd later naar het ziekenhuis gebracht. Omdat hij ook daar niet veilig was, vroeg zijn vader Mugenzi om hulp. Die bracht Maurice en nog een andere jongen die op dezelfde zaal lag daarop naar onderduikadressen buiten Kigali. 
</div>
<figure id="post-20631 media-20631" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/06/47756_fullimage_IMG_3809_preview3.jpeg" alt="Joseph Mugenzi: ‘Ik hoop dat de Nederlandse regering tot inkeer komt.’Foto: Anneke Verbraeken" /><figcaption>Joseph Mugenzi: ‘Ik hoop dat de Nederlandse regering tot inkeer komt.’Foto: Anneke Verbraeken</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Wat is er dan waar van de verhalen dat Mugenzi de leiding zou hebben gehad bij een barricade waar mensen werden gedood? Volgens getuige Baptiste niets. Hij was voor en tijdens de maanden van de moordpartijen leverancier van medicijnen aan de apotheek. ‘Er wás helemaal geen wegversperring bij de apotheek,’ zegt Baptiste. ‘In de straat waar Mugenzi woonde was wél een wegversperring, maar daar was hij overdag helemaal niet, want dan was hij aan het werk. En áls er bij die wegversperring werd gemoord, gebeurde dat overdag en niet ’s nachts.’ 
Mugenzi wordt er ook van beschuldigd actief lid geweest te zijn van de MDR, in die jaren de regeringspartij die de Hutu-meerderheid vertegenwoordigde. Mugenzi heeft dat nooit ontkend. Het staat al in zijn eerste verhoor door de IND uit 2000. Wel ontkende hij lid te zijn geweest van de hardline afsplitsing van de partij, MDR Power, iets wat de IND hem blijft aanwrijven. Overigens is in het IND-dossier geen materiaal te vinden dat wijst op een dergelijk lidmaatschap. 
Wat Mugenzi verder wordt verweten, was dat hij contacten onderhield met familielid en zakenpartner Froduald Karamira. Die was vicevoorzitter van de toenmalige regeringspartij MDR. Na de genocide vluchtte Karamira naar India. Er werden verschillende aanslagen op zijn leven gepleegd en in 1996 werd hij uitgeleverd aan Rwanda. Een jaar later werd hij ter dood veroordeeld wegens zijn rol tijdens de genocide en geëxecuteerd. 
Toch komt Claude in zijn rapport tot de conclusie dat hij niets heeft gevonden dat tegen Mugenzi pleit als het gaat om zijn betrokkenheid bij de voorbereidingen van of deelname aan de genocide. Ook getuige en medicijnenleverancier Baptiste is die mening toegedaan. ‘Mugenzi was altijd aan het werk, ik zag hem nauwelijks in gezelschap, ook niet in dat van mensen die later zijn beschuldigd van genocide. En al is dat het geval, dat is toch niet strafbaar?’
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Ambassademedewerkers gaan af op de rapporten die worden aangeleverd zonder zelf rechtstreeks met bronnen te gaan praten in geval van twijfel. 
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Opmerkelijk is dat het ontlastende rapport van Claude niet terug is te vinden in het uiteindelijke oordeel van de IND. Hoe kan dat? Er is inmiddels een nieuwe ambassadeur in Rwanda, maar een van de diplomaten die zich met de ambtsberichten bezighoudt, werkte al in Kigali toen Claude zijn onderzoek deed. Maar tot mijn verbazing doen ze bij de ambassade net of ze nog nooit van Claude hebben gehoord. Ook hebben ze geen verklaring voor het feit dat de ontlastende getuigenverklaringen zijn verdwenen. Wellicht is sprake geweest van een tweede onderzoek, ‘omdat het eerste niet voldeed’, zo wordt geopperd. 
De naam van de tweede vertrouwensadvocaat mag de ambassade niet geven, dat is vertrouwelijk, net zo als de namen van de getuigen waarop de beschuldigingen zijn gebaseerd. Het is overigens de vraag of de ambassademedewerkers die getuigen zelf wel kennen. Ze gaan af op de rapporten die worden aangeleverd zonder zelf rechtstreeks met bronnen te gaan praten in geval van twijfel. De vertrouwensadvocaat maakt geen bandopnamen van zijn gesprekken en geen  kopieën van identiteitsbewijzen. Niemand weet dus of en hoe de gesprekken zijn gevoerd. Ook in Den Haag, waar op het ministerie van Buitenlandse Zaken de individuele ambtsberichten worden geschreven, en bij de IND, waar het uiteindelijk oordeel wordt vervat in een zogenaamd ‘voornemen’, worden getuigen nooit nader aan de tand gevoeld. De ambassade vertrouwt de lokale onderzoeker, BZ vertrouwt de collega’s van de ambassade, de IND vertrouwt BZ.
Op 16 mei stuurde de raadsman van Mugenzi, Jan Hofdijk, de president van de Haagse rechtbank een brief waarin hij zijn zorg uitte over het weggemoffelde rapport van Claude en de manier waarop ambtsberichten tot stand komen. Ook in een andere zaak, die tegen Jean Baptiste Mugimba, schreef Claude een ontlastend rapport dat niet in de uiteindelijke afweging werd meegenomen. Ook in deze zaak deed Hofdijk zijn beklag. En met resultaat. Begin juni kreeg apotheker Mugenzi zijn verblijfsvergunning weer terug en ook ontvangt hij met terugwerkende kracht zijn AOW. In zijn zaak moet de IND nu met nadere bewijzen komen voor zijn betrokkenheid bij genocide. Ook de zitting van 15 mei van Mugimba werd voor onbepaalde tijd aangehouden.
</div>
<figure id="post-20631 media-20631" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/06/6a66ad27-831d-4f88-81bc-e19e15b089df_mu.jpeg" alt="Minister Ploumen: ‘Kagame zet de mensenrechten opzij voor de veiligheid.’ Frank van Beek/ANP" /><figcaption>Minister Ploumen: ‘Kagame zet de mensenrechten opzij voor de veiligheid.’ Frank van Beek/ANP</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Ik ben blij dat er door de rechter eindelijk wordt geluisterd naar de ontlastende verklaringen over mijn vader,’ zegt zoon René Mugenzi vanuit Londen. Hij is actief in de oppositie tegen de huidige Rwandese regering. In mei 2011 ontdekte de Britse geheime dienst MI5 een complot van Kigali om hem te laten vermoorden. Sindsdien staat René onder bescherming van de Britse staat. Hij zegt zeker te weten dat de vervolging van zijn vader samenhangt met zijn politieke activiteiten.
‘Het is al jarenlang staande praktijk van de Rwandese regering om familieleden van oppositieleden verdacht te maken.’ De beschuldigingen van genocide worden door de Rwandese autoriteiten volgens René gebruikt om levens van mensen te verwoesten. ‘Het is vreemd dat ze pas zo laat met hun aanklacht komen, terwijl er al jarenlang lijsten worden aangelegd. Daar stond mijn vader nooit op. De Rwandese overheid weet dat iemand beschuldigen van genocide een goede manier is om mensen het zwijgen op te leggen en ze te onderdrukken. En als ze een beschuldiging opstellen, zijn er altijd getuigen. Ofwel getuigen die zijn getraind om valse verklaringen af te leggen, of mensen die uit angst voor represailles zeggen wat ze wordt opgedragen.’ 
Getuigen die in stelling worden gebracht door de Rwandese overheid om valse verklaringen af te leggen? Het klinkt ver gezocht. Maar vertrouwensadvocaat Claude zegt dat het wel degelijk gebeurt. ‘Als je weigert een belastende verklaring af te leggen over iemand, krijg je problemen. Je kan dan zelf worden beschuldigd.’ Medicijnenleverancier Baptiste: ‘Mijn vrouw is Tutsi. Zij werd benaderd om te getuigen tegen iemand uit het zuiden van het land. Mijn vrouw komt uit het westen en kende de beschuldigde persoon niet, noch de feiten waarvan hij werd verdacht. Zij moest dus tegen iemand getuigen die ze helemaal niet kende. Ze durfde niet te weigeren.’ 
Dat Rwanda een autoritair geregeerd land is en dat president Paul Kagame geen enkele oppositie tolereert, bestrijdt niemand, ook de Nederlandse regering niet. ‘Kagame zet de mensenrechten opzij voor de veiligheid van zijn land,’ zei minister Ploumen van Ontwikkelings samenwerking half mei in de Tweede Kamer. Ook Maina Kiai, een speciale VN-rapporteur die Rwanda onlangs bezocht, maakt zich ernstig zorgen over de manier waarop het huidige regime in Rwanda ‘een wettelijk kader heeft geschapen dat critici monddood maakt’. Als om de observaties van Kiai te onderstrepen, zei president Kagame onlangs dat hij door zal blijven gaan met het arresteren van opposanten en dat hij er niet voor terug zal deinzen ‘degenen die bezig zijn met het destabiliseren van ons land op klaarlichte dag dood te schieten’. Ploumen beloofde Kagame te bellen om haar verontrusting uit te spreken.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
De IND lijkt selectief te winkelen in het verzamelde materiaal
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Toch heeft staatssecretaris Fred Teeven meerdere keren verklaard te geloven in het Rwandese rechtssysteem, waar Nederland de afgelopen jaren veel geld in investeerde. Hij ziet dan ook geen belemmeringen voor uitlevering, zeker nu ook het Europese Hof heeft geoordeeld dat een Zweedse genocideverdachte in Rwanda zelf kan worden berecht.
In de zaak-Mugenzi en wellicht ook in die van Mugimba is door de Nederlandse rechter – voor de eerste keer – tegenspel geboden aan Teeven en de IND, met dank aan een dappere klokkenluider. De grote vraag is hoe het de andere Rwandezen die worden bedreigd met uitzetting zal vergaan. Op 17 juni zou de eerste Rwandees, Jean Damascene Rugomboka, worden uitgezet als ongewenste vreemdeling.
Maar die uitzetting is op last van de rechter opgeschort. Eerst moet worden uitgezocht of Rugomboka in Rwanda geen onmenselijke behandeling wacht. Ook Rugomboka’s dossier rammelt volgens zijn advocaat Flip van Leeuwen aan alle kanten. Een voorbeeld: een van de getuigen zei tegen de vertrouwensadvocaat nooit iets gemerkt te hebben van activiteiten van Rugomboka tegen Tutsi’s ten tijde van de genocide. Een ontlastende verklaring zou je denken. Maar nee, degene die het rapport maakte voor de ambassade, noteert: ‘Dat betekent niet dat hij onschuldig is.’ 
Voor apotheker Mugenzi is uitzetting voorlopig van de baan, maar er zal duidelijk moeten worden hoe het kan dat ontlastend materiaal uit IND-dossiers verdwijnt. De IND lijkt selectief te winkelen in het verzamelde materiaal. Zonder de Rwandese klokkenluider was dit nooit boven tafel gekomen. Mugenzi is opgelucht. ‘Ik hoop dat de Nederlandse regering tot inkeer komt. Vertrouw de getuigenissen uit Rwanda niet. Over de ruggen van onschuldige mensen wordt politiek bedreven.’
</div>
<div class="wpg-element kader">
<h3>Naschrift</h3>
In een brief van 11 juni aan de Immigratie- en Naturalisatiedienst schrijft Buitenlandse Zaken dat het rapport van Claude over Joseph Mugenzi niet naar Den Haag is gestuurd omdat het ‘onvoldoende bruikbare informatie’ had opgeleverd. ‘Het rapport is om deze reden niet door de ambassade met het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag gedeeld’. Het dossier van Mugenzi is ‘wel op de ambassade bewaard in het dossier van betrokkene’. Met andere woorden: het rapport met de ontlastende verklaringen is in een lade beland. Buitenlandse Zaken verklaart zich nu bereid om de rechtbank inzage in het rapport te verschaffen en een mondelinge toelichting te geven over de totstandkoming van het individueel ambtsbericht. Wordt vervolgd.
</div>

‘Mugenzi redde mensen’

<div class="wpg-element paragraph">
De 65-jarige Rwandese apotheker Joseph Mugenzi bezat een ruim huis en een goedlopende apotheek in de hoofdstad Kigali. In Nederland is hij vervallen tot bittere armoede. Het appartement waarin ik hem dit voorjaar opzocht, was zo goed als leeg; hij kreeg het te leen van een vriend. Mugenzi, die al veertien jaar in Nederland woont en tot voor kort over een vluchtelingenstatus beschikte, had geen baan, geen uitkering, geen ziektekostenverzekering. De reden dat hij als een paria leefde? Volgens de Immigratie en Naturalisatiedienst (IND) was Mugenzi een massamoordenaar. Hij zou tijdens de genocide in Rwanda in april 1994 bij een wegversperring leiding hebben gegeven aan moordpartijen. De IND baseerde haar beschuldiging op een rapport dat de Nederlandse ambassade in 2012 liet maken. Mugenzi ontkende. Ik ging naar Rwanda om vast te stellen wie gelijk had, de IND of Mugenzi.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Onderduikadressen </h3>
Kigali, half mei. Klokkenluider Claude zit tegenover me. Zijn echte naam wil hij niet in de krant, hij is bang dat hij problemen krijgt met de Rwandese autoriteiten. Claude werkte gedurende twee jaar als ‘vertrouwensadvocaat’ voor de Nederlandse ambassade, waar hij informatie verzamelde voor Individuele Ambtsberichten. Nederlandse diplomaten gaven Claude een lijst vragen en uiterlijk vier weken later moest hij een ‘definitief rapport in het Engels of het Frans’ aanleveren, zo staat te lezen in het contract dat hij laat zien en dat werd ondertekend door Claude en de toenmalige ambassadeur Frans Makken. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Claude deed ook onderzoek naar apotheker Joseph Mugenzi. Hij laat het halve A4’tje zien met vragen van de ambassade. Wat was Mugenzi’s rol tijdens de genocide? Wat was zijn functie binnen de regeringspartij MDR, die fel tegen de huidige regeringspartij RPF, was? Wat was zijn relatie met de hardliners? Claude kwam al snel tot de conclusie dat Mugenzi zich nooit met de moord-partijen had ingelaten, integendeel, hij redde mensen. Claudes ontlastende conclusies kwamen tot zijn verbazing niet terug in het uiteindelijke Ambtsbericht. Dat vindt hij onbegrijpelijk. Daarom wil hij praten, om te voorkomen dat andere Rwandese genocideverdachten hetzelfde gebeurt. Een van de mensen die Claude opspoorde, was Sylviane, een Tutsi-vrouw die bevriend was met Mugenzi. Toen het moorden een paar weken aan de gang was, huurde Mugenzi een huis voor haar en haar familie waar ze veilig waren. Sylviane bevestigt tegenover mij de ontlastende verklaringen die ze eerder tegenover Claude aflegde. Ook vertelt ze dat ze Mugenzi later in 1994 in een Congolees vluchtelingenkamp tegenkwam, toen ze beiden op de vlucht waren voor het geweld. ‘Hij gaf me de sleutels van zijn apotheek. Die kon ik overnemen met alles wat erin zat. Hij ging niet terug naar Kigali omdat het voor Hutu’s veel te gevaarlijk was daar.’ Maar de apotheek bleek bij Sylvianes terugkeer in Kigali al door anderen in bezit te zijn genomen. Claude spoorde ook Jean en zijn zoon Maurice op, die eveneens door Mugenzi werden gered. En ook zij herhalen tegenover mij de ontlastende verklaringen die ze eerder aflegden. Op het gezicht van Maurice zit een litteken van oor tot neus. Tijdens een van de eerste dagen van de genocide, hij was vier jaar oud, vielen mannen zijn huis binnen en begonnen met machetes om zich heen te slaan. Maurice kon wegkruipen en werd later naar het ziekenhuis gebracht. Omdat hij ook daar niet veilig was, vroeg zijn vader Mugenzi om hulp. Die bracht Maurice en nog een andere jongen die op dezelfde zaal lag daarop naar onderduikadressen buiten Kigali. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Geëxecuteerd </h3>
Wat is er dan waar van de verhalen dat Mugenzi de leiding zou hebben gehad bij een barricade waar mensen werden gedood? Volgens getuige Baptiste niets. Hij was voor en tijdens de maanden van de moordpartijen leverancier van medicijnen aan de apotheek. ‘Er wás helemaal geen wegversperring bij de apotheek,’ zegt Baptiste. ‘In de straat waar Mugenzi woonde was wél een wegversperring, maar daar was hij overdag helemaal niet, want dan was hij aan het werk. En áls er bij die wegversperring werd gemoord, gebeurde dat overdag en niet ’s nachts.’ Mugenzi wordt er ook van beschuldigd actief lid geweest te zijn van de MDR, in die jaren de regeringspartij die de Hutu-meerderheid vertegenwoordigde. Mugenzi heeft dat nooit ontkend. Het staat al in zijn eerste verhoor door de IND uit 2000. Wel ontkende hij lid te zijn geweest van de hardline afsplitsing van de partij, MDR Power, iets wat de IND hem blijft aanwrijven. Overigens is in het IND-dossier geen materiaal te vinden dat wijst op een dergelijk lidmaatschap. Wat Mugenzi verder wordt verweten, was dat hij contacten onderhield met familielid en zakenpartner Froduald Karamira. Die was vicevoorzitter van de toenmalige regeringspartij MDR. Na de genocide vluchtte Karamira naar India. Er werden verschillende aanslagen op zijn leven gepleegd en in 1996 werd hij uitgeleverd aan Rwanda. Een jaar later werd hij ter dood veroordeeld wegens zijn rol tijdens de genocide en geëxecuteerd. Toch komt Claude in zijn rapport tot de conclusie dat hij niets heeft gevonden dat tegen Mugenzi pleit als het gaat om zijn betrokkenheid bij de voorbereidingen van of deelname aan de genocide. Ook getuige en medicijnenleverancier Baptiste is die mening toegedaan. ‘Mugenzi was altijd aan het werk, ik zag hem nauwelijks in gezelschap, ook niet in dat van mensen die later zijn beschuldigd van genocide. En al is dat het geval, dat is toch niet strafbaar?’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Vertrouwelijk </h3>
Opmerkelijk is dat het ontlastende rapport van Claude niet terug is te vinden in het uiteindelijke oordeel van de IND. Hoe kan dat? Er is inmiddels een nieuwe ambassadeur in Rwanda, maar een van de diplomaten die zich met de ambtsberichten bezighoudt, werkte al in Kigali toen Claude zijn onderzoek deed. Maar tot mijn verbazing doen ze bij de ambassade net of ze nog nooit van Claude hebben gehoord. Ook hebben ze geen verklaring voor het feit dat de ontlastende getuigenverklaringen zijn verdwenen. Wellicht is sprake geweest van een tweede onderzoek, ‘omdat het eerste niet voldeed’, zo wordt geopperd. De naam van de tweede vertrouwensadvocaat mag de ambassade niet geven, dat is vertrouwelijk, net zo als de namen van de getuigen waarop de beschuldigingen zijn gebaseerd. Het is overigens de vraag of de ambassademedewerkers die getuigen zelf wel kennen. Ze gaan af op de rapporten die worden aangeleverd zonder zelf rechtstreeks met bronnen te gaan praten in geval van twijfel. De vertrouwensadvocaat maakt geen bandopnamen van zijn gesprekken en geen kopieën van identiteitsbewijzen. Niemand weet dus of en hoe de gesprekken zijn gevoerd. Ook in Den Haag, waar op het ministerie van Buitenlandse Zaken de individuele ambtsberichten worden geschreven, en bij de IND, waar het uiteindelijk oordeel wordt vervat in een zogenaamd ‘voornemen’, worden getuigen nooit nader aan de tand gevoeld. De ambassade vertrouwt de lokale onderzoeker, BZ vertrouwt de collega’s van de ambassade, de IND vertrouwt BZ.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Angst voor represailles </h3>
Op 16 mei stuurde de raadsman van Mugenzi, Jan Hofdijk, de president van de Haagse rechtbank een brief waarin hij zijn zorg uitte over het weggemoffelde rapport van Claude en de manier waarop ambtsberichten tot stand komen. Ook in een andere zaak, die tegen Jean Baptiste Mugimba, schreef Claude een ontlastend rapport dat niet in de uiteindelijke afweging werd meegenomen. Ook in deze zaak deed Hofdijk zijn beklag. En met resultaat. Begin juni kreeg apotheker Mugenzi zijn verblijfsvergunning weer terug en ook ontvangt hij met terugwerkende kracht zijn AOW. In zijn zaak moet de IND nu met nadere bewijzen komen voor zijn betrokkenheid bij genocide. Ook de zitting van 15 mei van Mugimba werd voor onbepaalde tijd aangehouden. ‘Ik ben blij dat er door de rechter eindelijk wordt geluisterd naar de ontlastende verklaringen over mijn vader,’ zegt zoon René Mugenzi vanuit Londen. Hij is actief in de oppositie tegen de huidige Rwandese regering. In mei 2011 ontdekte de Britse geheime dienst MI5 een complot van Kigali om hem te laten vermoorden. Sindsdien staat René onder bescherming van de Britse staat. Hij zegt zeker te weten dat de vervolging van zijn vader samenhangt met zijn politieke activiteiten. ‘Het is al jarenlang staande praktijk van de Rwandese regering om familieleden van oppositieleden verdacht te maken.’ De beschuldigingen van genocide worden door de Rwandese autoriteiten volgens René gebruikt om levens van mensen te verwoesten. ‘Het is vreemd dat ze pas zo laat met hun aanklacht komen, terwijl er al jarenlang lijsten worden aangelegd. Daar stond mijn vader nooit op. De Rwandese overheid weet dat iemand beschuldigen van genocide een goede manier is om mensen het zwijgen op te leggen en ze te onderdrukken. En als ze een beschuldiging opstellen, zijn er altijd getuigen. Ofwel getuigen die zijn getraind om valse verklaringen af te leggen, of mensen die uit angst voor represailles zeggen wat ze wordt opgedragen.’ Getuigen die in stelling worden gebracht door de Rwandese overheid om valse verklaringen af te leggen? Het klinkt ver gezocht. Maar vertrouwensadvocaat Claude zegt dat het wel degelijk gebeurt. ‘Als je weigert een belastende verklaring af te leggen over iemand, krijg je problemen. Je kan dan zelf worden beschuldigd.’ Medicijnenleverancier Baptiste: ‘Mijn vrouw is Tutsi. Zij werd benaderd om te getuigen tegen iemand uit het zuiden van het land. Mijn vrouw komt uit het westen en kende de beschuldigde persoon niet, noch de feiten waarvan hij werd verdacht. Zij moest dus tegen iemand getuigen die ze helemaal niet kende. Ze durfde niet te weigeren.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Monddood </h3>
Dat Rwanda een autoritair geregeerd land is en dat president Paul Kagame geen enkele oppositie tolereert, bestrijdt niemand, ook de Nederlandse regering niet. ‘Kagame zet de mensenrechten opzij voor de veiligheid van zijn land,’ zei minister Ploumen van Ontwikkelingssamenwerking half mei in de Tweede Kamer. Ook Maina Kiai, een speciale VN-rapporteur die Rwanda onlangs bezocht, maakt zich ernstig zorgen over de manier waarop het huidige regime in Rwanda ‘een wettelijk kader heeft geschapen dat critici monddood maakt’. Als om de observaties van Kiai te onderstrepen, zei president Kagame onlangs dat hij door zal blijven gaan met het arresteren van opposanten en dat hij er niet voor terug zal deinzen ‘degenen die bezig zijn met het destabiliseren van ons land op klaarlichte dag dood te schieten’. Ploumen beloofde Kagame te bellen om haar verontrusting uit te spreken. Toch heeft staatssecretaris Fred Teeven meerdere keren verklaard te geloven in het Rwandese rechtssysteem, waar Nederland de afgelopen jaren veel geld in investeerde. Hij ziet dan ook geen belemmeringen voor uitlevering, zeker nu ook het Europese Hof heeft geoordeeld dat een Zweedse genocideverdachte in Rwanda zelf kan worden berecht. In de zaak-Mugenzi en wellicht ook in die van Mugimba is door de Nederlandse rechter – voor de eerste keer – tegenspel geboden tegen Teeven en de IND, met dank aan een dappere klokkenluider. De grote vraag is hoe het de andere Rwandezen die worden bedreigd met uitzetting zal vergaan. Op 17 juni zou de eerste Rwandees, Jean Damascene Rugomboka, worden uitgezet als ongewenste vreemdeling. Maar die uitzetting is op last van de rechter opgeschort. Eerst moet worden uitgezocht of Rugomboka in Rwanda geen onmenselijke behandeling wacht. Ook Rugomboka’s dossier rammelt volgens zijn advocaat Flip van Leeuwen aan alle kanten. Een voorbeeld: een van de getuigen zei tegen de vertrouwensadvocaat nooit iets gemerkt te hebben van activiteiten van Rugomboka tegen Tutsi’s ten tijde van de genocide. Een ontlastende verklaring zou je denken. Maar nee, degene die het rapport maakte voor de ambassade, noteert: ‘Dat betekent niet dat hij onschuldig is.’ Voor apotheker Mugenzi is uitzetting voorlopig van de baan, maar er zal duidelijk moeten worden hoe het kan dat ontlastend materiaal uit IND-dossiers verdwijnt. De IND lijkt selectief te winkelen in het verzamelde materiaal. Zonder de Rwandese klokkenluider was dit nooit boven tafel gekomen. Mugenzi is opgelucht. ‘Ik hoop dat de Nederlandse regering tot inkeer komt. Vertrouw de getuigenissen uit Rwanda niet. Over de ruggen van onschuldige mensen wordt politiek bedreven.’ 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland 21 juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland 21 juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Vrij Nederland 21 juni 2014
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
 De vertrouwensadvocaat en de getuigen in Rwanda wilden niet met hun echte naam in de krant uit angst voor hun veiligheid. Bij de vertrouwensadvocaat zijn details weggelaten die naar hem terug te leiden zouden zijn. Zie ook p. 54
</div>

‘Mugenzi heeft nooit gemoord, integendeel, hij redde mensen’

<div class="lead">Twintig jaar na dato werkt Nederland nog altijd samen met de Rwandese justitie bij het opsporen van genocideverdachten. Krijgen ze wel een eerlijk proces?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Jean Claude Iyamuremye oogt als een zachtaardig mens, een lieve vader voor zijn drie kinderen, een gezinsman die in Voorburg een appartement bewoont en een rustig leven leidt. Maar volgens de Rwandese autoriteiten is hij een monster, een man die in april 1994 bij de École Technique Officielle (ETO) in de hoofdstad Kigali zou hebben meegedaan aan een grootschalige moordpartij waarbij meer dan tweeduizend Rwan­dezen het leven lieten. Tegen doodsbange Tutsi’s die hun toevlucht zochten bij de school zou hij hebben gezegd: ‘Hoe durven jullie weg te lopen! Realiseren jullie je niet dat ik jullie nu allemaal kan vermoorden? Het enige wat ik hoef te doen is deze granaat tot ontploffing brengen.’ Twee getuigen zeiden dat Iyamuremye lid was van de Interahamwe, de Hutu-moord­bri­ga­des die Tutsi’s afmaakten. Ook zijn vader en broer zouden hebben meegedaan.
</div>
Iyarmuremye (38) zou aanvankelijk in Nederland strafrechtelijk worden vervolgd. Maar uit Rwanda kwam weinig hard bewijs, zo vertelt zijn advocaat Michiel Pestman. De zaak leek volgens de raadsman op een fiasco af te stevenen, maar na een aantal maanden absolute stilte kwam Rwanda opeens met een uitleveringsverzoek. De verdediging heeft het vermoeden dat druk is onderhandeld tussen Rwanda en Nederland, maar verzoeken om meer informatie zijn niet gehonoreerd. De Rwandese consul in Den Haag liet Pestman weten dat hij de straf van zes jaar en acht maanden voor de wél in Nederland veroordeelde Rwan­dese genocidepleger Yvonne B. teleurstellend laag vond. Pestman: ‘Daarom ligt er nu het uitleveringsverzoek. Mijn cliënt mag de dans niet ontspringen, en daar dreigde het in Nederland wel op uit te lopen.’
<div class="figure--right">
<figure id="post-23435 media-23435" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/04/35a7e35f-b166-4333-a3ff-a6ada171494f_Iyamuremye.jpg" alt="Twee geuigen zeiden dat Iyamuremye lid was van de Interahamwe, de Hutu-moordbrigades die Tutsi's afmaakten" /><figcaption>Twee geuigen zeiden dat Iyamuremye lid was van de Interahamwe, de Hutu-moordbrigades die Tutsi&#8217;s afmaakten</figcaption></figure>
</div>
<h5>Familie uitgemoord</h5>
Uitleveren van genocideverdachten aan Rwanda was de afgelopen jaren in heel Europa omstreden. Kun je wel mensen terugsturen naar een land waar een autoritaire president aan de macht is, waar getuigen worden bedreigd en van een eerlijk proces geen sprake is? Nee, vonden het Britse hooggerechtshof en ook het Internationale Rwanda Tribunaal nog in 2008 en 2009. Maar in 2011 keerde het tij.
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde dat een Zweed­se genocideverdachte kon worden uitgeleverd omdat er in Rwan­da inmiddels een – met Nederlandse hulp gebouwde – gevangenis was die aan internationale standaarden voldeed. Verder waren er positieve ontwikkelingen in het Rwandese justitiële systeem.
In december 2013 volgde de rechtbank dat oordeel in de zaak-Iyamuremye. In Rwanda waren weliswaar ‘obstakels’ voor een eerlijk proces, maar dat stond uitlevering niet in de weg. Die obstakels waren overigens aanzienlijk, zo blijkt uit rapporten van internationale waarnemers. Het zwijgrecht wordt niet altijd gerespecteerd, net als het recht van verdachten om belastende getuigen te ondervragen. Dossiers worden niet vertaald en de getuigenbescherming is niet altijd goed geregeld. Maar steeds weer reageerde het Rwandese hooggerechtshof adequaat op justitiële misstappen. Daarom is er niet ‘op voorhand’ sprake van ‘een flagrante inbreuk’ op het recht op een eerlijk proces, aldus de Haagse rechtbank. Binnen­kort dient Iyamuremye’s beroep in cassatie bij de Hoge Raad.
In de uitleveringszaak wordt alleen gekeken naar de kwaliteit van de rechtsgang zelf, niet naar de inhoud. De familie vreest dat Jean Claude ­Iyamuremye een oneerlijk proces krijgt, over de beschuldigingen zelf zijn ze verbaasd én verontwaardigd. Broer Jerome acht het onmogelijk dat de toen achttienjarige Jean Claude zich in 1994 schuldig maakte aan moordpartijen. Integendeel. Hun beider moeder was Tutsi en de familie aan haar kant werd uitgemoord. Hun vader, een oud-burgemeester, probeerde destijds juist iedereen te beschermen tegen het geweld. Een groep Tutsi’s zou hun toevlucht hebben gevonden bij de familie.
<h5>Van alle blaam gezuiverd</h5>
Wat opvalt in het dossier-Iyamuremye is dat de Nederlandse Immi­gra­tie en Naturalisatie Dienst getuigenverklaringen uit Rwanda zonder meer als betrouwbaar accepteert. Is de IND niet al te goed van vertrouwen?
Immers, in december 2012 oordeelde de rechtbank in Den Haag in een andere zaak dat moet worden opgepast met getuigenverklaringen uit Rwanda, zeker als die jaren na de genocide zijn afgelegd.
En dan is er nog iets. De IND baseert zich voor een belangrijk deel op getuigenissen in het rapport Left to Die at Eto and Nyanza uit 2001, dat is opgesteld door de mensenrechtenorganisatie African Rights. Die organisatie is omstreden, omdat die zich zeer dicht tegen de Rwandese regering heeft aan genesteld. Zo dook een factuur van de Rwandese overheid op uit juni 2008 waarin honderdduizend dollar werd betaald aan African Rights voor de publicatie van een boek en andere werkzaamheden.
<div class="figure--right">
<figure id="post-23435 media-23435" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/04/caf92d9c-497c-4462-9685-bf46b8367a6a_iyamuremye2.jpg" alt="" border="&quot;" /></figure>
</div>
Verschillende Rwandezen die door African Rights werden beschuldigd van betrokkenheid bij genocide werden later van alle blaam gezuiverd. Dat overkwam ook de voormalige brigade-generaal Léonidas Rusatira, die in 2002 drie maanden vastzat bij het Rwanda-tribunaal in de Tanzaniaanse stad Arusha. Hij zou mede leiding hebben gegeven aan de moordpartijen bij dezelfde school in Kigali waar ook Iyar­murenye actief zou zijn geweest. Rusatira werd uiteindelijk bij gebrek aan bewijs door het tribunaal ontslagen van rechtsvervolging.
Ter ontlasting van Iyamuremye schreef Rusatira een brief, waarin hij uitdrukkelijk het rapport van African Rights noemt als de reden voor zijn arrestatie. Onbegrijpelijk, schreef hij, want ook al was hij een hoge officier in het Rwandese leger, hij walgde van de moordpartijen en deed er naar eigen zeggen juist alles aan om mensen te redden. Zo zou ook hij honderden in het nauw gebrachte Tutsi’s naar zijn huis hebben gebracht waar ze konden schuilen.
<div class="wpg-element streamer">
<q class="pull-right">De IND baseert zich op een rapport van het omstreden African Rights</q>
</div>
‘Is Jean Claude, ook hij, niet het slachtoffer van valse beschuldigingen?’ schreef Rusatira in zijn brief. Ver­der verzekerde hij dat Iyamu­remyes familie – ze woonden in dezelfde buurt en kenden elkaar – niets met de Interahamwe van doen hebben gehad.
Op de IND-ambtenaren maakte de brief van de oud-brigade-generaal geen indruk. Daarentegen bleven ze African Rights beschouwen als een betrouwbare bron. Andere ontlastende getuigen die Iyamuremye wilde laten horen, werden niet toegelaten.
<h5>Drijvende kracht</h5>
Wat tegen het verhaal van Iyamuremye pleit, is dat hij door getuigen werd genoemd in de zaak tegen Interahamwa-leider Georges Rutaganda die tot levenslang werd veroordeeld, onder meer wegens zijn betrokkenheid bij de moordpartijen bij de ETO. Getuigen in die zaak vertelden hoe Iyamuremyes vader, broer Gerard en hijzelf actief deel namen aan de slachtingen. Ze noemen hem bij zijn bijnaam ‘Nzinga’ wat Kinyarwanda is voor ‘vouw’, omdat hij altijd zijn broekspijpen oprolde. Verder heeft de IND twee andere feiten tegen Iyamuremye: toen hij een aanvraag deed bij de vluchtelingenorganisatie UNHCR voor een vluchtelingenstatus, verklaarde hij tijdens de genocide in Congo te zijn geweest. Onjuist: hij was tijdens de moordpartijen wel degelijk in Kigali en vluchtte pas in juli 1994 naar Congo. Hierover zei hij tegen de IND dat hem was geadviseerd te verhullen dat hij in Rwanda was omdat dat zijn kansen op een status zou verkleinen.
Verder komt Iyamuremyes naam voor op een lijst van reservisten van de burgerbescherming. Die lijst dateert van vlak voor de genocide. Dat hij op die lijst voorkomt, daar heeft Iyamuremye geen verklaring voor. De IND stelt de ‘Defense Civil’ gelijk met de Interahamwe. Advocaat Pestman: ‘Dat de namen op die lijst leden van de Interahamwa zouden zijn, is een niet bewezen aanname.’
Uit een individueel ambtsbericht van april 2011 blijkt dat diplomaten van de Nederlandse ambassade in Kigali spraken met vijf anonieme bronnen die allen verklaarden dat Iyamuremye samen met zijn vader en zijn broer Gerard leiding gaven aan de moordpartijen bij de ETO. Vier van de bronnen meldden dat Iyamuremye vanaf het begin bij de Interahamwa betrokken was en drijvende kracht was achter bijeenkomsten, manifestaties én moordpartijen. Opvallend genoeg kende geen van de door de ambassade opgespoorde getuigen zijn bijnaam Nzinga, precies de naam waarmee hij door getuigen eerder in het African Rights rapport steeds weer werd aangeduid.
<figure id="post-23435 media-23435" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/04/9e7179c1-e5fb-44ef-b94f-77fa9a3998ec_Teevenrwanda.jpg" alt="Teeven in Rwanda. Nederland werkt intensief met Rwanda samen op het gebied van justitie. De opsporing en vervolging van oorlogsmisdadigers is daar een onderdeel van." /><figcaption>Teeven in Rwanda. Nederland werkt intensief met Rwanda samen op het gebied van justitie. De opsporing en vervolging van oorlogsmisdadigers is daar een onderdeel van.</figcaption></figure>
<h5>Ondermaats proces</h5>
In zijn dossier zegt Iyamuremye te weten waarom Rwanda hem achter de tralies wil hebben: hij heeft informatie die Kigali onwelgevallig zou zijn. Hij was in 1996 en 1997 ooggetuige van moordpartijen in Congo, waar Rwandese troepen Hutu-vluchtelingen aanvielen. Daarvan werd een rapport gemaakt door de Verenigde Naties waaraan hij naar eigen zeggen heeft meegewerkt. Verder verdwenen zijn vader en broer in respectievelijk 1996 en 1997 nadat ze waren opgepakt door de Rwandese autoriteiten. De reden voor zijn vaders verdwijning zou zijn geweest dat hij na de genocide had geweigerd zich aan te sluiten bij de politieke partij van de huidige president Paul Kagame, aldus advocaat Michiel Pestman.
Pestman verwijst naar oppositieleider Victoire Ingabire, die zestien jaar in Nederland woonde, terugkeerde naar Rwanda en daar sinds oktober 2010 vastzit, mede omdat Nederland huiszoeking deed en daarna ondanks protesten in de Tweede Kamer een stapel documenten overdroeg aan Rwanda die zijn gebruikt in haar proces. Iyamuremye is een aanhanger van Ingabire en volgens Pest­man goed bevriend met de familie.
Het proces-Ingabire werd door Human Rights Watch en Amnesty International afgedaan als ondermaats. Rechters waren bevooroordeeld, getuigen zouden onder druk zijn gezet en gemarteld. Het was volgens de mensrechtenorganisaties een bewijs dat de Rwandese regering zich geen raad weet met politieke oppositie.
Afgelopen vrijdag deed advocaat Pestman namens Iyamuremye aangifte wegens oorlogsmisdaden tegen de Rwandese president Paul Kagame en anderen die betrokken waren bij de moordpartijen in Congo. Pestman wilde hiervoor met zijn collega Goran Sluiter afreizen naar Rwanda, maar hun werd een visum geweigerd. Een heel contrast met de Nederlandse autoriteiten die immer op een gastvrij onthaal kunnen rekenen in Kigali. ‘De justitiële autoriteiten zijn altijd zeer behulpzaam in de ondersteuning van onze onderzoeks­teams tijdens hun werk in Rwanda,’ liet het ministerie van Justitie weten in 2010 in een schriftelijke verklaring die werd gestuurd naar het Europese hof voor de rechten van de mens waar de eerdergenoemde zaak van de in Zweden woonachtige genocideverdachte werd behandeld.
Advocaat Pestman hoopt dat de Nederlandse autoriteiten tot inkeer komen. ‘We laten ons allemaal een rad voor ogen draaien,’ zegt hij. ‘Het verzoek om uitlevering is puur politiek. Mijn cliënt kan, als hij wordt teruggestuurd, op alles rekenen behalve op een eerlijk proces. Hij vreest dat hij uitlevering naar Rwanda niet zal overleven.’
<div class="wpg-element kader">
<div class="info-box">
<h4>Interviewverzoek Vrij Nederland afgewezen</h4>
Een verzoek van Vrij Nederland om Iyamuremye te interviewen in de penitentiaire inrichting te Zoetermeer werd op 27 februari afgewezen. De directie liet weten na overleg met de Rwandese autoriteiten een interview niet opportuun te achten. Gevreesd werd voor de ‘niet voorzienbare invloed’ op de Nederlands-Rwandese verhoudingen. De Nederlandse justitiële autoriteiten hadden overlegd met hun collega’s in Rwanda, zo liet de directie weten. En omdat in Rwanda Iyamuremye vanuit de gevangenis nooit de pers te woord zou mogen staan, gebeurt dat hier ook niet. Verder werd het interview afgewezen omdat niet kon worden ingeschat welke invloed een publicatie kon hebben op ‘de gevoelens van nabestaanden van de slachtoffers van genocide’.Op vrijdag 4 april diende een kort geding tegen de staat der Nederlanden om alsnog toegang te krijgen tot ­Iyamuremye. De rechter doet op 16 april uitspraak. Iyamuremye wendde zich na de afwijzing van de interviewaanvraag met succes tot de beklagcommissie van de Penitentiaire Inrichting Haaglanden. Die stelde op 28 maart dat de afwijzing van het interview ‘onvoldoende gemotiveerd’ was. Tijdens het kort geding liet de Staat weten in hoger beroep te gaan tegen deze beslissing en schorsing van de uitspraak te willen.Update: Vandaag, op 16 april, is in het kort geding door de rechter geoordeeld dat de bezwaarprocedure moet worden afgewacht, en dat VN Iyamuremye nog altijd niet kan interviewen. <a class="normal" title="https://www.nvj.nl/nieuws/persbericht-journaliste-mag-gedetineerde-niet-interviewen" href="https://www.nvj.nl/nieuws/persbericht-journaliste-mag-gedetineerde-niet-interviewen">Lees hier het persbericht</a>.</div>
</div>
<div class="info-box">
&nbsp;
</div>

Was deze man een moordenaar in Rwanda?

Buitenland
Advocaat Jan Hofdijk maakt zich grote zorgen over zijn cliënte Victoire Ingabire, de Rwandese oppositieleidster die jarenlang met haar gezin in het Nederlandse Zevenhuizen woonde. Zij staat op dit moment in haar vaderland terecht op verdenking van samenzwering tegen de staat en het hebben van een genocidaire ideologie.
Tijdens de genocide in Rwanda in het voorjaar van 1994 werden zo&#8217;n achthonderdduizend tot een miljoen Rwandezen vermoord, vooral Tutsi&#8217;s maar ook Hutu&#8217;s. Dat laatste wordt niet erkend: in de Rwandese wet is opgenomen dat het een genocide op Tutsi&#8217;s betreft. Dat maakt alle Hutu&#8217;s tot genocidairs en alle Tutsi&#8217;s slachtoffer. Mensen als Victoire Ingabire, die wat anders beweren, kunnen achter slot en grendel verdwijnen.
Ingabire vertrok in januari 2010 naar Rwanda om mee te doen met de presidentsverkiezingen in augustus 2010. Dat lukte niet, zij kon haar politieke partij FDU Inkingi niet inschrijven. Drie maanden na haar komst werd ze gearresteerd en beschuldigd van divisionisme (het zaaien van verdeeldheid) en het hebben van een genocidaire ideologie. Ze kreeg huisarrest. In oktober 2010 werd ze voor de tweede keer gearresteerd en gevangen gezet, nu met nieuwe beschuldigingen van terrorisme en samenzwering. Ze zit sindsdien in een cel.
Tegen Ingabire is levenslang geëist. &#8216;Zo&#8217;n proces verloopt niet eerlijk,&#8217; zegt Hofdijk. &#8216;Getuigen worden onder druk gezet en omgekocht om hun verklaringen aan te passen en aanklagers vervalsen bewijs.&#8217; Maar dat zijn niet de enige problemen. Zo is haar eerste advocaat, de Amerikaan Peter Erlinder, op onduidelijke gronden gearresteerd en is haar voorarrest op onrechtmatige wijze verlengd.
Opvallend in dit proces is de sleutelrol die is toebedeeld aan documenten die in december vorig jaar in beslag werden genomen tijdens een huiszoeking in haar woning in Zevenhuizen, waar haar man en kinderen nog steeds wonen. Tijdens de huiszoeking, die plaatsvond op verzoek van het Rwandese Openbaar Ministerie, werden computers, boekhouding en talloze documenten in beslag genomen. In april van dit jaar kwam een delegatie van het Rwandese OM naar Nederland om de in beslag genomen spullen in te zien. Zij selecteerden uit al dit materiaal negen documenten die ze wilden gebruiken in het proces tegen Ingabire. De rechter besloot daarop dat van die negen er drie daadwerkelijk naar Rwanda mochten worden verstuurd.
Grote vraag is natuurlijk hoe belastend de drie documenten zijn. Staat erin dat Ingabire complotteerde tegen de staat? Dat zij opdracht gaf om wapens en granaten te kopen? Soldaten te rekruteren? Niets van dat al, aldus advocaat Hofdijk. Hij mocht afgelopen vrijdag de negen documenten inzien waarover de rechter besliste, samen met een collega en de echtgenoot van Ingabire. Volgens Hofdijk gaat het om onschuldig materiaal. &#8216;Lachwekkend soms. Je vraagt je af waarom het Rwandese OM behoefte heeft aan twee pagina&#8217;s uit een presentatiecursus. En wat wil het zeggen dat Victoire een pamflet van de Oost-Congolese rebellengroep Mai Mai in bezit had? Die pamfletten krijg ik via de mail ook toegestuurd, maar dat wil niet zeggen dat ik het met hun standpunten eens ben.&#8217;
De volgens de Nederlandse advocaten onschuldige documenten mogen tot nu toe niet worden gebruikt in de rechtszaak. Ze zijn namelijk nog niet formeel in bezit van de Rwandezen, die alleen inzage hebben gehad. Op verzoek van ChristenUnie-voorman Joel Voordewind beloofde minister van Buitenlandse Zaken Uri Rosenthal de Kamer te informeren als de documenten zouden worden verstuurd. Groot was dan ook de verbazing toen op de eerste dag van het proces bleek dat de aanklagers hun beschuldiging mede baseerden op vijftien uit Nederland afkomstige documenten, die ter zitting kort werden samengevat. Had Nederland de documenten soms gestuurd zonder de Kamer te informeren? En zo niet, hoe kan het dan dat de Rwandese aanklagers deze vijftien stukken in bezit hebben? En hoezo vijftien?
Advocaat Hofdijk heeft inmiddels zo weinig vertrouwen in het eerlijk verloop van het proces tegen Ingabire, dat hij deze week in een kort geding van minister Rosenthal eist af te zien van verzending van de stukken. &#8216;Het gaat er daar zo oneerlijk aan toe, ik zou er nog geen wc-rol naartoe willen sturen.&#8217; Kamerlid Joel Voordewind, die eerder twee spoeddebatten over de zaak-Ingabire aanvroeg noemt het &#8216;onbegrijpelijk&#8217; dat de Nederlandse regering nog steeds niet wil inzien dat hier sprake is van een politiek proces, dat alleen is bedoeld om de almacht van de Rwandese president Paul Kagame te garanderen. &#8216;Ik ga ervan uit dat de documenten hangende het kort geding dat nu is aangespannen niet naar Rwanda worden verstuurd. Mocht dat onverhoopt toch zijn gebeurd, dan trek ik natuurlijk aan de bel. We hadden afgesproken dat de Tweede Kamer vooraf zou worden geïnformeerd.&#8217;
Wanneer het kort geding plaatsvindt is nog niet bekend. Wel werd maandag bekend dat het proces tegen Ingabire is verdaagd tot 4 oktober.

Een Hutu, dús uit op genocide

Buitenland
Nederland speelde een belangrijke rol bij de verkiezingen in Rwanda. De Nederlandse ambassadeur Frans Makken was de co-voorzitter van het Europese fonds dat de verkiezingen financieel ondersteunde. Hij was de waakhond die namens de internationale donoren moest toezien op het eerlijke verloop van de verkiezingen. De andere voorzitter van de National Election Committee (NEC) is afkomstig van de regeringspartij RPF. De internationale donoren wilden met de benoeming van Makken aan de Rwandese oppositie laten zien dat de onafhankelijkheid van de commissie gegarandeerd was.
De ambassadeur liet zich onlangs in Vrij Nederland nog positief uit over Rwanda. Een land met &#8216;een effectieve overheid&#8217; en &#8216;een fors beleid tegen corruptie, een rekenkamer en een enorme accountability&#8217;. Overheidsgelden worden volgens Makken effectiever en efficiënter besteed dan in de meeste andere landen. Dat president Paul Kagame zich &#8216;bij tijd en wijle&#8217; autocratisch gedraagt, wilde Makken wel toegeven, maar was het niet zo dat diezelfde president daadkrachtig is en geen onderscheid maakt naar etniciteit? De ambassadeur &#8216;zou wensen dat wat vaker ook naar de positieve ontwikkelingen wordt gekeken&#8217;.
Ook voorafgaand aan de verkiezingen was Makken enthousiast. Hij sprak over &#8216;vrije en eerlijke verkiezingen&#8217; die ook nog eens &#8216;technisch goed zijn georganiseerd&#8217;. Zittend president Paul Kagame werd opnieuw tot president gekozen met de onwerkelijke meerderheid van 93 procent van de stemmen. Met zijn positieve kwalificaties gaf Makken een stempel van goedkeuring aan een verkiezingsproces waar &#8211; naar nu steeds duidelijker wordt &#8211; van alles op aan te merken is. In een reactie laat het ministerie weten nog steeds te vinden dat de verkiezingen &#8216;goed georganiseerd&#8217; waren. Wel plaatst het nu de kanttekening dat wel erg veel waarnemers afkomstig waren van de politieke partij van de president.
En ook dat is een understatement.
Hoe Makken erbij komt dat de verkiezingen &#8216;technisch goed waren georganiseerd&#8217; is mij een raadsel. Ik heb met eigen ogen gezien dat het bij het stembureau in St. Famille, hartje Kigali, een rommeltje werd nadat de officiële waarnemers en journalisten waren verdwenen. Stembussen bleven lang open, handen verdwenen in en uit de stembus, papieren werden erin gelegd en er weer uitgehaald en zegels om de stembus te verzegelen werden pas na lang zoeken gevonden. Ook krioelde het plots van waarnemers van Kagame&#8217;s partij, de Rwandan Patriottic Front (RPF). Wat &#8216;s morgens een opgetogen feestje was met muziek, bloemen en vrolijk versierde stemlokalen, bleek &#8216;s avonds veranderd in een bedenkelijke, ja zelfs bedreigende chaos.
Een lokale journalist die anoniem wil blijven, zegt dat het gesjoemel met de stembussen wordt ingegeven door een vorm van competitie tussen de stembureaus. &#8216;Iedereen wil het bureau zijn met honderd procent opkomst en honderd procent stemmen voor Kagame. Niemand wil onderaan de lijst bungelen.&#8217; De journalist vertelt dat de kiescommissie NEC de superuitslagen wat naar beneden heeft aangepast om het resultaat geloofwaardig te laten zijn. &#8216;Waarom denk je dat de percentages overal zo&#8217;n beetje gelijk zijn voor alle kandidaten? Er is niet één stembureau met afwijkende getallen.&#8217;
Dat de NEC de percentages heeft kunnen aanpassen is alleszins mogelijk volgens de journalist: &#8216;Niemand weet hoe het borgen, ofwel consolideren van de stemmen per stembureau is gegaan. Niemand was daarbij. Daar ligt de zwakke plek bij deze verkiezingen en dat verklaart ook waarom we uiteindelijk ruim een dag moesten wachten op de uitslag.&#8217;
Wat is er gebeurd met de stembiljetten tussen maandag 9 augustus na het tellen van de stemmen en woensdagochtend 11 augustus, de officiële bekendmaking van de resultaten? Dat is inderdaad de grote vraag. Geen enkele waarnemer heeft het transport gevolgd van de 15.600 stembussen naar de dertig districten waar de stemmen werden herteld. Ook het transport van de districten naar het hoofdkantoor in Kigali gebeurde zonder onafhankelijke waarnemers.
Na meldingen over onregelmatigheden rond de borging hebben de Europese landen die hebben meebetaald aan de organisatie van de verkiezingen (naast Nederland zijn dat Zweden, het Verenigd Koninkrijk en de Europese Commissie) steeds meer vragen. Ambassadeur Makken heeft bij de Rwandese autoriteiten namens de donoren om opheldering gevraagd over de gang van zaken. Pijnlijk, omdat hij kort ervoor nog had verklaard dat alles er free and fair aan toe zou gaan.
Makkens aanvankelijke lof?voor de Rwandese stembusgang komt hem in Vlaanderen op stevige kritiek te staan. Afrikakenner en journalist Walter Zinzen laakte in De Standaard de weinig kritische houding van Makken, en ook de Antwerpse hoogleraar en Rwandakenner Filip Reyntjens heeft stevige kritiek op Nederland. Hij vindt dat minister Maxime Verhagen de Tweede Kamer &#8216;eenzijdig en onvolledig voorlicht&#8217; over Rwanda.
Internationale waarnemers van de Commonwealth (Groot-Brittannië en voormalige koloniën) hadden net als Makken weliswaar lof voor het stemproces en de hoge opkomst, maar toonden zich bezorgd over de politieke en maatschappelijke context waarin de verkiezingen plaatsvonden. Hoe kon het dat de regering vier presidentskandidaten had afgevaardigd, terwijl de oppositie om juridische en administratieve redenen buitenspel werd gezet? Twee oppositiepartijen, de UDF van de eerder genoemde Ingabire en de Groene Partij Rwanda van Frank Habineza, konden zich niet registreren. Verder had de Commonwealth kritiek op de inperkingen van de mediavrijheid. Twee oppositiekranten kregen een verschijningsverbod, critici werden gearresteerd en soms gemarteld, het voormalige hoofd van de inlichtingendienst ontsnapte aan een aanslag. Een journalist werd voor zijn huis vermoord.
Ook de VS stelden zich kritisch op over het verloop van de verkiezingen, een klap in het gezicht van Kagame, die hier een militaire training kreeg.
Het ministerie in Den Haag schaart zich inmiddels achter de kritiek van de Commonwealth en heeft aangekondigd vragen te stellen over het verloop van de verkiezingen aan de Rwandese overheid. &#8216;De recente gebeurtenissen geven reden tot bezorgdheid over de situatie in Rwanda,&#8217; laat een woordvoerder weten. Ook zijn er in Den Haag vraagtekens bij het buitenspel zetten van de oppositie: &#8216;Nederland en andere donoren willen zich niet mengen in de Rwandese rechtsgang als het gaat om de merites van de juridische en administratieve redenen voor hun uitsluiting,&#8217; aldus Buitenlandse Zaken. &#8216;Wel kan worden vastgesteld dat de Rwandese overheid niet de indruk heeft gewekt ruimhartig mee te hebben gewerkt om binnen de grenzen van de wet participatie van oppositiepartijen mogelijk te maken.&#8217; Hoewel de verkiezingsoverwinning van Kagame &#8216;naar alle waarschijnlijkheid&#8217; de wil van de Rwandese bevolking reflecteert, zal Nederland samen met andere donoren de Rwandese regering &#8216;aanspreken op de geconstateerde onvolkomenheden&#8217;.
Ambassadeur Makken toonde zich maandag bij de Wereldomroep kritischer dan voorheen over de situatie in Rwanda. Ook laat hij weten namens Nederland vragen te zullen stellen aan de Rwandezen over &#8216;de aangetroffen onregelmatigheden&#8217; tijdens de verkiezingen.

Handen in en uit de stembus

Hoe Pijnacker-Nootdorp twaalf miljoen verloor
Het is zwarte maandag 29 september. De financiële wereld staat in brand. Overal kelderen de koersen, Fortis ligt aan het infuus. In Pijnacker-Nootdorp echter zet de plaatsvervangend treasurer in alle rust zijn handtekening. Tien miljoen euro blijft bij Landsbanki. Er staat dan in totaal vijftien miljoen euro bij de IJslandse bank.
Pijnacker-Nootdorp, dinsdag 21 oktober. De raadszaal is vol, in de hal is een groot televisiescherm opgehangen voor de bezoekers die er niet meer bij kunnen. De sfeer is gespannen, de positie van wethouder Kees van der Kraan (CDA, Financiën) staat ter discussie. Twaalf miljoen euro verdween tussen de IJslandse schotsen. Nog geen half uur na aanvang van de extra raadsvergadering wapperen GroenLinks en Leefbaar Pijnacker-Nootdorp (LPN) al met een motie van wantrouwen. Ook coalitiepartner VVD en het eigen CDA stellen zich uitermate kritisch op. Want waarom is er zoveel risico genomen? Waarom werd al het beschikbare kasgeld in IJsland vastgezet? Maar vooral: heeft wethouder Kees van der Kraan er wel bovenop gezeten? Is Van der Kraan wel een alerte crisismanager?
Hoewel de wethouder als een van de krachtigsten van het college wordt gezien, is zijn optreden die avond uitermate zwak. Zijn antwoorden gaan over het navolgen van de regels, het blind moeten kunnen varen op toezichthouders. &#8216;Crisis? Nee, ik had niet het idee dat er een crisis was.&#8217; Niet het eigen CDA, maar de weinig kritische PvdA werpt hem die avond een reddingsboei toe: &#8216;Meneer de wethouder, probeert u niet te zeggen dat het onvoorstelbare is gebeurd?&#8217; &#8216;Inderdaad,&#8217; knikt de wethouder. Om er vervolgens aan toe te voegen: &#8216;We stonden er bij en keken er naar. Niemand had dit domino-effect verwacht.&#8217;
Niet opportuun
Op zondag 28 september wordt het bankenonderdeel van Fortis voorlopig gered dankzij gedeeltelijke nationalisatie. Op maandag 29 september storten de beurzen opnieuw in; die dag maakt Pijnacker-Nootdorp drie en zeven miljoen euro over naar twee korte termijndeposito&#8217;s van Landsbanki. In totaal staat er dan vijftien miljoen op de IJslandse bank. De dag erna wordt Landsbanki de A-status afgenomen. Op 6 oktober grijpt de IJslandse regering in, ten faveure van de IJslandse tegoeden en pensioenen, buitenlandse spaarders lijken het nakijken te hebben.
Diezelfde 6 oktober vervalt een termijndeposito van drie miljoen en Pijnacker-Nootdorp ontvangt, op het nippertje, het geld van Landsbanki. Van der Kraan in de extra raadsvergadering: &#8216;Op 6 oktober kregen we nog gewoon een aflossing terug. Wat mij betreft, was er dus niets aan de hand. Ik was ook net terug van vakantie en had het druk met heel veel zaken.&#8217;
Noch de verklaring op 6 oktober van de IJslandse regering, noch het echec van Landsbanki-dochter Icesave de dag erna, deden bij de wethouder en zijn ambtenaren een alarmbel rinkelen. Pas op woensdag 8 oktober krijgt Van der Kraan een seintje dat er wat aan de hand is. Ook zijn eigen gemeente blijkt geld te hebben vastgezet op een IJslandse bank. De wethouder reageert laconiek. Hij belegt geen crisisberaad, nee, hij &#8216;zou graag per kerende post willen weten wat er aan de hand is&#8217;. Die kerende post blijft uit, want diezelfde avond, tijdens een commissievergadering die nota bene de begroting voor 2009 behandelt, houdt de wethouder zijn mond. Ook als hem expliciet door CDA&#8217;er Van der Sande gevraagd wordt of de kredietcrisis gevolgen heeft voor de eigen gemeentelijke begroting, vertelt hij niets over de problemen met Landsbanki. &#8216;Ik had geen details en vond het daarom niet opportuun om iets te melden,&#8217; aldus de wethouder tijdens de extra raadsvergadering.
Op vakantie
Hebben de wethouder en zijn hoogste ambtenaren inderdaad zitten slapen? Ontbreekt het ze aan kennis? Of was de situatie inderdaad onvoorspelbaar? Feit is dat het afdelingshoofd op vakantie was toen er op 29 september besloten werd nog eens tien miljoen bij de Landsbanki te stallen. Feit is ook dat in andere steden wél twijfels bestonden over de kredietwaardigheid van IJslandse banken. Zo haalde in Groningen een ambtenaar nog net op tijd geld weg uit IJsland.
De motie van wantrouwen van GroenLinks en LPN haalde het niet. Wethouder Kees van der Kraan &#8211; op internet wordt hij inmiddels &#8216;Kraantje-lek&#8217; genoemd &#8211; mag voorlopig blijven zitten, in afwachting van de uitslag van een onafhankelijk onderzoek dat er komt na een motie van CDA en VVD. In Amstelveen werd vorige week na zo&#8217;n onderzoek geconstateerd dat niet de wethouder en de ambtenaren, maar het systeem had gefaald.
Moeilijke momenten
Fractievoorzitter Francine van der Jagt van GroenLinks begrijpt weinig van de houding van de wethouder en zijn ambtenaren. &#8216;Je mag verwachten dat ze er mee bezig zijn. Het is hun vak. Vóór deze situatie had ik geen reden om aan hun competentie te twijfelen, nu weet ik het niet meer. Hoe kun je een afdeling vertrouwen die niets doet als er een crisis is? Het gaat om twaalf miljoen op een begroting van tachtig miljoen.&#8217; Dat hun motie het niet gehaald heeft snapt ze wel: &#8216;Het zal wel weer een geval zijn van de oude orde die de rijen sluit. Goed voor het vertrouwen in de politiek is het natuurlijk niet. Mensen zijn ontzettend boos.&#8217;
VVD-fractievoorzitter Peter van Haagen kan het echter uitleggen. &#8216;Voor ons telde zwaar dat we hem tot nu toe een goede wethouder vonden. Wij willen graag de vraag beantwoord zien of de hij een adequaat en alert crisismanager is. Mocht worden vastgesteld dat de wethouder de situatie verkeerd heeft ingeschat, dan is het wat ons betreft over en sluiten. We hebben een wethouder nodig die ook in tijden van crisis handelend kan optreden.&#8217;
Schriftelijk &#8211; de wethouder ziet geen toegevoegde waarde in een apart interview &#8211; laat Van der Kraan weten dat het hem allemaal niet in de koude kleren is gaan zitten. &#8216;De raadsvergadering is verlopen zoals verwacht: forse kritiek, veel vragen en een motie van wantrouwen. Alhoewel deze laatste is ingediend door de oppositie, zijn dit zeker moeilijke momenten voor een bestuurder. De discussie is echter op waardige wijze gevoerd en er is tegelijkertijd ook waardering uitgesproken over de werkzaamheden van de wethouder tot nu toe.&#8217;
Over de toekomst van de wethouder wordt beslist tijdens de volgende raadsvergadering in november, dan worden de resultaten van het onafhankelijke onderzoek besproken. Of de twaalf miljoen ooit nog boven tafel komen, is onzeker. Pijnacker-Nootdorp heeft hiervoor samen met andere gedupeerde gemeenten en provincies het advocatenkantoor Pels Rijcken &#038; Droogleever Fortuijn ingeschakeld.

Domino Day

Schuld en democratie in Rwanda
Ze zouden hebben toegekeken bij slachtpartijen. Ze zouden hebben geplunderd, verkracht, gemoord. De beschuldigingen tegen de soldaten van het Franse leger liegen er niet om. De Franse regering van François Mitterand was volgens het rapport dat op 5 augustus in Rwanda werd gepresenteerd al in 1992 op de hoogte van de Hutu-plannen om de &#8216;Tutsi-kakkerlakken&#8217; uit te moorden. De Fransen trainden Hutu-milities (Interahamwe) en ondersteunden het Hutu-regime met geld en wapens. Rwanda dreigt nu drieëndertig Fransen met een proces, onder wie toenmalig premier Édouard Balladur en Alain Juppé, indertijd minister van Buitenlandse Zaken. Het officiële standpunt van het Élysée is dat de Franse overheid niets te verwijten valt. Maar veel Fransen vinden dat Parijs de beschuldigingen nu eindelijk eens moet onderzoeken.
Dat zal lastig worden want Rwanda is een dictatuur en het regime van de oud-rebellenleider en Tutsi Paul Kagame en zijn Rwandees Patriottisch Front (RPF) houden niet van kritische geluiden. Het rapport werd opgesteld in opdracht van de Tutsi-regering en het is niet ondenkbaar dat de getuigenverklaringen in het rapport zijn gemanipuleerd.
Gedempte kritiek
De parlementsverkiezingen op 15 september kennen ook hun eigen waarheid. De door Tutsi&#8217;s gedomineerde regeringspartij RPF krijgt alle ruimte in de media. De oppositie komt in de pers nauwelijks aan het woord &#8211; de meeste oppositieleden zijn trouwens naar het buitenland gevlucht. Victoire Ingabire Umuhoza zit met haar UDF-Inkingi (United Democratic Forces) in Nederland. Omdat elke Hutu-man bij voorbaat het stempel draagt van Tutsi-moordenaar, lijkt een vrouw als leider een verstandige keuze. Umuhoza: &#8216;Alle schuld wordt door het huidige bewind bij de Hutu&#8217;s gelegd. Maar de situatie werd door veel mensen voor hun eigen belang gebruikt. Tutsi&#8217;s hebben Hutu&#8217;s vermoord, Hutu&#8217;s hebben Tutsi&#8217;s vermoord, en Tutsi&#8217;s en Hutu&#8217;s hebben zelfs hun eigen mensen vermoord.&#8217; Het is onmogelijk om vanuit Nederland een rol te spelen in de Rwandese verkiezingen, zegt ze. &#8216;In Rwanda hebben alleen de Tutsi-overwinnaars het voor het zeggen. Mensen met een andere mening worden stelselmatig monddood gemaakt. De verkiezingen zijn een farce.&#8217;
Bij de presidentsverkiezingen van 2003 kreeg Paul Kagame vijfennegentig procent van de stemmen en op 15 september zal het niet veel minder zijn. Toch zal ook dan de kritiek van de westerse waarnemers gedempt worden gebracht. De situatie in het land is tenslotte stabiel, de economie is terug op het niveau van voor 1994, de wegen zijn gerepareerd en Kigali is zo ongeveer de veiligste hoofdstad van Afrika. Maar het is vooral uit schuldgevoel voor het falen van de internationale gemeenschap in 1994 dat Paul Kagame met zijden handschoenen wordt aangepakt. Hij buit dat ook volledig uit. Elk jaar neemt hij de herdenking van de genocide op 6 april te baat om uit te varen tegen kritische buitenlanders. &#8216;Waar waren jullie in het voorjaar van 1994 toen achthonderdduizend van onze mensen werden vermoord?&#8217; is dan steevast zijn retorische vraag.
Rechtspraak van de overwinnaar
&#8216;Jean Baptiste&#8217; (een gefingeerde naam, hij durft zijn echte naam niet te geven) vluchtte enkele weken geleden naar België. Hij is één van de &#8216;baarlijke duivels&#8217;, zoals de leden van de Rwandese mensenrechtenorganisatie Liprodhor door het regime worden aangeduid. Baptiste was een van de weinige leden van Liprodhor die tot voor kort nog in Rwanda zelf durfde te werken. Baptiste: &#8216;Uiteindelijk werd ook mij het werken onmogelijk gemaakt. Ik werd afgeluisterd, gevolgd door de inlichtingendienst en ervan beschuldigd dat ik propagandist was van de genocide.&#8217;
Dit voorjaar werd een wet aangenomen die het de Rwandezen verbiedt om het nog over &#8216;Hutu&#8217;s&#8217; en &#8216;Tutsi&#8217;s&#8217; te hebben. Deze al dan niet oprechte poging van Kagame om de Rwandese eenheid te bevorderen, is gedoemd precies het omgekeerde te bewerkstelligen. Jean Baptiste: &#8216;Het is onmogelijk om in Rwanda níet in etnische termen te denken. De Rwandese maatschappij en onze hele geschiedenis zijn er van doordrenkt. Hutu&#8217;s en Tutsi&#8217;s bestáán.&#8217;
De wet maakt ook de zoektocht naar gerechtigheid ingewikkelder. Tutsi&#8217;s willen dat de moordenaars van hun familie, vrienden en dorpsgenoten worden berecht. Hutu&#8217;s willen erkenning dat ook Tutsi&#8217;s en het RPF-bevrijdingsleger van Kagame hebben gemoord, geplunderd en verkracht. Na de genocide werd het internationaal tribunaal in Tanzania opgericht voor de hoogst geplaatste verantwoordelijken. Uiteindelijk werd maar een klein aantal berecht, terwijl in de Rwandese gevangenissen honderdduizend mensen wachtten op een proces. Omdat het via de normale rechtspraak zo&#8217;n honderd jaar zou duren om ze allemaal te berechten, werd de lokale volksrechtspraak, de Gacaca, in ere hersteld. In eerste instantie was vooral de internationale gemeenschap enthousiast. Het zou een prachtig instrument zijn voor verzoening in het verscheurde en getraumatiseerde land. Maar al snel werd duidelijk dat alleen de Hutu&#8217;s voor de lokale rechters moesten verschijnen, en de RPF-militairen vrijuit gingen. Gacaca bleek de rechtspraak van de overwinnaar.
Jean Baptiste: &#8216;Een groot probleem is ook het niveau van de rechters. Velen kunnen niet lezen of schrijven en kennen de wet niet goed, terwijl ze wél iemand voor dertig jaar kunnen vastzetten. De Gacaca wordt bovendien vaak gebruikt om ruzies uit te vechten, mensen worden valselijk beschuldigd, daders worden vrijgesproken. De Gacaca is verworden tot een instrument van wraak dat Rwanda verdeelt.&#8217; Er werd wel stevig doorgewerkt. In totaal verschenen tot nu toe één miljoen mensen voor de lokale rechters, en daarvan zijn er achthonderdduizend &#8211; tien procent van de totale Rwandese bevolking &#8211; berecht.
Mahmood Mamdani, hoogleraar politieke wetenschappen aan de universiteit van Columbia, New York, vindt dat de Rwandezen zich niet stuk moeten bijten op het streven naar gerechtigheid. &#8216;Je kunt niet tot elke prijs recht willen hebben. Het gaat om compromissen, om verzoening. Het gaat om het beantwoorden van de vraag hoe in Rwanda overwinnaars en slachtoffers met elkaar kunnen samenwonen.&#8217; Voor de Hutu&#8217;s betekent dat wel dat de RPF van Kagame moet toegeven dat ook zij heeft geplunderd, gemoord en verkracht op haar bevrijdingstocht van het noorden naar Kigali in 1994. Uit een Frans rapport bleek zelfs dat Kagame verantwoordelijk zou zijn voor het neerstorten van het vliegtuig met daarin de presidenten van Rwanda en Burundi, de crash die het startschot betekende voor de laatste genocide van de twintigste eeuw.
Op hun beurt moeten de Fransen van de regering in Kigali eindelijk erkennen dat ze de genocide hadden kunnen voorkomen. Volgens de Tutsi&#8217;s hebben de Fransen de Hutu&#8217;s stelselmatig beschermd, bewapend en gefinancierd. De gespannen verhouding tussen beide landen leidde twee jaar geleden al eens tot het verbreken van de diplomatieke betrekkingen. Hoe Frankrijk op het recente rapport zal reageren, zal voor de verkiezingsuitslag in Rwanda weinig uitmaken. De RPF gaat de verkiezingen van 15 september winnen. De vraag is wat Rwanda daarbij wint.